Tabula Siarensis и два акта сената памяти Германика Цезаря

2005
ÈÑÑÅÄÎÍ
Òîì III
ΙΣΣΗ∆ΩΝ
TABULA SIARENSIS È ÄÂÀ ÀÊÒÀ ÑÅÍÀÒÀ
ÏÀÌßÒÈ ÃÅÐÌÀÍÈÊÀ ÖÅÇÀÐß
(èñòîðè÷åñêîå ñîïîñòàâëåíèå è ïåðåâîä)*
Ï. À. Êíÿçåâ
(Ñàìàðà)
ÒÀÁËÈÖÀ ÈÇ ÑÈÀÐÀ È ÅÅ ÐÅÊÎÍÑÒÐÓÊÖÈß
Áûâøàÿ ñåíàòñêàÿ ïðîâèíöèÿ Áåòèêà (Èñïàíèÿ) çà ïîñëåäíèå äâà äåñÿòèëåòèÿ ïî ìåíüøåé ìåðå òðèæäû ñóìåëà ïîðàäîâàòü èññëåäîâàòåëåé
èìïåðàòîðñêîãî Ðèìà ýïèãðàôè÷åñêèìè íàõîäêàìè, êîòîðûå ïîçâîëÿþò
ñåðüåçíî óòî÷íèòü, åñëè íå ðàññìîòðåòü çàíîâî, îñîáåííîñòè êàê ïîëèòè÷åñêîãî, òàê è îáùåãðàæäàíñêîãî áûòà ðàííåãî ïðèíöèïàòà. Êàê íè
îäíî ìàñøòàáíîå èññëåäîâàíèå èñòîðèè Ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà è îáùåñòâà âðåìåí èìïåðàòîðà Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà (14 ã. í. ý. – 37 ã.
í. ý.) òåïåðü íå ìîæåò îáîéòèñü áåç ïðèâëå÷åíèÿ «Ñåíàòóñêîíñóëüòà î
Ãíåå Ïèçîíå»1, òàê è íè îäíî èññëåäîâàíèå ðèìñêî-ãåðìàíñêîé âîéíû
9–17 ãã. èëè çíà÷åíèÿ ñåìåéñòâà ðèìñêîãî ïðèíöåïñà íå ìîæåò èãíîðèðîâàòü ïîñòàíîâëåíèÿ ñåíàòà î âîçäàíèè ïîñìåðòíûõ ïî÷åñòåé Ãåðìàíèêó Öåçàðþ, òðèóìôàòîðó òîé âîéíû è ïåðâîî÷åðåäíîìó íàñëåäíèêó
ãëàâû èìïåðàòîðñêîé ôàìèëèè. Ýòè ïîñòàíîâëåíèÿ ñîõðàíèëèñü, õîòÿ
è â âåñüìà íåîäèíàêîâîì îáúåìå, íà áðîíçîâûõ ôðàãìåíòàõ òàê íàçûâàåìîé «Ñèàðñêîé òàáëèöû»2. Ê ñîæàëåíèþ, â ðîññèéñêîé èñòîðèîãðàôèè
*
Ìíå õî÷åòñÿ âûðàçèòü èñêðåííþþ ïðèçíàòåëüíîñòü Äýâèäó è Ðóò Âîëëàõ
(ÑØÀ) çà òåõíè÷åñêîå ñîäåéñòâèå, áåç êîòîðîãî íàñòîÿùàÿ ðàáîòà íå ñîñòîÿëàñü áû. Ñîêðàùåíèÿ íàèìåíîâàíèé òàáëèö, ïðèíÿòûå â íàñòîÿùåé
ñòàòüå, ðàñêðûòû â ñîîòâåòñòâóþùèõ ïðèìå÷àíèÿõ.
1
Ñì.: Ê ÍßÇÅ Ï.À. Ïðàâîñóäèå ïðèíöåïñà è ñåíàòà â óíèêàëüíîì äîêóìåíòå
20 ã. í.ý.: Senatus consultum de Cn. Pisone patre (õàðàêòåðèñòèêà ïîñòàíîâëåíèÿ è åãî ïåðåâîä) // Èç èñòîðèè àíòè÷íîãî îáùåñòâà. Í.Íîâãîðîä, 2003.
Ñ. 39–61. Äàëåå â òåêñòå äàííûé ñåíàòóñêîíñóëüò îáîçíà÷åí êàê ScCnP.
2
G ONZ ÁL E Z J. Tabula Siarensis, «Fortunales Siarenses et Municipia Civium
Romanorum» // ZPE. 1984. Bd 55. S. 55–100.  äàëüíåéøåì îñâåùåíèè îáñòîÿòåëüñòâ ïðèîáðåòåíèÿ ôðàãìåíòîâ Ñèàðñêîé òàáëèöû (= TS) è îñîáåííîñòåé èõ ôèçè÷åñêîé õàðàêòåðèñòèêè àâòîð íàñòîÿùåé ñòàòüè ïîëàãàåòñÿ
íà ìàòåðèàëû óêàçàííîé ïóáëèêàöèè.
Ï. À. Êíÿçåâ
îòñóòñòâóåò êàê ïóáëèêàöèÿ ýòèõ ôðàãìåíòîâ, òàê è àíàëèç èõ, õîòÿ áû
è êðàòêèé. Íàñòîÿùåå ââåäåíèå â ñîäåðæàíèå è èñòîðèþ ñîçäàíèÿ òåêñòîâ ïàìÿòíèêà âìåñòå ñ èõ ïåðåâîäîì ïðèçâàíû îò÷àñòè êîìïåíñèðîâàòü
íàçâàííûå íåäîñòàòêè. Ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå, ÷òî ïðåäëîæåííûå ïåðåâîä è êîììåíòàðèé âûðàæàþò ïðåæäå âñåãî àâòîðñêîå ÷òåíèå èñòî÷íèêà
è âèäåíèå ñîáûòèé, ïðèëàãàåòñÿ ëàòèíñêèé òåêñò, íåîáõîäèìûé äëÿ
ñàìîñòîÿòåëüíîé õàðàêòåðèñòèêè äîêóìåíòà.
Äâå ÷àñòè áðîíçîâûõ ïëèò, ïðèíàäëåæàùèå Tabulae Siarensis, áûëè
ñëó÷àéíî îáíàðóæåíû âåñíîé 1982 ã. ïðè ïðîâåäåíèè ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ ðàáîò â îêðåñòíîñòÿõ ñåëåíèÿ Ëà Êàíüÿäà, ðàñïîëîæåííîãî ê
þãó îò ã. Ñåâèëüè. Â äðåâíîñòè íà ìåñòå íàõîäêè ëåæàëè çåìëè ðèìñêîé
îáùèíû Siarum3. Íàéäåííûé ïàìÿòíèê áûë ïðèîáðåòåí Àðõåîëîãè÷åñêèì ìóçååì Ñåâèëüè.
Tabula Siarensis, êîòîðàÿ áûëà, âåðîÿòíî, êàêèì-òî îáðàçîì çàêðåïëåíà íà âåðòèêàëüíîé ïëîñêîñòè ãîðîäñêîãî ïîðòèêà èëè èíîé ïîñòðîéêè ïóáëè÷íîãî íàçíà÷åíèÿ, äîøëà äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè â âèäå äâóõ
ôðàãìåíòèðîâàííûõ ïëàñòèí. Õ. Ãîíñàëåñ îïóáëèêîâàë èõ â editio princeps êàê fragmenta I è II. Ïåðâûé ôðàãìåíò ñîõðàíèëñÿ â ôîðìå íåïðàâèëüíîãî òðåóãîëüíèêà. Ìàêñèìàëüíàÿ âûñîòà åãî ëèñòà äîñòèãàåò
32,5 ñì, øèðèíà ñîñòàâëÿåò 34 ñì, à òîëùèíà 4,5 ñì. Âûñîòà ïëàñòèíû
âòîðîãî ôðàãìåíòà ïðèáëèæàåòñÿ â ñðåäíåì ê 29,5 ñì; ìàêñèìàëüíàÿ
øèðèíà äîñòèãàåò 57 ñì, à òîëùèíà ðàâíà 5 ìì.  íèæíåé ÷àñòè äàííîé
ïëàñòèíû ñîõðàíèëèñü êðåïåæíûå îòâåðñòèÿ.
Òàáëèöå èç ïðåäìåñòèé Ëà Êàíüÿäû ïîâåçëî ìíîãèì ìåíüøå, ÷åì
áðîíçîâîé ïëèòå èç Ýëü Ñàóñåõî, íà êîòîðîé áûë âûãðàâèðîâàí ïîðàæàþùèé âîîáðàæåíèå êàê îáúåìîì òåêñòà, òàê è óíèêàëüíûì ñîäåðæàíèåì Senatus consultum de Gn. Pisone patre, ñîõðàíèâøèéñÿ ïðàêòè÷åñêè
ïîëíîñòüþ. Íàïðîòèâ, àêàäåìè÷åñêîå èçäàíèå òåêñòà íàñòîÿùåãî ïàìÿòíèêà, ïðåäïðèíÿòîå À. Ñàí÷åñîì-Îñòèñîì, ñòàëî èòîãîì øåñòíàäöàòèëåòíèõ òðóäîâ ïî åãî âîññòàíîâëåíèþ, ïðîâåäåííîìó èíäèâèäóàëüíûìè
è ñîâìåñòíûìè óñèëèÿìè ìíîãèõ èçâåñòíûõ ñïåöèàëèñòîâ4. Ðàáîòó
ïî ðåêîíñòðóêöèè îáëåã÷èëè èìåþùèåñÿ â íàäïèñÿõ ÷àñòè êîïèé ñåíàòñêèõ àêòîâ, êîòîðûå ðàñïðîñòðàíÿëèñü ïî âñåé ðèìñêîé îéêóìåíå.
Òàê, âûÿñíèëîñü, ÷òî ÷àñòü ôðàãìåíòà I ñîâïàäàåò ñ íàäïèñüþ CIL
VI.911 (= 31199), à ñîäåðæàíèå ôðàãìåíòà II âîñïðîèçâîäèò êóñîê
3
Ãîðîäîê Ñèàð, ãäå òåïåðü íàõîäèòñÿ ìåñòå÷êî Òîððå äåëü Àãóèëà, ïîëó÷èë
ñòàòóñ ìóíèöèïèÿ, ïîõîæå, ïðè Àâãóñòå è âõîäèë â êîíâåíò îêðóæíîãî
öåíòðà Ãèñïàë (Hispalis) â ïðîâèíöèè Áåòèêà. Plin. NH III.11.5. K EAY S. La
Romanizacion en la Sur y el Levante de Espana hasta la Epoca de Augusta
// La Romanizacion en Occidente. Madrid, 1996. P. 168.
4
Tabula Siarensis. Edición, Traducción y Commentario. Ed. A. Sánchez-Ostiz.
Pamplona: Un. De Navarra, 1999.
140
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ñîîáùåíèÿ èç íàäïèñè CIL. XI.63322, çàêàí÷èâàÿñü îáðûâêîì, ïîâòîðÿþùèì òåêñò «Òàáëèöû èç Ãåáû» (Tabula Hebana), ïåðâûé ôðàãìåíò
êîòîðîé áûë èçäàí åùå â 1947 ã.5.
Æåëàÿ îçíàêîìèòüñÿ ñ òåêñòîì íà áðîíçîâûõ ïëàñòèíàõ, äðåâíèé
÷èòàòåëü áûë âûíóæäåí ïîäõîäèòü ê íèì ïîáëèæå: çàêðåïëåííîå, ïî
âñåé âèäèìîñòè, íà óðîâíå ñðåäíåãî ðîñòà, ñîîáùåíèå áûëî âûðåçàíî
áóêâàìè, ìèíèìàëüíàÿ âûñîòà êîòîðûõ ïðèáëèæàåòñÿ ê òðåì ìì, à
ìàêñèìàëüíàÿ íå ïðåâîñõîäèò ïÿòè. Òåêñò ãðóïïèðîâàëñÿ â íåñêîëüêèõ
âåðòèêàëüíûõ êîëîíêàõ. Íà äâóõ ïëàñòèíàõ òåïåðü ìîæíî óâèäåòü ñëåäû ÷åòûðåõ êîëîíîê, õîòÿ èõ, î÷åâèäíî, áûëî áîëüøå.  ñîâðåìåííûõ
ðåêîíñòðóêöèÿõ òåêñòà òàáëèöû íåèçìåííî ïîääåðæèâàåòñÿ ïðèíàäëåæíîñòü ââîäíîé êîëîíêè ôðàãìåíòó I, à òðè ïîñëåäóþùèå êîëîíêè, êîòîðûìè çàïîëíåí ôðàãìåíò II, îáîçíà÷åíû, ñîîòâåòñòâåííî, êàê êîëîíêè
IIa, IIb è IIc. Â íàñòîÿùåé ïóáëèêàöèè òàêàÿ íóìåðàöèÿ è ëèòåðàöèÿ
÷àñòåé òàáëèöû ñîõðàíåíû.
ÇÍÀ×ÅÍÈÅ, ÈÑÒÎÐÈß ÑÎÇÄÀÍÈß È ÑÓÄÜÁÀ ÀÊÒΠÒÀÁËÈÖÛ
Âëàñòè ãîðîäêà Siarum, î÷åâèäíî, âûïîëíÿÿ ðàñïîðÿæåíèå ðèìñêîãî
ñåíàòà è êîíñóëîâ (TS. IIb.21–27), ïðèêàçàëè óêðåïèòü áðîíçîâûé òåêñò
íà âèäíîì ìåñòå, äåéñòâóÿ ñ ãëàâíîé, åñëè íå ñ åäèíñòâåííîé, öåëüþ:
îáëåã÷èòü êàæäîìó ìåñòíîìó ãðàæäàíèíó âîçìîæíîñòü îçíàêîìèòüñÿ
ñ äâóìÿ âåñüìà âàæíûìè ïîñòàíîâëåíèÿìè ðèìñêîé êóðèè. Íîâûå
ñåíàòñêèå óêàçû âíîñèëè èçìåíåíèÿ â îðãàíèçàöèþ ïóáëè÷íîé è ÷àñòíîé æèçíè ãðàæäàí, îáÿçûâàÿ âñÿêîãî ìàãèñòðàòà è âñÿêîãî ãðàæäàíèíà, õîòÿ áû è êîñâåííî, âíåñòè ïîïðàâêè â ñîáñòâåííûé ðàñïîðÿäîê
«òðóäà è îòäûõà» (TS.IIa.7–14, IIc.20; TH.5–9; 57–59; TH.5–9). Îñåíüþ
19 ã. í. ý. â ïðåäìåñòüå Àíòèîõèè (ïðîâ. Ñèðèÿ) îò ïîäîçðèòåëüíîé
áîëåçíè óìåð íå òîëüêî òðèóìôàòîð âîéíû â Ãåðìàíèè è ïðèåìíûé
ñûí Òèáåðèÿ, íî, êàê îáåùàëî áóäóùåå, ïîñëå êîí÷èíû ïðèíöåïñà
íåîñïîðèìûé îáëàäàòåëü åãî âëàñòè. Î÷åðåäíàÿ áåçâðåìåííàÿ óòðàòà
â ñåìåéñòâå ïðèíöåïñà ñòàëà íàñòîÿùèì ëèøåíèåì ðèìñêîãî îáùåñòâà 6. Ïîñëå èñòå÷åíèÿ ïåðèîäà ïîäëèííîé ñêîðáè, èíîãäà áåçìåðíîé è
5
6
Ñð.: Tabula Hebana (= TH): EJ 94a (ñ áèáëèîãðàôèåé ad loc.).
Tac. Ann. II.82; Suet. Cal. 5 sq. Åñëè ñ èìåíåì Àâãóñòà â Ðèìå íà äåëå
óòâåðæäàëèñü ïðèíöèï íåñìåíÿåìîñòè èìïåðàòîðà è âåäóùåå ïîëîæåíèå
åãî ôàìèëèè, òî âñÿêàÿ ðèìñêàÿ ñåìüÿ ñòîëü æå îáîñíîâàííî ïîáóæäàëàñü
äåëèòü è ðàäîñòü è ãîðå òîãî ñåìåéñòâà, âî ãëàâå êîòîðîãî ýòîò èìïåðàòîð
ñòîÿë. Ê ïðèìåðó, íåäóãè èëè íåìîùíîñòü ÷ëåíîâ «áîãîõðàíèìîãî ñåìåéñòâà» âíîñèëè ñåðüåçíûå êîððåêòèâû èëè äîïîëíåíèÿ ad hoc â îòïðàâëåíèè ãîäè÷íîãî êðóãà ðèòóàëüíûõ îáÿçàííîñòåé îáùåñòâà (Tac. Ann.
II.32; III.64; IV.17, 59, 70; VI.25; Suet. Tib. 39; 53.2; 51.2; Claud. 6.1; Dio.
LVIII.2.2). Êàëåíäàðíûé ïîðÿäîê öèêëè÷åñêîãî êóëüòà, óòâåðæäåííûé ñåíà-
141
Ï. À. Êíÿçåâ
ãðàíè÷èâøåé ñ îò÷àÿíèåì, åñëè íå ñ èñòåðèêîé, ïðàâÿùàÿ ôàìèëèÿ è
ñèñòåìà ïðèçíàíèÿ åå «âûøíåé âëàñòè» íóæäàëèñü ñîâñåì íå â èñòåðèêå, à â ñèñòåìàòè÷åñêîé ðèòóàëüíîé ïîääåðæêå âñåõ áåç èñêëþ÷åíèÿ
ðèìñêèõ ãðàæäàí7. Îáðàùåíèå âëàñòåé íå îñòàëîñü, äà è íå ìîãëî
îñòàòüñÿ áåçîòâåòíûì. Ðèòóàë, ó÷ðåæäåííûé â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà, íåêîãäà «áîãîõðàíèìîãî», «òîãî, êòî ñìåðòè ïîääàòüñÿ íå äîëæåí áûë
òîì, õîòÿ è íå òîëüêî îí, ñòèìóëèðîâàë âåðíûõ è ñêëîíÿë âñåõ êîëåáëþùèõñÿ ê äåìîíñòðàöèè ëîÿëüíîñòè ïåðåä èçâåñòíîé ñåìüåé. Ïðè ñëó÷àå ðèòóàë
ìîã áûòü è îäíèì èç ñðåäñòâ îöåíêè íàäëåæàùåãî ðâåíèÿ,—âïëîòü äî
óãðîçû óãîëîâíûì ïðåñëåäîâàíèåì, ÷åì îòëè÷àëîñü âðåìÿ Òèáåðèÿ.
Âïðî÷åì, ïûëêàÿ ëþáîâü îáùåñòâà ê Ãåðìàíèêó íå íóæäàëàñü â ïîñòîðîííåì äàâëåíèè âîâñå (Ovid. Ex Pon. II.8; Sen. Epist. CVIII. 22; Tac. Ann. I.
73; TS IIb. 21 sq.). Ãîñóäàðñòâåííûé êàëåíäàðü, ñïèñîê êîòîðîãî ïîääåðæèâàë ïîðÿäîê ïîìèíîâåíèÿ èëè èíîãî òîðæåñòâà â êàæäîì ðèìñêîì ãîðîäå, ïî ìåðå íåîáõîäèìîñòè ìîäèôèöèðîâàëè â çàâèñèìîñòè îò òîãî, ðîäèëñÿ ëè, óìåð ëè, äîáèëñÿ ëè ÷åãî òîò èëè èíîé ïðåäñòàâèòåëü ðîäà Öåçàðåé. Ôàêòè÷åñêèå äåòàëè: HERZ P.P. Kaiserfeste der Prinzipatszeit // ANRW.
1978. Teil II. Bd 16. Hbd 2. S. 1135–1152. Ïîíÿòíî, ÷òî â ïðîøëîì äëÿ òàêîãî
êàëåíäàðÿ ïðîñòî íå áûëî ïî÷âû, åñëè êà÷åñòâî è ìàñøòàá ïîëèòè÷åñêîé
âëàñòè â Ðèìå â öåëîì îïðåäåëÿëèñü êîíêóðñîì ìíîãî÷èñëåííîé çíàòè,
à íå èåðàðõèåé îäíîé îñîáî óñïåøíîé ñåìüè èìïåðèè. Ñ. Âàéíøòîê
ïðèâåë ñåðèþ ïàðàëëåëåé, êîãäà ñìåðòü î÷åðåäíîãî ÷ëåíà èìïåðàòîðñêîé
ôàìèëèè ñòàíîâèëàñü êàëåíäàðíûì ñîáûòèåì, íåâîçìîæíûì âî âðåìåíà
ðåñïóáëèêè (öèòèðóåò Â.Ä. Ëåáåê: LEBECK W.D. Augustalspiele und Landestrauer (Tab. Siar. Fr. II Col. A 11–14) // ZPE. 1988. Bd 75. S. 65). Ñì. ñëåä. ïðèì.
7
Ê íåìó ïðèíàäëåæàëè ïðåæäå âñåãî ðèìëÿíå-ìóæ÷èíû è ñâîáîäíûå ðåçèäåíòû èìïåðèè, çà÷èñëåííûå â ñèñòåìó ðàñïðåäåëåíèÿ ôóíêöèé ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè. Íà áîãîâ, êàê íà äàÿòåëåé ýòîé âëàñòè, à òàêæå ðåâíèòåëåé
áëàãîïîëó÷èÿ äåòåé ïðèíöåïñà, ïðÿìî óêàçûâàåòñÿ íå òîëüêî â ëèòåðàòóðå
(Tac. Ann. VI.8, 19; Vell. II.131.1 sq.), íî è â òåêñòàõ ïðèñÿã íà âåðíîñòü
èìïåðàòîðàì è èõ ïîòîìñòâó. Ïðèñÿãîé áûëè ñâÿçàíû äàëåêî íå âñå. Ê
íåé ÿâíî ïðèâîäèëèñü âñå çðåëûå ãðàæäàíå, à âñëåä çà íèìè è âñå ïîëèòè÷åñêè àêòèâíîå íàñåëåíèå ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà. Ýòè ïðèñÿãè ñ ñàíêöèåé
â ôîðìå ïðîêëÿòèÿ îòáèðàëèñü íå òîëüêî â Èòàëèè, íî è â ïðîâèíöèÿõ—
íà îêðóæíûõ êîíâåíòàõ, ãäå ó ñòàòóé è àëòàðåé ãåíèÿ Àâãóñòà ñîáèðàëèñü
òàêæå íåãðàæäàíå. ×òî êàñàåòñÿ íåêîòîðûõ îò÷àÿâøèõñÿ ðàáîâ è ïîääàííûõ, òî, ïîëèòè÷åñêè áåñïðàâíûå, îíè ê ðàñïðåäåëåíèþ âëàñòè è, ñîîòâåòñòâåííî, ê ïðèñÿãå, íå äîïóñêàëèñü, íî ðåàãèðîâàëè íà ýòî ïî-ðàçíîìó.
Åñëè, ê ïðèìåðó, ðîìàíèçèðîâàííûé ðàá Êëåìåíò ëèøü Òèáåðèþ îòêàçûâàë â ïðàâå íà âëàñòü, òî èóäåé-ìàðãèíàë èç ñîþçíîé òåòðàðõèè ïîøåë
ãîðàçäî äàëüøå è ïóáëè÷íî íàìåêíóë íà òî, ÷òî ñåêóëÿðíûå ïðàâèòåëè
Ðèìà äà è âñÿêîãî èíîãî ãîñóäàðñòâà êàê òàêîâûå óæå ëèøåíû íåáåñíîé
ïîääåðæêè. Ñð.: Tac. Ann. II.40; Dio. LVII. 16.3 sq.; Suet. Tib. 25.1; Euang.
sec. Ioh. 18.36. Ýòíîêóëüòóðíûé êîíãëîìåðàò èìïåðèè âñå-òàêè ïðèîáðåòàë íåîáõîäèìîå «êîíñòèòóöèîííîå» åäèíñòâî ÷åðåç áîãîòâîðåíèå ëè÷íîñòè óìåðøåãî âëàäûêè, ïðåäâàðèòåëüíî ñäàâøèñü ïîä âëàñòü åãî «óêðûòîãî íåáîì» íàñëåäíèêà. Èìåííî áîãîâ êàê ãàðàíòîâ íàêàçàíèÿ êëÿòâî-
142
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
âîâñå» (TS. I.2; Tac. Ann. II.71.1), ñîáëþäàëñÿ è â êîíöå I â. í. ý.
Ïåðâûé èç äâóõ òåêñòîâ òàáëèöû âîñïðîèçâîäèò ïîñòàíîâëåíèå
ñåíàòà, ðåãóëèðóþùåå ïðåèìóùåñòâåííî ïóáëè÷íûé êóëüò ïàìÿòè ìåðòâîãî, à òàêæå íàïîìèíàåò î íåñîâìåñòèìîñòè ðèòóàëüíîãî óâàæåíèÿ
Ãåðìàíèêà ñ âåñåëüåì è æèòåéñêèìè çàáîòàìè ãðàæäàí.  òðåáîâàòåëüíîé ÷àñòè ðåøåíèå ñåíàòà àäðåñîâàíî âûñøèì ðèìñêèì ìàãèñòðàòàì
è æðåöàì àâãóñòàëàì8, ìàãèñòðàòàì êîëîíèé è ìóíèöèïèåâ. Èõ îáÿçûâàþò ïðèëîæèòü óñèëèÿ, óêàçàííûå îñîáî èëè êàê òàêîâûå, äëÿ óñòðîéñòâà öèêëè÷åñêîãî ïîìèíàëüíîãî ðèòóàëà, ñëåäóÿ â ýòîì, êàê ìîæíî çàìåòèòü, äàâíåé è íå ñòîëü äàâíåé òðàäèöèè9. Ýòî ïîñòàíîâëåíèå
çàíèìàåò ïåðâûå òðè êîëîíêè, ò. å. ôðàãìåíòû I, IIa è IIb. Ó÷èòûâàÿ
äàííûå ëèòåðàòóðû, ðåêîíñòðóêöèþ íà÷àëüíûõ ñòðîê ýòîãî è ñîõðàíèâøèåñÿ ÷àñòè èíûõ àêòîâ 10, ðåøåíèå ñåíàòà äîëæíî áûëî íàçûâàòüñÿ
Sc de memoria honoranda Germanici Caesaris èëè äàæå åùå êîðî÷å:
òàêîé òèòóë ìîã áû îòâå÷àòü êàê èçâåñòíîé òðàäèöèè ðèìñêîãî äåëîïðîèçâîäñòâà, òàê è ñàìîìó íàçíà÷åíèþ íàñòîÿùåãî óêàçà11.
Âî ôðàãìåíòå IIc âòîðîãî òåêñòà òàáëèöû ñåíàò, ðàâíûì îáðàçîì,
îáðàùàåòñÿ ïðåæäå âñåãî ê âûñøèì ìàãèñòðàòàì Ðèìà. Íàñêîëüêî
ìîæíî ñóäèòü, òî, ÷òî îñòàëîñü è òî, ÷òî ñëåäóåò çà ðåêîíñòðóêöèåé
ïðåñòóïíèêîâ ïðèçûâàþò ñîñòàâèòåëè ïðèñÿã: CIL II.172 (=ILS 190); CIL XI.
5998a; IGR IV. 251 (=Syll.797); ILS 8781 (=IGR III.137=EJ 315); EJ 105. Ñðàâíèòåëüíàÿ ñâîäêà òåêñòîâ ïðèñÿã: H ERRMANN P. Der römische Kaisereid. Untersuchungen zu seiner Herkunft und Entwicklung. Göttingen, 1968. S. 122–129. Î
êëÿòâàõ Êèïðà íà âåðíîñòü Òèáåðèþ è åãî äåòÿì ñì.: M ITTFORD T.B. A
Cypriot Oath of Allegiance to Tiberius // JRS. 1960. Vol. 50. P. 75–79.
8
Çíà÷èò, è Òèáåðèþ, êîòîðûé, êàê âåäóùèé ÷ëåí ýòîé êîëëåãèè, íå òîëüêî
ïîäãîòîâèë åå êóëüò, íî è ñàì òâîðèë ðèòóàëüíûå æåðòâû. Ñð.: TS IIa.1–5;
Tac. Hist. II.95.1; Ann. I.54.1; II.83.5–6; IV.52; ILS 176 (=EJ 92); ILS 177 sq.
9
Ñð.: Val. Max. I.1.11; ILS 139 (= EJ 68); ILS 140 (= EJ 69); TH 60–62.
10
 ãëàçà áðîñàåòñÿ ÿâíàÿ íåïîëíîòà ââîäíîé ÷àñòè ðàññìàòðèâàåìîãî ïîñòàíîâëåíèÿ: â ñàìîì äåëå, âîññòàíîâëåííàÿ ÷àñòü ëèøåíà äàòû è ñïèñêà
èìåí ñâèäåòåëåé,—âñåãî òîãî, ÷òî ñîïðîâîæäàåò ñåíàòñêèå óêàçû (âî
âñÿêîì ñëó÷àå, äàòû). Ñð.: ScCnP 1–5; TL 1–3; ILS 6043.1–2.
11
Èëè, íàïð.: Senatus Consultum de Honoribus Germanici Decernendis, êàê
ïðåäëàãàåò Õ.Ãîíñàëåñ: Tacitus, Germanicus, Piso, and the Tabula Siarensis
// AJP. 1999. Vol. 120/1. P. 122. Ïîëå ñàìîé òàáëèöû èç Ñèàðà ïîçâîëÿåò
íàäåÿòüñÿ íà òî, ÷òî òèòóë â îðèãèíàëå èìåëñÿ. Âïðî÷åì, åñëè è íå òàê,
íåò íèêàêîé óâåðåííîñòè, ÷òî íà áðîíçîâûõ ïëèòàõ òåêñò îðèãèíàëüíûõ
SCC íåèçìåííî âîñïðîèçâîäèëñÿ áåç èçúÿòèÿ, âî âñÿêîì ñëó÷àå, «ñëóæåáíûõ ðàñïîðÿæåíèé» ïðèíöåïñà, êîòîðûå òåêñòàì óêàçîâ, âèäèìî, íå ïðèíàäëåæàëè. Ê ïðèìåðó, îáûäåííûé êîíòðîëü Òèáåðèÿ çà èäåíòè÷íîñòüþ
ñåíàòñêèõ óêàçîâ è èõ êîïèé îòðàæàåò ëèøü áðîíçà ScCnP (lin. 174 sq.).
Ñì. òàêæå ïðèì. 28. Ñð.: Tabula Siarensis. Edición, Traducción y Commentario. P. 8.; ScCnP 1: S(enatus) c(onsultum) de Cn(aeo) Pisone patre; Tabula
Larinas (= TL): S(enatus) c(onsultum) (de fraude infamie?) [ñð.: Suet. Tib.
143
Ï. À. Êíÿçåâ
ôðàãìåíòà òàáëèöû, ðåãóëèðóåò ïî ïðåèìóùåñòâó òîðæåñòâåííûé öèêë
ïàìÿòè æèâøåãî. Òðåáîâàíèÿ ïîìèíàëüíîãî êóëüòà çäåñü ñîâñåì íå
ÿâëÿþòñÿ öåíòðàëüíîé òåìîé îáðàùåíèÿ. Îáëîìîê áðîíçîâîãî òåêñòà
èç 20 ñòðîê ÿâëÿåòñÿ íà÷àëîì çàêîíîïðîåêòà (rogatio) è ïðåäâàðÿåò
ïðîñòðàííûé òåêñò çàêîíà De honoribus Germanici Caesaris. Îñíîâíîé
îáúåì äàííîãî çàïðîñà ad populum, ñôîðìóëèðîâàííîãî â óêàçå ñåíàòà,
ïðèõîäèòñÿ íà äîïîëíåíèå ê ñâîåãî ðîäà «èçáèðàòåëüíîìó çàêîíó»,
ïðèíÿòîìó åùå â 5 ã. í. ý. Â ñîîòâåòñòâèè ñ íèì, êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ,
âñÿêèé äîìîãàþùèéñÿ äîëæíîñòè êîíñóëà èëè ïðåòîðà áûë îáÿçàí
ïðîéòè ñîèñêàòåëüñòâî â îñîáûõ öåíòóðèÿõ, êîòîðûå ëèáî óòâåðæäàëè
ñîèñêàòåëÿ êàíäèäàòîì, ëèáî îòêàçûâàëè åìó. Ýòè ñîòíè áûëè ñîçäàíû
åùå ïðè ñòàðîì ïðèíöåïñå Àâãóñòå â ÷åñòü åãî ïðèåìíûõ ñûíîâåé
Ãàÿ è Ëóöèÿ Öåçàðåé, áåçâðåìåííî óøåäøèõ èç æèçíè. Íàñòîÿùèé
ïðîåêò ñåíàòà ïðåäëàãàë ðàñøèðèòü êðóã ãîëîñóþùèõ, äîáàâèâ íîâûå
öåíòóðèè äîñòîéíûõ ãðàæäàí. Äîêàçàòü, ÷òî òàêîå äîïîëíåíèå âíåñëî
èçìåíåíèÿ è â ñàì ìåõàíèçì îòáîðà ñîèñêàòåëåé åäâà ëè âîçìîæíî12.
Íî ïðîøëîå ñ íàñòîÿùèì òî÷íî ñâÿçûâàëîñü: äîáàâëåííûå ñîòíè íàçâàëè èìåíåì Ãåðìàíèêà, âíóêà áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà. Òàêèì îáðàçîì, ãîñóäàðñòâåííîå òâîð÷åñòâî populi Romani çàäûøàëî íîâûì ìèíóâøèì. Êîãäà óìåð ñâîäíûé áðàò Ãåðìàíèêà, Äðóç Öåçàðü, ñåíàò
âíîâü ïðåäëîæèë ìîäèôèöèðîâàòü ýòó «öåíòðàëüíóþ èçáèðàòåëüíóþ
êîìèññèþ»—òåïåðü â ÷åñòü ðîäíîãî ñûíà Òèáåðèÿ (EJ. 94b). Àâòîðèòåòíîå ðåøåíèå ñòàðîãî ïðèíöèïàòà çàëîæèëî ôóíäàìåíò òðàäèöèè.
Ñëåäîâàíèå åå ïðàâèëàì ìîãëî çàâèñåòü êàê îò ðèòóàëüíûõ ñòàíäàðòîâ,
òàê è îò æåëàíèÿ ïîëüñòèòü ãðàæäàíàì. Ê ñîæàëåíèþ, ââîäíûå ÷àñòè
ðåøåíèé ñåíàòà ñ äîïîëíåíèÿìè ê çàêîíó î íîâûõ ñîòíÿõ íå îáíàðóæåíû, è òèòóëû ñåíàòñêèõ óêàçîâ ìîæíî ëèøü ïðåäïîëàãàòü13.
Îáà ñåíàòñêèõ àêòà áûëè âûðåçàíû è çàêðåïëåíû ïîäðÿä íå ñëó÷àéíî: âñå êîëîíèè è ìóíèöèïèè ãðàæäàí, ïîëó÷èâøèå ñâîè êîïèè
óêàçîâ, îáÿçûâàëèñü ê ýòîìó àâòîðèòåòíûì ïðèìåðîì (TS. IIb.20–21;
ScCnP. 168–170). Òåì íå ìåíåå, ïîñòàíîâëåíèÿ â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ãîòîâèëèñü â Ðèìå îáîñîáëåííî è ïðèíèìàëèñü â ðàçíûå äíè çàñåäàíèÿ
êóðèè. Êîíñóëû Ìàðê Þíèé Ñèëàí è Ëóöèé Íîðáàí Áàëüá çàòÿíóëè
35.2]; (de libidine feminarum?) [ñð.: Tac. Ann. II.85]. Levick B. Senatus consultum from Larinum // JRS. 1983 Vol. 73. P. 99, n. 1. Åñëè ïðåäìåòîì ðåãóëèðîâàíèÿ â SCC ÿâëÿëèñü ïðîñëàâëåíèå äîñòîèíñòâà èìåíè èëè, íàïðîòèâ,
ïîçîð è çàáâåíèå òîãî, êòî îêàçàëñÿ «ïîäîíêîì», òî òèòóë êîíêðåòíîãî
SC îáÿçàòåëüíî äîëæåí áûë âêëþ÷àòü, ñàìîå ìåíüøåå, èìÿ íîñèòåëÿ
ñëàâû èëè îáîçíà÷åíèå ñóáúåêòà áåññëàâèÿ.
12
Ïîäðîáíåå: F ERRILL A. Prosopography and the Last Years of Augustus //
Historia. 1971. Bd 20. 5–6. P. 718–731.
13
Åñëè ôðàãìåíò I è íå èìååò ìåñòà äëÿ ñòàíäàðòíîãî praescriptio, òî ââîäíàÿ
÷àñòü â ðåàëüíîì SC îáÿçàòåëüíî èìåëàñü, íî çà ïîëåì ñîõðàíèâøåéñÿ
ïëîñêîñòè. Ñì. ïðèì. 11.
144
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
îãëàøåíèå ñêîðáíîãî ýäèêòà äî íåïðèëè÷èÿ è ýòî îñëîæíèëî îáñòàíîâêó â Ãîðîäå. Ïîñëå ïîâòîðíîãî èçâåñòèÿ î ñìåðòè Ãåðìàíèêà ïëåáåè,
óïðåäèâ ðàñïîðÿæåíèå ìàãèñòðàòîâ, ïðèíÿëè òðàóð ñàìîñòîÿòåëüíî14.
Êòî èç íèõ ìîã ïîâåðèòü, ÷òî ïðèíöåïñ è êîíñóëû óçíàëè î êîí÷èíå
íàðîäíîãî ëþáèìöà ïîçæå, ÷åì Ðèì è Èòàëèÿ? Êîå-ãäå, íå ñ÷èòàÿñü ñ
òðàäèöèåé, åñëè íå ðàäóÿñü ñìåðòè íàïðÿìóþ, ïðîäîëæàëè ñëàâèòü
áîãîâ. Ìàãèñòðàòû ñïîõâàòèëèñü, ïîõîæå, ëèøü ïîñëå òîãî, êàê íåêèå
ëþäè, âîçäàâàÿ íåáåñàì çà ñìåðòü ëþáèìöà, áðîñèëèñü ê õðàìàì, çàêèäàâ èõ êàìíÿìè èëè îïðîêèíóâ òàì àëòàðè15 . 8 äåêàáðÿ 19 ã. í. ý. êîíñóëû, âîññòàíàâëèâàÿ ïîðÿäîê, èçäàëè edictum, îáúÿâèâ òðàóð èëè iustitium âïëîòü äî íà÷àëà Ñàòóðíàëèé. Ïîýòîìó âñå ñâÿòèëèùà áûëè íåìåäëåííî çàïåðòû, à äåëîïðîèçâîäñòâî çàìåðëî16. Íå äîâîëüñòâóÿñü ðåøå14
Êîãäà 21 ôåâðàëÿ 4 ã. í. ý. óìåð Ãàé Öåçàðü, ïðèåìíûé ñûí Àâãóñòà,
èçâåñòèÿ î åãî êîí÷èíå äîñòèãëè ã. Ïèçû 2 àïðåëÿ, ïðîäåëàâ ïóòü èç ìàëîàçèéñêîé Ëèêèè äî ïîáåðåæüÿ Ñåâåðíîé Èòàëèè íå áîëåå ÷åì çà ñîðîê
îäèí äåíü.  Ðèì ýòè íîâîñòè äîëæíû áûëè ïîïàñòü, ñ÷èòàåò Õ. Èícòèíñêè,
äàæå «íà íåñêîëüêî äíåé» ðàíüøå (I NSTINSKI H.U. Augusus und die Adoption des Tiberius // Hermes. 1971. Bd 94. Ht 3. S. 324 sq.). Åñëè Ãåðìàíèê
ñêîí÷àëñÿ â Ñèðèè 10 îêòÿáðÿ, òî â Èòàëèè îá ýòîì óçíàëè åäâà ëè ïîçæå,
÷åì äíåé ÷åðåç ñîðîê, ò.å. ãäå-òî ê 19-20 íîÿáðÿ, íî, êàê ìîæíî äîãàäàòüñÿ,
è òîãî ðàíüøå. Ñëåäóåò ïîëàãàòü, ÷òî ðèìëÿíå ìîãëè, å ñëè ýòî áûëî
íåîáõîäèìûì, ïîéòè íà ðèñê ïëàâàíèÿ â îñåííþþ íåïîãîäó íå òîëüêî
ïî êîììåð÷åñêèì ñîîáðàæåíèÿì, è ýòî èì óäàâàëîñü (Ñð.: Plin. NH II.122–
125; Tac. Ann. II.82.3). Òàê, íåñìîòðÿ íà ïîâòîðíûå èçâåñòèÿ î ñìåðòè,
äîñòàâëåííûå ìîðåì, âëàñòè òÿíóëè è ñ îáúÿâëåíèåì òðàóðà è ñ èçäàíèåì
óêàçîâ ïàìÿòè Ãåðìàíèêà. Îíè îïîçäàëè ñ èíèöèàòèâîé, âèäèìî, íà «äâå
èëè òðè íóíäèíû», ÷òî âìåùàåò ïåðèîä îò äåâÿòè äî ñåìíàäöàòè äíåé.
Âî âòîðîì ïîñòàíîâëåíèè ñåíàò íàïîìíèë ìàãèñòðàòàì áóäóùåãî ãîäà
î íåäîïóñòèìîñòè òàêîé îòñðî÷êè âïðåäü, ò.å. â ÿíâàðå 20 ã. í. ý. Ñð.: Fasti
Antiates: EJ 53; Tac. Ann. II.82.3: forte negotiatores, vivente adhuc Germanico
Suria egressi, laetiora de valetudine eius attulere; TS IIb. 27–30.
15
Ãíåé Ïèçîí, êîãäà åãî æåíå, «íàâåäÿ ïîð÷ó, óäàëîñü ïîãóáèòü» Ãåðìàíèêà,
èç áëàãîäàðíîñòè ê íåáó íåìåäëÿ îòïðàâèëñÿ â õðàìû è ïðèíåñ æåðòâû
áîãàì. Ñð.: ScCnP 60–64; 109 sq.; Tac. Ann. II.69; 75; Ñâåòîíèé îòìå÷àåò,
÷òî íàïàäåíèÿ íà àëòàðè íà÷àëèñü â äåíü ñìåðòè Ãåðìàíèêà, îäíàêî â
Èòàëèè ýòî ñòàëî âîçìîæíûì è, ïîõîæå, äåéñòâèòåëüíûì ëèøü ïî ïðèáûòèè èçâåñòèé î íåé. Ãíåâ ðèìëÿí îáðóøèëñÿ íà íåâåðíûõ áîãîâ, ðàç îíè
ïðåäàëè æèçíü «áîãîõðàíèìîãî», è íà «áåçäóøíûõ» ìàãèñòðàòîâ, êîòîðûå, ïîõîæå, âîâðåìÿ íå çàïåðëè âñå êóëüòîâûå çäàíèÿ. Ñð.: Suet. Cal. 5:
quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae deum arae...; Tac.
Ann. II.82.1: dolor ira... Ñð.: GONZ ÁLEZ J. Tacitus, Germanicus, Piso, and the
Tabula Siarensis. P. 139. Ñòîè÷åñêàÿ ðåàêöèÿ Òèáåðèÿ áûëà ïðÿìî ïðîòèâîïîëîæíîé. Ñì. òàêæå ïðèì. 29 è 48.
16
Fasti Ost.: VI idus Dec. iustitium ob excessum G[er]manici // EJ 41. «Íàäëåæàùàÿ ãîñóäàðñòâåííàÿ ïå÷àëü» çàêëþ÷àëàñü íå «ïðîñòî â òðàóðå», à â îð-
145
Ï. À. Êíÿçåâ
íèåì îãðàíè÷èòü òðàóð äåâÿòüþ «äåíèêàëüíûìè» äíÿìè, ïëåáåè óñòðîèëè íàñòîÿùóþ äåìîíñòðàöèþ ñêîðáè, êîòîðàÿ çàòÿíóëàñü äî êîíöà áóäóùåãî ìàðòà – íà÷àëà àïðåëÿ17. Âïðî÷åì, â ñëåäóþùåì ãîäó òðàóð áóäåò
îôèöèàëüíî îáúÿâëåí âíîâü. Ìåäëèòåëüíîñòü, ìîë÷àíèå è, ìîæåò áûòü,
ðèãîðèçì âëàñòåé, ïðåäïèñàâøèõ äåíèêàëèè, íå ïðîøëè äàðîì. Âûñòóãàíèçîâàííîì ïîâåäåíèè ðèìëÿí, êîòîðîå îõâàòûâàëîñü áîëåå åìêèì
ïîíÿòèåì iustitium. Íà ïåðèîä þñòèöèÿ ïî ðàñïîðÿæåíèþ ìàãèñòðàòîâ
ââîäèëñÿ íàäëåæàùèé ðåæèì ñêîðáè, êîãäà òðåáîâàëîñü ïðèîñòàíîâèòü
õðàìîâûé êóëüò, çðåëèùà, ãðàæäàíñêèå àêòû è ñäåëêè, ïðîöåññóàëüíûå
ñïîðû, äåÿòåëüíîñòü êàê â ñåíàòå, òàê è â êîìèöèÿõ. Ñð.: KLEINFELLER .
Iustitium // RE. 1918. Bd X. 2. Sp. 1339 sq. Ñì. òàêæå ïðèì. 33. Äåéñòâèòåëüíî
ëè þñòèöèé ïàìÿòè Ãåðìàíèêà êîïèðîâàë îòìåíèòåëüíîå óñëîâèå òðàóðà
ïî Ãàþ Öåçàðþ (4 ã. í. ý.), äëèâøåãîñÿ «ïîêóäà êîñòè åãî íå áûëè ïîëîæåíû â ìàâçîëåé»? Fasti Cuprenses: Romae iustit[ium indictum est] donec
ossa eius in [ma]e-sol[aeum inlata sunt] // EJ 39. Ñð. ïðèì. 49. D. Kienast
(Römische Kaisertabelle. Grundzuge einer Römischen Kaiserchronologie.
Darmstadt, 1990. S. 80), âîçìîæíî, íå ïðîâîäèò ãðàíèöû ìåæäó ïñèõîëîãè÷åñêèì ñîñòîÿíèåì îáùåñòâà ïîñëå ñìåðòè ãåðîÿ è ðåæèìîì ïóáëè÷íûõ
îãðàíè÷åíèé, ïîëàãàÿ â òàáëèöå ñâîåãî ñïðàâî÷íèêà íåïðåðûâíûé îôèöèàëüíûé þñòèöèé â 4 ìåñÿöà,—ñî äíÿ åãî îáúÿâëåíèÿ 8 äåêàáðÿ 19 ã. í. ý.
è äî ìîìåíòà çàâåðøåíèÿ, êîãäà â êîíöå ìàðòà—íà÷àëå àïðåëÿ 20 ã. í. ý.
îñòàíêè Ãåðìàíèêà çàõîðîíèëè â ãðîáíèöå äåäà. Â äåíü ïîãðåáåíèÿ þñòèöèé ñîáëþäàëè ñîãëàñíî äåêàáðüñêîìó ðåøåíèþ ñåíàòà; ñð.: TH 54–
62; Tac. Ann. III.7. Ñèòóàöèÿ ïîäñêàçûâàåò, ÷òî àíàëîãè÷íûìè îãðàíè÷åíèÿìè ñîïðîâîæäàëîñü ïðèáûòèå è øåñòâèå òðàóðíîãî ýñêîðòà Ãåðìàíèêà â ÿíâàðå 20 ã. í. ý. Òåì íå ìåíåå, ñîïîñòàâëåíèå äàííûõ ïîêàçûâàåò,
÷òî íå âñå òàê ïðîñòî. Êàê ìîæíî îáîñíîâàòü, îòìå÷àÿ ðàáîòó ìàãèñòðàòîâ, ñåíàòà è êîìèöèé ñ 19 ïî 20 ãã. í.ý., â äåêàáðüñêèå äíè ñòðîãèé þñòèöèé ìîã áûòü îáúÿâëåí ýäèêòîì êîíñóëîâ íà ñðîê, íå ïðåâûøàþùèé 9
äíåé. Çàòåì ðàáîòà ñåíàòà âîçîáíîâèëàñü. Â çàùèòó íåïðåðûâíîãî òðàóðà
ìîæíî óêàçàòü, ÷òî ïðåäìåò îáñóæäåíèÿ â ñåíàòå íå âûøåë çà ðàìêè
òðàóðíîé òåìû, íå äàëåêî îò íåå óøëè è êîìèöèè. Òåì íå ìåíåå, íè÷åãî
íå èçâåñòíî îá îòìåíå äåêàáðüñêèõ ïðàçäíîâàíèé. Áîëåå òîãî, åñëè âåðíà
ðåêîíñòðóêöèÿ TS (IIb.2–5), Òèáåðèé ñóìåë çàñëóæèòü è íàðîäíóþ è
îôèöèàëüíóþ ïîõâàëó çà ëè÷íîå âîçäåðæàíèå îò Ñàòóðíàëèé, êàê áóäòî
áû ïîñëå 16 äåêàáðÿ îí îáëàäàë ñâîáîäîé âûáîðà! È åñëè îíà âåðíà, òî
ñòðîãèé òðàóð, ïðàâäà, íå ÷åòûðåõìåñÿ÷íûé, ìîã îòêðûòüñÿ ëèøü ïîñëå
òîãî, êàê êîìèöèè óòâåðäèëè çàêîí î öåíòóðèÿõ ïàìÿòè Ãåðìàíèêà, ò.å.
íå ïîçæå, ÷åì ñî âòîðîé äåêàäû ÿíâàðÿ 20 ã. í. ý. Ñì. òàêæå ïðèì. 32.
Ñâåðõ òîãî, äîëãèé òðàóð áûë âîçìîæíûì äëÿ æåíùèí óæå â ïðèíöèïå,
åñëè ïîëèòè÷åñêèå îáÿçàííîñòè íà íèõ òðàäèöèîííî íå âîçëàãàëèñü, õîòÿ
íåêîòîðûå èñïîëíÿëè âàæíûå õðàìîâûå. Ñð.:. Tac. Ann. II. 34; II. 82. 10;
III. 6. 3; Dio. LVIII. 2.2.
17
Ñ óìåðøèì îáûêíîâåííî ðàññòàâàëèñü â òå÷åíèå äåâÿòè òîðæåñòâåííûõ
dies denicales. Ñð.: Gell. XVI.4.3; Serv. Ad Aen. V.63 sq. Ñì. òàêæå ïðèì. 49
è 50. Òåì íå ìåíåå, åùå Öèöåðîí ïðåäóïðåæäàë ïðîòèâ âíåøíåãî íîðìè-
146
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ïàÿ ïóáëè÷íî íàêàíóíå Ñàòóðíàëèé, Òèáåðèé íàâåðñòûâàë âðåìÿ è,
èñïîëíåííûé äîñòîèíñòâà, ïîñòàðàëñÿ ïðîÿñíèòü ñâîþ ïîçèöèþ18.
 ïîñëåäíèé èç äåâÿòè òðàóðíûõ äíåé, â òå÷åíèå êîòîðûõ ïðåäêè
ïîä÷àñ óñòðàèâàëè ludi qui in honorem mortuorum celebrabantur (Serv.
ad Aen. V.63–64), ñîçâàëè ñåíàò. Çàñåäàíèå 16 äåêàáðÿ íàçíà÷èëè â
«ïîðòèêå âûäàþùèõñÿ îðàòîðîâ» ó õðàìà Àïîëëîíà. Òàì ñ ðå÷üþ â
ïàìÿòü î Ãåðìàíèêå âûñòóïèë íå òîëüêî ïðèíöåïñ, íî è Äðóç, ðîäíîé
ñûí Òèáåðèÿ19. Âñå ïðîèñõîäÿùåå, íàñêîëüêî ýòî áûëî âîçìîæíûì,
íè â ÷åì íå âûõîäèëî çà ðàìêè òðàäèöèè. Äàæå óñëîâèÿ ñåíàòóñêîíñóëüòà, ïîäãîòîâëåííîãî ê ýòîìó äíþ, ëèøü óìíîæàëè òðåáîâàíèÿ àíàëîãè÷íûõ ïîñòàíîâëåíèé âðåìåíè Àâãóñòà.  ïðèíÿòûé òîãäà ïðîåêò
çàêîíà De honoribus Germanici Caesaris âêëþ÷èëè øàáëîííîå íàïîìèíàíèå î òîì, ÷òî ñëåäóåò äåëàòü è îò ÷åãî íåîáõîäèìî âîçäåðæèâàòüñÿ
â äíè åæåãîäíîé ïå÷àëè20. Ýòî ïîñòàíîâëåíèå ñåíàòà, èçäàííîå ïåðâûì,
çàíèìàåò, îäíàêî, âòîðîå ìåñòî íà áðîíçå ðàññìàòðèâàåìîé òàáëèöû.
Çàíèìàÿñü åãî ïîäãîòîâêîé ñåíàò ñâåðÿëñÿ ñî ñòàðûìè óêàçàìè, íî
ìàñøòàá ïåðâîãî SC íå îõâàòûâàë âñåé ïîëíîòû âîïðîñà, èíà÷å áû íå
ðåøèëèñü èçäàòü åùå îäèí. Êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ðåôåðåíò çà÷èòàë ïðîåêò âòîðîãî ñåíàòóñêîíñóëüòà, íî åãî ñî÷ëè íåäîðàáîòàííûì21. Ïðèíðîâàíèÿ ñðîêà òðàóðà, ïðàâäà, ÷àñòíîãî. Cic. Leg. II.55. Âïðî÷åì, ñ ïåðèîäîì ïóáëè÷íîãî òðàóðà â 19–20 ãã. í. ý. ñëåäîâàëî îïðåäåëèòüñÿ: ñòàðàÿ
ôîðìà â ìàñøòàáå èìïåðèè ñòàëà «òåñíîé». Æåëàÿ, íàêîíåö, ïîêîí÷èòü
ñî ñòîëü äîñàäíîé ìåëàíõîëèåé ïëåáååâ Òèáåðèé, ïîõîæå, ñðàçó æå ïîñëå
ïîõîðîí âåñíîé 20 ã. í.ý. îáðàòèëñÿ ê íàðîäó ñ ïðèçûâîì ïîäóìàòü î
ãîñóäàðñòâå è î ñåáå. Tac. Ann. III. 6. 2.
18
Òèáåðèé, íàñêîëüêî ïîçâîëÿåò ñóäèòü òðàäèöèÿ, îòëè÷íî çíàë, ÷òî åãî
ñ÷èòàþò ïðèòâîðùèêîì, ñêðûâàþùèì ñâîè ïîäëèííûå ÷óâñòâà ïî
ïîâîäó ñìåðòè Ãåðìàíèêà. Ïîõîæå, èìåííî ïîýòîìó îòðûâîê åãî àäðåñà
ê ïëåáåÿì ñ îñòîðîæíûì îïðîâåðæåíèåì ñëóõîâ âêëþ÷èëè â òåêñò SC.
Ñð.: Tac. Ann. II.82.1; 82. 4: nec obstitit falsis Tiberius donec tempore ac
spatio vanescerent... Ibid. IV.71. 3: nullam aeque Tiberius, ut rebatur, ex
virtutibus suis quam dissimulationem diligebat... TS IIb. 16 sq.: et ipse se
velle non dissimulare eodem libello testatus esset.
19
Êóðèÿ ñîáðàëàñü â ìåñòå, ãäå áûëè âûñòàâëåíû ïîðòðåòû «êðàñíîðå÷èâûõ
ìóæåé» ïðîøëîãî. TH 1–4; TS IIc. 12–17. Òàê, åñòü ìíåíèå, ÷òî â ñâîåé
ðå÷è ïðèíöåïñ ïîñëåäîâàë èëè çà ïðèìåðîì ñâîåãî ïðåäøåñòâåííèêà,
íàïèñàâøåãî ïîõâàëüíóþ áèîãðàôèþ Äðóçà Ñòàðøåãî, èëè, ÷òî áîëåå
ïîõîæå íà Òèáåðèÿ, ñîâåòó, êîòîðûé Àâãóñò îñòàâèë â íàäãðîáíîé
àâòîáèîãðàôèè. Ñð.: S CHILLINGER -H ÄFELE U. Die Laudatio Funebris des
Tiberius für Germanicus (zu Tabula Siarensis Fragment II, col. b, 13–19) //
ZPE. 1988. Bd 75. S. 80–81. Suet. Tib. 70; Claud. 1.5; RgdA VIII.12–14.
20
TS IIc. Ñð.: TH 5–9; TS IIc.20; TH 57–59; ILS 139.16–26 (= EJ 68.16–26); ILS
140.14–33 (= EJ 69.14–33).
21
Èìåííî ïîýòîìó äîêëàä÷èêà âûñëóøèâàëè äâàæäû, ïðåæäå ÷åì ñìîãëè
óäîâëåòâîðèòüñÿ ïðåäëî-æåííûì âàðèàíòîì. TS IIb. 30 sq.
147
Ï. À. Êíÿçåâ
öåïñ, íå îòñòàâàÿ îò îñòîðîæíûõ êîíñóëîâ, êîòîðûì íè÷åãî íå îñòàâàëîñü, êàê ñëåäèòü çà åãî æå ðåàêöèåé22 , ñïåøèòü ñîâñåì íå ñòðåìèëñÿ.
Êàê ñëåäóåò èç ñàìîãî ñåíàòñêîãî ðåøåíèÿ, ïðåæäå ÷åì ïðèíÿòü îáñòîÿòåëüíîå ðåøåíèå, Òèáåðèé ïðåäïî÷åë çàðó÷èòüñÿ ìíåíèåì ñîáñòâåííîé
ìàòåðè, ðîäíîãî ñûíà è ìàòåðè Ãåðìàíèêà23.  çàêëþ÷åíèå ñîãëàñèëèñü,
÷òî çà âðåìÿ Ñàòóðíàëèé è Ñèãèëëàðèé ñåíàòîðû ïîäûùóò èäåè äëÿ
íîâîãî óêàçà ñàìîñòîÿòåëüíî, à èõ ñïèñîê äîëîæàò 24.
Íà ñëåäóþùåì çàñåäàíèè ñåíàòà, êîòîðîå ñîñòîÿëîñü óæå ïîñëå
êàëåíäàðíûõ ïðàçäíèêîâ, íå ðàíåå 24 äåêàáðÿ è íå ïîçæå 31, îòëîæåííîå
ðåøåíèå, íàêîíåö, ïðèíÿëè25. Âñàäíèêè è ïëåáåè ê ýòîìó âðåìåíè îáúÿâèëè î ñîáñòâåííûõ èíèöèàòèâàõ ïàìÿòè Ãåðìàíèêà26. Èõ ðåøåíèÿ,
ïðèíÿòûå â Ñàòóðíàëèè, ñòàëè «ïðàçäíè÷íîé» ðåàêöèåé ñîñëîâíûõ ñîáðàíèé íà ñåíàòñêèé óêàç îò 16 äåêàáðÿ. Ïîýòîìó âòîðîé ñåíàòóñêîíñóëüò,
èçäàííûé â îòâåò íà îôèöèàëüíóþ ðåëÿöèþ êîíñóëîâ, äîïîëíèëè ïîçâîëåíèåì íàðîäíûõ îáåòîâ, êîòîðîå òåìàòè÷åñêè íå âïèñûâàëîñü â «ïîìèíàëüíîå» íàñòðîåíèå äàííîãî SC27. Ïðèíÿòûé âî âòîðóþ î÷åðåäü, ýòîò
22
Ñì. ïðèì. 23 è 31.
Âíèìàòåëüíûé è îñòîðîæ-íûé ïðèíöåïñ ñëåäèë çà èäåíòè÷íîñòüþ SCC è
èõ êîïèé è äàæå ñîçäàë ñâîåãî ðîäà èíñòèòóò «ðàòèôèêàöèè» ðåøåíèé,
ïî êîòîðûì óæå ñîñòîÿëñÿ âîòóì ñåíàòà. Ñð.: SñCnP 173 sq.; Tac. Ann.
III.51; Dio. LVIII.20.3. Ïðîèñõîäÿùåå, âïðî÷åì, íå îòðèöàåò òîãî, ÷òî Òèáåðèé ñ÷èòàëñÿ è ñ òåìè ðåøåíèÿìè ñåíàòà, êîòîðûå íàïðÿìóþ ðàñõîäèëèñü ñ åãî ñîáñòâåííîé ïîçèöèåé, è ýòî ïðîèñõîäèëî íåîäíîêðàòíî. Ñð.:
Tac. Ann. I.77; Suet. Tib. 31.1; Dio. LVII.7.5; LVII.15.9. SCHRÖMBGES P. Tiberius
und die Res Publica Romana. Untersuchungen zur Institutionalisierung des
frühen römischen Principats. Bonn, 1986. S. 118, n. 105. Âñå æå, êàê ìîæíî
çàêëþ÷èòü, ñâîáîäà èëè îáÿçàííîñòü ñåíàòà äåéñòâîâàòü, äàæå âîïðåêè
ìíåíèþ ïðèíöåïñà, íå ïîêóøàëàñü íà ëè÷íûå èíòåðåñû Òèáåðèÿ èëè
åãî áëèçêèõ,—ïðèñòðàñòèÿ, êîòîðûå â äåëå Ãåðìàíèêà ñîâñåì íå íóæäàëèñü â èñòîëêîâàíèè. Ñð.: Tac. Ann. II.51. Ñð. ñ äðóãîé îöåíêîé, àáñòðàêòíîé,— ïðèì. 31.
24
TS I.4 sq. Ñåíàò ïðèíÿë òàêîå ðåøåíèå íàêàíóíå ïðîäîëæèòåëüíîãî ïðàçäíèêà. Ñì. ñëåä. ïðèì.
25
 äàííîì SC óñòàíàâëèâàåòñÿ, ÷òî «festos decembris» óæå ñîñòîÿëèñü, à
èçáðàííûå êîíñóëû åùå íå âñòóïèëè â äîëæíîñòü, ÷òî äåëàëîñü 1 ÿíâàðÿ
åæåãîäíî: TS IIb.2–5; 27–30; Ovid. Ex Pon. IV.4; Tac. Ann. IV.68.1. Àâãóñò,
îò÷èì Òèáåðèÿ, ýäèêòîì ïðîäëèë ñðîê ñòàðûõ îäíîäíåâíûõ Ñàòóðíàëèé
òàê, ÷òî çà íèìè ñðàçó æå íàñòóïàëè Ñèãèëëàðèè è îáà ïðàçäíåñòâà îáúåäèíèëèñü â âåñåëîé ñåìèäíåâêå, ñëåäóÿ ñ 17 ïî 23 äåêàáðÿ (Macr. Sat.
I.10.4; I.10.23 sq.). Ñð.: Suet. Claud. 5; Aug. 75; Sen. Epist. XII.3.
26
 Ñàòóðíàëèè íàðîä ñîáðàëñÿ, âèäèìî, íà ñõîäêè ñîñëîâèé. Âñàäíèêè
ïîñòàíîâèëè íàçâàòü èìåíåì Ãåðìàíèêà çðèòåëüíûé ñåêòîð àìôèòåàòðà
è óêàçàëè, êàêîé áóäåò ïîðÿäîê ïðîöåññèè çà ïîðòðåòîì ãåðîÿ, à ïëåáåè
ðåøèëè âîçäâèãíóòü ðÿä åãî èçâàÿíèé. Ñð.: Tac. Ann. II.83.3; TS IIb.5–9.
27
Ñð. ñîäåðæàíèå ScI è ScII, «êàðêàñû» êîòîðûõ ïðèâåäåíû íèæå ïî òåêñòó.
23
148
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ñåíàòóñêîíñóëüò çàíèìàåò, òåì íå ìåíåå, ïåðâîå ìåñòî íà áðîíçå Ñèàðñêîé è, ñëåäóåò îæèäàòü, íà ïîëå âñåõ ïðî÷èõ òàáëèö-êîïèé (TS. IIb.11,
20). Ìîæíî íå ñîìíåâàòüñÿ, ÷òî íà ýòîò ðàç ñïèñîê ïðåäëîæåíèé áûë
äåéñòâèòåëüíî ïîäàí, îòîáðàíû ëó÷øèå, è êóðèÿ, çàðó÷èâøèñü îäîáðåíèåì ïðèíöåïñà, èõ óòâåðäèëà. Òàêèì îáðàçîì, ôèíàëüíûé óêàç î
ïî÷åñòÿõ áûë ïðèíÿò ñî âòîðîé ïîïûòêè—per relationem secundam (ibid.
IIb.30–31).
Ïîäãîòîâêà ðåøåíèé ïðîòåêàëà â óäðó÷àþùåé àòìîñôåðå ïðîùàíèÿ Ðèìà ñ áóäóùèì. Äåìîíñòðàòèâíîñòü ñêîðáè ïëåáååâ, êîòîðûå íå
óíèìàëèñü, êàæåòñÿ, â ñàìûå âåñåëûå äíè ðèìñêîãî ãîäà, èõ äîñàäà
îò íåâîñïîëíèìîé óòðàòû,—âñå ýòî íå ìîãëî íå çàäåòü ñàìîëþáèÿ
ïðèíöåïñà28. Âûçûâàþùàÿ è íåïîâòîðèìàÿ ïîïóëÿðíîñòü Ãåðìàíèêà
ñòàëà ñåðüåçíîé ïîìåõîé äëÿ ñêîëüêî-íèáóäü íåçàâèñèìîé îöåíêè åãî
äîñòîèíñòâ, íå ãîâîðÿ óæå î íåäîñòàòêàõ29. Ïî Ðèìó åùå â íà÷àëå
äåêàáðÿ, à ìîæåò, è ðàíüøå, áûë ïóùåí ñëóõ, ÷òî íåâîçìóòèìûé ïðèíöåïñ, î÷åâèäíî, äîâîëåí ãèáåëüþ ïðèåìûøà, åñëè âîîáùå íå ïîäãîòîâèë åå ñàì30. Ïîýòîìó ùàäÿùåå ðåïóòàöèþ Òèáåðèÿ ðåøåíèå ñòàíåò
ïîä÷åðêíóòî êîëëåêòèâíûì; äà è íà òî, ÷òîáû ñîáðàòüñÿ ñ äóõîì, ðîäñòâåííèêàì ïîòðåáóåòñÿ âðåìÿ. Ïîñëå îñòîðîæíûõ ïðîá âñå âàðèàíòû
28
×àøà òåðïåíèÿ êîòîðîãî ïåðåïîëíèëàñü ëèøü ñëåäóþùåé âåñíîé. Ñð.:
Suet. Cal. 6.2; Sen. Epist. XVIII. 1–4; Tac. Ann. III.4–6. Ñì. òàêæå ïðèì. 18.
29
Åñëè íå óïóñêàòü, ñ êàêèì çàìåøàòåëüñòâîì îòêðûëñÿ îôèöèàëüíûé òðàóð
è êàê ãîòîâèëè âòîðîé SC, òî Ãíåé Ïèçîí, äðóã Òèáåðèÿ, áûë èëè ôàíòàñòè÷åñêè «íåîòåñàííûì» èëè æå íà ðåäêîñòü áåçðàññóäíûì ïðèáëèæåííûì ïðèíöåïñà. Îí, ïîäîçðåâàåìûé â óáèéñòâå Ãåðìàíèêà, íè÷åì íå
ñòåñíÿÿñü äåìîíñòðèðîâàë íåíàâèñòü ê óìåðøåìó, ïðîâîöèðóÿ ðèìñêèõ
ïëåáååâ íà áåñïîðÿäêè. Ñð.: ScCnP 25–28; 57–67; Suet. Cal. 2; Tac. Ann.
III.9; 14. Ñì. òàêæå ïðèì. 15. Ãîâîðÿ î ðåàêöèè íàðîäà â öåëîì Öâè ßâåö
çàìåòèë: Such a widespread demonstration as that in which all places of
work were shut after Germanicus’ death is an extremely rare occurrence.
Most often smaller groups operate. To what extent these represent the real
will of the people can never be known (Y AVETZ Z. Plebs and Princeps. Oxf.,
1969. P. 14). Çàêëþ÷åíèå Ö. ßâåöà ñîâïàäàåò ñ îöåíêîé äðåâíåãî ñîâðåìåííèêà. Òàê, âûÿñíÿåòñÿ, ÷òî ïàññàæ èç «Ãðàæäàíñêîé âîéíû» Ëóêàíà î
ïðèáûòèè â Áðóíäèçèé îñòàíêîâ Ïîìïåÿ íà ñàìîì äåëå ÿâëÿåòñÿ àäàïòèðîâàííîé ïàðàôðàçîé ñîáûòèé ñîâñåì èíîãî âðåìåíè. Ïîýò çäåñü èñïîëüçîâàë ÷üè-òî âîñïîìèíàíèÿ î âñòðå÷å â Èòàëèè óðíû ñ ïðàõîì Ãåðìàíèêà! È ñêîðáü ïî íåìó óæå â äðåâíîñòè áûëà âîñïðèíÿòà êàê áåñïðåöåäåíòíàÿ. Lucan. IX.169 sq.: ... exemploque carens et nulli cognitus aevo
luctus erat, mortem populos deflere potentis. Ñð.: Tac. Ann. III.1: omnium
gemitus. SEEWALD M. VON . Ein Anonymus der frühen Kaiserzeit zu Lucan. 9,
167–185 und Tac. Ann. III.1–2 // Göttinger Forum für Altertumswissenschaft.
1998. Bd I. S. 65–67.
30
Ñð.: Tac. Ann. II.82.1; III.2.3; III.3.1; III.16.; Suet. Tib. 52.3; Cal.1.2; 2; Plin. NH
XI.87.
149
Ï. À. Êíÿçåâ
ñåíàòà, ïîæåëàíèÿ áëèçêèõ Ãåðìàíèêà è âîëÿ ïðèíöåïñà, áûëè ïðèâåäåíû â èñêîìîå ðàâíîâåñèå31 . Òèáåðèé îñòàâèë çà ñîáîé ñêðîìíîå ïðàâî
ðåøèòü, ãäå èìåííî ïîñòàâèòü ìåìîðèàëû, íàìå÷åííûå äëÿ âîçâåäåíèÿ
â Ãåðìàíèè è Ñèðèè, è ãäå èìåííî óêðåïèòü áðîíçîâûå äîñêè ñ ïîõâàëîé (TS. I.22–23; IIb.11–13; IIb.18–19). Íàïîñëåäîê èçáðàííûì êîíñóëàì íàïîìíèëè, ÷òî âïðåäü îòíþäü íå ñòîèò ìåäëèòü, è çàêîíîïðîåêò
ïåðâîãî óêàçà, ïî âñåé âèäèìîñòè, áûë ïðåäëîæåí êîìèöèÿì íå ïîçæå,
÷åì â ïåðâûå äíè ÿíâàðÿ 20 ã. í. ý. 32.
Äâå ãðàíè áûòèÿ, ïîòóñòîðîííÿÿ è ïîñþñòîðîííÿÿ, âûøíÿÿ è çåìíàÿ, ïðåäñòàâëåíû â äâóõ ïîñòàíîâëåíèÿõ ñåíàòà íà áðîíçå Tabulae
Siarensis è, ñëåäóåò îæèäàòü, â èíûõ êîïèÿõ ñ òåìè æå óêàçàìè êóðèè.
Ñìåðòü îáÿçûâàåò, òåì áîëåå—ñìåðòü ob rem publicam òàêîãî ãåðîÿ, è
ðàññêàç î òîì, çà êàêèå çàñëóãè è êàê òâîðèòü êóëüò ìåðòâîãî, çàíèìàåò ïåðâîå ìåñòî, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ñîîòâåòñòâóþùåå ïîñòàíîâëåíèå
áûëî ïðèíÿòî ïîçæå. Æèçíü òîæå îáÿçûâàåò, íî ðàññêàç î òîì, êàê
31
Ïîæåëàíèÿ Àãðèïïèíû, âäîâû Ãåðìàíèêà, ïðè ýòîì íå ó÷èòûâàëèñü, òàê
êàê â Ñàòóðíàëèè îíà, âèäèìî, íàõîäèëàñü åùå äàëåêî çà ïðåäåëàìè Èòàëèè (Tac. Ann. II.75; III.1). Óòå Øèëëèíãåð-Õýôåëå âèäèò âî âñåé ýòîé
îïàñëèâîé ÷îïîðíîñòè ñåíàòà îáúåêòèâíûå òðóäíîñòè ïåðèîäà ðàííåãî
ïðèíöèïàòà, êîòîðûå áîëåå íå ïîâòîðÿòñÿ,—íåèçáåæíûå, êîãäà âçàèìîîòíîøåíèÿ ïðèíöåïñà è ñåíàòà åùå íå áûëè «èíñòèòóàëèçèðîâàíû». Op.
cit. S. 80. ×òî êîíêðåòíî çäåñü ïîäðàçóìåâàåòñÿ ïîä «èíñòèòóàëèçàöèåé»,
íåÿñíî. Åñëè ïîä ýòèì ÿâëåíèåì ïîíèìàòü ñèñòåìíîå ðàçãðàíè÷åíèå
îáÿçàííîñòåé ñåíàòà è ïðèíöåïñà íà îñíîâå íåêîòîðûõ ïðàâèë, òî ðåäêàÿ
ùåêîòëèâîñòü è íàïðÿæåííîñòü ìîìåíòà ïðåäïîëàãàëà è îòñóòñòâèå
íîìèíàëüíûõ ñðåäñòâ ðåãóëèðîâàíèÿ ñïîðíîé ñèòóàöèè è, ñëåäîâàòåëüíî,
íåâîçìîæíîñòü óäîâëåòâîðèòåëüíîé ðåàêöèè âëàñòåé â ïðèíöèïå.
32
Âîòóì òðèá ìîã ñîñòîÿòüñÿ ëèáî äî ïðèáûòèÿ óðíû Ãåðìàíèêà â Èòàëèþ,
â íà÷àëå ÿíâàðÿ, ëèáî ïîñëå, ò.å. íå ðàíåå êîíöà ìàðòà. Ðåæèì þñòèöèÿ,
íåèçáåæíî ñîïðîâîæäàâøèé øåñòâèå ïðîöåññèè ñ óðíîé è ïîñëåäóþùåå
ïîãðåáåíèå åå â ìàâçîëåå, çàòÿãèâàë ïðèíÿòèå çàêîíà De honoribus
Germanici Caesaris, à ñòèõèè â ðàçâèòèè ñîáûòèé áåçóñëîâíî æåëàëè
èçáåæàòü. Ïîýòîìó ïðîåêò äîëæíû áûëè âíåñòè â íà÷àëüíûå äíè ãîäà.
Íî äëÿ ýòîãî ïðèøëîñü ïîäãîòîâèòü ñâîåâðåìåííîå ïðèáûòèå êîðàáëÿ ñ
ïðàõîì Ãåðìàíèêà. Òàê, ñ Àãðèïïèíîé, êîðîòàâøåé âðåìÿ íà ðàññòîÿíèè
íå áîëåå ñóòîê ïóòè îò Áðóíäèçèÿ, âèäèìî, ïîääåðæèâàëàñü «ïðàâèòåëüñòâåííàÿ ñâÿçü» (Ñð.: Tac. Ann. III.1.1; Liv. XLIV.1.3; Cic. Ad Fam. XVI.9.1–
2). Åäâà ëè âäîâà ìîãëà âûñàäèòüñÿ íà áåðåã Êàëàáðèè, íå ïîëó÷èâ íà òî
ñîãëàñèÿ ïðèíöåïñà, êîòîðûé êîíòðîëèðîâàë âñòðå÷ó Èòàëèè ñ îñòàíêàìè
åå ãåðîÿ (Tac. Ann. III.2.1). Ìåäëåííîå øåñòâèå òðàóðíîãî ýñêîðòà èç
Áðóíäèçèÿ â Ðèì íàâñòðå÷ó íîâûì êîíñóëàì è ñåíàòó ìîãëî çàíÿòü äíåé
ïÿòíàäöàòü. Ôðàçà óêàçà «sine binum trinumve nundinum prodictione» (TS
IIb.29) ñêëîíÿåò ê ïðåäïîëîæåíèþ, ÷òî èìåííî ïåðâûå äíè ÿíâàðÿ
ñ÷èòàëèñü óäîáíûìè äëÿ íàðîäíîãî ãîëîñîâàíèÿ. Ñð.: Tac. Ann. III.2: iam
enim [consules] magistratum occeperant; Hor. Sat. I.5.
150
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
÷òèòü ñëàâó æèâøåãî, âîñïðîèçâîäèòñÿ íà âòîðîì ìåñòå, õîòÿ ñîîòâåòñòâóþùåå ïîñòàíîâëåíèå áûëî ïðèíÿòî ïåðâûì. Çàìåòèì äàëåå,
÷òî ïðàâîâàÿ ïåðñïåêòèâà ýòèõ àêòîâ ïîëàãàëàñü íåîäèíàêîâî: «òðåáîâàíèÿ ñìåðòè» ïîäòâåðæäàëèñü âîëåé ìàãèñòðàòîâ, à «òðåáîâàíèÿ æèçíè»
âîëåé íàðîäà â êîìèöèÿõ. Ïåðâûé ñåíàòóñêîíñóëüò íå ïðåäëàãàë
âìåøàòåëüñòâà â çàêîí, à âòîðîé íà íåì íàñòàèâàë, ÷òî è ïîñëóæèëî
òåõíè÷åñêîé ïðè÷èíîé îáîñîáëåíèÿ. Ñâåðõ òîãî, ýòè ïîñòàíîâëåíèÿ
ðàçëè÷àþòñÿ è ïî èñòî÷íèêó àâòîðèòåòà, ÷åðåç êîòîðûé îáîñíîâàíî èõ
ñîäåðæàíèå. Ñîçäàåòñÿ âïå÷àòëåíèå, ÷òî äâà àêòà, ñîåäèíåííûå íà áðîíçîâîé êîïèè, âûäàþò íåêîòîðóþ ðàñòåðÿííîñòü êàê ñåíàòà, òàê è åãî
ïðèíöåïñà, êîãäà çàïîçäàâøèé, òðåáóþùèé èíèöèàòèâíîé îöåíêè, óêàç
êîíöà äåêàáðÿ íå ñìîãëè ñîãëàñîâàòü ïåðâûì, ïîäîáíî óêàçó îò 16
äåêàáðÿ, èçäàííîãî áûñòðåå—ïî øàáëîíó àâòîðèòåòíîé òðàäèöèè Àâãóñòà. Òåì íå ìåíåå, îáà ïîñòàíîâëåíèÿ ñâÿçàíû êàê åäèíûì çàïðåòîì
íà õðàìîâûé êóëüò â äåíü ñìåðòè ãåðîÿ, òàê è åäèíûì òðåáîâàíèåì
ïîìèíàëüíîãî ñëóæåíèÿ, ÷òî ïîäòâåðæäàåò ñàìîñòîÿòåëüíóþ öåííîñòü
è àâòîðèòåò ïðàâèë, ðåãóëèðóþùèõ ïîâåäåíèå ðèìëÿí â dies religiosi33.
 áóäóùåì ãîäó ñåíàò è ïðèíöåïñ íà ïðîöåññå ïðîòèâ Ãíåÿ Ïèçîíà,
33
Ò. î., iustitium çäåñü âûñòóïàåò íå òîëüêî êàê çíàê âûðàæåíèÿ ïóáëè÷íîé
ñêîðáè, íî è êàê âëàñòíûé ñïîñîá îáåñïå÷åíèÿ ïîðÿäêà â ïîòåíöèàëüíî
«íåñ÷àñòíûé» èëè ïàãóáíûé äåíü, êîãäà-òî ïîëîæèâøèé êàëåíäàðíûé
öèêë. Ê ïðèìåðó, 18 èþëÿ ñòàë áåäñòâåííûì äíåì ìàññîâîé ãèáåëè
ðèìëÿí â áèòâå ïðè ð. Àëëèè (Liv. VI.1.11). Êàëåíäàðíûå dies religiosi
ïðîõîäèëè ïîä çíàêîì áåäû, ïðåèñïîäíåé è ñìåðòè è ñ÷èòàëèñü «ðåëèãèîçíûìè» èëè «çàïîâåäíûìè». Â. Ëåáåê, êîììåíòèðóÿ åæåãîäíûé äåíü
ïîìèíîâåíèÿ Ãåðìàíèêà 10 îêòÿáðÿ, ïðèðàâíèâàåò iustitium ê ðåæèìó
dies religiosus (Op. cit. S. 59). Òåì íå ìåíåå, òðàäèöèÿ ïåðåäàåò ñëîæíóþ
èñòîðèþ êàëåíäàðÿ. Ñð.: Festus. P. 278 M, s. v. Religiosus: Dies autem
religiosi, quibus, nisi quod necesse est, nefas habetur facere: quales sunt
sex et triginta atri qui appellantur, et Alliensis, atque [h]i, quibus mundus
patet... quod homini ita facere non liceat, ut si id faciat, contra deorum
voluntatem videatur facere. Quo in genere sunt haec: in aedem Bonae deae
virum introire; adversus mysticiae legem ad populum ferre; die nefasto apud
praetorem lege agere (Äíè æå çàïîâåäíûå—ýòî òå, â êîòîðûå, åñëè íåò
íåîáõîäèìîñòè, âûøíèì ïðàâîì äåéñòâîâàòü çàïðåùåíî, è <äíåé
ýòèõ>, êàêîâûå íàçûâàþòñÿ atri, èìååòñÿ òðèäöàòü øåñòü, äà åùå
Àëëèéñêèå <äíè>, à òàêæå è òå, â êîè ïðåèñïîäíÿÿ îòêðûòà... êîãäà
ëþäÿì íå ïîëîæåíî ïîñòóïàòü òàê, ÷òî åñëè ñäåëàþò íå÷òî, <îíî>
áû ðàññìàòðèâàëîñü êàê ïðîòèâíîå âîëå áîãîâ. È ïî ñóòè <ýòè äåéñòâèÿ> òàêîâû: íå âõîäèòü ìóæ÷èíå â õðàì Äîáðîé áîãèíè, âîïðåêè òàèíñòâàì ïðåäëàãàòü íàðîäó çàêîíîïðîåêòû, íå ñóäèòüñÿ ó ïðåòîðà â
íåïðèñóòñòâåííûé äåíü).  ñòàðèíó çàïîâåäíûå äíè ñ÷èòàëèñü âåñüìà
ñòðîãèìè, êîãäà ëèøü ultima necessitas ïîçâîëÿëà èãíîðèðîâàòü çàïðåò
ñîáèðàòü âîéñêî, êîìèöèè èëè âñòóïàòü â áîé (Festus. P. 157 M, s. v.
Mundus). Òàêèå äíè ïðîõîäèëè ïîä çíàêîì ñêîðáè è íå ñóëèëè íè÷åãî
151
Ï. À. Êíÿçåâ
íåäðóãà Ãåðìàíèêà, ñìîãóò ðàáîòàòü íå òîðîïÿñü è â ïîëíîé ãîòîâíîñòè.
Ïðîåêò ïîñòàíîâëåíèÿ de Gn.Pisone patre, ïîõîæå, ïóíêò çà ïóíêòîì
òùàòåëüíî âûâåðåííûé, áóäåò ïðèíÿò ñ ïåðâîé ïîïûòêè—per relationem
solum (TS. IIb.30–31).
 ïîñòàíîâëåíèè î òîì, êàê ñîáëþäàòü ðèòóàë ïàìÿòè ìåðòâîãî,
íå çàáûâàÿ î ñëàâå æèâîãî (èëè ScI), ìîæíî âûäåëèòü íå ìåíåå 19
ïðåäìåòíî-öåëåâûõ ïóíêòîâ èëè ïàðàãðàôîâ, èç êîòîðûõ òðè ïîäðàçóìåâàþòñÿ ïî àíàëîãèè èëè èõ ñîäåðæàíèå èçëîæåíî â «Àííàëàõ» Òàöèòà (I.9 è 18), à îñòàëüíûå ïðåäñòàâëåíû â ñëåäóþùåé ðåêîíñòðóêöèè.
1) praescriptio èç 4–5 ñòðîê (ñð.: ScCnP. 1–5; ScL. 1–3);
2) relatio: TS. I.1–8;
3) ïîñòàíîâëåíèå î âîçâåäåíèè 3 àðîê ïàìÿòè Ãåðìàíèêà: TS. I.9–34;
4) ïîñòàíîâëåíèå îá óñòðîéñòâå êåíîòàôîâ ïàìÿòè Ãåðìàíèêà â Àíòèîõèè è Äàôíå: TS. I.35–38;
5) ïîñòàíîâëåíèå îá îáÿçàííîñòÿõ ñîäàëîâ-àâãóñòàëîâ â äåíü êîí÷èíû
Ãåðìàíèêà: TS. IIa.1–5;
6) ïîñòàíîâëåíèå îá îáåëèñêå ñ òåêñòîì íàñòîÿùåãî ñåíàòóñêîíñóëüòà:
TS. IIa.5–7;
7) ïîñòàíîâëåíèå î ðåæèìå åæåãîäíîãî äíÿ ïîìèíîâåíèÿ Ãåðìàíèêà:
TS. IIa.7–11;
8) ïîñòàíîâëåíèå î ïåðåìåùåíèè äíåé ïðàçäíîâàíèÿ ludi Augustales:
TS. IIa.11–14;
9) ïîõâàëà âñàäíèêàì çà ïðåäàííîñòü ïàìÿòè Ãåðìàíèêà è îäîáðåíèå
èõ ïî÷åòíûõ ïîñòàíîâëåíèé (ñð.: Tac. Ann. II.83.4; ScCnP. 151–
154; Tabula Siarensis. Ed. A. Sánchez-Ostiz. P. 215–219);
10) ïîõâàëà ïðèíöåïñó çà âíèìàíèå ê ïëåáåÿì: TS. IIb.2–5;
11) ïîõâàëà ïëåáåÿì çà ïðåäàííîñòü ïàìÿòè Ãåðìàíèêà: TS. IIb.5–7;
12) îäîáðåíèå ðåøåíèÿ ïëåáååâ óñòàíîâèòü ñòàòóè â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà:
TS. IIb.7–11;
13) ïîñòàíîâëåíèå î çàêðåïëåíèè â îáùåñòâåííîì ìåñòå áðîíçîâîé äîñêè ñ ïîìèíàëüíîé ðå÷üþ Òèáåðèÿ â àäðåñ Ãåðìàíèêà: TS. IIb.11–17;
14) ïîñòàíîâëåíèå îá óñòàíîâêå áðîíçîâîé äîñêè ñ ïîìèíàëüíîé ðå÷üþ
Äðóçà: TS. IIb.18–19;
15) ïîñòàíîâëåíèå î ñîâìåñòíîé ïóáëèêàöèè íàñòîÿùåãî ñåíàòóñêîíñóëüòà è óêàçà îò 16 äåêàáðÿ: TS. IIb.20–21;
16) ïîðó÷åíèå êîíñóëàì èçäàòü ýäèêò ñ òåêñòîì íàñòîÿùåãî ñåíàòóñõîðîøåãî òåì, êòî çàòåâàë íå÷òî íîâîå èëè ïûòàëñÿ òðåâîæèòü áîãîâ—
in quibus et res divinas facere et rem quampiam novam exordiri temperandum est (Gell. IV.9.5). Êàê ñëåäñòâèå, äåêðåò ïîíòèôèêîâ ïîñëå áîéíè ïðè
Àëëèè çàïðåòèë è æåðòâîïðèíîøåíèÿ—nullum his diebus sacrificium recte futurum (Ibid. V.17.1–2). Îäíàêî áîãàì-ìàíàì óìåðøèõ, â òîì ÷èñëå è
ìàíàì Öåçàðåé, æåðòâû â «ðåëèãèîçíûé äåíü» áûëè óìåñòíû. Ñð.: TS
IIa.1–6; Tac. Ann. III.2: victimas atque aras dis Manibus statuentes... Ñì.
òàêæå ïðèì. 9 è ïðèì. 38.
152
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
êîíñóëüòà, ïîâåëåâàÿ ðàñïðîñòðàíèòü åãî êîïèè â Èòàëèè è âî âñåõ
îáùèíàõ ðèìñêèõ ãðàæäàí: TS. IIb.21–26;
17) ïîðó÷åíèå êîíñóëàì íàñòóïàþùåãî ãîäà âíåñòè â êîìèöèè çàêîíîïðîåêò ñåíàòóñêîíñóëüòà î öåíòóðèÿõ èìåíè Ãåðìàíèêà: TS. IIb.26–
30 (ñð.: TH. 6–50);
18) ðåçóëüòàòû ãîëîñîâàíèÿ ñåíàòîðîâ ïî íàñòîÿùåìó ïîñòàíîâëåíèþ:
TS. IIb.30–31;
19) ðàñïîðÿæåíèå (subscriptio) ïðèíöåïñà î åãî ïóáëèêàöèè (ñð.: SñCnP.
173 sq.).
Ñåíàòóñêîíñóëüò î òîì, êàê ïðîâîäèòü òîðæåñòâà ïàìÿòè æèâøåãî,
íå çàáûâàÿ îá óìåðøåì (èëè ScII), ñîõðàíèëñÿ õóæå, îäíàêî è çäåñü
ïðåäìåòíî-öåëåâàÿ ãðóïïà èç 22-õ ïàðàãðàôîâ ïðîñëåæèâàåòñÿ êàê ïî
âîññòàíîâëåííîìó òåêñòó ïîñòàíîâëåíèÿ, òàê è ïî èçëîæåíèþ, êîòîðîå
ïðèâîäèò Òàöèò (Ann. II. 83). Ïÿòü ïóíêòîâ ïîäðàçóìåâàþòñÿ ïî
àíàëîãèè (1–2, 20–22).
1) praescriptio èç 4–5 ñòðîê (ñð.: ScCnP. 1–5; TL. 1–3);
2) relatio (ñð.: TS. I.1–8);
3) ïîñòàíîâëåíèå îá óñòàíîâêå äâóõ ñêóëüïòóð êîííîãî Ãåðìàíèêà â
õðàìå Êîíêîðäèè è ïîðÿäêå èõ èñïîëüçîâàíèÿ íà ðàçëè÷íûõ
íàðîäíûõ ïðàçäíåñòâàõ: TS. IIc.2–11;
4) ïîñòàíîâëåíèå îá óñòàíîâêå ñòàòóé Ãåðìàíèêà è åãî îòöà Äðóçà ïðè
õðàìå Àïîëëîíà—â «ïîðòèêå âûäàþùèõñÿ îðàòîðîâ», ãäå çàñåäàåò
ñåíàò: TH. 1–4 (ñð.: TS. IIc.12–17);
5) ïîñòàíîâëåíèå î âêëþ÷åíèè èìåíè Ãåðìàíèêà â ïåñíü æðåöîâ-ñàëèåâ, ðàíåå ïîäãîòîâëåííóþ äëÿ ïðîñëàâëåíèÿ ñûíîâåé Àâãóñòà: TH.
4–5 (ñð.: TS. IIc.18–20);
6) ïîñòàíîâëåíèå î ðàñøèðåíèè êðóãà ãîëîñóþùèõ â èçáèðàòåëüíûõ
ñîòíÿõ çà ñ÷åò íîâûõ ïÿòè öåíòóðèé èìåíè Ãåðìàíèêà è îá èõ
èçáèðàòåëüíûõ ïðàâàõ: TH. 5–9 (ñð.: TS. IIc.20);
7) ïîñòàíîâëåíèå îá îáÿçàííîñòÿõ ìàãèñòðàòîâ, âåäóùèõ ãîëîñîâàíèå
â 15 öåíòóðèÿõ: TH. 9–16;
8) ïîñòàíîâëåíèå î ñðåäñòâàõ ãîëîñîâàíèÿ â 15 öåíòóðèÿõ: TH. 16–21;
9) ïîñòàíîâëåíèå î ðàñïðåäåëåíèè ñðåäñòâ ãîëîñîâàíèÿ â ñòàðûõ öåíòóðèÿõ: TH. 21–27;
10) ïîñòàíîâëåíèå î ðåãóëèðîâàíèè ïîðÿäêà ïîäà÷è ãîëîñîâ ñîñëîâèÿìè: TH. 27–32;
11) ïîñòàíîâëåíèå îá èñêëþ÷åíèÿõ â ïîðÿäêå ãîëîñîâàíèÿ: TH. 32–38;
12) ïîñòàíîâëåíèå îá îãëàøåíèè ðåçóëüòàòîâ èçáðàíèÿ â 1-é öåíòóðèè:
TH. 38–46;
13) ïîñòàíîâëåíèå î ïîðÿäêå ïðèìåíåíèÿ óñëîâèé «èçáèðàòåëüíîãî
çàêîíà» ïîñëå åãî ìîäèôèêàöèè: TH. 46–50;
14) ïîñòàíîâëåíèå îá èñïîëüçîâàíèè íà Àâãóñòàëèÿõ êóðóëüíûõ êðåñåë
Ãåðìàíèêà: TH. 50–54;
153
Ï. À. Êíÿçåâ
15) ïîñòàíîâëåíèå î çàïðåòå õðàìîâûõ öåðåìîíèé â äåíü ãðÿäóùåãî
ïîãðåáåíèÿ Ãåðìàíèêà: TH. 54–55;
16) ïîñòàíîâëåíèå îá îáÿçàííîñòÿõ âñàäíè÷åñòâà íà ãðÿäóùåì ïîãðåáåíèè Ãåðìàíèêà: TH. 55–57;
17) ïîñòàíîâëåíèå î çàïðåòå õðàìîâûõ öåðåìîíèé â Ðèìå è åãî ïðåäìåñòüÿõ â äåíü êîí÷èíû Ãåðìàíèêà: TH. 57–59;
18) ïîñòàíîâëåíèå îá îáÿçàííîñòÿõ ñîäàëîâ-àâãóñòàëîâ â äåíü êîí÷èíû
Ãåðìàíèêà: TH. 60–62;
19) ïîñòàíîâëåíèå î çàìåùåíèè â êîëëåãèè àâãóñòàëîâ âûáûâøåãî
Ãåðìàíèêà (äî 3 ñòðîê): Tac. Ann. II.83.5–6;
20) ðåøåíèå ñåíàòà î ïîðÿäêå ïóáëèêàöèè íàñòîÿùåãî ïîñòàíîâëåíèÿ
(ñð.: TS. IIb.20–21; SñCnP. 169–171);
21) ðåçóëüòàòû ãîëîñîâàíèÿ ñåíàòîðîâ ïî íàñòîÿùåìó ïîñòàíîâëåíèþ
(ñð.: TS. IIb.30–31; SñCnP. 172);
22) ðàñïîðÿæåíèå ïðèíöåïñà (subscriptio) î åãî ïóáëèêàöèè (ñð.: SñCnP.
173–174).
Ñëåäóåò îæèäàòü, ÷òî quaestor principis îáà àêòà ñíà÷àëà ïåðåïèñàë
íà íåáîëüøèå òàáëè÷êè-êàðòî÷êè, à çàòåì äîëîæèë èõ ñîäåðæàíèå
Òèáåðèþ34 . Åñëè ÷àñòîòà ñòðîê â òàáëè÷êàõ äëÿ ScI íå ïðåâûøàëà 13
ëèíèé íà êàðòî÷êó, êàê ýòî áóäåò ïðè çàïîëíåíèè îðèãèíàëà óêàçà î
Ãíåå Ïèçîíå, òî äëÿ âîñïðîèçâåäåíèÿ SñI êâåñòîðó ïîíàäîáèòñÿ íå
áîëåå âîñüìè ãèïîòåòè÷åñêèõ òàáëè÷åê.  èõ êîìïëåêò, ìîæåò áûòü,
íå âìåùàåòñÿ ëèøü 19-é ïóíêò. Çà âðåìÿ äåêàáðüñêèõ ïðàçäíèêîâ îáúåì òåêñòà â ScI òùàòåëüíî âûâåðèëè. Íè îäíà èç âîîáðàæàåìûõ òàáëè÷åê, êàæåòñÿ, íå ñòðàäàåò ðàçðûâàìè ïðåäìåòíûõ ïàðàãðàôîâ: âñå îíè
ïîìåùàþòñÿ íà êàðòî÷êàõ öåëèêîì è â «ïåðåíîñàõ» ñìûñëà íåò íåîáõî34
Êàê ñëåäóåò èç òåêñòà â ScCnP 174 sq. Àâòîð íàñòîÿùåãî êîììåíòàðèÿ
ñîçíàåò, ÷òî òî÷íîñòü åãî çàÿâëåíèÿ î êîëè÷åñòâå êàðòî÷åê íàïðÿìóþ
çàâèñèò ëèáî îò êîððåëÿöèè îáúåìà ñòðîê óêàçà î Ãíåå Ïèçîíå ñ îáúåìîì
ñòðîê òàáëèöû èç Ñèàðà, ëèáî îò ñîîòíîøåíèÿ ðàçìåðîâ áóêâ íà îáåèõ
òàáëèöàõ. Òàê, êîëè÷åñòâî çíàêîâ íà ñòðîêàõ ôðàãìåíòà I òàáëèöû èç Ñèàðà
êîëåáëåòñÿ â ñðåäíåì îò 70 äî 87 ñ íàèáîëåå ÷àñòûì ïîïàäàíèåì â 78.
Äëÿ Frg. IIa ìîæíî óâåðåííî ãîâîðèòü ëèøü î ðàçìàõå êîëåáàíèÿ îò 67 äî
90 ïðè ñðåäíåì êîëè÷åñòâå çíàêîâ îê. 80 íà ñòðîêó. Âî ôð. IIb íàáëþäàåòñÿ
êîëåáàíèå îò 72 äî 102 çíàêîâ, îäíàêî ÷àùå âñåãî îò 76–77 äî 87–88. Â
òåêñòå âîññòàíîâëåííîãî ôð. IIc ìîæíî îòìåòèòü êîëåáàíèå îò 59 äî 78
çíàêîâ, íî ÷àùå îò 66 äî 69. Âûñîòà áóêâ ìåíÿåòñÿ îò 4 äî 5 ìì. ïðè
âåñüìà ðàçëè÷íîé øèðèíå, åñëè ó÷åñòü, íàïðèìåð, «I» è «O». Êîëè÷åñòâî
çíàêîâ íà ñòðîêàõ òàáëèöû ñ óêàçîì î Ãíåå Ïèçîíå ÷àùå âñåãî êîëåáëåòñÿ
îò 74 äî 80. Tabula Hebana, òåêñò êîòîðîé ïðîäîëæàåò ôð. IIc, ñîñòîèò èç
áîëåå øèðîêèõ ïî êîëè÷åñòâó çíàêîâ ñòðîê—ïðèáëèçèòåëüíî îò 90 äî
105. Ðàçìåðû áóêâ, ÷àñòîòà çíàêîâ è ôîðìà òàáëèöû: G ONZÁ LEZ J. Tabula
Siarensis, «Fortunales Siarenses et Municipia Civium Romanorum». S. 56–
57; Tabula Siarensis. Edición, Traducción y Commentario. Ed. A. SánchezOstiz. P. 9–14, 50–70, 289–295.
154
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
äèìîñòè. Ïîñëå âîòóìà êóðèè Òèáåðèé, êàê ýòî áûëî çàâåäåíî, «ïðèíÿë» îðèãèíàë ScI. Îí, ñëåäóåò ïîëàãàòü, îäîáðèë åãî äåïîíèðîâàíèå
è ñíÿòèå êîïèé, ïîñòàâèâ â êîíöå óêàçà subscriptio. Ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî subscriptio principis ê íàáîðó êâåñòîðñêèõ êàðòî÷åê ïðèëîæèëè îñîáî è ëèøü â òåõíè÷åñêèõ öåëÿõ. Äîáàâëåíèå ðàñïîðÿæåíèÿ î
ïóáëèêàöèè ïðÿìî ïîä òåêñòîì ScI óâåëè÷èëî áû îáúåì âîñüìîé òàáëè÷êè äî 15 ñòðîê, à ýòî ðàñõîäèòñÿ ñ ïëîòíîñòüþ ðóêîïèñè, íàèáîëåå
âåðîÿòíîé äëÿ äàííîãî êîìïëåêòà35.
Ïðåäïîëîæåíèå î êîëè÷åñòâå êàðòî÷åê â íàáîðå ScII óñòàíàâëèâàåòñÿ â ñîîòíîøåíèè ìåæäó èäåíòè÷íûì ñîäåðæàíèåì ñòðîê â TH è
TS. IIc. Åñëè ñîãëàñèòüñÿ ñ ïðîïîðöèåé 2:3, êàê ýòî íàáëþäàåòñÿ â 4
ïóíêòå ScII, òî òåêñò ScII (îêîëî 83–84 ñòðîê äëÿ TH è ñîîòâåòñòâåííî
îêîëî 124–125 ñòðîê äëÿ TS. IIc) ìîã ñâîáîäíî ðàçìåñòèòüñÿ â êîìïëåêòå èç 12–13 êàðòî÷åê, íå îòëè÷àþùèõñÿ îò èñïîëüçîâàííûõ ïðè
ñîñòàâëåíèè ScI.
Ãåðìàíèê Öåçàðü íå óñïåë çàñëóæèòü àïîôåîçà36, íî è äàðîâàííûå
åìó âûñîêèå ïî÷åñòè ïðèæèëèñü íå âïîëíå.  óñëîâèÿõ ïëåáåéñêîãî
äàâëåíèÿ íà êóðèþ êîå â ÷åì èõ «ìåðà» áûëà ÿâíî ïðåâûøåíà, òàê ÷òî
óæå ÷åðåç íåñêîëüêî ëåò ïîäîøëî âðåìÿ ðåâèçèè. Êîãäà 14 ñåíòÿáðÿ
23 ã. í. ý. óìåð Äðóç Öåçàðü, êàëåíäàðü äîìà Àâãóñòà è Ðèìà íà÷àë
«ïåðåïîëíÿòüñÿ» îò íåñ÷àñòèé. Äàæå 15 ìàðòà 44 ã. äî í. ý., äåíü ãèáåëè
Þëèÿ Öåçàðÿ, à òàêæå 19 àâãóñòà 14 ã. í. ý., dies tristissimus, êîãäà
óìåð Îêòàâèàí Àâãóñò, íå ñ÷èòàëèñü «ðåëèãèîçíûìè äíÿìè» êàëåíäàð35
Ó êâåñòîðà 175 ñòðîê (176 c òèòóëîì) â SC î Ãíåå Ïèçîíå ïîìåñòèëîñü íà
14 òàáëè÷êàõ. Ïðåäìåòíîå ðàçäåëåíèå òåêñòà íà ïóíêòû ïîçâîëÿåò äîïóñòèòü, ÷òî òàáëè÷êè, êîòîðûìè ïîëüçîâàëñÿ ïîìîùíèê ïðèíöåïñà, âìåùàëè îò 11 äî 13 ñòðîê. Ñì.: Êíÿçåâ Ï.À. Ïðàâîñóäèå... Ñ. 42.
36
Ïåðâûé ïóáëè÷íûé àïîôåîç—ïðè÷èñëåíèå ê íåáîæèòåëÿì Þëèÿ Öåçàðÿ—ñîñòîÿëñÿ ïðè åãî ïðååìíèêå Îêòàâèàíå. Äàæå íå âñå ïðèíöåïñû
óäîñòàèâàëèñü òàêîé ñëàâû. Íåêîòîðûå êóëüòû îáîæåñòâëåííûõ íå ïåðåæèëè ñâîèõ ó÷ðåäèòåëåé, íàïðèìåð, êóëüò Äðóçèëëû, ñåñòðû Êàëèãóëû,
èëè ïî÷èòàíèå Êëàâäèè, äî÷åðè Íåðîíà. Ñð.: K IENAST D. Op. cit. S. 51–52.
Ñð.: Cic. Leg. II.19. Íàñòîé÷èâûé ðåôðåí, çâó÷àùèé ó ðèìñêèõ ïèñàòåëåé,
î òîì, ÷òî â èìïåðèè èç ìåðòâåöîâ íåêîòîðûì îáðàçîì äåëàëè áåññìåðòíûõ áîãîâ, íå ïîçâîëÿåò óâèäåòü òåîëîãè÷åñêîå çíà÷åíèå «ìåòàìîðôîç»
15 ìàðòà 44 ã. äî í.ý. è 19 àâãóñòà 14 ã. í.ý. 17 ñåíòÿáðÿ 14 ã. í. ý. Àâãóñòó
íàçíà÷èëè êóëüò, ðóêîâîäñòâóÿñü äîãìîé î åãî ìîìåíòàëüíîì âîçíåñåíèè,
íî íå âîçíåñëè, ÷òîáû êóëüò ó÷ðåäèòü. È êàê äàëåêè áûëè áåññìåðòíûå
îò óìåðøèõ, òàê äàëåêè áûëè èõ õðàìû îò êëàäáèù (Ñð.: Verg. Aen. XII.877–
884). Ñàìà ñòåïåíü äîñòîèíñòâà ëþäåé ïîñëå èõ æèçíè îïðåäåëÿëàñü â
ïðîòèâîïîëîæåíèè êà÷åñòâ ìîãèëû è ñâÿòèëèùà (SHA. Vit. Hadr. 27.1–
4). Êà÷åñòâåííîå ïðåîáðàæåíèå ïðèíöåïñà «íàñòóïèëî» òîò÷àñ ïîñëå
åãî êîí÷èíû. Ïî äîðîãå â Ðèì «òðóï» Àâãóñòà âûñòàâèëè â õðàìàõ è îí
íå îñêâåðíèë èõ; áåç îïàñåíèé âçÿëè æðåöû ïåïåë è êîñòè êðåìèðîâàí
Suet. Iul. 84.3; Aug. 100.2–4; Tac. Ann. I.62; Gell. X.15.24; Verg. Aen. VI.661).
155
Ï. À. Êíÿçåâ
íîãî öèêëà 37. Òàê, Â.Ä. Ëåáåê âïîëíå òî÷åí, êîãäà îòìå÷àåò, ÷òî ðèìñêàÿ òðàäèöèÿ ìîë÷èò î òÿæåëûõ åæåãîäíûõ çàïðåòàõ íà «æèçíü» â äíè
ñìåðòè ïåðâûõ äâóõ Öåçàðåé38 . Áîëåå òîãî, ÷åðíûå ìàðòîâñêèå èäû
ñîâñåì íå èñïîðòèëè äåíü Àííû Ïåðåííû, êîòîðûé, ïîõîæå, îòìå÷àëñÿ
ñ òðàäèöèîííûì ðàçãóëîì (Ovid. Fasti. III.523–542; 697–710). Äåéñòâèòåëüíî, ñîâñåì íå ñòîèëî ãîðåâàòü â òå äíè, êîãäà ïåðâûå èç ïåðâûõ
óäàëèëèñü íà íåáî, «ñìåðòè íå âêóñèâ!». Åñëè ðàíî óìåðøèå ñûíîâüÿ
Îêòàâèàíà è Òèáåðèÿ íå îáðåëè íåáåñíîé ñëàâû, òî äíè èõ óïîêîåíèÿ,
ñîãëàñíî SCC îò 2, 4 è 19 ãã. í. ý., ïðèðàâíèâàëèñü ê çàïîâåäíûì è
áåçðàäîñòíûì íå òîëüêî äëÿ äîìà Àâãóñòà, íî è äëÿ âñåãî ðèìñêîãî
Ïîäîáíîå «âîïèþùåå ïðåíåáðåæåíèå» ðèòóàëüíîé ÷èñòîòîé áûëî áû
íåìûñëèìûì, åñëè áû «áîæåñòâåííîå òåëî» íå îòëè÷àëè îò ïðàõà
ìåðòâåöà. Ñð.: Ovid. Met. XIV. 605–608; XV.843–846; Fasti. II.144; Vell.
II.126.1: Sacravit parentem suum Caesar non imperio, sed religione, non appellavit eum, sed fecit deum; Plin. Pan. XI.1: Dicavit caelo Tiberius Augustum,
sed ut maiestatis crimen induceret... Sen. Apocol. X; Tac. Ann. I.10.4: templum
et caelestes religiones decernuntur; Vell. II. 123.2: animam caelestem caelo
reddidit; Dio. LVI.46.1–2; Fasti Amiternini (XV k. Oct.): fer. ex s.c. q. e.d. divo
(sic!) Augusto honores caelestes a senatu decreti... // EJ 52.  òåìàòè÷åñêîé
ëèòåðàòóðå è â èññëåäîâàíèÿõ ïî ïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè «áîãîñòðîèòåëüñòâî» â èìïåðèè ðàññìàòðèâàåòñÿ ÷àùå âñåãî êàê óäîáíûé ñïîñîá
îáîñíîâàíèÿ ïðèíöèïàòà, à ïðèçíàêè ïðåäïîëàãàåìîãî ïðåîáðàæåíèÿ
Àâãóñòà èãíîðèðóþòñÿ. Ñð.: Ø ÒÀÅÐÌÀÍ Å.Ì. Îò ðåëèãèè îáùèíû ê ìèðîâîé ðåëèãèè // Êóëüòóðà äðåâíåãî Ðèìà. Ò. I. Ì., 1985. Ñ. 180 ñë.; ÎÍÀ Æ Å .
Ñîöèàëüíûå îñíîâû ðåëèãèè äðåâíåãî Ðèìà. Ì., 1987. Ñ. 166 ñë., 172 ñë.,
176 ñë. Ñð.: GESCHE H. Die Vergottung Caesars. Kallmütz, 1968. S. 7–10, 56;
Levick B. Tiberius The Politician. L., 1976; S CHR ÖMBGES P. Op. cit. S. 72, 85–
88; Shotter D. Tiberius Caesar. L., N.Y., 1992. P. 15, 18–19.
37
Ëèøü çàñåäàíèÿ ñåíàòà â èäû ìàðòà íàøëè íåóìåñòíûìè ââèäó äîïóùåííîãî «îòöåóáèéñòâà»—parricidium. Suet. Iul. 76.1; 88.
38
Íî îí íå òî÷åí, êîãäà ïðèðàâíèâàåò ïîñìåðòíóþ ñëàâó Îêòàâèàíà ê óäåëó
åãî ñûíîâåé, íàçíà÷àÿ ðåãóëÿðíûé iustitium è íà 19 àâãóñòà, â dies tristissimus, äåíü ñìåðòè ïðèíöåïñà (EJ 50). L EBECK W.D. Op. cit. S. 66, 68. Çà÷åì?
Áîãè â îòëè÷èå îò ëþäåé íå óìèðàþò. Òåîëîãè÷åñêè èõ ñóäüáû âåñüìà
íåïîõîæè. Ñîîòâåòñòâåííî, è âíèìàíèå ê èõ èíîáûòèþ ðàçëè÷íî, åñëè:
1) îòåö íà íåáå, à ñûíîâüÿ «ïîä çåìëåé»; 2) ó áåññìåðòíîãî åñòü ñîáñòâåííûé õðàìîâûé ðèòóàë, à óìåðøèå ñûíîâüÿ íåáîæèòåëÿ ëèøü ïðè ñëó÷àå
ïîëüçóþòñÿ óñëóãàìè åãî æðåöîâ, íî, êàê ñìåðòíûå, ëèøü â òðàóðíûõ
öåëÿõ. Ñêîðáü ïî Îêòàâèàíó, áåññïîðíàÿ â àâãóñòå 14 ã., óæå 17 ñåíòÿáðÿ
ëèøèëàñü ïî÷âû ââèäó øèðîêîé ïåðñïåêòèâû ÷àñòîãî «îáùåíèÿ» ñ «íåáåñíûì îòöîì» êàê ó äîìàøíèõ àëòàðåé, òàê è â õðàìàõ, ãîòîâûõ äëÿ
âûøíåãî êóëüòà (Ovid. Ex Pon. IV.6.9–22; 9.105–116). Âîò ýòèì êàê ðàç è
íåëüçÿ áûëî çàíÿòüñÿ ñ åãî «ïîäçåìíûìè ñûíîâüÿìè». Ìåðòâûõ íå ÷òèëè
â õðàìàõ è, òåì áîëåå, êàê ýòî äåëàë Îâèäèé ñ íåáåñíûì Àâãóñòîì, íå
äîñàæäàëè èì ñâîèìè ìîëèòâàìè, à ëèøü «ìèðèëè» èõ ìàíû ïèùåé.
Ïîêîéíûå äîëæíû áûëè ïîêîèòüñÿ è ïîýòîìó äîñòóï ê íèì áûë, ñêîðåå,
156
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
îáùåñòâà 39.  êîíöå ìàðòà èëè íà÷àëå àïðåëÿ 20 ã. í. ý. Òèáåðèé, ïîæàëóé, âïåðâûå ïóáëè÷íî âîññòàë ïðîòèâ ñàìîé ñóòè òàêîé ïðàêòèêè.
«Principes mortales, res publica aeterna est!»—îò÷åêàíèë îí ïëåáåÿì
âåñíîé 20 ã. í. ý. 40. Íî ïðè ýòîì ñëîâà èìïåðàòîðà, êàêèå áû ìîòèâû
íå ëåæàëè â èõ îñíîâàíèè, ìåòèëè íå ñòîëüêî â ðèìñêèõ ïðàâèòåëåé,
ñêîëüêî â «íåðàçóìíûé» ïëà÷ ïî èõ óìåðøèì äåòÿì. Êîãäà 14 ñåíòÿáðÿ
23 ã. í. ý. óìåð Äðóç, ðîäíîé ñûí Òèáåðèÿ, ïðèíöåïñ áûë îáÿçàí
ðåøèòü, ñëåäóåò ëè îòíÿòü ó ãîäà åùå îäèí äåíü, ñäåëàâ åãî çàïîâåäíûì, èëè æå íåîáõîäèìî îñòàíîâèòüñÿ. Ñìeðòü Äðóçà, ê íåñ÷àñòüþ,
ñîâïàëà ñ êîííûì ïàðàäîì—equorum probatio41. Ñòîèëî ëè îòìåíèòü
ïîìïåçíûé ìàðø âñàäíèêîâ òàê æå, êàê â äåíü ñìåðòè Ãåðìàíèêà îòìåíèëè âñÿêèå çðåëèùà? 42. Ïîêà îáà ìîëîäûõ ïðèíöåïñà áûëè æèâû,
ñåíàò è Òèáåðèé âûðàçèòåëüíî ïîä÷åðêèâàëè ðàâåíñòâî èõ ïîëèòè÷åñêèõ äîñòèæåíèé43 . Íàãëÿäíîå ðàâåíñòâî ñàìèõ Öåçàðåé ïîñëå èõ
ðàííåé ñìåðòè áûëî áû íå ìåíåå óìåñòíûì. Ïîýòîìó âûáîð áûë íåâåëèê: èëè ïåðåíîñèòü equorum probatio èëè îòìåíÿòü åæåãîäíûé þñòèöèé
10 îêòÿáðÿ. Ïðèâû÷íûé ñïîñîá ðåøåíèÿ ïðîáëåìû ïàðèòåòà ìåæäó
ñûíîì è ïàñûíêîì ïåðåäàåò «èçáèðàòåëüíûé» SC, èçäàííûé â ÷åñòü
Äðóçà. Ñîõðàíèâøèåñÿ â åãî ôðàãìåíòå ïî÷åñòè ñîâïàäàþò ñ òåìè,
÷òî ïîëàãàëèñü Ãåðìàíèêó â çàêîíîïðîåêòå 19 ã. í. ý. î íîâûõ öåíòóðèÿõ44. Ôðàãìåíò äðóãîãî SC ïàìÿòè Äðóçà45, ïî-âèäèìîìó, ïåðå÷èñëÿçàêðûò, ÷åì îòâîðåí. Ëèøü â íåêîòîðûå äíè ãîäà, ïðèðàâíåííûå ê religiosi, ðàçâåðçàëèñü ïðîõîäû â ïîäçåìíûé ìèð. Íåêîãäà òðèæäû â ãîä «âõîä»
â ïðåèñïîäíþþ îòâîðÿëè îñîáî, ò.å. 24 àâãóñòà, 5 îêòÿáðÿ è 8 íîÿáðÿ
(Festus. P. 154 M, s.v. Mundus; Macr. Sat. I.16.18), íî ïî îáû÷àþ çàãðîáíûå
äóõè «êîðìèëèñü» ó ìîãèë ëèøü â ôåâðàëüñêèå äíè Ïàðåíòàëèé, à çàòåì
òðè ìàéñêèõ äíÿ â Ëåìóðèè. Ê ýòèì ðåäêèì ìîìåíòàì «îáùåíèÿ» ìåðòâûõ ñ æèâûìè ñåíàò ïðè÷èñëèë è ïîñëåäíèå çåìíûå äíè ìîëîäûõ ïðèíöåïñîâ. Èìåííî â ýòè äíè ìàíàì Ãàÿ, Ëóöèÿ è Ãåðìàíèêà Öåçàðåé íàçíà÷èëè èíäèâèäóàëüíîå «æåðòâåííîå ïèòàíèå», à ëþäÿì ïðåäïèñàëè ãîñóäàðñòâåííîå âîçäåðæàíèå îò ñóåòû (TS IIa. 1–11). Ñð.: Cic. In Ant. I.13;
Festus. Ibid; Ovid. Fasti. II. 533–570; V.414–444; 485–492. Ñì. òàêæå ïðèì.
8, 33 è 36.
39
Ñð.: ILS 139.17–25 (= EJ 68.17–25); ILS 140.27–34 (=EJ 69.27–34); TH 60–62;
TS IIa.
40
Oratio principis obliqua ó Òàöèòà ( Ann.III.6): principes mortales, rem
publicam aeternam esse.
41
Val. Max. II.2.9; Degrassi. Inscr. It. XIII. 2. P. 510; EJ 52. Ñð.: L EBECK W.D.
Op.cit. P. 67.
42
Ñì. ïðèì. 52.
43
Ñð.: Tac. Ann. II.64.1. ÊÍßÇÅ Ï.À. Âíóòðåííÿÿ è âíåøíÿÿ ïîëèòèêà Ðèìà â
ïåðèîä ïðàâëåíèÿ Òèáåðèÿ. Äèññ... ê. è. í. Êàçàíü, 2000. Ñ. 211.
44
EJ 94b. Tabula Siarensis. Edición, Traducción y Commentario. P. 24 sq.
45
 òåêñòå ïðîñëåæèâàþòñÿ îãðàíè÷åíèÿ çðåëèù è ãðàæäàíñêèõ àêòîâ â
äåíü ñìåðòè Äðóçà: CIL VI.31200a. Lebeck W.D. Op. cit. S. 66–67.
157
Ï. À. Êíÿçåâ
åò çàïðåòû, àíàëîãè÷íûå òåì, êîòîðûå ðåãóëèðîâàëè ðåæèì òðàóðà â
äíè ñìåðòè Ãàÿ, Ëóöèÿ è Ãåðìàíèêà Öåçàðåé. Òåì íå ìåíåå, ïðåæíèé
ñðîê ïðàçäíîâàíèÿ «Àâãóñòàëèé» âñêîðå âíîâü ïîÿâèëñÿ â Fasti
Amiternini. Ýòî, ïîëàãàåò Â.Ä. Ëåáåê, ÿâëÿåòñÿ äîêàçàòåëüñòâîì òîãî,
÷òî òåàòðàëüíûå çðåëèùà â äåíü ñìåðòè Ãåðìàíèêà âîçîáíîâèëèñü óæå
ïðè Òèáåðèè, ïîñëå 23 ã. í. ý.46 . Áåç ïðèëîæåíèÿ åäèíîâðåìåííûõ êàëåíäàðåé, ïðîâåðèòü äàòèðîâêó Â.Ä. Ëåáåêà ïî àíàëîãèè íåëüçÿ, íî åå
ìîæíî ïîääåðæàòü èíà÷å. Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî áàëàíñ ìåæäó
÷åñòüþ Ãåðìàíèêà è äîñòîèíñòâîì Äðóçà áûë ïîêîëåáëåí ñðàçó æå
ïîñëå êîí÷èíû ïîñëåäíåãî. Êîãäà âîçíèê ïîâîä äëÿ ôèíàëüíîé îöåíêè
çàñëóã Öåçàðåé, èíèöèàòèâà êóðèè ïîñëåäîâàëà íåìåäëåííî. Ðåøåíèÿ
ñåíàòà ïàìÿòè Äðóçà â 23 ã. í. ý. íè â ÷åì íå äîëæíû áûëè óñòóïàòü
ïðåæíèì. Ïðèíÿòûå ïî÷åñòè äåéñòâèòåëüíî íå îòëè÷àëèñü. Âïðî÷åì,
åñëè ñëó÷àé è âðåìÿ íå äàëè Äðóçó ñïðàâèòü òðèóìô íàä âðàãàìè,
àíàëîãè÷íûé òîìó, êàêîé äîñòàëñÿ Ãåðìàíèêó, òî, óñòóïàÿ îáû÷íûì
îòå÷åñêèì ÷óâñòâàì, ñåíàò, êîíå÷íî, êîìïåíñèðîâàë òðèóìôàëüíóþ
àðêó íà Ðåéíå ïàðîé-äðóãîé ìåìîðèàëüíûõ ïàðàãðàôîâ47 . Ñäåëàííîå
ñåíàòîðàìè âñå-òàêè íå ñòàëî äëÿ èõ ïðèíöåïñà ïðèìåðîì äëÿ ïîäðàæàíèÿ. Èìåííî Òèáåðèé â îòâåò íà âûçîâ ôàòóìà âûñòóïèë ïðîòèâ
ó÷ðåæäåíèÿ íîâûõ «ðåëèãèîçíûõ» äíåé âîîáùå!48.  ñàìîì äåëå, èãíîðèðóÿ îáû÷àé òðàóðà, îí ïðèñîåäèíèëñÿ ê ðàáîòå êóðèè ïðÿìî â äåíü
ñìåðòè ñûíà49. Çà÷åì ñëåçû, åñëè res publica aeterna est! Ðåêîìåíäàöèÿ
áûëà ïðåäåëüíî ÿñíîé: íèêàêîãî çàïîâåäíîãî äíÿ 14 ñåíòÿáðÿ áûòü íå
äîëæíî. Þñòèöèé ïàìÿòè Äðóçà íàâåðíÿêà íå ïðåâûñèë äåâÿòèäíåâíîãî
46
Fasti Amiternini, ñîãëàñíî À. Äåãðàññè, áûëè ñîñòàâëåíû â îñòàâøèéñÿ
ïåðèîä ïðàâëåíèÿ Òèáåðèÿ—ìåæäó 20 è 37 ãã. í. ý. Inscr. It. XIII. P. 195,
200. Â.Ä. Ëåáåê, ñðàâíèâàÿ fasti Amiternini c êàëåíäàðÿìè, èçäàííûìè äî
10 îêòÿáðÿ 19 ã. í. ý. è òðåáîâàíèÿìè TS IIa, óòî÷íÿåò âðåìÿ—ñ 24 ïî 37 ãã.
í. ý.: L EBECK W.D. Op. cit. S. 69–70. Ñð. òàêæå ïðèì. 52.
47
Âïîëíå âîçìîæíî, ÷òî â ÷åñòü Äðóçà òàêæå ðåøèëè ïîñòðîèòü àðêó, íî
íà Ñðåäíåì Äóíàå, à íå íà Ðåéíå: çíà÷åíèå åãî òóçåìíûõ äîñòèæåíèé
ñîïîñòàâèìî ñ èòîãàìè ïîõîäà Ãåðìàíèêà. Tac. Ann. IV.9: memoriae Drusi
eadem quae in Germanicum decernuntur, plerisque additis, ut ferme amat
posterior adulatio. Ñð.: N AGY T. Die Nordpolitik des Tiberius an der Mitteldonau
// AArchHung. 1989. T. 41. Fasc. 1–4. S. 61ff.
48
Âîçìîæíî, ýòî èìåííî òîò ñëó÷àé, êîãäà ñòîè÷åñêèé ïðèíöèï fati amor,
èëè «ëþáîâü ê ðîêó», îêàçàë ñîïðîòèâëåíèå ïîïûòêàì ïðåâðàòèòü «ïîìèíàëüíîå òâîð÷åñòâî» Àâãóñòà â ñëåïóþ òðàäèöèþ. Ñð.: Suet. Tib. 69:
cuncta fato agi. Ñð.: Ë ÎÑÅ À.Ô. Èñòîðèÿ àíòè÷íîé ýñòåòèêè. Èòîãè
òûñÿ÷åëåòíåãî ðàçâèòèÿ. Êí. II. Ì., 1994. Ñ. 252 ñë.; Î Í Æ Å. Ñëîâàðü àíòè÷íîé ôèëîñîôèè. Ì., 1995. Ñ. 82.
49
Òàöèò èçëàãàåò îáû÷íîå óñëîâèå òðàóðà, êîòîðîå Òèáåðèé îñìåëèëñÿ
íàðóøèòü. Îò åãî îñóùåñòâëåíèÿ çàâèñåë ñðîê ïå÷àëè, à ïîýòîìó è âîçìîæíîñòü óêëîíÿòüñÿ îò ïóáëè÷íûõ îáÿçàííîñòåé. Ibid. IV.8: etiam defuncto necdum sepulto, curiam ingressus est. Ñð.: Dio. LVII.22.3. Ñð. ïðèì. 16 ñë.
158
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ïåðèîäà äåíèêàëèé (Suet. Tib. 52.1–2). Âèäèìî, êîãäà äåâÿòü äíåé èñòåêëè, ïîñëû Èëèîíà ïîñåòèëè Òèáåðèÿ ñ âèçèòîì ñêîðáè. Ñàðêàçì èìïåðàòîðà áûë íåïîäðàæàåì: îí îáðàòèëñÿ ê íèì ñ óòåøåíèåì ïî ñëó÷àþ
ãèáåëè èõ ñëàâíîãî ãðàæäàíèíà Ãåêòîðà!50. È åñëè âñïîìíèòü î òîì,
÷òî Òèáåðèé âîîáùå íå ÿâèëñÿ íà ïîãðåáåíèå ñâîåé ìàòåðè â 29 ã. í.
ý. (ibid. 51.2; Tac. Ann. V.1–2; Dio. LVIII.2.2), òî ñêîðîå ðåøåíèå î
ðåâèçèè òðåáîâàíèé SCC îò 19 è 23 ãã. í. ý. íèñêîëüêî íå óäèâèò. Ê
ñîæàëåíèþ, ïîäðîáíîñòè âîññòàíîâëåíèÿ ïðåæíåãî ïðàçäíè÷íîãî
öèêëà îñòàþòñÿ íåèçâåñòíûìè. Íåîáõîäèìî ëèøü äîáàâèòü, ÷òî
ïåðåñìîòð êàëåíäàðÿ íè â êîåì ñëó÷àå íå äîëæåí áûë ïîêóñèòüñÿ íà
îðèãèíàëüíûé ðåæèì þñòèöèÿ, ïðèñâîåííûé äíÿì ïîìèíîâåíèÿ Ãàÿ è
Ëóöèÿ Öåçàðåé. Ïðè÷èíà êðîåòñÿ â íåçûáëåìîñòè ïîñìåðòíîãî
àâòîðèòåòà îòöà: àêòû, ïðèíÿòûå ïðè ó÷àñòèè áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà,
îáëàäàëè äîñòîèíñòâîì «ñâÿùåííûõ çàïîâåäåé». Ëþáàÿ ìîäèôèêàöèÿ
ýòèõ àêòîâ, íå ãîâîðÿ î âîçìîæíîñòè îòìåíû omnia facta dictaque
eius 51, ïðåäñòàâëÿëà äëÿ Òèáåðèÿ òðóäíóþ çàäà÷ó, â äàííîì ñëó÷àå
ñîâñåì èçëèøíþþ: äíè ñìåðòè Ãàÿ è Ëóöèÿ ñ êàëåíäàðíûìè
ïðàçäíèêàìè íå ñîâïàäàëè52. Îáîçðåâàÿ ñóäüáó honores, äàðîâàííûõ
Ãåðìàíèêó â 19 ã. í. ý., Òàöèò â êîíöå ñòîëåòèÿ íå çàáûë îòìåòèòü, ÷òî
íåêîòîðûå èç íèõ íå ñòàëè èñïîëíÿòü âîâñå: statim omissa sunt (Tac.
Ann. II.83). Ïîïðàâêè ê çàêîíó î öåíòóðèÿõ, õðàìîâûå èçâàÿíèÿ äëÿ
óêðàøåíèÿ ïðàçäíåñòâ, âûíîñ êðåñåë ãåðîÿ, à òàêæå îòäåëüíîå ïðàâî
íà ïîãðåáåíèå â ìàâçîëåå Àâãóñòà,—âñå ýòè è ïðî÷èå ïî÷åñòè,
óòâåðæäåííûå â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà è, âèäèìî, Äðóçà, äîëæíû áûëè
ñòàòü ïàëëèàòèâîì èõ îáîæåñòâëåíèÿ è «ñåêóëÿðíûì» ïðèëîæåíèåì ê
àïîôåîçó äåäà.  70-õ ãã. í. ý. Ïëèíèé Ñòàðøèé, ïåðå÷èñëÿÿ áîãàòîå
óáðàíñòâî õðàìà Êîíêîðäèè, íå íàçâàë ñðåäè åãî èçâàÿíèé êîííûå
ñòàòóè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ êàê åñëè áû èõ òàì íèêîãäà è íå ñòàâèëè53.
Êàê áû òî íè áûëî, ìîæíî íàäåÿòüñÿ íà òî, ÷òî öåíòóðèè ïàìÿòè Öåçàðåé
ñîõðàíÿëèñü ïîêà ñîõðàíÿëñÿ ñàì èíñòèòóò îòáîðà êàíäèäàòóð íà
50
Suet. Tib. 52.2. Òðàóð ïî Äðóçó çàêîí÷èëñÿ íå ïîçæå 22 ñåíòÿáðÿ. 23 ñåíòÿáðÿ ïðàçäíîâàëñÿ dies natalis divi Augusti; ïðàçäíè÷íûì áûë è ñëåäóþùèé
äåíü. Âîçìîæíî, ïîñëû Èëèîíà ÿâèëèñü ÷èñëà 25. Ñð.: EJ 52sq.; ïî îáû÷àþ
«Èëèàäû» ðèòóàë ïîãðåáåíèÿ çàêàí÷èâàëè íà 11 äåíü, õîòÿ ñêîðáåëè âñå
òå æå 9 äíåé: Hom. Il. XXIV. 664–667.
51
Tac. Ann. I.77.2; IV.37.2 sq. Òàêèì äîñòîèíñòâîì îòëè÷àëèñü, êîíå÷íî, íå
òîëüêî leges Iuliae (ibid. I. 8.1), íî, íåñîìíåííî, è îáà SCC ïàìÿòè ñâîäíûõ
áðàòüåâ Òèáåðèÿ.
52
Îòìå÷àÿ ïîñëåäíåå Â.Ä. Ëåáåê âìåñòå ñ òåì îòìåíÿåò þñòèöèé è â äíè
ïàìÿòè ñûíîâåé Àâãóñòà. L EBECK W.D. Op. cit. S. 70.
53
Ñð.: TS IIc.2–10; Plin. NH XXXIV.74; 78; 80; 89 sq.; XXXV.131; XXXVI.196;
XXXVII.4. Î âðåìåíè ðàáîòû Ïëèíèÿ íàä «Èñòîðèåé» ñì.: Ò ÀÐ ÎÍßÍ Ã.À.
Ïëèíèé Ñòàðøèé // Ï ËÈÍÈÉ Ñ ÒÀÐØÈÉ . Åñòåñòâîçíàíèå. Îá èñêóññòâå.
Ì., 1994. Ñ. 9 ñë.
159
Ï. À. Êíÿçåâ
âûñøèå äîëæíîñòè54 . ×òî êàñàåòñÿ åæåãîäíîãî òðàóðà, òî èíòåðâàë
ìåæäó åãî íàçíà÷åíèåì è çàáâåíèåì âñå-òàêè áûë, õîòÿ, ìîæåò áûòü,
è íå î÷åíü çàìåòíûé.
Çàìåøàòåëüñòâî êîíñóëîâ è ñåíàòà, âîçíèêøåå ïðè èçäàíèè àêòîâ
ïàìÿòè Ãåðìàíèêà, è íåïîñëåäîâàòåëüíîñòü â èõ èñïîëíåíèè—è òî è
äðóãîå áûëî íåèçáåæíîé äàíüþ òùåñëàâèþ Àâãóñòà. Ñëèøêîì ìíîãîå
áûëî ñäåëàíî ïðè íåì òàêîãî, ÷åãî íèêòî è íèêîãäà óæå íå ìîã ïîâòîðèòü, åñëè, êîíå÷íî, îí æåëàë ñîáëþñòè ìåðó, â îñîáåííîñòè òó, ÷òî
äèêòîâàëàñü åñòåñòâåííûì ïîðÿäêîì âåùåé. Ïîâòîðÿòü è íå ñòîèëî,
êàê, íàïðèìåð, íå ñòîèëî ïðèñâàèâàòü èìåíà ñåíòÿáðþ èëè íîÿáðþ,
ïîäîáíûå «èþëþ» èëè «àâãóñòó». Òèáåðèé, ïîæàëóé, ïåðâûé óêàçàë
íà îáúåêòèâíîå ïðåïÿòñòâèå, ñïðîñèâ ñåíàòîðîâ: «à ÷òî ... âû ñòàíåòå
äåëàòü, åñëè ïîÿâèòñÿ äâåíàäöàòü Öåçàðåé?» (Dio. LVII.18.2; Suet. Tib.
26.2). Ê èñêëþ÷èòåëüíûì ïðèìåðàì âðåìåíè Àâãóñòà îòíîñèòñÿ è
ó÷ðåæäåíèå åæåãîäíîãî ïåðñîíàëüíîãî òðàóðà, äëÿ ÷åãî «çàêðûëè»
öåëûõ äâà êàëåíäàðíûõ äíÿ, à çàòåì ïîïûòàëèñü íåëîâêî ïðèáàâèòü ê
íèì ñòîëüêî æå. Åñëè SC de Cn. Pisone Patre âûðàçèò ïðåæäå âñåãî
îáðàçöîâóþ ñóäåáíóþ ðåàêöèþ Ðèìà íà ôàêò óìàëåíèÿ åãî «âåëè÷èÿ»55,
òî ïîñòàíîâëåíèÿ, ðàññìîòðåííûå â íàñòîÿùåì îáçîðå, ñòàëè
÷ðåçìåðíûì îòâåòîì âëàñòåé íà æåñòîêîñòü áîãîâ, «ïîõèòèâøèõ» ó
íàðîäà ñòîëü æåëàííîãî ïðååìíèêà ïðèíöåïñà (Tac. Ann. II.71.1). Ñ
îôèöèàëüíûìè äîêóìåíòàìè òàêîãî óðîâíÿ, îïóáëèêîâàííûìè â
îñîáîé «äâóñòîðîííåé ðåäàêöèè», èññëåäîâàòåëè èìïåðàòîðñêîãî Ðèìà
ñòàëêèâàþòñÿ âïåðâûå.
54
Óìíîæåíèå öåíòóðèé, íàïðèìåð, íå âñòóïàëî â êîíôëèêò ñ àñòðîíîìè÷åñêèì ïîðÿäêîì, êîòîðûé ïîëîæåí â î ñíîâó ëþáîãî êàëåíäàðÿ,
ïîýòîìóìåìîðèàëüíûå ñîòíè ìîãëè ñîõðàíÿòüñÿ âïëîòü äî îòìåíû
ñàìîãî èíñòèòóòà êîëëåêòèâíîãî èçáðàíèÿ ìàãèñòðàòîâ, ñîõðàíÿâøåãîñÿ
åùå è âî II â. Ñð.: LEVICK B. Imperial Control of the Elections under the Early
Principate: commendatio, suffragatio, and ‘nominatio’ // Historia. 16. Bd 2.
S. 224 sq.
55
Ñì. Ê ÍßÇÅ Ï.À. Ïðàâîñóäèå ïðèíöåïñà... Ñ. 39 ñë.
160
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ÒÅÊÑÒ ÒÀÁËÈÖÛ
Óñëîâíûå îáîçíà÷åíèÿ â ëàòèíñêîì òåêñòå
[]
()
<>
|
|
---
íåñîõðàíèâøèåñÿ èëè èñïîð÷åííûå, íî óâåðåííî âîññòàíîâëåííûå
áóêâû èëè ãðóïïû ñëîâ;
äîáàâëåííûå ïðè ðàñøèôðîâêå îðèãèíàëüíûõ ñîêðàùåíèé áóêâû;
èñïðàâëåíèÿ èëè äîïîëíåíèÿ èçíà÷àëüíî îøèáî÷íûõ èëè ïðîùåííûõ áóêâ;
íà÷àëî íîâîé ñòðîêè;
íà÷àëî ïåðèîäè÷åñêèõ ïÿòûõ ñòðîê;
íåâîñòàíîâëåííûå ìåñòà òàáëèöû (íåïîëíîòà ðåêîíñòðóêöèè
îáîçíà÷åíà òàêæå îòòî÷èåì ...);
{}
èçáûòî÷íûå áóêâû, âûðåçàííûå â îðèãèíàëå ïàìÿòíèêà;
(vacat) ïðåäåë ðàçëè÷èìîãî òåêñòà.
Ðåãóëÿðíàÿ íóìåðàöèÿ îòðåçêîâ òåêñòà îáîçíà÷åíà öèôðàìè íà ïðàâîì
ïîëå. Â ðåêîíñòðóèðîâàííîì òåêñòå ïðîñòàâëåíû ïåðåíîñû ñëîâ, ðàçäåëåííûõ óæå ïðè ãðàâèðîâêå ïàìÿòíèêà.
Fragmentum I
[Quod M.Silanus L.] Nor[banus Balbus co(n)sules v(erba) f(ecerunt)
de memoria honoranda Germanici Caesaris qui]|[mortem obire
nu]nquam debuit [— uti de]|[honoribus m]eritis Germanici Caesar[is
ageretur - - - ]|[atque de] ea re consilio Ti(beri) Caesaris Aug(usti)
prin[cipis nostri ageretur et cognoscendarum]||copia sententiarum ipsi 5
fieret atque is, adsu[e]ta sibi [moderatione, ex omnibus iis]
|honoribus,quos habendos esse censebat senatus, legeret eo[s quos
ipse vellet et Iulia]|Augusta mater eius et Drusus Caesar materque
Germanici Ca[esaris Antonia consilio]|ab eis et deliberationi, satis apte
posse haberi existu[marent. D(e) e(a) r(e) i(ta) c(ensuere):]
|Placere uti ianus marmoreus extrueretur in circo Flaminio
pe[cunia publica, posi-] ||tus ad eum locum, in quo statuae divo Augusto 10
domuique August[ae publice positae es-]|sent ab G(aio) Norbano
Flacco, cum signis devictarum gentium in a[ngulis tituloque]|in fronte
eius iani senatum populumque Romanum id monum[entum aeternae
dedi-]|casse memoriae Germanici Caesaris, cum i[i]s Germanis bello
superatis et [deinceps]| a Gallia summotis receptisque signis militaribus
et vindicata fraud[ulenta clade]56||exercitus p(opuli) R(omani), ordinato 15
statu Galliarum, proco(n)s(ul) missus in transmarinas pro[vincias]| in
conformandis iis regnisque eiusdem tractus ex mandatis Ti(berii)
C<a>esaris Au[g(usti), dato re-]|g<e> Armeniae, non parcens labori
suo, priusquam decreto senatus [ovans urbem ingre-]|deretur, ob rem
p(ublicam) mortem obisset; supraque eum ianum statua Ger[manici
161
Ï. À. Êíÿçåâ
Caesaris po-]|neretur in curru triumphali et circa latera eius statuae
D[rusi Germanici patris ei-]||us, naturalis fratris Ti(berii) Caesaris
Aug(usti) et Antoniae matris ei[us et Agrippinae uxoris et Li-]|viae
sororis et Ti(berii) Germanici fratris eius et filiorum et f[iliarum eius.]
|Alter ianus fieret in montis Amani iugo, quod est in [finibus provinciae
Syriae, sive qui] |alius aptior locus Ti(berio) Caesari Aug(usto) principi
nostro [videretur in iis regionibus, quarum] |curam et tutelam
Germanico Caesari ex auctori[tate huius ordinis ipse mandasset;] ||item
statua eius poneretur et titulus conve[niens rebus ab eo gestis fronti
eius iani in-]|sculperetur. Tertius ianis vel ap[ud ripam Rheni vel prope
eum tumulum fieret] |quem Druso, fratri Ti(beri) Caesaris Aug(usti),
pr[imo sua sponte excitare coepisset totus exerci-]|tus, deinde permissu
divi Aug(usti) perf[ecisset, supraque eum ianum statua Germanici Cae]|saris constitueretur recipientis [signa militaria a Germanis; et
praeciperetur Gal-]||lis Germanisque qui citra Rhen[um incolerent,
quorum civitates iussae essent ab divo] |Aug(usto) rem divinam ad
tumulu[m Drusi facere ut eodem loco facerent publice alterum simi]|le sacrificium parentant[es quotannis eo die quo Germanicus Caesar
decessisset] |et cum esset in ea region[e, ubi is tumulus est, exercitus
et hiberna ageret nata-]|li Germanici Caesar[is, is eo die decurreret per
eum ianum qui ex hoc s(enatus) c(onsulto) factus esset.] ||[Ite]m
placere uti m[onumentum aeternae Germanici Caesaris memoriae fieret
Antio-]|[chi]ae in foro, [ubi corpus Germanici Caesaris crematum esset
sive qui alius aptior lo-]|[cus Ti(berio)] Ca[esari Aug(usto) principi
nostro videretur itemque epi Daphne ubi Germanicus] |[Caesar
expirasset tribunal marmoreum constitueretur - - - ] (vacat)
20
25
30
35
Fragmentum II, col. a
[- - - Utique a(nte) d(iem) VI id(us) Oct(obres) quotannis apud eam
ara]m, quae es- |[set ante tumulum, quo ossa illata essent Germanici
Caesaris publice i]nferiae Manibus |[eius mitterentur per magistros
sodalium] Augustalium p[ullis] amictos togis, quibus eo- [rum ius
fasque esset habere e]o die sui coloris togam, eodem ritu sacrifici quo
||[publice inferiae mitterentur] Manibus G(ai) et L(uci) Caesarum 5
cippusque aeneus prope eum |[tumulum poneretur, inque eo hoc
s(enatus) c(onsultum)] similiter incideretur ut ea s(enatus) c(onsulta)
incisa essent quae |[in G(ai) et (Luci) Caesarum honorem facta] essent
neve quid eo die rei seriae publice agere- |[tur per magistratus p(opuli)
R(omani) eosve qui i(ure) d(icundo) p(raerunt) in] municipio aut colonia
c(ivium) R(omanorum) fierent aut sponsalia ne- ||[ve quis pecuniam 10
creditam ab alio] sumeret alive daret neve ludi fierent aut |[aliud quod
spectaculum eo die e]d<e>retur. Utique ludi Augustales sca<e>nici |
[qui a(nte) d(iem) VI id(us) Oct(obres) - - - antehac commit]ti solerent,
162
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ut a(nte) d(iem) V no<n>(as) committerentur qua | [commissionis
mutatione pridie] eum diem, quo Germanicus Caesar extinctus | [esset,
celebraretur extremus] dies ludorum scaenicorum.
Fragmentum II, col. b
[ - - - ]m | [ - - - Plebis nomine Ti(berium) Caesarem Aug(ustum)
princi- |[pem suum laudare senatum - - - ]r quod dies etiam | [festos
Decembris mensis insumpsisset mitigando plebis maer]ori et
adlocutioni- ||[bus suis luctum eius levasset. Plebem quoque laudare
senatum studi]umque eius probare, |[quo ad lugendum Germanicum
Caesarem effusissime accensae] essent tribus urbanae et | [rusticae,
ita uti plebs statuas, si huic ordini videre]tur, pollicita esset; itaque
place- |[re senatui: uti (tot) statuae - - - Germa]nici Caesaris cum
veste triumpha- |[li sumptu plebis urbanae - - - ponerentur] in eis
ar<e>is publicis in quibus Divus Aug(ustus) ||[et p(opulus) R(omanus)
- - - ] posuissent, cum inscriptione plebis urbanae | [XXXV tribuum.
Item placere: uti car]men, quod Ti(berius) Caesar Aug(ustus) in eo
ordine a(nte) d(iem) XVII k(alendas) Ian(uarias)|[de laudando
Germanico filio] suo proposuisset, in aere incisum figeretur loco
publico |[...quocumque ipsi] placeret; idque eo iustius futurum arbitrari
senatum, quod|[animus Ti(beri)] Caesaris Aug(usti) intumus et
Germanici Caesaris f(ili) eius non magis laudatio- ||nem quam vitae
totius ordinem et virtut<is> eius verum testimonium contineret,|aeternae tradi memoriae et ipse se velle non dissimulare eodem
libello testatus |esset, et esse utile iuventuti liberorum posterorumque
nostrorum iudicaret. | Itemque testatior esset Drusi Caesaris pietas,
placere uti libellus, quem is proxi-|mo senatu recitasset, incideretur
eoque loco figeretur quo patri eius ipsique placuisset. ||Itemque hoc
s(enatus) c(onsultum) in aere incideretur cum eo s(enatus) c(onsulto)
quod factum est a(nte) d(iem) XVII kal(endas) ian(uarias) idque aes
in Palatio in|porticu quae est ad Apollinis in templo, qua senatus
haberetur, figeretur. Item senatum vel-|le atque aequom censere, quo
facilius pie<t>as omnium ordinum erga domum Augustum et consen|su<s> universorum civium memoria honoranda Germanici Caesaris
appareret, uti co(n)s(ules) hoc |s(enatus) c(onsultum) sub edicto suo
proponerent iuberentque mag(istratus) et legatos municipiorum et
coloniar-||um descriptum mittere in municipia et colonias Italiae et in
eas colonias quae essent in | <p>rovinciis, eos quoque qui in
provinc<i>is praessent recte atque ordine facturos si hoc s(enatus)
c(onsultum) de-|disse<n>t operam ut quam celeberrumo loco figeretur.
Utique M(arcus) Messalla M(arcus) Aurelius | Cotta Maximus
co(n)s(ules) designati cum magistratum inissent primo quoque tempore
cum per |auspicia liceret sine binum trinumve nundinum prodictione
163
5
10
15
20
25
Ï. À. Êíÿçåâ
legem ad populum de ||honoribus Germanici Caesaris ferendam 30
cu<ra>rent. Cens(uere). I(n) s(enatu) f(uerunt) CCLXXXV. H(oc)
s(enatus) c(onsultum) per relatio-|nem secundam factum est unum.
Fragmentum II, col. c
[...]io tenu[ - - - ] | ius templi. U[tique duae statuae equestres eburneae
Germanici Cae-]|saris fiant, qua[e in aede Concordiae circa statuas
G(ai) L(uci) Caesarum, filio-]|rum divi Augus[ti, ponantur et inde
circiensi pompa praeferantur per] ||ludos Victoria[e Caesaris, - - - 5
ludos divi]|Augusti ludo[s - - - et ludos plebeios et natalicios Ti(beri)
Cae-]|saris Augusti, e[aeque statuae equestres cum reponendae erunt
in aede]|Concordiae re[ponantur; quique cumque eos ludos qui s(upra)
s(cripti) s(unt) faciet, is uti]| eae statuae equ[estres eburneae Germanici
Caesaris quae ex h(ac) r(ogatione) futurae] || sunt praefera[ntur circiensi 10
pompa et posi reponantur in aede Concordi-]|ae curet. Ut[iq(ue) - - ]|causam in pub[licum - - - ]|Utique in Palatio [in porticu quae est ad
Apollinis in eo templo in quo senatus]| haber<i> solet in[ter imagines
virorum in<l>us<t>ris ingeni Germanici Caesa-] ||et Drusi Ger[manici 15
patris eius naturalis fratris Ti(beri) Caesaris Aug(usti)]|qui{m} ipse
quoqu[e f<a>cundi ingeni fuit imagines ponantur supra capita]
|columnarum [eius fastigi quo simulacrum Apollinis tegitur.]| Utique
Salii car[minibus suis nomen Germanici Caesaris pro honorifi-]|ca
memoria in[te<r>ponant qui honos G(aio) quoq(ue) L(ucio)
Caesarib(us) fratr(ibus) Ti(beri)] ||Caesaris Augu[sti habitus est. 20
Utiq(ue) ad X centur(ies) Caesarum quae] de co(n)s(ulibus) et
praeto[ribus destinandis suffragium ferre solent adiciantur ...] (vacat)
ÏÅÐÅÂÎÄ ÒÅÊÑÒÀ ÒÀÁËÈÖÛ
Óñëîâíûå îáîçíà÷åíèÿ â ïåðåâîäå
<>
ñëîâà, äîáàâëåííûå äëÿ áîëüøåé ñâÿçíîñòè ïåðåâîäà.
Ìåñòà ðåãóëÿðíîé íóìåðàöèè îòðåçêîâ òåêñòà îáîçíà÷åíû öèôðàìè â
îâàëüíûõ ñêîáêàõ ïðèáëèçèòåëüíî.
Ôðàãìåíò I
Ïîòîìó êàê êîíñóëû Ìàðê Ñèëàí è Ëóöèé Íîðáàí Áàëüá îáúÿâèëè î
òîì, ÷òî ñëåäóåò ïî÷òèòü ïàìÿòü Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, òîãî, êòî ñìåðòè
ïîääàòüñÿ íå äîëæåí áûë âîâñå... äàáû ïîçàáîòèòüñÿ î çàñëóæåííûõ
ïî÷åñòÿõ Ãåðìàíèêó Öåçàðþ ... à äåëî ýòî ÷òîáû ðåøàëîñü ïî ñîâåòó
164
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà, ïðèíöåïñà íàøåãî, è ÷òîáû åìó áûë ñîñòàâëåí
îáñòîÿòåëüíûé (5) ñïèñîê ïðåäëîæåíèé, äàáû îí, ñ ïðèâû÷íûì óìåíèåì âçâåøèâàòü, èç âñåõ <ïîäãîòîâëåííûõ> äëÿ íåãî ïî÷åñòåé, êàêîâûå
ïðèíÿòî ñîáëþäàòü, <êàê> ðàññóäèë ñåíàò, âûáðàë áû òå, êàêîâûå ïîæåëàåò îí ñàì, <îäîáðèëè áû> Þëèÿ Àâãóñòà, ìàòåðü åãî, è Äðóç Öåçàðü,
à òàêæå Àíòîíèÿ, ìàòåðü Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, ïîëüçóÿñü ñîâåòîì è ðåøåíèåì òåõ, <êîìó> êàê îíè ïîëàãàþò, ìîæíî âïîëíå äîâåðÿòü, <òî ñåíàò>
ïî ýòîìó äåëó ñ÷èòàåò íóæíûì ðåøèòü òàê, ïîñòàíîâëÿÿ:
<Ïóñòü> â öèðêå Ôëàìèíèÿ, âîçâåäóò ìðàìîðíóþ àðêó 57,
óñòàíîâèâ åå çà ãîñóäàðñòâåííûé ñ÷åò (10) íà òîì ìåñòå, ãäå Ãàé Íîðáàí
Ôëàêê óæå ïîñâÿòèë áîæåñòâåííîìó Àâãóñòó è Àâãóñòîâó äîìó ñòàòóè
âìåñòå ñî çíàìåíàìè ïîáåæäåííûõ íàðîäîâ, <è> ñòðîãèìè áóêâàìè â
íàäïèñè íà ëèöåâîì îñíîâàíèè ýòîé àðêè <ïóñòü íà÷åðòàþò, ÷òî> Ñåíàò
è Íàðîä ðèìñêèé ýòîò ìîíóìåíò âå÷íîé ïîñâÿòèëè ïàìÿòè Ãåðìàíèêà
Öåçàðÿ, ïîòîìó êàê îí òàêèõ ãåðìàíöåâ â âîéíå îäîëåë, îòáðîñèë <èõ>
çàòåì îò Ãàëëèè, âîçâðàòèë âîèíñêèå çíàìåíà è âîçäàë çà êîâàðíîå
óíè÷òîæåíèå (15) âîéñêà íàðîäà ðèìñêîãî58. Óñòðàíèâøåãî íåïîðÿäîê
â Ãàëëèÿõ, åãî ïîñëàëè ïðîêîíñóëîì â çàìîðñêèå ïðîâèíöèè íàâåñòè
57
Ïîäðàçóìåâàåòñÿ èìåííî «àðêà», à íå «ßíóñ». Ñð.: Cic. De nat. deor.
II.27.67.
58
 ñâîåé ðåöåíçèè íà ïóáëèêàöèþ À. Ñàí÷åñà-Îñòèñà (L EVICK B. Tabula
Siarensis // CR. 51 (2001) 1. P. 95) Áàðáàðà Ëåâèê îòìåòèëà äâà ìåñòà â
ðåêîíñòðóèðîâàííîì òåêñòå, êîòîðûå íåäîñòàòî÷íî îáîñíîâàíû, ëèáî
íåîáîñíîâàíû ñîâñåì: 1) moderatione âî ôð. I.5 Ëåâèê ïîëàãàåò âîçìîæíûì çàìåíèòü è íà prudentia, è íà diligentia, à ìîæåò áûòü, è íà consideratione, ñ÷èòàÿ íåæåëàòåëüíûì èñïîëüçîâàíèå moderatio «áåçóñëîâíûì
îáðàçîì» (uncontroversial); 2) fraud[ulenta clade] âî ôð. I.14 ìîæåò áûòü,
ñîãëàñíî Õ. Ãîíñàëåñó, èñïðàâëåíî íà fraud[e foeda]; ñâåðõ òîãî, äîáàâëÿåò
Á. Ëåâèê, â êàíîíè÷åñêèõ òåêñòàõ îïðåäåëåíèå clades êàê fraudulenta íå
âñòðå÷àåòñÿ, è íåêîððåêòíîå âûðàæåíèå ìîæåò áûòü èñïðàâëåíî íà fraudulenta caede. Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî âêëþ÷åíèå moderatione âñå-òàêè
îáóñëîâëåíî, òàê êàê ìîæåò áûòü îáîñíîâàíî èñòîðè÷åñêè.  22–23 ãã. í.
ý. ñåíàò ïðåäïðèíÿë ýìèññèþ äóïîíäèåâ â ÷åñòü ñâîåãî ïðèíöåïñà. Åñëè
íà àâåðñå îäíîé èç ñåðèé áûë âûáèò áþñò Òèáåðèÿ, òî íà ðåâåðñå, âîêðóã
îðíàìåíòèðîâàííîãî ùèòà ñ ïîðòðåòîì èìïåðàòîðà, óêàçûâàëîñü, çà
êàêîå äîñòîèíñòâî ïîëîæåíà è ñàìà ÷åñòü: SC. MODERATIONI (Ñð.:
BMCEmp I. P. 131. ¹¹ 79–80). Ïðåäñòàâëåíèå òàêîé ëåãåíäû â çàïàäíîé
÷àñòè èìïåðèè, êàê ïðèçíàåòñÿ â òåìàòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ, óíèêàëüíî
è áîëåå íå ïîâòîðÿåòñÿ. Ñð.: SUTHERLAND C.H.V. Coinage in Roman Imperial
Policy. 31 B.C. – A.D.68. N.Y.; L., 1951. P. 97–98; F EARS J.R. The Cult of
Virtues and Roman Imperial Ideology // ANRW. II. 17 (1981) 2. S. 890. 2. ×òî
êàñàåòñÿ ïîïðàâêè Õ. Ãîíñàëåñà, à ðàâíî è âàðèàíòà, ïðåäëîæåííîãî Á.
Ëåâèê, òî èñòîðè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ â òåêñòå ïðåæíåé ðåêîíñòðóêöèè îíè
íå çàòðàãèâàþò: ñîäåðæàíèå «vindicata fraud[e foeda] exercitus populi
Romani» ïðàêòè÷åñêè èäåíòè÷íî «vindicata fraud[ulenta clade] exercitus
populi Romani».
165
Ï. À. Êíÿçåâ
ïîðÿäîê êàê â íèõ, òàê è â öàðñòâàõ59 ; âûïîëíÿÿ òàêæå ïîðó÷åíèÿ Òèáåðèÿ Öåçàðÿ, <îí> ïîñòàâèë öàðÿ â Àðìåíèè <è>, íå ùàäÿ ñèë ñâîèõ,
ïðèíÿë ñìåðòü ðàäè ãîñóäàðñòâà, ïðåæäå ÷åì ïî äåêðåòó ñåíàòà <ñìîã
áû> âñòóïèòü â Ðèì ñ îâàöèåé60. <È ïóñòü> íàä ýòîé àðêîé âîçäâèãíóò
ñòàòóþ Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ â òðèóìôàëüíîé êîëåñíèöå, à ïî ñòîðîíàì
åå <ïîìåñòÿò> ñòàòóè (20) åãî ðîäíîãî îòöà Äðóçà Ãåðìàíèêà, åãî áðàòà
Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà, åãî ìàòåðè Àíòîíèè, æåíû Àãðèïïèíû è ñåñòðû Ëèâèè, åãî áðàòà Òèáåðèÿ, ñûíîâåé è äî÷åðåé åãî 61. <Ïóñòü> åùå
îäíà àðêà áóäåò âîçâåäåíà íà ãîðíîì õðåáòå Àìàíà, ÷òî íàõîäèòñÿ â
ïðîâèíöèè Ñèðèÿ, ëèáî â èíîì, áîëåå ïîäõîäÿùåì ìåñòå, êîòîðîå óêàæåò Òèáåðèé Öåçàðü Àâãóñò, ïðèíöåïñ íàø, â òåõ êðàÿõ, êîòîðûå îí
ñàì ïðåïîðó÷èë çàáîòå è ïîïå÷åíèþ Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, ñîãëàñíî àâòîðèòåòíîñòè åãî çâàíèÿ62. (25) Âäîáàâîê <ïóñòü> óñòàíîâÿò åãî ñòàòóþ,
59
Ñ 14 ïî 17 ãã. í. ý. íåñêîëüêî ñîþçíûõ Ðèìó ìîíàðõèé îêàçàëèñü áåç
ãîñóäàðåé è ïðåáûâàëè â ñîñòîÿíèè êðèçèñà. Âîïðîñ ñîñòîÿë â òîì, êòî
ðàñïîðÿäèòñÿ ñóäüáîé ýòèõ ãîñóäàðñòâ è, ñîîòâåòñòâåííî, ïîäòâåðäèò ñâîå
«âåëè÷èå», Ðèì èëè Ïàðôèÿ. Ãåðìàíèê Öåçàðü ïî íàñòîÿíèþ Òèáåðèÿ
ñâåðíóë ýêñïåäèöèþ âîçìåçäèÿ çà Ðåéíîì è îòïðàâèëñÿ íà Âîñòîê. Ïðèäåðæèâàÿñü óñëîâèé äîãîâîðà î «ðàçäåëåíèè çîí âëèÿíèÿ», êîòîðûé áûë
çàêëþ÷åí Ðèìîì è ïàðôÿíàìè åùå â 1 ã. í. ý., Ãåðìàíèê óòâåðäèë öàðåì
àðìÿí ðèìñêîãî ïðîòåæå Çåíîíà-Àðòàêñèÿ. Âûïîëíÿÿ ïîðó÷åíèÿ ïðèíöåïñà àäìèíèñòðàöèÿ Ãåðìàíèêà íàâåëà ïîðÿäîê â Êîììàãåíå, ãäå óìåð
Àíòèîõ III è óêðåïèëà âëàñòü â Àìàíå, ãäå ñêîí÷àëñÿ öàðü Ôèëîïàòîð.
Êàïïàäîêèÿ ïîñëå ñìåðòè Àðõåëàÿ II ñòàëà ðèìñêîé ïðîâèíöèåé, çà èñêëþ÷åíèåì Êèëèêèè Òðàõåè, â êîòîðîé ïðè ïîääåðæêå ðèìëÿí îáîñíîâàëñÿ Àðõåëàé I, ñûí óìåðøåãî êàïïàäîêèéñêîãî öàðÿ. Ïîäðîáíûé àíàëèç
ñîáûòèé: Êíÿçåâ Ï.À. Âíóòðåííÿÿ è âíåøíÿÿ ïîëèòèêà... Ñ. 192 ñë.
60
Îñîáåííîñòüþ íàñòîÿùåé îöåíêè çàñëóã áûëî òî, ÷òî ñåíàò äàðîâàë Ãåðìàíèêó îâàöèþ íå çà áîåâîå íàâåäåíèå ïîðÿäêà â Àðìåíèè, à çà áåñêðîâíûé óñïåõ âîäâîðåíèÿ ó òóçåìöåâ äðóæåñòâåííîãî öàðÿ (Tac. Ann. II.64.1).
Òðèóìôàòîð óìåð, íå óñïåâ âîñïîëüçîâàòüñÿ íàãðàäîé. Ñðàâíèòåëüíàÿ
õàðàêòåðèñòèêà äàííîé îâàöèè â äåòàëÿõ: Êíÿçåâ Ï.À. Âíóòðåííÿÿ è
âíåøíÿÿ ïîëèòèêà ... Ñ. 210 ñë.
61
Ò.î., ñåíàò îñòàâëÿåò íà äîïîëíèòåëüíîå óñìîòðåíèå (êîãî, êàê íå ïðèíöåïñà!) âîïðîñ î òîì, êàêèå èìåííî ñûíîâüÿ è äî÷åðè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ
äîñòîéíû âêëþ÷åíèÿ â ýòó êîìïîçèöèþ ðîäñòâåííèêîâ. Òàê, ó Ãåðìàíèêà
Öåçàðÿ îñòàëèñü ñûíîâüÿ Íåðîí, Äðóç è Ãàé (Êàëèãóëà), äî÷åðè Àãðèïïèíà Ìëàäøàÿ, Þëèÿ Äðóçèëëà è Þëèÿ Ëèâèëëà. Íî ó íåãî áûëè è äðóãèå
äåòè, íå äîæèâøèå äî 19 ã. í. ý.: âî-ïåðâûõ, Òèáåðèé Þëèé Öåçàðü, óìåðøèé ìëàäåíöåì â 9 ã. í. ý., çàòåì ñûí, óìåðøèé îêîëî 10 ã. í. ý., èìÿ
êîòîðîãî îñòàåòñÿ íåèçâåñòíûì, íàêîíåö, Ãàé Þëèé Öåçàðü, óìåðøèé â
12 ã. í. ý. Ñð.: Kienast D. Op. cit. S. 81.
62
Êîìèöèè 18 ã. í. ý., ðóêîâîäñòâóÿñü èíèöèàòèâîé Òèáåðèÿ è ñåíàòà, ñîãëàñèëèñü ñ ïðèñâîåíèåì Ãåðìàíèêó Öåçàðþ âòîðîé ïîñëå Òèáåðèÿ âëàñòè
â âîñòî÷íûõ ïðîâèíöèÿõ Ðèìà, êîòîðóþ ìîæíî îáîçíà÷èòü êàê imperium
proconsulare maius. Ðàçíîãëàñèÿ êàñàòåëüíî êðóãà çàäà÷ è îáúåìà äàííîé
166
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
à íà ëèöåâîé ÷àñòè åå àðêè âûñåêóò íàäïèñü ñ ïåðå÷èñëåíèåì ñîâåðøåííûõ èì äåÿíèé. Òðåòüþ àðêó <ïóñòü> âîçäâèãíóò ëèáî ó ðåêè Ðåéí,
ëèáî ðÿäîì ñ òåì êóðãàíîì, êîòîðûé öåëîå âîéñêî, ïûëàÿ ðâåíèåì,
ñòàëî <ïîäíèìàòü>, ïîëîæèâ íà÷àëî ïî ñîáñòâåííîìó ïî÷èíó, à çàòåì
ïî ñîèçâîëåíèþ áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà ïîëíîñòüþ çàêîí÷èâ. Ïîòîì
<ïóñòü> íàä ýòîé àðêîé âîçâåäóò ñòàòóþ Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, ïðèíèìàþùåãî âîèíñêèå çíàìåíà ó ãåðìàíöåâ63 ; è <ïóñòü> ïðåäïèøóò (30) êàê
ãàëëàì, òàê è ãåðìàíöàì, ÷òî îáèòàþò ïî ñþ ñòîðîíó Ðåéíà, îáùèíû
êîèõ ïðèîáðåëè ãðàæäàíñòâî ïî óêàçàíèþ áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà,
âåðøèòü êóëüò ó êóðãàíà Äðóçà64 <íî> ÷òîá íà òîì æå ìåñòå îíè îôèöèàëüíî òâîðèëè åùå îäíè ïîäîáíûå ïîìèíàëüíûå æåðòâû—åæåãîäíî,
â òîò äåíü, êîãäà âñòðåòèë êîí÷èíó Ãåðìàíèê Öåçàðü è òîãäà, êîãäà îí
â êðàþ òîì áûâàë, ãäå íàõîäèòñÿ ýòîò êóðãàí. Âîéñêî â ïîõîäå è íà
çèìîâêàõ <ïóñòü> îòìå÷àåò äåíü ðîæäåíèÿ Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ65: â äåíü
ýòîò <ïóñòü> ïðîõîäèò òîðæåñòâåííûì ìàðøåì îíî ÷åðåç àðêó ýòó,
âîçâåäåííóþ ñîãëàñíî äàííîìó ïîñòàíîâëåíèþ ñåíàòà. (35) Ïîñòàíîâëåíî òàêæå, ïóñòü óñòàíîâÿò ìîíóìåíò íà âå÷íóþ ïàìÿòü î Ãåðìàíèêå
Öåçàðå â Àíòèîõèè, íà ôîðóìå, ãäå òåëî Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ áûëî ïðåäàíî
êðåìàöèè, èëè æå â èíîì, áîëåå ïîäõîäÿùåì ìåñòå, êàêîâîå óêàæåò
Òèáåðèé Öåçàðü Àâãóñò, à ðàâíî è â Äàôíå, ãäå Ãåðìàíèê Öåçàðü
èñïóñòèë äóõ, <ïóñòü> ïîñòðîÿò ìðàìîðíûé ïîñòàìåíò66...
âëàñòè ïðèâåëè ýòîãî «ïðîêîíñóëà Âîñòîêà» ê êîíôëèêòó ñ âîëåé ïðèíöåïñà è äàæå ê ïóáëè÷íîìó ïîðèöàíèþ ñ åãî ñòîðîíû. Ñð.: Tac. Ann.
II.43.1: permissae Germanico provinciae quae mari dividuntur...; ibid. II.59;
III.12.1; Suet. Tib. 52.2; ScCnP 30 sq.: a principe nostro ex auctoritate huius
orrdinis ad rerum transmarinarum...; ibid. 33–36: adlect(us) pro co(n)s(ule) et
ei pro co(n)s(ule), de quo lex ad populum lata esset, ut in quamcumq(ue)
provinciam venisset, maius ei imperium quam ei qui eam provinciam
proco(n)s(ule) optineret, esset, dum in omni re maius imperium Ti.Caesari
Aug(usto) quam Germanico Caesari esset... Ïîäð.: L E B E K W.D. Der
Proconsulat des Germanicus und die Auctoritas des Senats: Tab. Siar. Frg. I
22–24 // ZPE. 1991. Bd 87. S. 103–124.
63
Èç òðåõ âîèíñêèõ çíàìåí Ðèìà, êîòîðûå áûëè çàõâà÷åíû ãåðìàíöàìè â 9
ã. í. ý., Ãåðìàíèêó óäàëîñü âåðíóòü äâà. Ñð.: Tac. Ann. II.25.1 sq.; Dio.
LX.8.7.
64
Äðóç Ñòàðøèé, ðîäíîé îòåö Ãåðìàíèêà, óìåð â ñàìîì êîíöå 9 ã. äî í. ý.
â Ãåðìàíèè. Íà òåððèòîðèè, êîòîðóþ çàíèìàåò òåïåðü ã. Ìàéíö, åìó áûë
âîçäâèãíóò êåíîòàô, íî ïîãðåáëè åãî â ìàâçîëåå Àâãóñòà. K IENAST D. Op.
cit. S. 68–69.
65
Ãåðìàíèê Öåçàðü ðîäèëñÿ 24 ìàÿ 15 ã. äî í. ý. EJ 49.
66
Ò. å. â ïðåäìåñòüå Àíòèîõèè, ãäå òÿæåëî áîëüíîé Ãåðìàíèê ïðîâåë ñâîè
ïîñëåäíèå äíè. Ñð.: Strabo. XVI. II.6 (C 750); Tac. Ann. II.69–73; 83.2.
167
Ï. À. Êíÿçåâ
Ôðàãìåíò II, êîë. a
... È åæåãîäíî ïóñòü â øåñòîé äåíü îêòÿáðÿ ïðåä èäàìè67, íà òîì àëòàðå,
÷òî íàõîäèòñÿ ïîäëå ãðîáíèöû, êóäà êîñòè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ áûëè
ïîëîæåíû, ñëóæèòåëè ñîäàëû-àâãóñòàëû îôèöèàëüíî åãî ìàíàì æåðòâû ïðåäëîæàò, â òåìíûå òîãè îäåòûå, â êîèõ ïðèíÿòî ó íèõ çàêîí áëþñòè êàê çåìíîé, òàê è ãîðíèé; äíåì æå òåì <ïóñòü> â òîãàõ îáû÷íûõ òîò
âåðøèòñÿ îáðÿä, â êîòîðîì (5) îôèöèàëüíî â ïîìèíîâåíèå æåðòâóþò
ìàíàì Ãàÿ è Ëóöèÿ Öåçàðåé, è <ïóñòü> áëèç òîé ãðîáíèöû îáåëèñê
ïîñòàâÿò áðîíçîâûé, à íà íåì <ïóñòü> âûðåæóò íàñòîÿùåå ïîñòàíîâëåíèå ñåíàòà, ïîäîáíî òîìó, êàê âûðåçàíû òå ñåíàòñêèå ïîñòàíîâëåíèÿ,
êîòîðûå èçäàíû â ÷åñòü Ãàÿ è Ëóöèÿ Öåçàðåé, äàáû íèêàêîé âàæíûé
ñïîð â äåíü ýòîò îôèöèàëüíî ó ìàãèñòðàòà íàðîäà ðèìñêîãî íå ðàçðåøàëñÿ, íå âåëèñü áû äåëà, à ðàâíî íå çàêëþ÷àëèñü áû è ïîìîëâêè ó
òåõ <ëèö>, ÷òî îòâå÷àþò çà ñóäîãîâîðåíèå â ìóíèöèïèè èëè â êîëîíèÿõ
ðèìñêèõ ãðàæäàí; (10) äàáû íèêòî íè äîëãîâ íå âçèìàë íè äåíåã âçàéìû íå äàâàë, íå óñòðàèâàëèñü áû íè ïðàçäíåñòâà â äåíü ýòîò, íå íàçíà÷àëîñü áû è çðåëèùå âñÿêîå68. È ïóñòü Àâãóñòàëèè, ïðàçäíåñòâà íà
ïîäìîñòêàõ, ÷òî <ïðèõîäÿòñÿ íà> äåíü øåñòîé îêòÿáðÿ ïåðåä èäàìè ...
ðàíåå îáû÷íî óñòðàèâàëèñü, <òåïåðü> ïóñòü íà÷èíàþòñÿ â äåíü ïÿòûé
ïðåä èäàìè, ÷òîáû âñëåäñòâèå ïåðåñòàíîâêè çàâåðøàþùèì äíåì ñöåíè÷åñêèõ çðåëèù ñòàë äåíü, ïðåäøåñòâóþùèé òîìó, â êîòîðûé ðàññòàëñÿ
ñ æèçíüþ Ãåðìàíèê Öåçàðü69.
Ôðàãìåíò II, êîë. b
... îò èìåíè ïëåáååâ Òèáåðèþ Öåçàðþ Àâãóñòó, ïðèíöåïñó ñâîåìó ñåíàò
âîçäàåò áëàãîäàðíîñòü... ïîòîìó êàê áóäíè è äàæå ïðàçäíè÷íûå äíè
äåêàáðÿ ìåñÿöà óïîòðåáèë îí íà òî, ÷òîáû ñìÿã÷èòü ãîðå ïëåáååâ è,
(5) îáðàòèâøèñü ñ óâåùåâàíèÿìè, ñòåíàþùèõ èõ óòåøèë. Ïëåáååâ
òàêæå ñåíàò ïðèâåòñòâóåò è ïðåäàííîñòü èõ îäîáðÿåò, ïîòîìó êàê
îïëàêàòü ñòðåìÿñü Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ çàøóìåëè óñåðäñòâóÿ ãîðîäñêèå
òðèáû è ñåëüñêèå, òàê ÷òî ïëåáåè ñòàòóè, ðàç ýòî ñîñëîâèå ðåøèëî,
<óñòàíîâèòü> îáåùàëè70. È ïîýòîìó ñåíàò ñîãëàñåí: ïóñòü ñòîëüêî
67
Ò. å. 10 îêòÿáðÿ 19 ã. í. ý. Ñì. ïðèì. 16.
Ñì. ïðèì. 20.
69
Ìåìîðèàëüíûå Ludi Augustales scaenici îôîðìèëèñü â 14 ã. í. ý. è ïðîâîäèëèñü ñ 5 ïî 11 îêòÿáðÿ. Ó ýòîãî ïðàçäíåñòâà áûë ïðåäøåñòâåííèê—
ludi pro salute Augusti. Òåïåðü, 10 îêòÿáðÿ, íîâûå ludi ñîâïàëè ñ äíåì
ñìåðòè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ. Ñåíàò ïåðåíåñ èõ îòêðûòèå íà äâà äíÿ íàçàä,
òàê ÷òî èõ ñëåäîâàëî íà÷èíàòü 3, à çàêàí÷èâàòü 9 îêòÿáðÿ. Ñð.: Tac. Ànn.
I.15.2; I.54.1; TH 50–51; EJ 53; L EBECK W. Op. cit. S. 62, n. 5; W EINSTOCK S.
Divus Iulius. Oxford, 1971. P. 316 sq.
70
 áóäóùåì ãîäó ñåíàò ñòîëêíåòñÿ ñ íåîáõîäèìîñòüþ ïîõâàëèòü ïëåáååâ
68
168
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ñòàòóé ... Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ â òðèóìôàëüíîì îáëà÷åíèè îò ãîðîäñêèõ
ïëåáååâ ... ïîñòàâÿò â òåõ îáùåñòâåííûõ ìåñòàõ, ãäå áîæåñòâåííûé
Àâãóñò (10) è íàðîä ðèìñêèé .... óñòàíîâèëè, ñ íàäïèñüþ îò ãîðîäñêèõ
ïëåáååâ òðèäöàòè ïÿòè òðèá. Ïîñòàíîâëåíî òàêæå, <ïóñòü> òîðæåñòâåííîå îáðàùåíèå, ñ êîèì ïî îáû÷àþ ñâîåìó Òèáåðèé Öåçàðü Àâãóñò â
äåíü ñåìíàäöàòûé ïðåä êàëåíäàìè ÿíâàðñêèìè â ïîõâàëó Ãåðìàíèêó,
ñûíó ñâîåìó, âûñòóïèë71, âûðåçàííîå íà áðîíçå, óêðåïÿò â îáùåñòâåííîì ìåñòå, äà â òàêîì, êàêîå îí ñàì óêàæåò. È áûëî áû áîëåå ñïðàâåäëèâûì, åñëè áû â áóäóùåì, ïîëàãàåò ñåíàò, îò èñêðåííèõ ïîðûâîâ Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà è Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, ñûíà åãî, ïîõâàëüíûõ (15)
ñëîâ ñîõðàíèëîñü áû íå áîëüøå, ÷åì èñòèííîãî ñâèäåòåëüñòâà î æèçíè
è äîáëåñòè öåëîãî ñîñëîâèÿ; <è êàê Òèáåðèé Öåçàðü Àâãóñò> â òîì
æå ïèñüìåííîì îáðàùåíèè ïîäòâåðäèë òî, <÷òî ýòî ñâèäåòåëüñòâî>
ïåðåäàåòñÿ íà âå÷íóþ ïàìÿòü, è îí ñàì íå õîòåë áû ñêðûâàòü <ñâîè
÷óâñòâà>, ðàññóäèâ, ÷òî <åãî ñëîâà> ñòàíóò ïîëåçíûìè äëÿ þíîøåñòâà,
ó äåòåé è ïîòîìêîâ íàøèõ72 . È çàòåì, äàáû áëàãî÷åñòèå Äðóçà Öåçàðÿ
áûëî áîëåå íàãëÿäíûì, ïîñòàíîâëåíî, ïóñòü âûðåæóò îáðàùåíèå, êîòîðîå îí çà÷èòàë ïåðåä ñåíàòîì, è â òîì ìåñòå çàêðåïÿò, êàêîå îïðåäåëèë
äëÿ íåãî îòåö åãî. (20) È ïîòîì <ïóñòü> íàñòîÿùåå ïîñòàíîâëåíèå
ñåíàòà âûðåæóò íà áðîíçå âìåñòå ñ òåì ïîñòàíîâëåíèåì ñåíàòà, ÷òî
èçäàíî â äåíü ñåìíàäöàòûé ïåðåä ÿíâàðñêèìè êàëåíäàìè, à áðîíçîâóþ
ïëèòó åãî çàêðåïÿò íà Ïàëàòèíå, â ïîðòèêå, ÷òî ó õðàìà Àïîëëîíà, ãäå
ñîáèðàåòñÿ ñåíàò. Òàêæå ñåíàò æåëàåò è, ðàâíûì îáðàçîì, ïîñòàíîâëÿåò,
äàáû ïðîÿâëåíèå áëàãî÷åñòèÿ âñåõ ñîñëîâèé ïî îòíîøåíèþ ê Àâãóñòîâó äîìó è ñîãëàñèÿ âñåõ ãðàæäàí â ñòðåìëåíèè ïî÷òèòü ïàìÿòü Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ áûëè íå ñòîëü òðóäíûìè, ïóñòü êîíñóëû äàííîå ïîñòàíîâëåíèå ñåíàòà èçëîæàò â ñâîåì ýäèêòå è ðàñïîðÿäÿòñÿ, <÷òîáû> ìàãèñòðàò
çà î÷åðåäíîé õîëåðè÷åñêèé âûïàä. Ñð.: ScCnP 155–159. ×òîáû ñîñòàâèòü
ïðåäñòàâëåíèå î íàïðÿæåííîñòè, îêðóæàâøåé ðàáîòó êóðèè, âàæíî âûäåëèòü êðàéíîñòè â ïîâåäåíèè ïóáëèêè: ïûëàÿ ëþáîâüþ îíà ñòðåìèòñÿ
óñòàâèòü ïîðòðåòàìè êóìèðà âåñü Ðèì, à çàäûõàÿñü îò íåíàâèñòè óíè÷òîæàåò âñÿêîå îëèöåòâîðåíèå òîãî, êòî ñòàë îáúåêòîì åå êëîêî÷óùåãî ãíåâà.
Ñð.: Tac. Ann. III.14.3; Sen. De tranq. anim. XI. 11–12; Iuv. Sat. X.61–68.
71
Ïðèíöåïñ âûñòóïèë ñ ïîìèíàëüíîé ðå÷üþ 16 äåêàáðÿ 19 ã. í. ý. Îïûò
ïîäîáíûõ îáðàùåíèé, êîòîðûé îí íà÷àë ïðèîáðåòàòü ñ äåâÿòè ëåò, áûë ó
íåãî ñîâñåì íåìàëûé. Ñð.: Suet. Tib. 6.4; 32.1. Êîãäà, íàïðèìåð, âî 2 ã. í. ý.
óìåð Ëóöèé Öåçàðü, Òèáåðèé äàæå ñî÷èíèë íà åãî êîí÷èíó carmen lyricum.  ñåíòÿáðå 14 ã. í. ý. îí îáðàòèëñÿ ê ïóáëèêå ñ laudatio ïàìÿòè
Àâãóñòà. Idem. Tib. 23; 70.2; Aug. 100.3.
72
...et ipse se velle non dissimulare eodem libello testatus esset, et esse utile
iuventuti liberorum postero-rumque nostrorum...  SC âêëþ÷àåòñÿ oratio
principis obliqua. Òèáåðèé â 19–20 ãã. í. ý. ïðîèçíåñ íåñêîëüêî orationes
ïî ïîâîäó ñìåðòè Ãåðìàíèêà è ðàññëåäîâàíèÿ åå îáñòîÿòåëüñòâ. Èç íèõ
íå ìåíåå äâóõ áûëè âûðåçàíû íà áðîíçå è çàêðåïëåíû â ëþäíûõ ìåñòàõ.
Ñð.: ScCnP 169–172.
169
Ï. À. Êíÿçåâ
è ïîñëû ìóíèöèïèåâ è (25) êîëîíèé ïåðåäàëè êîïèþ â ìóíèöèïèè è
êîëîíèè Èòàëèè, è â òå êîëîíèè, êîòîðûå íàõîäÿòñÿ â ïðîâèíöèÿõ, <òàê
÷òî> è òå, êòî îáëàäàåò âëàñòüþ â ïðîâèíöèÿõ ñäåëàþò ïðàâèëüíî è
êàê ïîëàãàåòñÿ, åñëè ïîñòàðàþòñÿ, ÷òîáû ýòî ïîñòàíîâëåíèå ñåíàòà
ðàçìåùàëîñü â íàèáîëåå ëþäíîì ìåñòå. È ïóñòü èçáðàííûå êîíñóëû
Ìàðê Ìåññàëà è Ìàðê Àâðåëèé Êîòòà Ìàêñèì, âçÿâøèñü çà äåëî
ïåðâûìè èç ìàãèñòðàòîâ, à òàêæå â áëèæàéøèé ñðîê, ïîëüçóÿñü
íàäëåæàùåé âëàñòüþ, íå îòêëàäûâàÿ íà ïåðèîä äâóõ èëè òðåõ ðûíî÷íûõ
äíåé, ïîçàáîòÿòñÿ îáðàòèòüñÿ ê íàðîäó ñ ïðîåêòîì çàêîíà î (30)
ïî÷åñòÿõ Ãåðìàíèêó73.
Ïîñòàíîâèëè. Â ñåíàòå ïðèñóòñòâîâàëî äâåñòè âîñåìüäåñÿò ïÿòü
<÷åëîâåê>. Íàñòîÿùåå ïîñòàíîâëåíèå ñåíàò óòâåðäèë, âûñëóøàâ ðåôåðåíòà äâàæäû.
Ôðàãìåíò II, êîë. c
... È ïóñòü áóäóò èçâàÿíû îòäåëàííûå ñëîíîâîé êîñòüþ äâå êîííûå
ñòàòóè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, êîòîðûå ïîñòàâÿò â õðàìå Êîíêîðäèè îêîëî
ñòàòóé Ãàÿ è Ëóöèÿ Öåçàðåé, ñûíîâåé áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà, è îòêóäà
<ïóñòü> èõ âûíîñÿò âî ãëàâå òîðæåñòâåííîé ïðîöåññèè â öèðêå íà (5)
ïðàçäíåñòâàõ Âèêòîðèè Öåçàðÿ ... ïðàçäíåñòâàõ áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà,
íà ïðàçäíåñòâàõ ... è ïëåáåéñêèõ ïðàçäíåñòâàõ, è íà ïðàçäíåñòâàõ â
÷åñòü ðîæäåíèÿ Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà74, è êîííûå ñòàòóè ýòè, ïîäëåæàùèå çàòåì âîçâðàùåíèþ íà ìåñòî, <ïóñòü> óñòàíîâÿò â õðàìå Êîíêîðäèè. È âñÿêèé ðàç, êîãäà êòî-òî ñòàíåò ïðîâîäèòü ïðàçäíåñòâà, ÷òî
óêàçàíû âûøå, ïóñòü îí ýòè îòäåëàííûå ñëîíîâîé êîñòüþ êîííûå ñòàòóè
Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ, êàêîâûå íà îñíîâàíèè íàñòîÿùåãî çàïðîñà áóäóò
(10) <èçâàÿíû>, âûíîñèò âî ãëàâå òîðæåñòâåííîé ïðîöåññèè â öèðêå
è ïîçàáîòèòñÿ î òîì, ÷òîáû îíè, ïîñòàâëåííûå, õðàíèëèñü â õðàìå
Êîíêîðäèè. ... È ïóñòü íà Ïàëàòèíå, â ïîðòèêå ó õðàìà Àïîëëîíà, ãäå
îáûêíîâåííî çàñåäàåò ñåíàò, ñðåäè ñòàòóé ìóæåé âûäàþùèõñÿ äàðîâàíèé, íàä êàïèòåëÿìè êîëîíí åãî êðîâëè, ïîä êîòîðîé óêðûòî èçîáðàæåíèå Àïîëëîíà, óñòàíîâÿò ñòàòóè Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ (15) è åãî ðîäíîãî
îòöà Äðóçà Ãåðìàíèêà, áðàòà Òèáåðèÿ Öåçàðÿ Àâãóñòà, êîòîðûé è ñàì
áûë ìóæåì âûäàþùåãîñÿ êðàñíîðå÷èÿ. È ïóñòü ñàëèè íà ñëàâíóþ
ïàìÿòü âêëþ÷àò èìÿ Ãåðìàíèêà Öåçàðÿ â ïåñíè ñâîè, â êîèõ ÷åñòü
73
74
Ñì. ïðèì. 32.
Òèáåðèé ðîäèëñÿ 16 íîÿáðÿ 42 ã. äî í. ý., íî äåíü åãî ðîæäåíèÿ áûë
âêëþ÷åí â ðèìñêèå ãîñóäàðñòâåííûå ôàñòû íå ðàíåå 4 ã. í. ý., êîãäà áóäóùèé ïðèíöåïñ áûë óñûíîâëåí Àâãóñòîì. Ñàìè æå ludi natales Òèáåðèÿ
ìîãëè îôîðìèòüñÿ ëèøü ñ îñåíè 14 ã. í. ý., êîãäà ïðèøëîñü ðåøàòü çàäà÷ó
âûäåëåíèÿ äíÿ ðîæäåíèÿ ïðèíöåïñà äëÿ îñîáîãî ïðàçäíèêà. Ñð.: Suet.
Tib. 26.1; EJ 54. S CHR ÖMBGES P. Op. cit. S. 37.
170
Tabula Siarensis è ñåíàòóñêîíñóëüòû â ïàìÿòü Ãåðìàíèêà
ïîëîæåíî âîçäàâàòü Ãàþ, à òàêæå Ëóöèþ Öåçàðÿì, áðàòüÿì Òèáåðèÿ
(20) Öåçàðÿ Àâãóñòà. È ïóñòü ê äåñÿòè öåíòóðèÿì Öåçàðåé, â êîèõ ïðèíÿòî ãîëîñîâàòü, íàìå÷àÿ íà <äîëæíîñòè> êîíñóëîâ è ïðåòîðîâ,
äîáàâÿò75...
TABULA SIARENSISAND TWO ACTS OF THE SENATE
IN MEMORY OF GERMANICUS CAESAR
Pavel Kniazev
Tabula Siarensis found in the early eighties of the 20th century in Spain has
been little known in Russia until recently. In the article this important sample of
the Roman religious and political culture (19 AD) is presented to the attention
of every interested reader. A brief physical characteristic of the plate is given,
the Latin text of the document and its translation into Russian are provided.
The article reconstructs the formation history of two Senate’s decrees engraved
on the bronze plates of the Tabula, collates the purposes of the enactment of
the decrees in memory of Germanicus Caesar, analyses their subject meaning.
To gain these results the order and some peculiarities of the Senate’s procedures
in December, 19 AD are examined, as well as the substance of the terms iustitium,
dies religiosus in the context of the Roman cult of the dead and posthumous
glorification of the people familiar to the divus Augustus. The article proves
that iustitium in memory of Germanicus was declared by the officials considerably
late. On expiring of dies denicales the state mourning was terminated, but after
a definite interval declared again. While Senatus consultum de Cn. Pisone
patre (20 AD) expresses the pattern judiciary reaction of Rome to the fact of
the derogation of its “mightiness”, the memorial decrees of Tabula Siarensis
became an excessive response of the Senate to the cruelty of the gods who
“reft away” from the citizens their really soughtafter leader. The redundancy of
such response caused the quick avoidance of the deep mourning in memory of
Germanicus which was introduced after the “religious days” in memory of
Octavianus Augustus’ sons. The work is based on the critical issue of the
Tabula texts edited by A. Sánchez-Ostiz and published in 1999.
75
Ïðîäîëæåíèå SC â «Òàáëèöå èç Ãåáû». Ñì. ïðèì. 5.
171