MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING ILMIY ASOSLARI VA UNING AMALIY FOYDALARI Feruza Mustafoyeva Xurshid qizi O'zbekiston Milliy Universiteti Ijtimoiy fanlar fakulteti 2-kurs talabasi mustafayevaferuza07@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10462761 Kalit so'zlar: ta'lim, mustaqil, amaliy, natija, kreativ, kompetensiya, metodika. Annotatsiya: Ushbu maqolada mustaqil ta'lim, uni tashkil etishning shakllari va mazmuni, talabalar uchun mustaqil ta'limning amaliy foydalari va natijalari haqida fikr, mulohaza va takliflar keltirilgan. 1 KIRISH Mamlakatimizda ta'lim tizimini rivojlantirish, har tomonlama yetuk va barkamol avlodni shakllantirish, ta'lim sohasida eng malakali kadrlarni yetishtirishga katta e'tibor berilmoqda. Negaki, sifatli ta'lim taraqqiyotning garovidir. Ta'limning sifatliligini ta'minlashda rol o'ynaydigan asosiy jabhalardan biri bu mustaqil ta'limdir. Shu bois ham bugun yurtimizdagi barcha oliy ta'lim muassasalarida mustaqil ta'lim soatlarini tashkil etishga alohida diqqat qaratilyapti. Mustaqil ta'limning o‘quv jarayoni sifatini oshirishda roli benihoya katta. Negaki, pedagogdan tayyor ma’lumotlarni olib o'rgangandan ko‘ra mustaqil faoliyat jarayonida olgan bilimni o‘zlashtirish ancha yaxshi natija beradi. 2 METODOLOGIYA Hozirgi zamon talabiga javob bera oladigan mutaxassislar tayyorlash uchun o‘quv jarayonini tashkil etishni jiddiy ravishda o‘zgartirish kerak, ya’ni auditoriya soati, passiv ma’ruza mashg‘ulotlar ulushini kamaytirish hisobiga talabalarning mustaqil ishlari salmog‘ini oshirish zarur.Talabalarning ta’lim olishda an’anaviy o‘qitish usulidan mustaqil faoliyatiga katta e’tibor berib borish asosiy yetakchi g‘oyadir. "Oliy talim muassasalarida kredit-modul tizimida talabalarning mustaqil ta'limini tashkil etish va nazorat qilish bo’yicha yo'riqnoma" ishlab chiqilgan bo'lib, mazkur yo’riqnoma O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 31dekabrdagi “Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim jarayonini tashkil etish bilan bog’liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 824son Qarori hamda Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2021-yil 16-iyuldagi “Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 311-son buyrug’i asosida ishlab chiqilgan. Ushbu yo'riqnomaga asosan, mustaqil ta'lim bu – o’quv materialini mustaqil o’zlashtirish, murakkablik darajasi turlicha bo’lgan topshiriqlar, amaliy vazifalarni auditoriya hamda auditoriyadan tashqarida ijodiy va mustaqil bajarish asosida nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan tizimli faoliyatdir. Talabalar mustaqil ta’limining asosiy vazifasi mustaqil ravishda ma’lumotlar topish usuli bilan bilim olishni rivojlantirish, o‘quv jarayoniga ijodiy yondashishga faol qiziqishni shakllantirishdan iborat. Talabalarning mustaqil ta'limni tashkil etishdan asosiy maqsad fan (modul) bo’yicha o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash, boyitish, amaliy ko’nikma va malakalarni takomillashtirish, axborot bilan ishlash, o’z-o’zini rivojlantirish, kognitiv, kreativ, hamkorlikda ishlash kompetentsiyalarini shakllantirishdan iboratdir. Mustaqil ta’lim quyidagi shakllarda tashkil etiladi: – mavzularni normativ-huquqiy hujjatlar va o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil o‘zlashtirish; – mavzular bo‘yicha referat tayyorlash; – seminar va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish; – ilmiy maqola va tezislarni tayyorlash; – fanning dolzarb muammolarini qamrab oluvchi loyihalar tayyorlash; – nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash; – amaliyotdagi mavjud muammolarning yechimini topish; – o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha asosiy ilmiy adabiyotlarga annotatsiya yozish va boshqalar. Ta’lim jarayonida qo’llaniladigan metodlarni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin: - Auditoriyada qo’llaniladigan metodlar. - Auditoriyadan tashqarida qo’llaniladigan mustaqil ta’lim metodlari. Auditoriyadagi nazariy va amaliy mashg’ulotlarda qo’llaniladigan metodlar talaba va o’quvchilarni yangi o’quv materiali bilan tanishtirishda, o’tilgan mavzuni so’rash va takrorlash hamda mustahkamlash uchun foydalaniladi. Auditoriyadan tashqarida qo’llaniladigan metodlar o’quv materialini yoki vazifani mustaqil holda o’rganish va o’zlashtirishda foydalaniladi. Mustaqil ta’lim metodlarini auditoriyadan tashqari qo’llaniladigan metodlarga kiritish mumkin. Mustaqil ta’lim metodlari yordamida o’qituvchi o’quv materialini talabaga yetkazib berishnining maqbul yo’llarini emas, balki talabaning ma’lumotlarni o’qib-o‘rganish va qayta ishlash uslubini anglatadi. Har bir o’quvchi yoki talaba unga berilganvazifani mustaqil ravishda o’rganishi, tahlil qilishi va o’zlashtirishi kerak bo’ladi. Mustaqil ta’limni tashkil qilishda eng keng qo’llaniladigan usul bu talabaning individual tarzda ishlashidir. Bunda bilimga individual tarzda erishiladi, o’qib-o’rganish shaxsiy mustaqil konstruksiyaga aylanadi, mavjud bilimlar yangi bilimlar bilan to’ldiriladi. Mustaqil ta’limni faollashtirmasdan oliy ta’limda talabalarni samarali o‘qitishni ko‘z oldimizga keltirish qiyin. Hozirgi davr mutaxassisidan yuqori darajadagi tayyorgarlik, mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish, belgilangan vazifalarni bajarish uchun ko‘p ma’lumotlar orasidan kerakligini tanlab olish va bu ma’lumotlarni qayta ishlay olish talab qilinadi. Mustaqil ta'lim bilan shug'ullanish natijasida talabalarda bu ko'nikmalar asta-sekin shakllanib boradi. Buning natijasida ular har qanday mavzularga mustaqil tayyorlana oladigan, atrof-muhitda bo'layotgan voqealarga mustaqil munosabat bildira oladigan, kreativ va tezkor fikrlay oladigan malakalarga ega bo'lib boradi. Bundan tashqari, mustaqil ta'limga tayyorlanish natijada talabalar mustaqil ishlash ko'nikmalarini rivojlantiradilar, zimmalaridagi mas'uliyatni kuchaytirib boradilar, ijodiy faollik va tashabbuskorliklarini oshirib boradilar. Mustaqil ta'lim o'qituvchining ko'rsatmasi va uslubiy rahbarligi bilan, ammo uning ishtirokisiz amalga oshiriladigan jarayondir. Bunda talabalar darsdan tashqari vaqtda mustaqil ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boradilar. O'zlari uchun kerakli bo'lgan materiallar, kitoblar, o'quv qo'llanmalarni izlaydilar. Bu jarayon talabalarda har bir ishga katta mas'uliyat bilan yondoshish ko'nikmasini shakllantiradi. Mustaqil ta'limning maqsadi kelajakdagi mutaxassislik yo'nalishi bo'yicha fundamental bilimlarni, kasbiy ko'nikmalarni, ijodiy va ilmiytadqiqot faoliyatida tajribani, ta'lim va kasbiy muammolarga ijodiy yondoshishni shakllantirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Talabalarning mustaqil talimini tashkil etish quyidagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga xizmat qilishi lozim: - talabalarda o’z-o’zini rivojlantirish, mustaqil bilim olish va innovatsion faoliyatni shakllantirishga imkon beruvchi kompetentsiyalarni egallash maqsadi bilan bog’liqlikda mustaqil o’quv faoliyatini amalga oshirish; - bilim, ko’nikma va malakalarni mustaqil egallash, muammoni shakllantira olish va uni hal etishning maqbul yo’larini izlab topishga qobiliyatli kreativ shaxsni tarbiyalash; - talabalarda o’quv dasturini o’zlashtirishga doir motivatsiyani hosil qilish; - talim oluvchilarda bilim olishga doir masuliyatni oshirish; talabalarda umummadaniy va kasbiy kompetentsiyalarni rivojlantirishga imkon berish; - talim oluvchilarda mustaqil bilim olish, o’z-o’zini boshqarish va o’z-o’zini rivojlantirishga qobiliyatlilikni shakllantirish uchun sharoit yaratish. Talabalarning mustaqil ta’limidan asosiy maqsadlar quyidagilardan iboratdir: - yangi bilim olish usullarini egallash, jarayonlarni mustaqil tahlil qila olish; - auditoriyadagi mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish, kengaytirish va tartibga solish; - me’yoriy-huquqiy aktlar, ma’lumotlar va maxsus adabiyotlar bilan ishlashni o‘rganish; - o‘quv materiallarini mustaqil o‘rganish; - faolligi, bilim orttirishi, ijodiy tashabbusi, mas’uliyati va tartibligini rivojlantirish; - olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay olishni shakllantirish; - mustaqil fikr yuritish, o‘z-o‘zini o‘stirish, o‘zining rejasini amalga oshirishni shakllantirish; - tadqiqot qila olish qobiliyatini rivojlantirish. Talaba mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda akademik va etik talablarga rioya etishi (plagiatga yo’l qo’ymaslik, professor-o’qituvchilar, talabalar bilan tolerant munosabatda bo’lish, kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash va mas'uliyatlilik shart. Mustaqil fikr yuritishga, aqliy va ijodiy faollikka erishishga qaratilgan mashg‘ulot turi mustaqil taʼlim bilan bog‘liq bo‘ladi. Mustaqil taʼlimning asosiy masalasi ham aynan talabaning dars va darsdan so‘ngi faoliyati faolligini tashkil etishga yo‘naltirilgan shart-sharoit, erkin fikr va kasbiy masʼuliyatni his qilishni taʼmin etishga qaratilgan ijodiy jarayondan iborat. Mustaqil taʼlim maʼlum bilim, ko‘nikma va malakalar hamda tajribalar zahirasi asosida amalga oshadi. O‘quv fanlarini chuqur va puxta o‘zlashtirish, taʼlim va innovatsion yondashuvlar asosida axborotlarni mustaqil izlab topish, uni atroflicha tahlil eta olish, ilmiy-ijodiy tafakkurni boyitish, o‘quv-biluv jarayonidagi savoljavob va bahs-munozaralarda faol qatnashish, o‘z fikr- mulohazasini asosli dalillar bilan bayon qilish hamda uni himoya eta olish qobiliyati har bir talaba – bo‘lajak mutaxassis olida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. 3 NATIJALAR Mustaqil ta'limdan ko'zlangan natijalar quyidagicha tasniflanadi: - bilimlarni o'zlashtirish, bo'lajak mutaxassisning kasbiy ko'nikma, ko'nikma va malakalarini shakllantirish; - nazariy material bo'yicha bilimlarni amaliy jihatdan mustahkamlash, - o'zini-o'zi tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojini oshirish; - shaxsning aqliy va ijodiy qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantirish; - tadqiqot ishiga bo'lgan qiziqishni oshirish; - o'quv jarayoni sifatini oshirish va intensivlashtirish; - tanlangan kasbga qiziqishni shakllantirish va uning xususiyatlarini o'zlashtirish; - vaziyatni tahlil qilish va to'g'ri qaror qabul qilish; o'z pozitsiyasini, nazariyasini, modelini shakllantirish uchun olingan bilim va amaliy ko'nikmalarni qo'llash. Ko'zda tutilgan natijalarga erishish zamonaviy ta'limga innovatsion xususiyatni berish, uni modernizatsiya qilish muammolarini hal qilish imkonini beradi. Mustaqil ta'lim o’quvchilarning fan bo’yicha bilimlarini chuqur va mustahkam bo’lishiga, ularning bilim qobiliyatini rivojlantirishga, yangi materialni o’zlashtirish sur’atlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Tizimli ravishda olib boriladigan mustaqil ishlar, uni to'g'ri tashkil etish talabalarga chuqurroq va mustahkam bilim olishga yordam beradi. Talabalar tomonidan didaktik maqsad va mazmun jihatidan turli xil mustaqil ishlarni bajarishni tashkil etish ularning kognitiv va intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Ijodkorlik, fikrlashni rivojlantiradi. Ta'lim jarayoni ishtirokchilari o'rtasida hamkorlik qilish, ularning biznes va shaxslararo munosabatlarini insonparvarlashtirish g'oyasi amalga oshirilmoqda. Bu, birinchi navbatda, talabalarning mustaqil faoliyatining barqaror motivlarini shakllantirishga yordam beradi. Ko'nikmalar majmuasini shakllantirish jarayoni tezlashmoqda, bunda o'quvchilarning o'zini o'zi boshqarishi muhim rol o'ynaydi. O'zaro nazorat va o'z-o'zini nazorat qilishni maqsadli o'tkazish nafaqat o'qitishni faollashtiradi, balki o'quvchilarning mas'uliyatini ham oshiradi. Talabalarning umumiy kompetensiyalari shakllanadi va talabalar tomonidan kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishga tayyorgarlik mavjud bo'ladi. Mustaqil ta'lim pedagogik jarayonda talabalar ta'limining barcha bosqichlarini qamrab oladigan ajralmas tizim sifatida tashkil etilganda o'z samarasini beradi. Mustaqil fikr yuritishga, aqliy va ijodiy faollikka erishishga qaratilgan mashg‘ulot turi mustaqil taʼlim bilan bog‘liq bo‘ladi. Mustaqil taʼlimning asosiy masalasi ham aynan talabaning dars va darsdan so‘ngi faoliyati faolligini tashkil etishga yo‘naltirilgan shart-sharoit, erkin fikr va kasbiy masʼuliyatni his qilishni taʼmin etishga qaratilgan ijodiy jarayondan iborat. dissertatsiyalarini tayyorlayotganlarida qo‘yilgan muammolarni chuqur tahlil qilib, o‘zlarining mustaqil asoslangan fikr va xulosalarini chiqarishlari kerak. Talaba va pedagog mustaqil ta’lim ularning manfaati uchun olib borilishini tushunishi kerak. Talaba bajarayotgan mustaqil ish pedagogi uchun emas, balki o‘zi uchun, uning kelajakdagi muvaffaqiyatini ta’minlashining asosiy omili ekanligini tushunishi kerak. Talaba olayotgan bilim natijasiga o‘zi mas’ulligini anglashi zarur. Mustaqil ta’lim talabalarga bilim berishda bu talabani o‘z holiga tashlab qo‘yish emas, balki pedagog tomonidan muntazam boshqariladigan talabalarning mustaqil faoliyatidir. 4 XULOSA [10] Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni. https://genderi.org. [11] ”Mustaqil ta’lim va uni tashkil etish metodikasi”. hm.tiiame.uz [12] Rayhon Qadirova Jumaboyevna. Mustaqil ta’limni tashkil qilish metodlari. Oriental Renaissance:Innovative, educational, natural and social sciences. Volume 2. 509-bet. [13] Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish metodikasi. Mustaqil taʼlim maʼlum bilim, ko‘nikma va malakalar hamda tajribalar zahirasi asosida amalga oshadi. O‘quv fanlarini chuqur va puxta o‘zlashtirish, taʼlim va innovatsion yondashuvlar asosida axborotlarni mustaqil izlab topish, uni atroflicha tahlil eta olish, ilmiy-ijodiy tafakkurni boyitish, o‘quv-biluv jarayonidagi savol-javob va bahsmunozaralarda faol qatnashish, o‘z fikr- mulohazasini asosli dalillar bilan bayon qilish hamda uni himoya eta olish qobiliyati har bir talaba – bo‘lajak mutaxassis olida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ravishda ishlashlari kelajakda ularning ilmiy faoliyatlari uchun katta poydevor vazifasini o'taydi. Talabalar mustaqil ravishda kurs ishlari, kurs loyihasi, bitiruv malakaviy ishi va magistrlik 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: [1] Sh.I.Yo’ldashev. Talabalarning mustaqil ta’limining zamonaviy o’quv jarayonida ahamiyati va o’rni bo’yicha uslubiy qo’llanma. Toshkent-2022. [2] Axmedova Maloxat Ergashevna. Modul-kredit tizimida talabalarning sifatli ta’lim olishida mustaqil o’qish metodikasi. Международный научный журнал «Научный импулсь». №9(100), часть 3. 1357-с. [3].Axmedova M.E. Pedagogika nazariyasi va tarixi ( O‘quv qo‘llanma) – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2011. [4].Axmedova M.E. G.Niyozov. Pedagogika nazariyasi va tarixidan seminar mashg’ulotlar ( O‘quv qo‘llanma) – T.: Noshir, 2011. [5].Axmedova M.E. Modul-kredit tizimida mustaqil topshiriqlar tuzishning ilmiy-nazariy asoslari (tilshunoslik fanlari misolida). Monografiya. “Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 173 bet. [6].Axmedova M.E. Pedagogika. Darslik. “Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 223 bet. [7].Axmedova M.E. Meliboyeva R.N. Bekmirov T.R.Nurmatov A.N.Kasbiy pedagogika. Darslik. “Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 250 bet. [8].Axmedova M.E. Mustaqil topshiriqlar bilan ishlash va ularni baholash metodikasi (modul-kredit tizimida tilshunoslik fanlari misolida). // Metodik qo‘llanma, Tibbiyot nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 121 bet. [9] Mustaqil ta’lim va uni tashkil etish metodikasi. https://eself-study.uz.