KUCHLANISH TOK VA QUVVAT O'ZGARTIRGICHLARI KUCHLANISH (ELECTRIC CURRENT) TUSHUNCHASI • Elektr energetikasi, elektr energiyasini iste'mol qilish va ta'minlash bo'yicha barcha jarayonlarni o'z ichiga olgan konseptdir. Bu, elektr energiyasini iste'mol qilish, tarqalish, omborlash va taqsimlash jarayonlarini o'z ichiga oladi. Elektr energetikasi energiya iste'moli, energiya manbalarini, energiya uzatilish tizimlarini, quvvat tizimlarini, distributsiya va taqsimlash tizimlarini, shuningdek, energiya samaradorligini o'z ichiga oladi. 1. Energiya manbalarini ta'minlash 2. Energiyani o'zgartirish 3. Energiyani tarqalash 4. Energiyani taqsimlash ELEKTR KUCHNING O'LCHOVLARI: • Elektr kuch, elektr energiyaning kuchlarini ifodalovchi o'lchovdir. U, elektr energiya tizimlaridagi kuchni, quvvatni yoki ish qiladigan energiya kuchini izohlaydi. Elektr kuchning o'lchov birliklari va ularning tushunchalari quyidagicha: • 1. Volt (V): Volt, elektr potentsialning (elektr quvvatning) o'lchov birligidir. 1 volt, 1 amperlik elektr toki o'tkazish uchun 1 omlik rezistentlik bo'lishi shart. • 2. Amper (A): Amper, elektr tokining miqdori yoki kuchi o'lchov birligidir. Amper, bir necha elektronlarning bir nuqta bo'ylab o'tishining o'lchov birligidir. • 3. Om (Ω): Om, elektr tizimining rezistentligini o'lchov birligidir. Agar elektr toki U volt, R omlik rezistentlikdan o'tsa, u omda I amperga teng bo'ladi (I = U/R). • 4. Vatt (W):Vatt, quvvatni o'lchov birligidir va U volt va I amperni o'z ichiga oladi. Vatt, quvvatning ish qilish darajasini bildiradi. • Bu o'lchov birliklari bir-biriga bog'liq formulalar yordamida amal qiladi va elektr energiyasi tizimlarini tushuntirishda foydalaniladi. Elektr kuchning o'lchovlari, qurilmalar, elektr apparatlar va qurilishlar uchun qulaylik yaratishda va elektr energiyasi tizimlarini boshqarishda juda muhimdir. TOK VA QUVVAT O'ZGARTIRGICHLARI: • Elektr energiya tizimlarida tok va quvvat o'zgartirg'ichlari (power sources) asosiy elektr kuchni ta'minlovchi qurilmalardir. Bu ikkala o'zgaruvchini tushuntirish uchun quyidagi ma'lumotlarga e'tibor bering: • Tok (Voltage): • O'lchov birliklari: Volt (V) • Alomat: U • Tavsif: Tok, elektr quvvatning potentsiali yoki kuchlanish darajasini ifodalaydi. Boshqa so'z bilan, bu o'lchov birlikidagi elektr quvvatning "tovush"i yoki "ichki kuchi"dir. Quvvat tizimi boyicha bu quvvatni taqsimlash uchun ishlatiladi. • Shakli: Tokning elektr qurilmalar orqali o'tishi, elektr toki (elektronlar) miqdori, xususan, bir nuqta bo'ylab o'tishi sifatida ko'rsatiladi. Quvvat O'zgartirgichlari (Power Sources): 1. O'lchov birliklari: Vatt (W) 2. Alomat: P 3. Tavsif: Quvvat-ish qiladigan energiya miqdorini ifodalaydi. Elektr kuchni ish qiladigan qurilmalar (lampalar, mashinalar, elektr apparatlar va boshqalar) quvvatni iste'mol qiladiganlardir. 4. Shakli: Quvvat, tok (U) va toqimachi o'zgaruvchilarni (I) jamlab ifodalaydi (P = U * I). Bu formuladan quvvatni o'lchay olasiz. • Bu ikkala o'zgaruvchi elektr energiya tizimlarini tuzishda va boshqarishda katta ahamiyatga ega. Quvvatni o'lchash yoki kontrol qilish uchun avtomatik vositalar va panellar, quvvat to'plamlari (battery), generatorlar va boshqa quvvat o'zgartirg'ichlari ishlatiladi. Yangi texnologiyalar bilan birga, energiya ishlab chiqarish va taqsimlash sohasida muhim o'zgarishlar sodir bo'layapti. TRANSFORMATORLAR • Transformator, elektr energiyasini bir kuchdan boshqasiga o'tkazuvchi elektr qurilma. U, tok va quvvatning o'lchamini o'zgartiradi, lekin energiya saqlanmagan va o'zgarishsiz tarqalgan qurilma. Transformatorlar ko'p turdagi elektr qurilmalarda, tizimlarda va taqsimlash jarayonlarida ishlatiladi. • Transformatorlar quyidagi asosiy turlarga bo'linadi: 1.Quvvat Transformatori (Power Transformers): Bu tur, elektr energiyasini katta quvvatda tarqaladigan transformatorlardir. Ko'pgina elektr stansiyalarda, elektroenergetik tarmoqlarda va quvvat tizimlarida ishlatiladi. 2.Ta'sir Transformatori (Distribution Transformers): Uy va korxona tarmoqlarida, shaharlar va kishloqlarda elektr energiyasini ommaviy ko'paytiruvchi ko'rsatkichda ishlatiladi. 3.Impuls (Signal) Transformatori: Telefon tizimlarida, radiosignal tarqatish va qabul qilishda, elektronika va kommunikatsiya sohasida ishlatiladi. • Transformator quyidagi asosiy qismatlardan iborat bo'ladi: • Primary Winding (Boshlang'ich o'qi): Bu qisqa o'qi transformatorning boshlang'ich uchimini ifodalaydi va unga boshlang'ich elektr energiya yetkaziladi. • Secondary Winding (Qo'shuv o'qi): Bu o'qi boshlang'ich o'qiga nisbatan kam sonli yuzaga ega va undan chiqadigan energiya yetkaziladi. Bu o'qi orqali energiya ko'payadi yoki kamayadi, ya'ni energiya ko'rish, shu jumladan, kamayish jarayonida ishlatiladi. • Core (Jasad): Transformatorning jasad qismi, elektromagnit yaratiladigan metaldan tuzilgan bo'lib, boshlang'ich o'qi va qo'shuv o'qilar orasida joylashgan. • Transformatorning asosiy asosiy ishlash prinsipi, Faraday qonuni va elektromagnit o'lchamlar asosida bo'lgan elektromagnit ko'rsatkich prinsipidir. Boshlang'ich o'qi orqali o'tkazilayotgan elektr toki, magnit maydonni yaratadi va bu maydon qo'shuv o'qiga elektromfokni o'tkazadi, shunday qilib, energiya boshlang'ichdan qo'shuv o'qiga o'tadi. • Transformatorlar yuqori energiya tarqalgan joylarda, energiya taqsimlash tizimlarida, korxona tarmoqlarida va boshqa joylarda keng qo'llaniladi. Ular tarqalgan elektr energiyasini kuch va quvvat o'lchamini o'zgartirib, energiya tarqatishni va taqsimlashni osonlashtiradigan muhim qurilmalardir. ELEKTR QUVVAT TIZIMLARI • Elektr quvvat tizimlari, elektr energiyasini generatsiyadan boshlab, tarqatish, taqsimlash va ish qiladigan vositalarga yetkazib berishni o'z ichiga olgan tizimlardir. Bu tizimlar energiya taqsimi, uzatilishi va ishlab chiqarishning qulay va samarali bo'lishi uchun turli qurilmalardan tashkil topadi. Elektr quvvat tizimlari quyidagi asosiy qismatlardan iborat bo'ladi: 1.Generatorlar (Generators): Generatorlar mexanik energiyani elektr energiyaga aylantirish uchun ishlatiladi. Bu tizimlarning birida elektrogeneratorlar va dinamolar, boshqaruv va ta'sirlashishning usullari asosida ishlaydigan qurilmalar bor. 2.Transformatorlar (Transformers): Transformatorlar, elektr energiyasini bir kuchdan boshqasiga o'tkazadigan qurilmalardir. Ular, katta quvvatda tarqaluvchi vaqtlarda ishlatiladi. Transformatorlar elektr energiyasini tarqalish, o'zgartirish va taqsimlash jarayonlarida o'zgaruvchan bo'lib ishlaydigan tizimlardir. 3.Elektr Ko'paytirg'ichlar (Amplifiers): Elektr ko'paytirgichlar, quvvatni o'lchaydigan va to’qimachilik (frequency) bo'ylab o'tkazadigan qurilmalardir. Ular, signalni kuchaytirish, taqsimlash va tashqaridagi qurilmalarga yetkazish uchun ishlatiladi. 4. Batareya va Akkumulyatorlar (Batteries and Accumulators): Batareya va akkumulyatorlar elektr energiyasini omborlash va qayta ishlatish uchun ishlatiladi. Batareyalar portativ elektr qurilmalarda, elektr jihozlarida va energiya uzatish tizimlarida keng qo'llaniladi. 5. Elektr Distributorlar (Switchboards): Elektr distributorlar, tarqalgan elektr energiyasini boshqaruv qiladigan joylar bo'lib, quvvat tarmoqlari, avtomatik vositalar, qurilmalarni yo'qotib yuborish va boshqarish uchun ishlatiladi. 6. Quvvat Yo'laklari (Power Lines): Quvvat yo'laklari, elektr energiyasini tarqatish va taqsimlashda ishlatiladi. Ular elektr energiyasini stantsiyadan mablag' to'plamlariga, shuningdek, mablag' to'plamlaridan tarqalgan joylarga o'tkazib berish uchun ishlatiladi. 7. Elektr Panellar (Control Panels): Elektr panellar, qurilmalar va tizimlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ular avtomatik vositalarni boshqarish, tarqatish, yo'qotish va boshqa boshqaruv funksiyalarini o'z ichiga oladi. • Elektr quvvat tizimlari, turli sohalarda energiya taqsimi va ishlab chiqarishni osonlashtiradigan muhim vositalardir. Yangi texnologiyalar va energiya samaradorligini oshirish uchun har xil innovatsion yondashuvlarni rivojlantirishda qo'llaniladi.