НИГИНА ШАРОПОВА ПСИХОЛОГИЯИ УМУМЇ, СИННУСОЛЇ ВА ТИББЇ ДУШАНБЕ - 2012 ДОНИШГОЊИ ДАВЛАТИИ ТИББИИ ТОЉИКИСТОН БА НОМИ АБЎАЛЇ ИБНИ СИНО ПСИХОЛОГИЯИ УМУМЇ, СИННУСОЛЇ ВА ТИББЇ ДУШАНБЕ - 2012 3 ББК 88 Ш 264 ПСИХОЛОГИЯИ УМУМЇ, СИННУСОЛЇ ВА ТИББЇ – Душанбе: Матбааи ДДТТ ба номи Абўалї ибни Сино, 2012с., 228 сах. Муаллиф: Шаропова Н.М. – доктори илми тиб, профессор. Мукарризон: Юнусова Н.М. – номзади илми психология, дотсент, мудири кафедраи психологияи Донишгоњи Миллии Тољикистон. Коломиетс В.Ф. - номзади илми тиб, дотсенти кафедраи психиатрия ва наркологияи ба номи проф. М.Г.Гуломови ДДТТ ба номи Абўалї ибни Сино Муњарир: Юсупов А.И. – номзади илми филология, мудири кафедраи забони тољикии ДДТТ ба номи Абўалї ибни Сино. Аз љониби Шўрои таъбу нашри Вазорати тандурустии Чумњурии Тољикистон (ќарори протоколи № 3 аз 29.12.2011сол) дида баромада, ба нашр иљозат дода шудааст. 4 МУЌАДДИМА Психология яке аз соњањои илм буда, дар асри XX1 ба ављи инкишофи худ соњиб шудааст. Психология дар бораи ќонуниятњои зуњуроту ташаккули фаъолият, шахсият ва шуури одам бањс мекунад. Он яке аз илмњои ќадим буда, инкишофи фаъолияташ бо талаботњои амалияи њаёт ва назария алоќаманд аст. Психология якљоя бо фалсафа, илмњои табиї, љамъиятию техникї, проблемањои инъикос, маърифати олами берунї, такомули инсон ва инкишофи имкониятњои потенциалии ў, ќонуниятњои тараќќиёти љамъият ва муносибатњои љамъиятї, масъалањои идоранамои дар системаи «Инсон-машина» ва ѓайраро кор карда мебарояд. Њалли масъалањои психологии илм ва соњањои гуногуни фаъолияти инсонї бечунучаро алоќаманданд. Сохти психологияи имрўзараро ба дарахте монанд кардан мумкин аст, ки танаи он психологияи умумї буда, ба соњањои гуногун - «шоху шохчањо» људо мешавад. Њангоми таснифи соњањои психология се њолати асосї ба эътибор гирифта мешавад: 1) алоќамандї бо фаъолияти конкретї 2) инкишоф 3) муносибати шахсияти алоњида ба љамъият Њамаи ин се гурўњи соњањо проблемањоеро дар бар мегиранд, ки барои табибони оянда аз ањамият холї нестанд. Мувофиќи њолати якуми таснифот чунин соњањоро људо кардан мумкин аст. Аввалан, психологияи мењнат, ки хусусиятњои психологии фаъолияти мењнатї, проблемањои ташкилии илмии мењнат, коршомияии кўдакон ба ин ё он касб, ќонуниятњои ташаккул ва инкишофи малакањои мењнатї, таъсири шароитњои гуногуни истењсолї ва хусусиятњои намудњои гуногуни фаъолиятро ба инсон меомўзонад. Психологияи мењнат аз чунин 5 ќисматњои нисбатан мустаќил иборат аст: психологияи инженерї, психологияи њавопаймої, психологияи кайњонї ва ѓайра. Психологияи педагогї ќонуниятњои таълим ва тарбияи инсонро тањќиќ мекунад. Аз он љумла, ташаккули маърифати шахсро дар љараёни таълим (азхуднамоии донишро идора намудан, инкишоф додани эњсос, идроќ, хотира, хаёл) масъалањои муносибати байнињамдигарии муаллим ва хонанда, ба њисоб гирифтани хусусиятњои фардии хонандагон дар љараёни таълиму тарбия, хусусиятњои таълимро дар даврањои гуногуни синнусолии инкишофёбии инсон меомўзад. Психологияи педагогї аз ќисматњои психологияи таълим, психологияи тарбия, психологияи муаллим, психологияи кори таълиму тарбия бо кўдакони носолим инкишоф ёфта (психологияи махсус) иборат мебошад. Психологияи тиб љињатњои психологии фаъолияти табиб ва хусусиятњои психологии рафтори беморро меомўзад ва «шоха»-њои зеринро дорад: нейропсихология, патопсихология, психофармакология, психотерапия, психопрофилактика ва психогигиена, ки њар яки онњо проблемањои худро доранд: таъсири моддањои доругї (ва нашъадор) ба фаъолияти психикї ва рафтори инсон (психофармакология), маљмўи тадбирњое, ки ба таъмини тандурустии рўњии кўдакон (психопрофилактика ва психогигиена) ва ѓайра равона шудааст. Инчунин соњаи психологияи њуќуќиро зикр кардан мумкин аст, ки аз «шохањои» психологияи судї, љиноятї, ислоњотию мењнатї иборат аст. Психологияи њарбї, психологияи спорт, варзиш, психологияи савдо, психологияи эљодии илмї, психологияи санъат ё худ эљодиёти бадеї, соњањои дигари илми психология мебошанд. Аз рўи таснифоти дуюм психологияи синнусолї, психологияи инкишофи аномалї (патопсихология, сурдопсихология 6 олигофренопсихология,) ва психологияи муќоисавиро (зоопсихология, тифлопсихология) људо мекунанд. Психологияи синну сол, антогенези протссесњои психикї, њолатњои психикї ва хусусиятњои психологии шахсро дар даврањои гуногуни синнусолї меомўзад. Ин соња дар навбати худ ба психологияи бачањо, психологияи љавонї, психологияи одами ба камол расида (калонсол), геронтопсихология ё худ психологияи кўњансолон људо мешавад. Мувофиќи таснифоти сеюми асосї, яъне муносибати байнињамдигарии шахс ва љамъият психологияи иљтимоиро људо мекунанд, ки чунин проблемањоро меомўзад: њодисањои иљтимоию психологї дар гурўњњои калон (этнопсихология, психологияи дин, психологияи саноат, таъсироти воситањои ахбори оммавї, кино, радио, оинаи нилгун, матбуот ва ѓайра), њодисањои иљтимоию психологї дар гурўњњои хурд: психологияи иљтимоии шахс. Њамин тариќ, соњањои психология байни худ алоќа доранд, масалан, психологияи педагогї бо психологияи синнусолї ва иљтимої алокамандии људонашаванда доранд, чунки таълим ва тарбия бояд хусусиятњои синнусолии хонандагон, тавсифоти иљтимоию психологии гурўњњо ва коллективњо, ки кўдак ба онњо дохил аст ва ба туфайли онњо шароити таълиму тарбияи насли наврас ба вуљуд оварда мешавад, ба њисоб гирад. Аз ин рў, психологияи умумї, синнусолї ва тиббї алоќаи дутарафа доранд. Муаллифони ин дастури таълимї дар назди худ маќсад гузоштаанд, ки ба таври умумї мафњумњои асосии психологияи умумї, синнусолї ва тиббиро кушода дињанд. Донистани онњо барои табибони оянда, донишљўёни Донишгоњи тиббї нињоят зарур аст. 7 ПСИХОЛОГИЯИ УМУМЇ Предмет ва вазифањои психология. Психика, шуур ва фаъолият. Њар як илм њамчун соњаи мустаќили дониши инсонї, предмети махсуси омўзиши худро дорад. Предмети илми психология омўхтани ќонуниятњои пайдоиш, тараќќиёту зоњиршавии психика ва шуури одам њамчун шахсияти конкретии таърихї мебошад. Истилоњи «психология» аз ду калимаи юнонї пайдо шудааст: «псиюхе»-рўњ, «логос»-таълимот, яъне илм дар бораи рўњ. Психология њамчун илм зиёда аз 2500 сол пеш дар Юнони ќадим ба вуљуд омадааст ва тараќќиёти он дар муборизаи ду равияматериалистї ва идеалистї сурат мегирад. Инсон њанўз дар даврањои ќадим мављудияти ду мабдаъро мушоњида намуда буд: олами ињотакарда, олами ботинии одам ва шуури ў. Дар ин миён масъалаи асосї аввалин будани шуур ва материя, донисташавандагї ва донистанашавандагии олам мебошанд. Идеалистон шуур ва рўњро аввалин ва материяро дуюмин, яъне мањсули шуур мешумориданд. Ду равияи асосии идеалистї вучуд дорад: 1.Идеализми субъективї, ки мављудияти худи «ман», шуури фард, эњсос, тасаввурот, тафаккурро аввалин ва материяро дуюмин мешуморанд. Мувофиќи таълимоти онњо олами ињотакарда вобаста ба эњсосоти мо вуљуд дорад ва бинобар ин предметњо «маљмўи эњсосњо»-янд. 2. Идеализми объективї, ки тарафдорони он мављудияти рўњ, «рўњи мутлаќ»-ро аввалин ва олами моддиро, ки офаридаи он аст њодисаи дуюмин мешуморанд. Њар гуна таълимоти идеалистї бо теология, бо таълимот дар бораи худо алоќаи зич дорад. 8 Материалистон материя, олами ињотакардаи новобаста аз мо вуљуддоштаро аввалин ва шуур, рўњро њамчун инъикоси хосиятњои олами ињотакарда, яъне дуюмин мешуморанд. Материализми диалектикї масъалањои марбут ба ќонуниятњои инкишоф ва зоњиршавии шуур дар фаъолияти инсонро тмавриди баррасї ќарор медињад ва њамчун шакли олии инъикос њангоми ба њисоб гирифтани принсипњои зерин мебинад: 1) принсипи монизми материалистї (монос-як). Мувофиќи ин принсипи психика хосияти материяи ба таври махсус ташкилёфта майнаи cap мебошад, ки ин дар инъикоси хосиятњои ба таври объективї ва новобаста аз шуури мо вуљуддоштаи олами атроф ифода меёбад. Дар майна дар натиљаи гузариши протсесњои психикї наќшњое боќї мемонанд, ки образњои субъективии њаракати объективї мебошанд. Шуури инсон дар дараљаи олии инкишофи њайвонот дар натиљаи мураккабгардии сохт ва фаъолияти олии системаи асаб ба вуљуд омадааст. Пайдоиши шуур бо шароитњои љамъиятии њаёти одам, бо мењнати истењсолї ва забонї алоќаманд аст, ки дар он таљрибаи љамъиятї-таърихии инсоният ифода ёфта, ба туфайли мубодилаи афкор ба вуљуд меояд. Шуур инъикоси субъективии олами объективї мебошад. 2) принсипи вобастагии сабабї (детерминизм), ки мувофиќи он зоњиршавии фаъолияти психикї ба таъсири байнињамдигарии муњити ињотакарда ва фаъолияти системаи асаб ба организми инсон пурра вобаста аст. Таъсироти берунї ба воситаи шароитњои дохилї, психика ва шуури инсон гузашта, сабаби рафтори инсон мегарданд. 3) принсипи ягонаи шуур ва фаъолият нишон медињад, ки шуур дар фаъолият зоњир шуда, дар он ташаккул низ меёбад. Аз ин рў њодисањои 9 психологиро на ба шакли абстрактї, балки дар алоќамандї бо намудњои конкретии фаъолият бояд омўхт. 4) принсипи таърихї. Психика дар натиљаи эволютсия, тараќќиёти олами моддї, пайдошудааст ва дар зинањои муайяни он мураккабшавии сохти материяи зинда аз мављудоти соддатарин ба вуљуд меояд, ки фаќат хосияти мутаасиршавиро њамчун амали љавобї ба таъсири муњит соњиб аст. Ин њолат то ба олами њайвонот, ки дорои системаи асаби мураккаб аст, давом мекунад. Амали љавобии организм ба таъсири муњит дар ин зинаи тараќќиёти материяи зинда дар шакли рефлексњои ѓайришартї ва сипас шартї зоњир мешавад. Мураккабшавии сохти майна бо тараќќиёти пўстлохи нимкурањои калон вобаста аст, ки дар он алоќањои муваќќатии мураккаб ба вуљуд меоянд. Тараќќиёти майнаи cap бо пайдоиши системаи сигнали дуюм, яъне нутќ алоќаманд аст, ки онро ягон њайвони олї надорад. Психология тараќќиёти психика ва шуурро аз љињати филогенетикї ва антогенетика меомўзанд. Дар њолати якум тараќќиёти шуур дар давоми таърихи инсоният ва дар њолати дуюм тараќќиёти шуури индивидуалї ва конкретии одами алоњида дар рафти њаёташ омўхта мешавад. Вазифаи асосии психология омўзиши механизм, ќонуният ва хусусиятњои сифатии зоњиршавї ва инкишофи протсесс, њолат ва хусусиятњои психикї њамчун фаъолияти инъикоскунандаи майна табиат ва шароитњои ташаккули хусусиятњои психикии шахс дар даврањои гуногуни инкишофи синнусолї мебошад. Табиати материалистии психика ва шури инсонї бо тадќиќотњои физиологњои рус И М . Сеченов ва И.П. Павлов тасдиќ карда мешаванд. И.П. Павлов пеш аз њама дар китоби «Рефлексњои майнаи cap» 10 вобастагии психикаи инсонро аз олами берунї нишон дод. И.П. Павлов фаъолияти бошууронаи инсонро њамчун фаъолияти инъикоскунанда дида баромада аст. Дар тадќиќотњое, ки барои омўзиши фаъолияти олии асаб бахшида шудаи худ нишон дод, ки асоси њаракату амалњои бошууронаю ихтиёрии инсонро механизмњои асабии њаяљон ва боздорї ташкил медињад. Фаъолияти ин механизмњо на танњо бо таъсироти њозираи олами берунї, балки бо наќшу осорњои пешгузашта дар шуури одам низ муайян карда мешаванд. Љамъшавии наќшњо дар пўстлохи нимкурањои калон дар натиљаи таъсири пешинаи муњити берунї, ба туфайли "фаъолияти љамъбасткунї"-и мураккаби пўстлохи нимкурањои калон ба одам имконият медињад, ки ин ё он амалро ихтиёрї интихоб кунад ё худ онро барои таъсироти нав нигоњ дорад. Майнаи cap асоси анатомии системањои сигналии якум ва дуюмро ташкил медињад, ки онњо фаъолияти психикии одамро таъмин менамоянд. Системаи сигналии дуюм, яъне нутќ дар фаъолияти психикии одам ањамияти махсус дорад. Одам мањз ба туфайли он метавонад њамаи шароитњоро санљад амалњои худро бо принсипњои ахлоќї мувофиќ гардонад ва њалли оќилонаро ќабул кунад. Системаи сигналии дуюм асоси фаъолияти идоравии одам аст, ки он идоранамоии рафтор ва амали иљтимоии ўро њамчун аъзои љамъият таъмин менамояд. Тадќиќотњои психологњо муайян намунанд, ки бо тараќќиёти системаи сигнали дуюм (нутќ) доираи муоширати кўдак бо олами берунї боз њам васеътар мегардад ва дар алоќа бо он њамаи сохти психикаи ў низ дигаргун мешавад. Психика дар љараёни сабзиш ва инкишофи кудак на танхо аз љихати љараён, балки мазмун низ такмил меёбад, ки ин барои фањмидан, бањо додан ба моњияти предмет ва њодисањои олами берунї ба ў имконият фароњам меоварад ва инчунин ўро њамчун мављудияти љамъиятї ташаккул медињад. 11 Психика-инъикоси олами моддї аст, ки он ба воситаи майнаи сари инсон амалї мегардад. Назарияи маърифат инъикоси олами беруниро њамчун протсеси мураккаб медонанд ва зинањои муайяни худро дорад. Ин зинањо дар таърифи он бисёр равшан ифода ёфтаанд: "аз муроќибаи зинда ба тафаккури абстрактї ва аз он ба амалия-чунин аст роњи диалектикии маърифати њаќиќат, маърифати реалияти объективї". Баъзе категорияњои психологияи нормалї ва ќонуниятњои фаъолияти олии асаб ба ин зинањо мувофиќ, меоянд. Се категорияи зерини психологї эњсос, идроќ, тасаввурот ба зинаи аввали протсесси маърифатї дохил мешаванд ва дониста гирифтани алоќањои дохилї, ќонунњои олами берунї ба воситаи тафаккур сурат мегирад, ки одатан дар системаи мафњумњо амал мекунанд. Фаъолият ва амалияи њам сарчашмаи маърифат ва њам меъёри њаќиќат ба шумор мераванд. Мувофиќи таълимоти И.П.Павлов оид ба системањои сигналї гуфтан мумкин аст, ки системаи якуми сигналї аѓлабан асоси физиологии зинаи аввали протсесси маърифат, муроќибаи зиндаро ташкил медињад ва дар баробари ин системаи дуюми сигналї бошад асоси физиологии тафаккури абстракта ба шумор меравад. Маърифат ин протсесси беохири њаракати инсон аз бехабарию нодонї ба дониста гирифтани њаќиќат аст. Мувофиќи назарияи инъикос таъсироти берунї доимо ба воситаи хусусиятњои ботинии инсон, дониш, таљриба, талабот, эътиќод ва идеалњои ў мегузаранд. Аз ин рў фаъолияти психикии шахс мувофиќи мазмуни худ инъикоси субъективии олами объективї аст. Кўдак одамони гирду атроф, рафтору кирдори онњоро идрок намуда, бањо дода ва чун оина ба одамони дигар менигарад ва бо ин худро чун инсон субъект ва объекти маърифату амал дониста мегирад. Њамин тариќ, психикаи кўдак дар љараёни маърифат то дараљаи шуури инсонї баланд мешавад. Аз худ намудани дониш ва худро чун 12 субъект ва объекти маърифату амал дарк намудан шарти муњими инкишофи психикии кўдак, аз он љумла ќобилияти бошуурона инъикос намудани зуњуроти чуќуру нињонии олами берунї мебошад. Фарќияти асосии психикаи инсон аз њайвон дар маќсадноку бошуурона будани он зоњир мешавад, ки бо фаъолияти мењнатии ў зич вобаста аст. Одам дар протссеси таълим, мењнат ва муошират ќонунњои олами беруниро, ки ба туфайли онњо табиат ва љамъият тараќќї мекунад, дониста мегирад ва бо ин таљрибаи њаётиро меомўзад, ќобилиятњои љисмонию фикрї ва сифатњои шахсии у инкишоф меёбанд. Амалия дар назарияи маърифат њамчун меъёри асосии њакиќат хизмат мекунад. Аз ин рў дар амалия санчидани донишњо зинаи олии протсесси маърифат ба шумор меравад. Фаъолият шарти муњими инъикоси олам аст, ки одам дар рафти он ба предмет ва њодисањои њаќиќати гирду атроф муносибат мекунад, њосиятњои онро дониста мегирад ва дурустии донишњои худро месанљад. Шуур ва шахсияти инсон дар фаъолият на танњо зохир мешаванд, балки ташаккул низ меёбанд. Бинобар ин, психология зуњуроти шахсро дар фаъолият меомузад. Њар гуна фаъолият бо њаракатњои содда ва ё мураккабе алоќаманд аст, ки онњо вазифаи мотории организми зиндаро адо мекунанд. Њаракатњои модарзодї (рефлексњои ѓайришартї) ва бадастовардашуда (рефлексњои шартї)-ро фарк мекунанд. Аксарияти њаракатњои зиёде, ки рефлексњои ѓайришартиро ташкил медињад, дар љараёни њаёти индивидуалї (њаракаткунї дар фазо, бо предметњо амал кардан ва ѓ.) ба вуљуд меоянд ва ташаккул меёбанд. Њаракатњое, ки бо маќсади муайян ба предмет равона карда мешаванд, амалњо ном доранд. Амалњои инсон табиати иљтимої доранд ва маќсаднокии он бо инкишофи кўдак боз њам устувортар мегардад. Ин амалњоро рафтори одам меноманд. Дар љамъият меъёрњои муайяни рафтор ва принсипњои ахлоќї кор карда 13 мешаванд, ки барои њамаи аъзоёни он њатмї мебошанд. Амалњо аз рўи дараљаи фањмидашавии маќсадњо ва натиљаи амалњо ба импулсивї (беихтиёр) ва иродавї таќсим мешаванд. Амалњои импулсивї нопурра фањмидашуда, баъди бевосита пайдошавии образњо хоњишњо ва кўшишњо дар шуури одам ба вуљуд меоянд. Амалњои идоравї маќсадњои пешакї ќайдкардашуда ва натиљањои имконпазири пешбинишудаи амалдорро дар бар мегирад, ки инсон онњоро иљро карданист. Фаъолиятро маљмўи амалњои дорои маќсади умумї ва ањамияти љамъиятї дошта ташкил медињад. Њар гуна фаъолият ба маром ва водоркунандањои муайян вобаста аст, ки дониш, њиссиёт, хоњиш ва талаботњо ба сифати онњо баромад карда метавонанд. Маром одамро бањри ба маќсади дар пеши худ гузошташудааш расидан маљбур месозад. Дар рафти иљрошавии фаъолият дар инсон муносибати муайян ба фаъолият ба вуљуд меояд, ки дар ташаккули он муваффаќиятнокї ва ба муваффаќияти фаъолият, дараљаи иддаои шахс ва инчунин натиљањои бадастовардашуда ањамияти муњим доранд. Љараёни фаъолият бо пайдо шудани хасташавї, яъне бо беќувватшавии узви коркунанда ё худ тамоми организм ва бо мондашавї- азсаргузаронии хасташавї аз тарафи шахс зич алокаманд аст. Ин азсаргузаронї пеш аз њама муносибатро ба кор, одати одамро ба фаъолияти љисмонию аклї ифода мекунад. Барои бартараф намудани хасташавї ба организми инсон истироњат кардан зарур аст. Дар ин њолат ба намуди дигари фаъолият кўчонидани фаъолияти шуур шакли фаъоли истироњат шуда метавонад. Намуди асосии фаъолияти инсон мењнат ба шумор меравад, вале дар онтогонез намудњои бозї ва омўзиш ањамияти нињоят калон дорад. 14 Намуди асосии фаъолияти мактаббача омўзиш аст ва он протсесси ба таври муттасил аз худ намудани дониш мањорат ва малакањо мебошад, ки барои иљрои фаъолияти мењнатї заруранд. Дониш, мањорат, малака ва одатњо. Дониши инсон дар бораи олам дар шакли образ, эњсос ва идрок пайдо мешавад, ки дар натиљаи таъсири предметњои олами берунї ба узвњои њиссї ба вуљуд меояд. Инро дониши њиссї мегўянд. Дараљаи баландтарини маърифат, ки бо протсессњои тафаккур, бо истифода бурдани мавњуму тасаввурот алоќаманд аст, маърифати мантиќї мебошанд. Барои иљроиши навъи фаъолияти дониш дар бораи предмет ва системаи амалњо љараёни ба маќсад расиданро таъмин намудан заруранд аст. Фаъолият аз мањорат ва малакањо иборат аст. Чунин мањоратњоро фарќ мекунанд: содда-ин амалњоеанд, ки дар асоси истифодаи донишњо ё худ дар натиљаи таќлид намудан њосил мешаванд ва мањоратњои мураккаб, ки дар асоси малакаю донишњои такмилдодашудаю мустањкамгардида ба вуљуд меоянд. Малака тарзи устуворгардидаи амал мебошад. Асоси аксарияти малакањоро амалњои фањмидашудае, ки дар натиљаи маишат намудан автоматї мегарданд, ташкил медиданд. Машќ иљрои маќсаднок ва бисёркаратаи амал аст, ки бо маќсади такмил додани он истифода мешавад. Якчанд намуди малакаро људо мекунанд: њаракатї, фикрї ва сенсорї. Ташаккули ин малакањо дар як хонанда барои иљрои бомуваффаќияти њар гуна фаъолият зарур аст. Њангоми њосилшавии малакањо чунин њолатњо мушоњида мешаванд: 1) Кўчонидани малакањо, яъне таъсири мусбати малакањои пештар азхудкардашуда барои азхуд кардани малакањои нав; 15 2) интерференсия ё худ таъсири манфии малакаи пеш аз худкардашуда ба ташаккули малакањои нав; 3) таъсири байнињамдигарии малакањо. Малакањои мустањкам кардашуро одатњо меноманд, яъне амалњое, ки ба талаботи шахс табдил ёфтаанд. Одам дар љараёни фаъолияти њаёти худ одатњои хуб ва бадро, ки бо онњо мубориза бурдан зарур аст, метавонад ташаккул дињад. Дониш, мањорат, малака ва одатњо бо характеристикаи шахс зич алоќаманданд. Зарбулмасали њиндуёни ќадим мегуяд: "Рафтору кирдор бикорї одат мерави, одат бикорї характер медаравї, характер бикорї таќдир медаравї". Ба мураббии насли наврас ва духтур донистани ќонуниятњои азхуднамоии дониш, мањорат ва малакањо дар љараёни таълим бозї ва дигар намудњои фаъолият бењад зарур аст. Ин кўдакон дар њолати бавуљуд омадани душворї ёрї мерасонад ва ташаккули онњоро ба маљрои муайяни зарурї равона мекунанд. Протсесси азхуд намудани дониш, мањорат ва малакањо дар кўдакон ба таври индивидуалї сурат мегирад, вале хусусиятдои умумии синнусолии ин протсесс низ вуљуд дорад. Масалан, ду хонандаи як синф барои наќл кардани матни китоб метавонанд маљмўи мањорату малакањои гуногунро истифода баранд: масалан хонандае, ки мањорати дар матн људо карда тавонистани нуќтањои асосї, маъногї ва такягоњиро дорад, ў танњо як маротиба матнро мехонад, китобро мепўшад ва онро хуб аз худ мекунад, хонандаи дигар ки чунин мањоратро надорад, матнро борњо мехонад ва аксар ваќт ба маънои он сарфањм намеравад, яъне онро "тутивор азёд мекунад". Табиист, ки малака, надорат ва донишњои хонандагони синфњои болої аз якдигар моњиятан фарќ мекунанд. Хонандагони синфњои болої 16 аллакай системаи муайяни донишњоро доранд, алоќањои байни фанњоро ошкор карда метавонанд ва соњиби малакаи њадди масъалањои фикрї мебошанд. Аз ин рў талабот низ мувофиќи дониш, мањорат ва малакањои хонандагони синну солашон гуногун (хурд, миёна ва калони мактабї) бояд гуногун бошанд. Сохти фаъолияти психикии одам дар худ њамеша се љињати бо њам алоќамандро дар бар мегирад: маърифатї, эмотсионалї ва идоравї. Дар асоси фаъолияти маърифатї (эдсос, идрод, хотира, тафаккур, хаёл) дар бораи њаќиќати ињотакарда дониш њосил карда мешавад. Зуњуроти эмотсионалї муносибатро ба он чизе, ки маърифат ва иљро карда бахшиданро мешавад, ба ифода олами менамояд. берунї таъмин Ирода таъсири менамояд ва фаъол њамчун идоракунандаи рафтори одам баромад мекунанд. Дар натиљаи таъсири байнињамдигарии љињатњои маърифатї, эмотсионалї ва идоравии фаъолияти психикї чунин хусусиятњои мураккаб ба монанди миљоз, характер ва шахс ташаккул меёбанд. Шуур зинаи баландтарини тараккиёти психикии нсон ба шумор рафта, пайдоиш ва инкишофи он на танњо ба омилњои биологї, балки иљтимоию таърихї низ вобаста аст. Шуур мањсули тараќќиёти таърихии одам њамчун мављудияти љамъиятї аст ва аз ин рў протсесси тараќќиёти шуур бо рафти умумии тараќќиёти љамъияти инсонї муайян мешавад. Чунин нуќтаи назар маълуму маъмал аст, ки заминањои биологии шуури одам хусусиятњои муайяни анатомию физиологии сохти организми аљдодони дури мо ва тарзи њаётгузаронии ќабилагии онњо њастанд. Дар баробари ин ќайд кардан зарур аст, ки агар заминањои биологї ба зоњиршавии шуури одам имконият дода бошанд, он гоњ шарти њалкунандаи пайдошавии шуури одам мењнат буд. Фаъолияти мењнатї, сохтани олоти мењнат ва воридшавии иштироккунандагони онро ба муносибатњои муайяни љамъиятї дар 17 назар дорад, сохтани олоти мењнат, дар навбати худ фањмидани маќсадро талаб мекунад, ки он бе муоширати нутќї имконнопазир аст. Пас, нутќи инсон дар љараёни мењнат пайдо мешавад ва тараќќї мекунад. Фаъолияти мењнатї на танњо ба инкишофи даст ва узвњои њиссии одам, балки ба ташаккули минъбаъдаи майнаи cap низ мусоидат мекунад. Дар таърихи љамъияти инсонї ивази форматсияњои љамъиятї ба вуљуд омад, ки ин њолат дар шуури одамон низ инъикос меёфт. Одам ба тафуйли тафаккур ќобилияти муќоиса намудани гузаштаю њозира ва дониста гирифтани ќонуниятњои тараќќиёти табиату љамъиятро соњиб мешавад. Одам бо донистани ќонуниятњои тараќќиёти табиату љамъият метавонад маќсади фаъолиятро бошуурона ба наќша гирад ва ояндаро пешбинї кунад. Такмили фаъолияти мењнатии дар давоми њаёти инсонї ва вуљуд омада инчунин њосилшавии таљрибаи бой ба он мебарад, ки шуур дар протсесси тараддиёти таърихї боз њам характери эљодиро соњиб шудан мегирад. Шуури одам дар ахлоќ, бо дигаргунињои муайяни дар таърихи љамъияти инсонї ба амал омада пайдо мешавад ва тараќќї мекунад. Характери љамъиятї-таърихиро доштани шуури одам хусусияти якуми он аст, ки ўро аз психикаи њайвонот фард мекунонад ва моњияти онро механизмњои биологии мутобиќшавї ва рафтор ташкил медињанд. Психикаи њайвонотро фаќат мутобиќ шудан ба шароитњои мављудаи њаёт таъмин мекунад, аммо шуури одам имконияти ба олами ињотакарда фаъолона таъсир бахшидану дигаргун сохтани онро ба вуљуд меорад. Аз ин рў хусусияти дуюми фарќкунандаи шуур табиати фаъоли ў мебошад. Фаъолияти бошууронаи одам њамеша маќсаднок аст. 18 Њамин тариќ, вазифаи асосии психология њамчун илм омўзиши ќонуниятњои љоришавї ва ташаккули протсессњои психикї ва хусусиятњои психологии дар фаъолияти шахс зоњиршаванда мебошад. Ин масъаларо асосан психологияи умумї њал мекунад, ки он психикаро њамчун хосияти майнаи одами солими баркамол меомўзад. Психологияи умумї, хусусан барои тараќќиёти гносеология назарияи маърифат, соњањои филсафї, ки конунњои назарияи маърифатро меомўзад, ањамияти калони назариявиро пайдо мекунад. Аммо маќсади нињоии психология дар як илм татбиќгардонии донишњои ба дастовардашуда аст. Психология дар мубориза бар зидди равияњои идеалистї ёрии амалї мерасонад, ба коркарди усулњои маъќули таълиму тарбия, такмили соњањои гуногуни истењсолот ва фаъолияти одам, аз љумла тиб мусоидат мекунад. Табиб бояд дар бораи протсессу њолатњои психикї ва хусусиятњои шахс фањмиши умумї дошта бошад. ФАЪОЛИЯТИ ОЛИИ АСАБ ВА ПСИХИКА Алоќаи организм бо олами берунї ба туфайли системаи асаб, ки сохти мураккаб дорад, ба вуљуд меояд. Ќисмати асосии функсионалию морфологии системаи асабро нейрон-њуљайраи асаби шохчадор ташкил медињад. Њар як њуљайраи асаб тана дорад, яке аз шохчаи дароз (аксон) ва дигаре шохчањои сершумори кўтоњ (дентритдо) аст, ки бо ёрии онњо алоќаи нейрон бо дигар нейронњою бофтањои бадан ба вуљуд меояд. Љои пайвасташавии дентритњоро синапс меноманд. Њуљайрањои асаб хосиятњои зеринро соњибанд: 19 1) барангезандагї, ки ба туфайли он таъсиротњои берунї (механикї, электрикї, химикї ва ѓайра) њуљайраро ба њолати њаяљон меоварад. 2) гузаронандагї, ки ба воситаи он њаяљон ё боздорї аз як њуљайра ба дигараш гузаронида мешавад. 3) њаяљон, яъне њолати фаъоли нейрон ё гурўњи нейронњо, ки бо протсессњои мубодилаи моддањо дар њуљайра алоќаманд аст. 4) боздорї - њолати ѓайрифаъоли њуљайраи асаб, ки ба њаяљон муќобил аст. хуљайрањои асаб ё нейронњо ду шакли торњои асабро ташкил медињанд: асабњои афферентї ё худ њискунанда, ки нўгњои онњо дар 1) узвњои њиссї ё худ атрофи он (ретсепторњо) асбоб барои табдили ангезандањо ба њаяљон ва гузаронидани онњо ба минтаќањои системаи марказии асаб ташкил медињанд ва дар он тањлили амиќи ангезандаю интихобии амалии чавобї сурат мегирад. асабњои эфферентї ё худ њаракатї, ки алоќаи системаи олии 2) асабро бо узвњои иљрокунанда (мушакњо, ѓадудњо) ташкил медињад. Ба ѓайр аз он, њуљайрањои асабии системаи асаби марказї вазифањои муайянкунанда ва гузаронандагиро адо мекунанд, ки ба воситаи онњо њаяљон аз њуљайрањои афферентї ба эфферентї гузаронида мешавад. И.П. Павлов дар системаи асаб анализаторњоро људо намуд, ки онњо аз ретсепторњо (ќабулкунандаи ангезанда), роњи гузаронанда ва минтаќаи марказии системаи асаб иборатанд, ки дар он тањлили ахбори воридшаванда ба вуљуд меояд. Умуман, њамаи системаи асаб аз рўи сохти худ ба ќисмати перифириягї, ки аз асабњои марказшитоб ё њискунанда ва асабњои 20 марказгурез ё њаракаткунанда иборат аст ва ба ќисмати марказии системаи асаб, ки ба тариќи он њароммагз ва майнаи cap дохил мешаванд, таќсим мегарданд. Њароммаѓз дар ковокии сутунмўњра љойгир шудааст ва он ба 31-33 сегменти яз худ торњои асаб људокунанда таќсим мешаванд. Аз тарафи системаи марказии асаб иљрои вазифањои мураккабтарини организм идора карда мешавад. Ин барои гузаронидани њаяљон ба минтаќањои болоии майнаи cap хизмат мекунад. Якљояшавии њуљайрањои асаб дар њароммагз моддаи сафед ва хокистаррангро ташкил медињад. Моддаи сафедро торњои дарозаксонањо ва хокистаррангро торњои кўтоњ-дентридњо њосил мекунанд. Њароммаѓзи одам сохт ва таркиби мураккаб дорад. Чунин ќисмњои майнаи сарро људо кардан мумкин аст: майнача, майнаи дарозрўя, аќиб, миёна, мобайнї ва нимкурањои калон, ки аз нуќтаи назари феногенетекї дертар дорои пўстлохи нимкурањои калони майнаи сари ташаккул ёфта мешаванд. Њамаи ќисмњои майнаи cap байни худ ва њароммагз алоќаи зич дорад ва дар як система аз рўи вазифањояшон муттањид гаштаанд. Онњо аз нуќтаи назари филогенетекї тадриљан ба мураккабгардии функсияњои организм ва системаи асаби марказї ба вуљуд омадаанд. Майнача вазифаи асосиро иљро мекунад ва он аз ба тартиб даровардани њаракатњо ва нигоњ доштани тонуси мушакњо иборат аст. Майнаи дарозрўя ва купрўки варолиявї ба он пайваст буда, марказњои њаракати нафаскашї, хоидан ва фурўбариро дар бар мегирад ва инчунин фаъолияти дилу рагњои хунро идора мекунад. Дар њамин љо марказњое низ мавчуданд, ки ба танзими мубодилаи моддањо ва ба вуљуд омадани як ќатор амали ѓайришартии рефлекторї, монанди атса задан, мижа задан, ашкрезї таъсир мебахшанд. 21 Майнаи миёна аз чор теппа ва поякњои майна иборат аст ва вазифањои зеринро иљро мекунад: а) таќсимоти баробари тонуси мушакњоро таъмин мекунад; б) рефлексњои статикиро ба вуљуд меоварад, ки туфайлашон њолати мувозинат ва муътадилии баданро нигоњ медорад; в) рефлексњои тахминкунии рўшної, овоз ва дигар ангезандањоро идора мекунад. Майнаи мобайнї аз теппачањои ба ном биної, танаи рангаш тира ва зертеппача иборат аст. Дар ин љо љамъшавии њаяљонњои марказшитоб аз њамаи ретсепторњо ва алоќадории онњо бо ќисмњои гуногуни пустлохи майнаи cap ба вуљуд меояд. Дар танаи тираи он марказњои њаракатї љамъ омада аст, ки ба воситаи онњо њаракатњои гуногун идора карда мешаванд. Зертеппача органи олии системаи асаби вегетативї мебошад ва ба воситаи он фаъолияти узвњои дохилї идора карда мешавад. Системаи асаби вегетативї марказњои худро дар майнаи дарозруя, њароммагз, мобайнї ва миёна њам дорад ва фаъолияти онро низ пустлохи майнаи cap идора мекунад. Сохти аз њама мураккабро пустлохи майнаи cap, ки вазифањои мураккабтарини тањлил ва таркиби њаяљонњои воридшударо иљро мекунад ва тамоми фаъолияти организмро идора менамояд. Вай аз 15-16 миллиард њуљайрањои асаби дар њафт ќабат љойгиршуда ва моддае, ки бо ёрии он нейронњо нигоњ дошта мешавад ва дар мубодилаи моддањои њуљайрањои асаби майна иштирок мекунад (глия ном дорад), иборат аст. Ќабатњои њуљайрањои пўстлох аз нейронњое иборатанд, ки аз рўи шакл (њуљайрањои пирамидамонанд, ситорашакл, сершакла ва ѓ.) ва вазифа фарќ мекунанд. Пўстлохи нимкурањои калони майнаи cap узви олии фаъолияти олии асаби одам мебошад ва ба љоришавии протсессњои гуногуни психикї алоќаманд аст. 22 Дар пўстлохи майнаи cap чор њиссаи љуфтро људо мекунанд: њиссаи пеш (пешона), поёни (чакка), миёна (фарќи cap) ва пушти cap. Онњо вазифањои гуногунро иљро мекунанд, зеро аз рўи вазифањо дар ќисматњои гуногуни пўстлох њуљайраю марказњои гуногун љамъ омадаанд. Масоњати умумии пўстлохи нимкурањои калони майнаи сари одами калонсолро 0.22 м. кв. ташкил медињад, ки аз онњо 1/3 ба сатњи болои рост меояд ва 2/3 дар даруни љуякњо нињон гаштаанд. Љўякњо бо чунин хусусиятњои асосї аз якдигар људо мешаванд: чинњои марказї, зери пешона, болои пешона, пеш аз марказї, баъд аз марказї, зери фарќи cap, зери чакка, болои чакка, миёнаи чакка. Дар њиссањои гуногуни чинњои миёна марказњои гуногун низ љойгиранд. Масалан, маркази њаракатии нутќ (маркази Брок) дар чини болоии чаккаи миёна воќеъ гаштааст ва ѓ. Пўстлохи майнаи cap аз рўи сохт ва иљрои вазифањо дар ќисмњои гуногуни нейронњо ба минтаќа-майдонњои сершумор људо мешаванд. Масалан, олим Бродман 52 майдон ва Фогт зиёда аз 200 майдонро фарќ мекунанд. Фаъолияти пўстлохи нимкурањои калон бо зери ќишри магзи cap алоќаи људонашавандаро дорад. Онро њуљайрањои гуногуни калони асаб, ки вазифањои муњимтарини организмро назорат мекунанд ва моддаи сафед-шохчањои дарози нейронњоро дар бар мегирад. Рефлекс њамчун амали љавобии организм ба таъсироти муњит мафњуми асосиест, ки бо он фаъолияти олии асаби организм алоќаманд аст. Њанўз И.М.Сеченов мењисобид, ки рефлексњо на аз рўи камони рефлекторї, балки аз рўи њалкаи рефлекторї ба вуљуд меоянд. Ин мафњум алоќаи баръакси организмро бо муњит инъикос мекунад. Њалќаи рефлекторї аз чунин ќисмњо иборат аст: 23 1) нейрони ретсепторї 2) нейрони њаракатї 3) нейрони ретсептории проприоретсептор, ки ба туфайли он дар бораи амали љавобии ба вуљудовардаи организм ахбор њосил мешавад. 4) нейрони марказгурез, ки тавассути он мутобиќати дуюми харакати мушакњо сурат мегирад. Назарияи рефлекторї дар асарњои Декарт, И.М. Сеченов, И.П. Павлов, А.А. Ухтомский, З.М. Бехтерев ва дигар физиологњо, невропатологњо ва психологњои машњур тадќиќ шудааст. Дар осори онњо принсипњои асосии назарияи рефлекторї муайян шудааст: 4) принсипи детерминизми матариалисти, ки мувофики он хамаи протсесхои асабии дар майна руйдода сабаберо доранд шаклхои гуногуни харакати материя мебошанд; 5) принсипи структурие, ки дар он алоќаи байнињамдигарии функсияи минтаќањои гуногуни системаи асаб ба эътибор гирифта мешавад. Ичрошавии функсияњои мураккаб ба фаъолияти минтаќањои нисбатан тараќќї кардаю мураккаби системаи асаб вобаста аст; 6) принсипи тахлилї ва таркиб, ки мувофиќи он њангоми омадани ангеза ба ретсептор ва минбаъд гузаштани он ба минтаќањои болоии системаи асаб, тањлили ангезаю синтези импулсњои он шуда мегузарад ва рефлекс ба туфайли њамаи ин протсесњо ба вуљуд меояд. 24 Ба љуз ин принсипњои асосии принсипи доминантї (пайдоиши манбаъњои њаяљон дар пўстлохи майнаи cap) ва принсипи фаъолияти сарбастаи рефлексњои шартиро низ ќайд кардан зарур аст. Њамаи рефлексњо-амалњои љавобии организм ба ду гурўњи калон таќсим мешаванд: рефлекси ѓайришартї ё худ модарзодї ва рефлекси шартї, ки дар таљрибаи њаёти индивидуалї ба даст оварда мешавад. Психика махсусан бо пайдоиши рефлексњои шартї зич алокаманд аст, њарчанд дар зоњиршавии протсессњои психикии рефлексњои ѓайришартї низ (хўрокхурї, дард, љинсї ва ѓ.) беањамият нест. Барои пайдоиши рефлексњои шартї шароитњои зерин муњиманд: 1) якљояшавии ангезандаи ѓайришартї (масалан хўрокхурї) бо ангезандаи индифферентї, яъне бефарќ. Аввал, ангезандаи бефарќ баъди якљояшавии бисёркарата бо ангезандаи ѓайришартї љонишини ў мегардад, яъне њамон амали љавобиро ба вуљуд меоварад, ки ангезандаи ѓайришартї (хўрохурї) низ ба он сабаб мешавад. Дар баробари ин барои пайдоиши рефлекс зарур аст, ки ангезандаи бефарќ бояд каме ќабл аз амали ангезандаи ѓайришартї ба вуљуд ояд. 2) барои њосилшавии рефлекси шартї якљояшавї ва мувофиќшавии бисёркаратаи ангезандањои шартї ва ѓайришартї зарур аст. Рефлексњои шартиро аз рўи ангезандае, ки боиси пайдоиши рефлекс мешавад, фарќ мекунанд. Онњо нињоят гуногун мешаванд: рефлекс бо ангезандаи садо, рўшної, ваќт, наќши ангезанда ва ѓ. Пайдоиши алоќањои муваќќатї ба фаъолияти сарбастае вобаста аст, ки њуљайрањои пўстлохи майнаи cap рўх медињанд. Њангоми якљояшавии ангезандањои ѓайришартї ва шартї аввал алоќаи байни њуљайрањои гуногуни майнаи cap кушода мешавад ва сипас мустањкам мегардад. 25 И.П. Павлов ангезандањои шартиро сигнал номид. Онњо гўё љонишинњо ва пешгузаштагони таъсироти бевоситаи предмет ба организм мебошанд. И.П. Павлов системаи сигнали якумро ки њам ба инсон ва њам ба њайвон хос аст ва системаи сигналии сеюмро, ки махсуси одам аст, фарќ мекард. Системаи сигнали дуюм бо калима њамчун ангезанда алоќаманд аст. Дар баробари ин бояд ќайд кард, ки системаи сигналии якуми инсон аз системаи сигналии якум ва ягонаи њайвон сифатан фарќ мекунанд. Њангоми њосилшавии рефлексњои шартї дар майнаи cap ду протсесси асосии асабї рух медињад: њаяљон ва боздорие, ки бо њам зич вобастаанд. Якчанд намуди боздории рефлексњои шартиро фарќ мекунанд, ки мављудияти онњо бо нигоњ доштани фаъолияти мўътадили пўстлохи майна вобаста аст. Боздории ѓайришартї ё худ пассивона боздории берунї мебошад. Боздории берунї ё худ ба ном њимояткунанда ба ќувва ва муддати дарози амали ангезанда нињоят пурќувват бошад, он гоњ ба маќсади худњимоякунии њуљайрањои асаб протсессњои дар он рўйдодаистодаро бозмедорад. Боздории дарунї ё худ фаъол мављуд аст, ки дар шароитњои муайян пайдо мешавад. Мисоли боздории даруни хомушшавии рефлексхои шартї шуда метавонад. Агар ангезандаи шартї якчанд маротиба пешнињод карда шавад, вале бо ангезандаи ѓайришартї ќувват дода нашавад, он гоњ оњиста-оњиста он нисбат мешавад. Аз ин рў боздории дарунии шартї дар натиљаи якљояшавии рефлексї аллакай ба ангезандаи муайян њосилшуда бо ангезандаи нав ба вуљуд меояд. Њангоми њосилшавии рефлексњои шартї дар пўстлохи майнаи cap иррадиатсияи аввалин (пањншавии њаяљон дар тамоми сатњи пўстлохи майнаи cap) ва сипас љамъшавии њаяљон рўй медињад, ки ба туфайли он 26 дар ибтидо рефлекси љамъбасткунанда ва минбаъд тафриќаи онњо ба вуљуд омада метавонад. Илми психология монанди дигар илмњо дорои методњои асосї ва ёридињандаи тадќиќотї мебошад. Методи мушоњида ва эксперимент ба гурўњи методњои асосї ва методњои сўњбат, анкета, худмушоњидакунї, тестњо, бањоњои санљишї ва ѓ. ба гурўњи методњои ёридињанда дохил мешаванд. Мушоњида. Хусусияти муњиму хоси методи мушоњида аз он иборат аст, ки он дар шароитњои муќаррарї гузаронида мешавад. Бо ёрии он протсессњои психикии алоњида (хотираа, диќќат, тафаккур), хислатњои психикии шахс (характер, кобилият) ва њолатњои психикї (кайфият, аффект) омўхта мешаванд. Бо воситаи методи мушоњида як шахс ё гурўњи одамонро омўхтан мумкии аст. Мушохидаи психологї аз рўи план ва барномаи муайян гузаронида мешавад. Маълумотњои дар атрофи мушоњида ба даст овардашударо одатан дар рўзномаи махсус ќайд мекунанд. Њодисањои психикї ба туфайли методи мушоњида на танњо тавсиф, балки аз назари исихологї шарњу эзоњ низ дода мешавад. Ин метод барои омузиши гурўњи боѓчаи бачањо, синфњои мактаб, гурўњњои академикии мактабњои миёнаи махсус ва олї мувофиќ аст. Яке аз камбудињои методи мушоњида аз он иборат аст, ки тадќиќотчї на њар гуна зуњуроти рафтори шахс, балки танњо бо маќсади тадќиќот алоќаманд бударо меомўзад. Тадќиќотчї дар чунин њолат маљбур аст, ки зуњуроти хусусиятњои дигари муњими шахс ва ё њолатњои психикиро сарфи назар кунад. Илова ба он дар протсесси мушоњида ќайди зуњуроти алоњидаи хусусиятњои психикии нокифоя аст, чунки он пурра типи будани ин ё он њодисаро исбот карда наметавонад. Эксперимент (таљриба). Афзалияти ин метод њангоми мушоњида дар он аст, ки тадкикотчї вобаста ба маќсади эксперимент худаш метавонад 27 ягон протсесси психикиро ба вуљуд оварад ва шароитњои берунии ба он таъсиркунандаро назорат кунад. Тадкикотчї экспериментро мувофиќи хоњиши худ таѓир дода метавонад ва ё барои хамаљониба омўхтани њодисаи психикии онро борњо тарор ба такрор имконияти гузаронидан дорад. Чунин афзалиятњои методи экспериментї имконият медињад, ки он дар психология ба таври васеъ истифода шавад. Њаминро бояд ќайд намуд, ки миќдори зиёди маълумотњои таљрибавї бо воситаи эксперимент ба даст оварда шудааст. агар омўзиши протсессњои психикї асосан бо ёрии эксперимент сурат гирад, он гоњ бо ин метод тадќиќи хусусиятњои характериологии шахс ѓайриимкон аст. Ду намуди асосии методи экспериментро дар психология фарќ мекунанд: лабораторї ва табиї. Эксперименти лабораторї бо ёрии асбобоњои махсуси психологї дар шароитњои лабораторї гузаронида мешавад. Њаракату амалиётњои озмудашавандаро (одаме, ки бо ў таљриба гузаронида мешавад) инструксияи эксперимент муайян мекунад. Эксперименти лабораторї протсесњои гуногуни психикиро (эхсос, идрок, нутќ, хаёл ва ѓ.) тадќиќ мекунад. Њангоми гузаронидани љањатњои психологии фаъолияти эксперименти лабораторї муќаррарии баъзе озмундашаванда моделрони кунонида мешавад (барои њавопаймо ё капитани флоти бахрї вазъияти фалокат ба модел кашида мешавад, ки онро дар рафти он бояд роњи халли оќилонаашро истифода баранд ва амалњои мураккабро иљро намоянд). Эксперименти табиї љињатњои мусбати методи мушоњида ва эксперименти лабораториро дар бар мегирад. Дар эксперименти табии шароитњои махсус ба вуљуд оварда мешавад, вале онњо ба шароитњои табиї наздиканд. Дарсњо, бозињои махсуси дар мактаб ташкил кардашуда, пулти идоракунї ва г. мисоли њамин гуна вазъият ба 28 маќсади омўхтани фаъолияти психикии тадќиќшавандагон ба вуљудовардашуда мебошанд. Методи сўњбат. Сўњбат њамчун методи мустаќил дар зинањои гуногуни тадќиќот барои аниќ намудани хулосањое истофода мешавад, ки онхо ба туфайли дигар методњо, махсусан методи мушохида хосил шудаанд. Њангомн истифода бурдани методи сўњбат максад ва саволномаи он бояд пешакй фикр карда шавад. Саволњо бояд кутоху фахмо бошанд ва набояд характери «талкинкунанда» дошта бошанд. Суњбат бояд самимона гузарад ва натичахои рн пурра навишта шуда, баъд тахлил ва чамъбаст карда шавад. Моњирона истифода бурдани методи суњбат ба њосил кардани натиљањои пуркиммат имконият медихад. Методи анкетї. Талаби асосї нисбат ба ин метод аник намудани мазмуни саволњо ва дурусту сањењ тартиб додани онњо мебошад. Барои истифодаи анкета ва пур кардани он дастури муфассале бояд ба озмудашаванда дода шавад. Анкетахо бо истифодаи методхои статистикй коркарди сифатй ва микдорї карда мешаванд. Имконияти якбора ба даст овардани маълумотхои хачман зиёд чихати мусбати ин метод буда, тарафи манфии онро мавчудияти сохтакории љавобњо ташкил медињад. Методи бањоњои санљиш. Ин метод дар омўзиши психологияи шахс васеъ истифода мешавад. Шахсоне ба сифати эксперт љалб карда мешаванд, ки озмудашавандаро хуб медонанд: мураббии боѓчаи бачахо, рохбарони синфи мактабњо, устои таълими истехсолии омўзишгоњњо, рохбари коллективхои илмї, кормандони њарбї, тренерони соњаи варзиш ва дигарон. Бахохои санчишро на дар шакли зухуроти сифатии хислатхо, балки ба намуди баходихии микдорї гузоштан ба максад 29 мувофик аст, ки дар он дарачаи ифодашавии ин ё он хислат ё унсури рафтор ба эътибор гирифта мешавад. Методи худмушоњида. Худмушоњида ќисми таркибии методњои суњбат ва анкетї ба шумор меравад. Натиљањои методи худмушоњида барои дигар методњо низ нихоят мухиманд. Маълумотњои ин методхо хангоми тартиб додани саволномахо барои омузиши шахе хатман бояд ба инобат гирифт. Худмушохидаро хамчун методи мустакили тадкикоти исихологй истифода бурдан мумкин. Методи тестњо. Бо ёрии тестњои исихологї хусусиятњои муайяни психологии одам ва мувофиќати онхо ба меъёру стандартњои психологї мукаррар карда мешавад. Тестњо имконияти муайян кардани дарачаи короямии одамро ба ин ё он касб доранд. Маќсади асосии истифодабарии методњои тадкикоти исихологї хосил намудани донишњо дар бораи ќонуниятњои умумии зохиршавии ин ё он њодиса мебошад. Методи интроспексия ё худ худмушохидаро дар психология хеле муддат њамчун методи асосии тадќиќот мењисобиданд. Камбудии ин метод аз он иборат аст, ки тадкикотчй на худи протсесхои психикй, балки инъикоси онхоро дар шуур, на худи ходисахои ба таври реалй вучуддошта, балки тасаввурот ва фахмишро дар бораи онхо мушохида мекунад. Бояд кайд кард, ки ба воситаи методи интроспексия хангоми тадкики баъзе протсесхои психикй масалан, хотира маълумотхои пурра объективиро дар асосй натичахои ба даст овардаи мухаккикон хосил намудан мумкин аст. Дар шароити хозира методхои асосии тадкики њодисањои психикї мушохида ва эксперимент мебошанд. 30 эњсос ВА ИДРОЌ Эњсос протсеси соддатарини психикї мебошад ва он дар пустлохи майнаи cap инъикос ёфтани хосиятњои алоњидаи предмет ва њодисањои олами ињотакардаро, ки дар айни њол ба узвњои њисси мо таъсир мекунанд, дар бар мегирад. Роли эњсос дар фаъолияти маърифатии одам бењад бузург аст. Агар ба узвњои њисси мо предмети реалие таъсир расонад, он гоњ ба туфайли эхсосхо дар шуури одам образи хосиятхои алохидаи ин предмет (Ранг, шакл, андоза, суфтаги садои баровардаи у ѓ.) ё образи яклухту томи он ташаккул меёбад. Бо ибораи дигар, эхсос аз шалкхои нисбатан олитари инъикоси олами беруна (идрок, тасаввурот, тафаккур) људо намебошад. Аммо ин шаклхои олии инъикосро пайвасти одни протсессхои соддатарини психикии маърифати-эњсос њисобидан хатост. Њар як шакли инъикос хусусиятњои сифатии худро дорад. Дар баъзе њолатњо, масалан њангоми азназаргузаронии раем метавонем танњо ба ранг ва шакли предметњои тасвиршуда диктат дихем. Дар чунин намуди фаъолият ба туфайли кушиши иродави ва љалб кардани диккт роли эхеосоти бинои зиёд мешавад. Аммо дар ин њолат хам алокаи эхеосро бо тафаккур мушохида мекунем, чунки максад аз чудо намудани чихату хосиятхои алохидаи раем, ба таври тому пурра фахмидани он мебошад. Протсесси эњсос ва чорашавии он ба фаъолияти шартй- рефлектории системаи асаб ва пустлохи нимкурахои калони майнаи cap вобаста аст. Агар фаъолияти муътадили ягон кисми анализатор масалан, 31 (ретсепторњо, ќисми гузаронанда ё пустлохи нимкурањои калон) ќатъ ёбад, он гох ќобидияти хискунї низ гум мешавад. Бояд њаминро ќайд кард, ки харчанд инсон ва хайвон сохти умумии анализаторро доро мебошанд, вале байни онхо фаркияти сифатие мавчуд аст, ки он ба таркиёти чамъиятию таърихии психикаи одам алокаманд аст. Хусусияти фахмидагии њодисањо эхеоси намояндагони олами њайвонот фарќ мекунонад. Эњсос вобаста ба мављудияти узви њиссї, ретсепторњо ба намудњои гуногун таќсим мешавад. Њанўз юнониёни кадим панч узви хиссиро фарк м екарданд, ки вобаста ба онхо намудхои зерини эњсос ба вучуд омадаанд: биной, мазза, шунавої, буй, ломиса. Илми њозира миќдори зиёди анализаторхоро муайян кардааст, онњо таъсирот ва протсесї чи дар олами берунї ва чи дар организм руйдодаро инъикос менамоянд. Эњсоси биної. Манбаи пайдоиши эњсоси биної чашм аст, ки сохти мураккаби нантомиро дорад. Ба туфайли эхеоси бинои мо шакл, равшанї, ранг, андоза, хачм ва дурии предметхоро дониста мегирем. Љуфт будани анализатори биної, тагирёбии андозањои тасвир дар турпарда ва инчунин њаракати чашм ва љоришавии ин протсессхо имконият медихад. Узви рушноињискунандаи чашм турпарда мебошад., ки он аз дањњо њазор нуг ва торної асаби биної иборат аст. Ин торњои асаби шаклњои гуногунро доранд ва вазифањои гуногунро низ адо мекунанд. Нугњои асабии ба ном чубакњо манбаи биниши рангњои тираи ахроматикї (њамаи тобишхои ранги байни сафеду сиёњ) мебошад. Нугњои асабии ба номкадахчахо ќобилияти инъикос намудани хамаи тобишхои раигхои хроматикиро сохй хсоси рангхо бо протсессхои эмотсионалй алокаманд аст. Аз ин ру як гурухи рангхо ба холати эмотсионалии шахе таъсири 32 масбат ва гурухи дигарашон таъсири манфї мебахшанд. Бинобар ин ашё ва синфхонахои мактаб, бино ва дастгоњњои истехсоли бо чунин тобишњое ранг карда мешаванд, ки онњо ба баландшавии њолати эмотсионалии фаъолияти шахс мусоидат кунад. Эњсоси шунавої. Органи протсесси шунавої гуш аст. Нугњои њмскунандаи асабњои шунавої дар хазлуни гуш љойгир шудаанд. Лаппишњои садо дар гуши берунй мутамарказ мешаванд ва бо воситаи гуши миёна ба мембрана мегузаранд, ки он аз торхои асаби дарози ва гафсиашои гуногун иборат аст. Дар эхеоси шунавой эхеоси овозхои нутк, садохои мусикї ва эњсоси шавшувро фарк мекунанд. Мо овозњои нутќро метавонем шунавем, онро назорат кунем ва дар мавридњои зарури талаффузи онњоро ислоњ намоем. Инро эњсоси шунавоии фонематикї меноманд. Ќобилияти овозфањми ба фазли таъсири муњити мушоирати одамон бо ин ё он забон инкишоф меёбад. Ташаккули ин намуди ќобилият дар синфњои ибтидої ба вучуд меояд ва он ба инкишофи нутки хаттї таъсири мусбат мерасонад. Ќобилияти овозфахмй дар омухтани забонхои хоричй, ки харчаид сохти фонетикии дигарро дошта бошад хам, мусоидат мекунад. Дар мактаб њангоми гузаштани дарсњои суруд ва фаъолияти кружокњо ќобилияти мусикифањмиро инкишоф додан мумкин аст. Чунин ќобилият дар навбати худ ба ташаккули сохаи эмотсионалию маданияти муощишиносии хонандагон имконият медихад. Эњсоси овозњои нутќ ва садохои суруд табиати равшан ифодаёфтаи ичтимоиро дорад. Инкишофи ин эњсосњо ба васеъшавии соњаи маърифатии хонандагон мусоидат мекунад. 33 Эњсоси шавшув дар фаъолияти одамон ахамияти нисбатан камтарро сохиб аст. Шавшуви зур ва бардавом ба сарф кардани кувваи барзиёди асаб сабаб мешавад, ки ин ба саломатии инсон зарар дорад. Шавшуви галогула ба исихикаи одам таъсири манфй мебахшад, ба фаъолияти таълим халал мерасонад ва системаи асабро хаста мекунад. Эњсоси буй. Ретсептори эњсоси буй пардаи луобии бини мебошад. Эњсоси буй њангоми таъсири заррањои хурдтарини моддањои буйдор ба он ба вучуд меояд. Ин эхсосхо ба мутобикшавии баъзе намудхои њайвонот ба мухит ёрї мерасонанд, вале онхо ахамияти худро барои инсон дар рафти эволюция гум кардаанд. Эњсоси буй дар якчоягй бо эњсоси мазза дар муайян намудани сифатхои маззаи хурок роли калон мебозанд. Эњсоси мазза. Узви эњсоси мазза забон мебошад, ки дар китъахои гуногуни он ретсепторхои маза (пистонакхои мазза) љойгир шудаанд. Онњо чун эњсоси маззаро нишон медиханд: туршї, талхї, шурї ва ширинї. Эњсоси мазза ва буй њангоми гуруснашавї тезутунд мешаванд ва ба баландшавии (ё пастшавии) иштихо мусоидат мекунад. Эњсоси пуст. Якчанд намуди системаи анализаторњои мустакилро дар пусти одам фарк мекунанд, ки таъсироти гуногуни предметхои олами ихотакардаро инъикос мекунанд. Аз ин ру ангезандањои механикї ва њароратии ба пуст таъсиркунанда намудњои гуногуни эњсосро ба вуљуд оварда метавонанд: эњсоси расиш ё эњсоси тактилї, эњсоси хунукї, эхсоси гармй, эхсоси дард ва ѓ. эњсоси тактили (расиш) дар якљоягї бо канестези (харакатї) эхсоси ломисавиро ба вучуд меоранд, ки он дар фаъолияти маърифатию мехнатии одам роли калон мебозад. Инкишоф додани эхсоси ломисави ва дигар намудхои эхсос дар чараёни фаъолияти 34 амалй, таълимй, бозй, масалан дар дарси мехнат бехад зарур аст. Ташаккули кобилияти муковиматнишондихии организм ба лаппишхои харорати мухити ихотакарда яке аз масъалахои мухими кор б о кудакон ба шумор меравад. Эњсоси мувозинат. Узвњои эњсоси мувозинат дар гуши миёна љойгир буда, дар бораи њаракат ва вазъияти организм дар фазо хабар медихад. Эхсоси мувозинат бо протсессњои эмотсионалї (њисси таре њангоми ба поён афтидан, халоват бурдан хангоми алвончхурии якзайл дар рагунчак ва г.) зич алокаманд аст. Ба туфайли машкхое, ки дар дарси тарбияи чисмонй ичро мешаванд, дар хонандагон хасосияти баландро ба тагирёбии холати организм ташаккул додан мумкин аст. Эњсоси њаракатї. Ретсепторњои эњсоси њаракатї ё худ кинестезї дар мушакхо ва рагу гайхои бадани одам чойгиранд. Хднгоми кашишхурй ва њаракатї ва њаракатї рагу мушакњо импулсњое ба вуљуд меояд, ки онњо ба инъикос намудани ќувва, суръат ва таректорияи њаракатї организми инсон имконият медиханд. Ретсепторњои њаракат, ки дар ангуштон, забон, лабњо ва дигар ќитъањои органи нутќ чойгиранд ба фаъолияти нутк мусоидат мекунанд. И.П.Павлов эњсоси њаракатиро яке аз ќисматњои асосии нутќ њисобидааст, ки њамчунин дар таъмини мутобиќшавии одам ба муњити ињотакарда роли муњим мебозад. Инкишоф додани эњсоси њаракатии мактаббача яке аз вазифахои асосии фаъолияти педагогї мебошад, ки бе азхуднамоии харакатњо фаъолияти таълимй ва мехнатии одам гайриимкон аст. Эњсоси органикї. Миќдори зиёди ретсепторњои эњсоси органикї дар узвњои дарунї: сурхруда, меъда, рудањо љой гирифтаид. Оињо 35 манбаъњои эњсосоти органикї буда, њолати организмро инъикос менамоянд. Эњсосоти органикї бо азсаргузаронии эмотсияњои манфї алоќаманданд, чунки фаъолияти онњо њангоми кори муътадили узвњои даруни эхсос иамешаванд. Ба эхсосхои органики гуруснагй, ташнагй, серй хузуршавии дил, дардхои дарунй ва хоказо таалук доранд. Протсесси эхсосот конуниятхои асосии зеринро дороет: 1) таъсири байнињамдигарии анализаторњо дар фаъолияти одам. Масалан, њангоми шунидани мусикї на танњо анализатори шунавої, Балки биної њаракатї ва ѓ. низ амал мекунад. Бодиќќатии одам ва тезфањмии мусиќї ба туфайли ин ќонуният бењтар мешавад. 2) таъсиси байнињамдигарии эњсосот. Тадќиќотњои психологї исбот намудаанд, ки садоњои паст фаъолияти аппарати биноиро пуркувват мекунанд. 3) «ёрии байнињамдигарии» анализаторњо њангоми нуќс пайдо намудани яке аз онњо баръало ошкор мешавад. Масалан, агар одам фаъолияти шунавоиашро гум кунад, он гоњ фаъолияти биноии дигар аналитарњо пуршиддат мегардад. Анализаторњои бокиманда- солим аниктар кор кард, фаъолияти анализатори «азкормандаро» гуё пурра мекунанд. 4) мутобикшавии узвњои њисси ба ангезандаи амалкунанда. Масалан, њангоми таъсири дуру дарози ягон предмет ба пуст эхсоси ин предмет охиста-охиста гум мешавад. Ин ходисаро адаптатсия меноманд. 36 ќонуни муњолифати эњсосот. Масалан, оби соф баъди 5) эњсоси маззаи талхї ширин метобад. Идроќ. Предметњоро, ашё, одамон ва дигар њодисањо новобастааз шуури мо вучуд доранд. Образњои ин предметњо дар шуури мо њангоми таъсирашон ба узвњои њисси ва вуљуд меоянд. Дар пустлоњи майнаи cap ба шакли бутун инъикос ёфтани хусусият ва ќисмхои предмету њодисахо, ки ба узвхои хисси таъсир мерасонанд, идрок номида мешавад. Идрок характери томро дорад. Протсесси идроќ дар мачмуи бо дигар протсессхои психикй шахе зохир мешавад: эњсос, тафаккур, нутк, њиссиёт, ирода ва г. Идроќ бе протсесси эњсос ба вуљуд намеоянд, вале идрокро чамъи одни эхсосот шуморидан хато аст. Мо њангоми идрок кардан предметро фањмида мегирем, онро номбар мекунем, њиссиётњои муайянеро аз cap мегузаронем, ки муносибатамонро ба предмета даркшаванда ифода менамоянд. Мо одатан протсесси идрокро ба дарачае ихтиёри ташкил медињем. Протсесси эњсос ва идроќ чун дигар протсессњои психикї байни худ дар таъсири мутаќобилаи диалектикї мебошанд. Ин алоќа ва таъсири байнињамдигарии протсессњои психикиро дар протсесси томи инъикос ифода мекунад. Протсесси идроќ бо тасаввурот ва донишњо, яъне бо тачрибаи гузаштаи одам зич алокаманд аст. Њангоми идрок таъсири бевоситаи предмет ба узвњои њисси дар хотираи одам њамон хел образњои монандеро ба вуљуд меоварад, ки аллакай дар таљрибаи гузашта вохурда буданд ва бо њамин образњои идроќ ба таљрибаи гузашта кашида мешаванд, яъне дар хотира наќш мебанданд. Масалан, хонанда дар чараёни омузиш на як балки микдори зиёди харитахои географиро идроќ мекунад. Дар шуури у дар 37 бораи ин предмет тасаввуроти чамъбастшудае ба вучуд меояд, ки он ба дарк кардани хар харитаи нави географї таъсир мерасонад. Образи айёни идроќ ба предмета муайяне мансуд аст, ки ба таври субъективї дар шуури индивидуалии шахсияти конкретї инъикос ёфтааст. Пуррагї ва аникии идрок ба тачрибаи љамъиятии инсоният вобаста аст. Тараќќиёти шуури нидивидуалї, аз чумла протсесси идрок ба дарачаи муайян ба азхуд намудани тачрибаи љамъиятї вобаста аст, ки он ба туфайли омузиш ба даст оварда мешавад. Таъсири таљрибаи мављударо ба мазмун ва равняї протсесси идрок аперцепция меноманд. Инчунин ба рафти идроки предмет аз тарафи одами конкретй хусусиятњои шахсї, майлу хоњишњо, шавку хавасхо ва максаднокии ирадавии у таъсир мебахшад. Аз ин ру рассом, набототшинос, агроном, шидролог чакалакзор ё сахроро хар хел идрок мекунанд ва диккдташонро ба хусусиятхои гуногуни он объектхо равона месозанд. Пас, шавку њавас, аз чумла шавку хаваси касбї хам ба характери идроќ таъсир мерасонад. Идроќ якчанд хусусиятхои худро дорад. Яке аз хусусиятњои асосии он фахмидашавандагй ва чамъбасткунандагии ў ба шумор меравад. Ин хусусиятњо бо он љињат муайян карда мешаванд, ки протсесси тараќќиёти кудак одатан зери роњбарии калонсолон ба воситаи калимањо, нутќ сурат мегирад. Предметњои олами беруна аз якдигар људо-људо вуљуд надоранд. Њангоми инъикос намудани ин предметњо дар шуур алоќа ва ќонуниятњои муайяни байни онњо низ ошкор карда мешаванд. Аз ин ру дар протсесси идрок аллакай хар гуна предмет бо дигар предметхо алокаи муайян пайдо мекунад. Хусусияти дигари муњими идроќ Константин (доимї, устувор) он мебошад, ки ба туфайлаш предметњои 38 дар таљрибаи гузашта вохурда шииохта мешаванд. Константин идрок 38 ба протсесси мутобиќшавии одам ба муњити ињотакарда мусоидат мекунад. Идроки содда (шунавої, биної, ломисавї ва ѓ.) ва мураккабро фарќ мекунанд. Ба идроќи мураккаб таалуќ доранд: масалан, идроќи фазо, ваќт, њаракат, инчунин идроки эљодиёти бадей идроќи одам аз тарафи одам ва њоказо. Идроќи фазо. Фазо ва вакт шаклњои асосии мављудияти материя мебошанд. Мусибатњои ба таври объективона вуљуддоштаи фазоиву ваќти байни предметњо ва њодисањо дар идроќоти мо инъикос меёбанд. Идроќи бузурги ва шакли предметњо ба туфайли таъсири предметњо ба турпарчаи чашм ба амал меояд, ки он ба дарачаи дуршавии предмет аз узви биної вобаста аст. Њар чи ќадаре ки предмет дуртар вокеъ бошад, хамон ќадар бузургии он хурдтар идроќ мешавад. Алоќаманадии эњсосњои биної, ломисавї ва мушакиву њаракатї дар идроки бузургиву шакли предметњо ањамияти калон дорад. Биниши бинокуляри (бо ду чашм идрок намудан) барон идроки андоза ва дурни предметхо имконият медихад. Идроки андоза, чукурї ё дурии предметхо хангоми мувофикашавии эхсосхои биноии дар кисматхои гуногуни турпарда бавучудоянда (хангоми дуршавї ё мувофикшавии тасвир бо марказхои турпардаи хар ду чашм) ба амал меояд. Илова бар ин, эхсосхои мушакию њаракатї, ки њангоми сустшавї ё тарангшавии мушакњои чашм ба вуљуд меоянд, барои идроќи чуќурї ањамияти калон доранд. Вобаста ба њамин наздикшавї (конвенгерция) ё људошавии (дивергенция) мењварњои чашм ва инчунин васеъшавиё кашидашавии гавхараки чашм (аккомодация) руй медињад. Эњсоси шунавої ва буй њангоми идроки фазо роли муайянро мебозад. 39 Идроќи ваќт. Идроќи ваќт протсесси субъективї аст. Одам узви махсуси ќайдкунандаи давомоти ин ё он ходисаро надорад. Аз ин ру идроки ваќт ба характери гузаштани фаъолият ва ба зухуроти муносибати шахс ба ин фаъолият боваста аст. Масалан, вакти дарси шавковар тез мегузарад ва баръакс, дарси дилтангкунанда «беохир кашол меёбад». Идроки вакт дар кудакон ва калонсолон вобаста ба характери фаъолият, хусусиятњои шахсї ва таљрибаи андухта фарк мекунад. Вакт ба назари кудакон суст мегузарад ва онхо бесаброна хамон лахзаеро интизоранд, ки калонсолон шаванд. Калонсолон, баръакс, дар хайратанд, ки ваќт тез мегузарад. Барои ташаккули идроки дурусти ваќт дар хонандагон ба ташкили кори таълим ва фаросати онњо диккати љиддї додан зарур аст: вакти кудакон бояд њамон хел бо машѓулиятњои шавковар ва мувофики ќувват банд карда шавад, ки дар рафти ичрои онхо донишхо васеъ мегарданд, махорату малакањо такмил меёбанд. Инкишофи протсессњои идрок дар фаъолияти шахе ба амал меояд ва ба максаднокии амалхо вобаста аст. Идроки ихтиёрй ва беихтиёрро фарк мекунанд. Идроки беихтиёр ба хусусиятхои предметхои ихотакарда (равшанинокї, ѓайримукаррарии онхо ва ѓ.) ва мувофик будани онњо ба шавку хавасњои шахс вобаста аст. Идроки ихтиёрї дар љараёни таълим дар мактаб тарбия карда мешавад. Протсесаш таълим бо зарурати мушохидаи максаднокии предметњои олами ињотакарда алокаманд аст. Протсессхои иродавй, ки диккати хонандагонро ба предметхои зарур ва хусусиятхои онхо равона мекунанд, дар идроки ихтиёрй накши калон доранд. Идрок дар протсесси маърифати њаќиќати ињотакарда метавонад ба мушохида табдил ёбад. Њангоми мушоњида намудан чунин сифатњо, ба 40 монанди мушоњидакорї, фањмидагирии фаъолият ва ѓ. ањамият дорад. Дар љараёни њарруза предмет ва њодисањои олами беруна бо тамоми гуногуншаклиашон ба одам таъсир мебахшанд ва у якбора њамаи онњоро идрок карда, ба онхо эътибор дода наметавонад. Одам аз шумораи барзиёди таъсирот факат баъзеи онхоро пурра аник намуда, фахмида чудо менамоянд, ки инро интихобкунандагии идрок меноманд. Фаъолии протсесси идрок хамчун зухуроти фаъолияти инъикоскунандаи шахе дар хусусияти интихобкунандагии он кушода мешавад. Интихобкунандагии идрок ба шавку хавас ва талаботхои шахе вобаста аст. Идроки филм ё намоиши вобаста ба максад ва шавку хавасхои ин ё он шахе гуногун мешавад. Категорияи дигари психология, ки бо идрок алокаманд аст, тасаввурот мебошад. Дар психология зери ин мафхум идроки гузаштаи одамро мефањманд, ки дар шуури мо ба туфайли функсияњои хотира аз нав хосил шудаанд. Тасаввурот, ки ба зинаи аввали протсесси маърифат ба мурокибаи змнда таалук дорад, аз идрок фарк мекунад. Тасаввурот пеш аз хама, хусусияти чдмъбасткунандаро дорад. Аз тарафи мо аксар вакт чунин чузъхое ба тасаввурот њамроњ карда мешаванд, ки дар идрок набуданд ё худ имкон аст, ки ќисмњои пештараи идроќ партофта шаванд. МАФЊУМ ДАР БОРАИ ТАФАККУР, ХАРАКТЕРИСТИКАИ ФАЪОЛИЯТИ ФИКРЇ ТАФАККУР ВА НУТЌ Тафаккур ба протсессњои олии маърифат таалук дорад. Одам бо ёрии тафаккур њаќиќати ињотакардаро дониста мегирад, то ки онро 41 фаъолона, маќсаднок дигаргун созад ва ба маќсадњои муайяни шахсї ё ањамияти љамъиятї дошта ноил шавад. Эњсос, идроќ ва тасаввурот ба одам дар бораи љињатњои зоњирии предмет ва њодисањои табиат маълумот медиханд. Ин шакли инъикоси психикии њаќиќат объективиро маърифати њисси мемонанд. Ангезањои берунї дар дарачаи маърифати њисси ба узвњои њисси таъсир бахшида, дар шуури мо образњои мувофикро ба вуљуд меоварад. Протсесси тафаккур нисбатан мураккабтар сурат мегирад. Тафаккур ин протсесси инъикоси бевосита ва чамъбасткунандаи хусусиятњои предмету њодисањо, алока ва муносибатњои байни онњхо мебошад. Протсесси тафаккур дар мафхумхо амалй мегардад ва он хамеша аз савол cap мешавад. Протсесси тафаккури бемаксад вучуд надорад. Њалли Масъалаи муайяне, ки дар чараёни фаъолияти одам ба амал меояд, натичаи тафаккур мебошад. Имконияти њалли масъала ба маљмуи дониш ва тасаввуротњои дар хотира буда вобаста аст. Тафаккур характери проблемавї ва љамъбасткунандаро дошта, инъикоси бевоситаи њодисањо мебошад. Инњо хусусият ва тавсифдихандањои асосии протсесси тафаккур ба шумор меравад. Протсесси тафаккур аз талаби пайдо шудаситодаи ба ин ё он савол љавоб додан cap мешавад. Љустуљуи љавоб аз ёфтани роњи њалли масъала ва кофтукови донишњои барои он зарур аст. Савол хар кадар ки аниктар гузошта шавад, масъала хам хамон кадар аниктар мегардад ва љустуљуи роњи њалли он њам маќсадноку даќиќтар мегардад. Кудак, одами ба камол расида, олим бо вохурдани чизњои нав ба он бо таачуб менигаранд. Тааљуб ин рефлекси тахмини-тадкикотї мебошад. И.П.Павлов инро рефлекси «ин чист?» номидааст. Рефлекси тахминкуни- шарти минбаъд ба тафаккури одам имконияти амал кардан медихад. Инсон тамоми имкониятњои аќлии худро ба њалли масъалаи 42 гузашташуда равона мекунад. Яъне, дар одам барои халли масъала равняй муайяни конкретие ташаккул меёбад, ки характери чустучуиро дорад. Њамин тариќ, тафаккур њангоми мављуд будани проблема пайдо мешавад ва он њаракату амали одамро ба дониста гирифтани чизи номаълум ифода мекунад. Бинобар ин тафаккур характери проблемавиро дорад ва он хусусияти асосию мухими он мебошад. Яке аз натиљањои протсесси тафаккур фахмидан мебошад. Фахмидан њамеша ба системаи муайяни донишњо-тасаввурот ва мафхумњо такя мекунад, ки одам дар асоси онхо ягон њодисаи навро фахмида ва шарх дода метавонад. Чизи тамоман номаълум њамеша нофахмо аст. Пас, фахмидан протсесси дар чизи нав шинохтани куњнаву маълумро дар бар мегирад. Тафаккури инсон бо калима, ки њамчун сигнали сигналњо характери љамъбасткунандаро дорад, дар алокаи канданашавандаи диалектикй мебошад. Пас, аллакай дар тартибдарории калимагии масъала алокахое чдмъбаст мешаванд, ки одам кушиши кушодани онхоро мекунад. Љамъбасткунандагии тафаккур ба одам имконият медихад, ки предметњои ињотакардаро гуногуншакл инъикос кунад, хусуси муњими гуногунро дар онњо људо намояд ва онњоро ба гуруњу категорияњои гуногун нисбат дихад. Хусусияти љамъбасткунанда ва инъикоси бавоситаи тафаккур на танхо дар табиати забонии тафаккур зохир мешавад., инчунин дар он ки ин протсеси олии маърифат на танњо донишхои хиссии дар натичаи таъсири бевоситаи предметхо ба узвњои њисси њосил шударо, на танхо образхои айёниро, балки мафхумхо, категорияхоеро истифода мебарад, ки дар онхо тачйй чамъбасткардашуда, хусусиятхои мухими предмету 43 ходмсахо ва алокаи байни онњо таљассум ёфтааст. Љамъбасткунандагии тафаккур имконият медихад, ки одам на танхо масъалахои конкретии хозираро хал кунад, балки рафти ходисахо ва натичаи амалхоро низ прешбинй намояд. Масалан, диагнози гузоштаи духтур, прогнози у аллакай пешбинии оянда аст. Одам ба дастовардњои илм, таљрибаи њаёти ва касбии худ такя карда, њамон хел мафњум, ќоида, вобастагї ва ќонунњоеро интихоб мекунад, ки истифодаи онњо дар њолати додашуда заруранд. Инъикоси бавоситаи њаќиќати ињотакарда хамчун хусусияти тафаккур онро ифода мекунад, ки мо тамоми тачрибаи љамъияти таърихиро, ки насли пешина ба даст овардааст, ба насли наврас ба шакли тайёр медихем. Дар нутќ фактњо, ќонуну алокањои љамъбастшуда ва вобастагиибайни њодисањои табиат таљассум меёбанд. Насли наврас ин донишхоро ба намуди тайёр бевосита кабул мекунад. Кашфиётњои наслњои гузашта, ки ба туфайли тафаккур ба вучуд омадаанд, дар амалияи харруза аз тарафи наели наврас барои халли масъалахои гуногуни гузошташуда истифода бурда мешаванд. Асбобњое, ки одам меофарад, ќатъи назар аз он ки содда ё мураккабанд, ба фањмиши бавоситаи њаќиќат хизмат мекунанд.масалан, ба воситаи электрокардиограмма, тахлили хун ва дигар методхои параклиникии тадкикот имкониятхои донистагирии духтур васеъ мешавад. Фаъолияти фикрии одам якчанд зинањоро дорад. Протсесси тафаккур аз талаботи чизеро фањмидан ё донистан cap мешавад. Одатан, зинаи аввали фаъолияти фикриро талаботхои инсон (модди ё маънавї) муайян намекунад. Дар инсон талаботи фањмидан чизи номаълум худ аз 44 худ ба вучуд намеояд. У саъю кушиши донистани чизи наверо мекунад, ки онро барои бењтар фањмидан ва дигаргун сохтани муњити гирду атроф истифода барад. Њамин тариќ зинаи якуми протсесси тафаккурро фањмидан ва батартибдарории масъала ташкил медихад. Зинаи марказии протсесси тафаккурро њангоми њалли масъала људо кардани (анализ) предмет ё њодиса ба ќисмњои ташкилкунанда ва ба шакли яклухту том якчоя карда (синтез) муайян кардани алокањои пештар номаълум (анализи хун гирифтории беморро ба протсесси илитхоб) варам, газак (муайяни мекунад) дарбадар мегирад. Одам кадом масъалаи фикриеро њал накунад, у њамеша амалњои анализ ва синтезу о истифода мебарад. Анализ ва синтезро њамчун њодисахои ва њамдигар људо њисобидан хатост. Онхо ду тарафи фаъолияти ягонаи фикри буда, асоси онро ташкил медиханд. Чунин хусусиятњои алоќамандии анализ ва синтез мавчуд аст: 1) Анализи чизи кулл (хун) њамеша ба муайян намудани алокањои байни ќисму љуэъњои он (муносибатибайни элементной форменнеи хун) вобаста аст ва он хама вакт синтез мебошад, яъне он зинаи аввалини дониста гирифтани предмет ва њодисањои табиат (варам, газак, лейкоз, ва г.) ба шумор меравад. Масалан, анализи ин ё он навъи касалиро, карда, онро њамчун кулл (синтези I) метавонем идрок кунем. Сипае зухуроти шаклхои алохидаи ин навъи бемориро тавсиф намуда, (анализ), прогноз ё пешбинии гуногуни онро (синтези II) мекунем. Дар мисоли овардашуда ягонагии протсесси анализ ва синтез нишон дода шудааст. Мувофики он хар гуна протсесси тафаккур аз се зинаи ичро иборат аст: синтези 1-анализсинтези II. Њамин тариќ анализ ва синтез асоси њар як фаъолияти фикрї мебошад. Ќувва ва дараљаи инкишофи тафаккури одам дар хар холати 45 конкретй ба апй д^р пай ва бахампайвасткунии дуруст истифода бурда тавонистан анализ ва синтез вобаста аст. Анализ ва синтез њамчун асосњои протсесси тафаккур барои љоришавии амалхои гуногуни дигари фикрй имконият медихад. Ба амалхои фикрї мукоиса, љамъбаст, систематизатсия, классификатсия, абстраксия, конкретонидан таалук доранд. Аналияњои фикрї. Яке аз омилњои содда, вале муњими фикри мукоиса ба шумор меравад, ки бо воситаи он фикран монанди ва фарќияти байни як ё якчанд предмету њодисањои .... мукаррар карда мешавад. Мукоиса ба воситаи анализ ва синтез амалї мегардад ва барои њарчї зудтар мукаррар намудани хусусиятњои умумї ва фаркдунандаи ходисаю предметхои омухташаванда имконият медихад. Муќоиса инчунин барои муайян кардани дигаргунихои дар њамон як њодисаи дар лањзањои гуногуни ваќт руй до да истифода мешавад. Амали дигари нисбатан мураккаби фикрй, ки ба туфайли мукоиса њосил мегардад, классификатсия мебошад. Ба воситаи классификатсия монандии хусусияту аломатхои мухими предмет муайян карда мешавад ва дар њамин асос ба синф, гурух, чине ва намудхо муттаъиднамой ба вучуд меояд. Њангоми ба гуруххо чудо кардани предметхо донистани истилоххи муайян зарур аст, ки онхо гурухи ходисахои мувофикро ифода кунанд. Њангоми чи муќоиса ва чи классификатсия кардан, пеш аз њама бояд асос ё аломати муњими ба ин гуруњи њодисањо хос буда људо карда шавад ва сипас ба он пайваста такя намуда, маърифати њодисањоро љорї намудан зарур аст. Предмет ва њодисањои олами беруна дорої ањамияти гуногуни муњим мебошанд. Аз ин ру вобаста ба асоси барои амали муќоиса ва классификатсия интихобшуда натиљањои гуногунро ба даст овардан мумкин аст. Масалан, самолётро хам ба гурухи воситахои наклиёт ва хам ба гурухи маснуоти метталй нисбат додан мумкин аст. 46 Систематизатсия ин дар асоси аломатхои хурд ва чузъи, ки онхоро на хамаи намояндагони ин ё он синф сохибанд, балки бо гуруххо ва синфхо чудо намудани предметхо ё ходисахо мебошанд. Љамъбаст ва абстраксия амалњои махсуси фикрї ба шумор мераванд. Љамъбаст якчанд дараљаро дорад. Дар дарачаи нисбатан пасти љамъбасткунї амали генерализатсия љой дорад, ки бо воситаи он предметхо дар асоси аломатхои тасодуфи, камахамият, асосан зохирй муттаъид кардани шхо мумкин аст. Генерализатсия дар асоси тахлили нокифоя амики предмет ё ходиса ба амал меояд. Одам бо мурури ба дарачаи баланди љамъбасткунї гузаштан, предметњои омухташавандаро боз њам амиктар тахлил мекунад. Ин тахдил ба амали абстраксия алокаманд аст. Абстраксия ин протсесси аз аломатхои камахамият ва дуюмдарачадур шудан ва чудо намудани аломатхои барои гурухи муайяни предметхо мухим ва умумй мебошад. Х,ар гуна коидахо ва конуне, ки дар асоси халли дурусти масъалахои фикрй хосил шудааст мисоли чамъбасткунй шуда метавонад. Мавхумхо низ характери чамъбасткуниро доранд чунки дар онхо тачрибаи анбухтаи инсоният тачассум ёфтааст. Конкретонидан протсисси мутакобили абстраксия мебошад. Конкретонидан чунин амали фикрие мебошад, ки дар протсесси он мо ба ягон фикри абстрактию чамъбасткардашуда, мафхум, коида, конун характери предметию айёнй медихем. Х,амаи амалхои байни фикри худ алокаманд ва онхо хангоми халли масъалахои таркибан мураккаб дар бахампайвасткунихои гуногун зохир мешаванд. Шаклњои тафаккур. Фаъолияти фикрии одам дар ду шакли асоси мегузарад: муњокима ва хулосабарорї. Муњокима шакли мантикии тафаккур аст, ки дар худ тасдиќ ё инкори ягон њодисаро дар бар мегирад. Муњокима мазмуни мафњумро ошкор мекунад. Мисоли муњокимаи тасдикиро мегирем. «Ин хонанда аълохон аст». Дар ин љо 47 њамон хусусияти хонанда ќайд карда шудааст, ки ўро аз дигар хонандагон фарќ мекунад. Агар одам ягон предметро хуб донад, он гоњ у дар бораи он муњокимаи дурусти пурмазмун карда метавонад. Њаќиќати мухокимахо бо тачрибаи дамъиятииодам санљида мешавад. Њакикати донишњои инсонро инчунин бо воситаи хулосабарорињо фањмидан мумкин аст. Хулосабарорї чунин фаъолияти мураккаби фикрї мебошад, ки одам дар рафти он мухокимахои гуногунро мукоисава тахлил намуда, ба хулосањои нави умумї ё хусусии мантикї меояд. Дар намуди хулосабарориро фарк мекунанд: индуктивї ва дедуктивї. Чунин тарзи хулосабарорї, ки он аз мухокимахои хусусї ба хулосањои умумї мебарад индуксия ном дорад. Ба воситаи индуксия дар асоси омузиши њодисањои алоњида ќонун ва ќоидањои умумї муќаррар карда мешавад. Масалан, аз муњокимањои умумии хусусии: «оњан металл аст», «оњан ќувваи барќро мегузаронад», «сурб металл аст», «сурб кувваи металлро мегузаронад», «мис металл аст», «мис ќувваи барќро мегузаронад» ва ѓ. чунин хулосаи цамъбасткунанда баровардан мумкин аст: «хамаи металлхо кувваи баркро мегузаронад». Дедуксия чунин тарзи муњокимарони аст, ки аз муњокимаи умумї ба хусусї мебарад. Ба воситаи он марифати њодисањои алоњида дар асоси донистани ќонуну коидахои умумї ба вучуд меояд. Масалан донем, ки : а) «хамаи металлњо ќувваи баркро мегузаронанд» ва б) «охан металл аст», бо бовари тасдик кардан мумкин аст, ки «оњан ќувваи барќро мегузаронад». Хусусиятњои индивидуалии фаъолияти фикрии одам. Протсесси тафаккури одамон ба ќонуниятњои умумии мантикї итоат мекунад. 48 Аммо дар протсесси тафаккур фаъолиятњои муњими индивидуалї низ мавчуданд, ки онњо ба типи системаи асаби одами конкретї, таљрибаи шахс, ба динамикаи љоришавии протсессњои шартї-рефлекторї дар пустлохи майнаи cap вобастаанд. Фаркхои фаъолияти фикрии одамон дар гуногунии сифатњои тафаккур ошкор мешаванд, ки муњитаринашон инњо мебошанд: 1) васегии аќл, аз як тараф бо васегии фаъолияти маърифатии одам ифода меёбад, аз тарафи дигар бо муносибати њамдигар ва эљоди нисбат ба масъалањои омухташавандаи њаќиќат тавсиф дода мешавад. 2) амиќии аќл сифати муњимтарини фаъолияти фикрї буда, мањорати фањмида тавонистани моњияти масъалањои муњимтарини њаёт ва сабабњои бавуљудонии њодисањоро ифода мекунад. 3) мастакилии тафаккур бо мањорати бе ёрии одамони дигар мустаќилона гузошта тавонистани вазифањои нав ва ёфта тавонистани роњњои њаллии онњо тавсиф дода мешавад. Сифатњои дигари тафаккур дар боби «Аќл ва ќисматдои он» муфассал дида баромада шудаанд, ки дар он сифатњои акл њамчун ќобилият тавсиф дода мешаванд. Њамаи сифатњои номбурдашудаи тафаккур бо характеристикаи шахсияти одами конкретї алокаманданд. Онхо дар чараёни фаъолиятимаърифатй, фикри инкишоф меёбанд ва ба роњу шалкњои мухталифи инкишофдихию ташаккул вобастаанд. Нутќ, фаъолияти нуткї бо фаъолияти маърифатй, аз чумла бо шакли олии инъикос-тафаккур алокаи чудонашаванда дорад. Дар њаќиќат, одам бо мављудияти тафаккури нутќиаш тавсиф дода мешавад. Бинобар ин муфассалтар дида баромадани мафхуми «нутк» аза ахамият холи нест. 49 Нутќ протсесси мураккаби психикии ташаккул ва ифодаи фикрхо дар калимахо ва протсесси мушоирати байни одамон ба воситаи забон мебошад. Одамон ба воситаи забон мубодилаи афкор, хоњиш ва хиссиёт карда метавонанд. Забон - ин системаи воситахои муносибот аст, ки дар чараёни тараккиёти таърихии одамон кор карда шудааст ва кисматхои мухими онро таркиби калима ва грамматика ташкил медиханд. Њар як калима мазмуни муайяни мантиќиро сохиб аст, ки дар он мансубияти предметии калиам бо њаќиќат ифода меёбад ва хусусияти љамъбасткунандаро дорад. Масалан, калимаи «соат», ки бо он њам асбоби дастї, њам деворї, њам бурљї, њам офтобиро ифода кардан мумкин аст, бо ёрии онњо гузаштани ваќт чен карда мешавад. Таљрибаи андухтаи инсоният дар забони коллективй муайян, халќият ва миллат таљассум меёбад. Психология на забон, балки нутќро њамчун протсесси бо маќсади муносибати байни одамон истифода бурдани забон меомузад. Нутќ њамчун фаъолияти мураккаб тавсиф дода мешавад ва он аз ќисмњои гуногун иборат аст, ки боњампайвастшавии онњо фањмиши байнињамдигарии одамонро ба вуљуд меоварад. Протсесси мушоират мављудияти њељ набошад ду њамсуњбатро талаб мекунад. Мо дар љараёни муошират забони овозиро истифода мекунем ва аз ин ру барои фаъолияти нутќ аппарати махсусе зарур аст, ки овозњои нутќро њосил кунад. Забон ва нутк њарчанд вазмњои умумии дошта бошанд њам ва бо тафаккур алокаи зич дошта бошанд њам, вале онњоро бояд аз якдигар фарќ кард. Њамон як фикр дар нутк дар шаклхои гуногуни забонй ва калимагй ифода ёфта метавонад. Масалан, калимаи «рубоњ» дар амали конкретии нутки маънои «одами маккорро» низ медихад. Аз ин ру мазмуни нутк дар фаъолияти нутки аник мегардад, дар он муносибати 50 эмотсионалию нуткии гуянда ба он чизе, ки у мегуяд, ба предмета нутк ва хам ба масухиб зохир мешавад ва ин хам дар лахзахои гуногуни талаффузшавандаву ифодакунандаи нутк (мимика, харакат, имо, талаффуз ва ѓ.) ифода меёбанд. Асоси физиологии нутќро системаи дуюми сигналї ташкил медихад, ки танњо ба одам хос аст. Њайвонхо низ овозхо ва сигналњоро ифода мекунанд, лекин хеч як њайвон як калимаро, ки бо ёрии он хабар дар бораи предмету њодиса мешавад, истифода накардааст. Намудњои нутќ. Ду намуди асосии нутќ фарќ карда мешавад: дохилї ва берунї. Дар нутки дохилї алокаи фикр бо калима ва ташаккули фикр дар калима ифода меёбад. Вай њамчун образи кинестезї, биної ё шунавоии калимањо вуљуд дорад ва аз ин рў нутќи дохилї беовоз аст. Нутќи дохилї хусусиятњои гуногун дорад ва асоситараш характери кутоњкардашударо доштани он мебошад. Нутќи дохилиро аксар ваќт нутќи предикативї меноманд, чунки объекта нутќ барои субъекти фикркунанда маълум аст ва гуё он зимнан дар анзар дошта мешавад. Нутќи дохилї хусусияти ба наќша гирифтан ва муќаррар кардани фикри ояндаро дорад. Ин њамон вакт ба вучуд меояд, ки агар мазмуни нутќи оянда ба гўянда хуб маълум бошад. Он гоњ вай њангоми нутќи берунї шакли калимагиро ба осонї гирифта метавонад. Яъне нутќи дохилї як лањзаи хеле зарурии гузаштан ба нутќи берунї буда, дар рафти он мазмуни нутк фахмида гирифта мешавад. Нутќи дохилї на танњо ба процессии гапзанї, балки ба љараёни идроќи нутќ имконият медихад. Яъне шунаванда ба таври худ ноаён калимањои шунидашударо такрор мекунад, ба цои калимањои ношинос калимањои одаткардашударо иваз меамояд, ки ин ба фањмонидани нутќи њамсуњбат мусоидат менамояд. Нутки берунй дар ду намуди асосй зохир мешавад: нутки дахонакй (монологї ва диалогї) ва хаттї. 51 Диалог -ин муоширати бевоситаи ду ё якчанд кас мебошад, ки дар шакли мубодилаи ќайду эзоњњои иштироккунандагон мегузарад. Диалог якчанд лањза дорад, ки онњо протсесси муошират ва фањмиданро осон менамоянд. Якум, диалог нутќест, ки дастгириро талаб мекунад, яъне њамсўњбатон дар љараёни гуфтугу барои аниќ кардани љойњои нофањмо озодона метавонанд ба якдигар саволњои равшанкунанда дода, фикри якдигарашонро давом диханд. Дуюм, гуфтугуї њамсўњбатон дар диалог дар муњити муносибати эмотсионалию њаяљоннок мегузарад, ки ин ба истифода бурдани воситањои ёридињандаи ифодаи фикр (мимика, њаракат, имову ишора, талаффуз ва ѓ) имконият медињад. Сеюм, одатан мавзўи гуфтугўї, максади фикр дар диалог барои њамсўњбатон умумї аст ва аксар вакт дар доираи идроќи њар ду љой мегирад. Ин хусусият ба характери воќеият ё шароитњо вобаста будани нутќро ифода мекунад. Нутќи монологї нутќи як шахс аст ва системаи фикру донишњо дар он ба воситаи лексия, маъруза, баромад дар маљлис ва дигар ахбори гуногуни хаттию дахонї баён карда мешавад. Нутќи монологї нутки алокадор ва ба матн тобеъшуда аст, ки ба чунин талаботхо мисли пайдарпаї, исботшавандагї ва аз назари грамматикї бехато тартиб додани баёни фикр итоат мекунад. Монолог бо рафти баробар ба рафти муњокимаи гуянда дахолат карда натавонистани шунаванда катъ намеёбад. Аммо ин маънои набудани алокаи гуяндар бо шунавандагон надорад, чунки лектор аз руи таасуротхои чавобии шунавандагон ба дарачаи осонфахм будани нутќи худ бањо дода метавонад. Пурмазмунии нутќ ва ифоданокии он бояд љињатњои чудонашавандаи монолог бошанд, ки ба туфайли воситањои овози ба вуљуд оварда мешавад. Монолог ба возењу равшан будани нутќ, ба суръат ва оњанги муайяни талаффузи он такя мекунад. Нутќи хаттї аз нутки дахонї њангоми ба вуљудоии эњтиёљот ба нигоњ доштани донишњо, 52 ахбор ва маълумотњо ба муддати дурудароз пайдо шудааст. Якчанд намуди нутќи хаттиро фарќ мекунанд: хати иероглифї (ба ин лавхахои магазинњо, ки дар онњо мевањо тасвир шудаанд мисол шуда метавонад), иероглифй (мамалан, хати хитої), ки дар асоси онро истифодаи аломатхои предмет ташкил медиханд: ба миќдори зиёди предмету њодисањои олами беруна миќдори бисёри исроглифњо мувофиќ меоянд. Хати алфабетї дар шароити њозира яке аз хатњои дертар пайдошуда ва пањнгашта ба шумор меравад, ки бо нутќи дањонї алоќаманд аст: фонемањо (овозњои нутќ) ба таври графикї тасвир карда мешаванд. Азхудкунии нутќи хаттї бо механизмњои махсуси психологии нутќ алоќаманд аст, чунки нутќи хаттї бо чашм идроќ, вале бо даст идроќ карда намешавад. Илова бар ин, алоќаи нутќи дахонї ва хаттї дар асоси алоќањои мураккаби байнианализатории дар пустлоњи майнаи cap њосилшуда ба вуљуд меояд ва ин алоќањо бо системаи дуюми сигнали зич алоќаманд мебошадд. Омўзиши нутќи хаттї дар даврањои мактабї ба вуљуд меояд ва ба дарачаи азхудкунии донишњои грамматикї вобаста аст. Нутќ, фаъолияти нутќї ва хусусиятњои он ба дараљаи нишондињандаи сифатњои шахсияти одам вобаста буда метавонанд. Љараёни нутќи флегматик одатан ба суръати суст ва холерик, баръакс бо суръати тез сурат мегирад. Нутки дар якчоягй бо мимика, њаракат ва имову ишора тарзи ист зоњиршуда метавонад њолатњои эмотсионалии одам ва њатто характери ўро ифода кунад. Нутќи одами хасташуда одатан суст, нобурро ё худ баръакс тез, номураттаб, пурњаяљон мешавад ва дар њар ду њолат њам фањмидани нутќи њамсуњбат душвор аст. 53 МАФЊУМИ ХОТИРА, ТАВСИФИ РАВАНДЊОИ ХОТИРА Ќобилияти ба хотира гирифтан, дар хотира нигоњ доштан ва минбаъд аз нав ба хотира овардан хотираа номида мешавад. Хотира асоси њар гуна протсессии психикї мебошад. Бе иштироки хотира дар љараёни маърифат мазмуни эњсос ва идрок њамеша чун бори аввал руйдоде њис карда мешавад. Аз ин рў бе хотира мавќеи худро дар олами ињотакарда муайян кардан ва инчунин дониста гирифтани он имконнопазир аст. Роли хотира дар протсесси тафаккур бузург аст. Инкишофи тафаккур бе бахотирагирї, нигохдорї ва азнавњосилкунии таљрибаи њаётї номумкин аст. Малака, одат, умед, хоњиш ва идеалњои шахс ба туфайли хотира вуљуд доранд. Хотира ягонагї ва яклухтии шахсияти инсонро таъмин мекунад, бинобар ин заволи хотира заволи шахс аст. Дар бораи механизмњои физиологии хотира фарзияњои гуногун вуљуд дорад. Мувофики фарзияи нисбатан ќадим хар як таассуроти психикї субстансияњои майнаи cap осори дарозмуддат мегузорад, ки онро ба осори дар пластинкаи фотографибуда муќоиса кардан мумкин аст. Аз нуќтаи назари физиологї ассотсиятсияњо ба мустањдамшавии осори њаячон таъсир мерасонанд ва онњо алоидањои муваќќатии асабиро ифода мекунанд. Мо њангоми ягон чизи навро ба хотира гирифтан, одатан онро бо таљрибаи доштаамон алоќаманд мекунем. Бе ин алоќањо ё ассотсиятсияњо фаъолияти хотира имконнопазир аст. Тахќикотхо доир ба рефлексњои шартї, тасаввуротро дар бораи асоси анатомию физиологии осор боз њам ганитар гардониданд. Рефлекси шартї, ки алоќаи байни мазмуни нав ва пешинаро ба вучуд меоварад, асоси физиологии поцесси бахотирагириро ташкил медињад. Назариятњои зиёди хотира мавчуданд. Мувофиќи назарияи физикї хотира протсессии 54 худзарятнокшавии њучайрањо асоси физиологии бахотирагирї мебошанд. Моњияти фарзияи биохимики дар он ифода меёбад, ки дар даври якум баъди таъсири ангезанда дар майнаи мутаассиршавии кутоњмуддати электрохимикї ба вучуд меояд, ки он дар њучайрањои асаб боиси пайдо шудани дигаргунињои бозгарданда мешавад (бахотирагирии кутоњмуддат). Сипас дар давраи дуюм мутаассиршавии биохимикй ба вучуд меояд, ки дар натичаи он протеинњои нав њосил мешаванд ва ин аз хусуси дигаргунињои барнагардандаи химикй дар њучайрањо шањодат медињад (хотираи дарозмуддат). Тарафдорони назарияи химикї тасдик мекунанд, ки зери таъсири ангезандањои берунї аз нав гуруњ-гуруњшавии молекулярњои сафедаи нейронњо, аз чумла кислотањои нуклеиновї ба вуљуд меояд. Вазифаи психология пеш аз њама нишон додани моњияти хотира њамчун яке аз таркибњои муњими шахс ба шумор меравад. Моделиронии хотира бо воситаи технологияњои нав, назариятњои химики ва электрикии хотира фаќат донишро оид ба механизмњо боз њам васеътар мекунад, вале дар инкишофи хотираи одам мадади бевосита муњиме расонида наметавонад. Идроќ, фикр, хиссиёт, шањду кушиш, њаракат ва амалњое, ки дар таљрибаи гузаштаи одам пои доштанд, беосор нест намешаванд, балки дар шакли дигар образњой хотира, ба ном тасаввурот ва мафњумњо боќи мемонанд ва ба таври узви дар фаъолияти минбаъдаи психики њамроњ мешаванд. Хотира фаъолияти мураккаби психики мебошад ва дар он протсессной зеринро фарќ мекунанд. 1) Бахотирагирии предмету њодисањои даркшаванда. Бахотирагирии ихтиёрии маќсаднок, ки дар асоси истифода бурдани усулњои муайян ташкил карда шудааст, азёдкуни ном дорад. 55 Бахотирагирии ихтиёри дам тарзи механикй ва њам тарзи маъноги дорад. 2) Дар хотира нигоњ доштани он чизе, ки азёд карда шудааст. 3) Азнавњосилкунии материали бахотирагирифташуда ё азёдшуда. 4) Шинохтан. Њангоми такроран идроќ намудани ягон њодисаи дар таљрибаи пештараи мо љой дошта, њисси шиносои пайдо мешавад, ки асоси шинохтан шуда хизмат мекунад. Хотира инъикоси пассиви њаќиќати объектив намебошад. Мо аз њамаи он чизе, ки дарк кардаем, њамонашро ба хотира мегирем, ки барои ќонеъ гардонидани талабот ва њалли масъалањои пешнињодкардаи амалия зарур аст. Протсесси аз нав хосилкунї низ ба тарзи фотографї нусхабардор кардани њодисањои гузашта бо тамоми руйдодњояш намебошад. Вай характери фаъолро дошта, аз тарафи одам мувофики вазифањои дар пешаш гузошташуда ташкил карда мешавад. Аз ин ру просессњои хотира характери маќсаднокро дошта, бо ирода, талабот, шавќу њавас, ва эмосияњои одам зич алоќаманданд. Бахотирагирї, азнавњосилкуни, шинохтан фаъолияти мураккаби психикие ба њисоб меравад, ки намудњои гуногунии протсессњо ва умуман бо шахс зич алоќамандро дар бар мегирад. Хотира асоси протсессњои дигари психики мебошад. Хотира ин ќувваест, ки ба туфайли он тараќќиёти психикї ба вучуд меояд. Бе хотира,- мегуфт И.М.Сеченов -, эњсос ва идроки мо бо пайдо шуданашон беасар нест шуда одамро дар њолати навзодї мемонанд. Хотираи одам вобаста ба иштироки бартаридоштаи ин ё он анализатори даркорї метавонад биної, шунавої, њаракатї ва омехта шавад. Одами типи хотираи биної дошта материали азёдкардашударо асосан бо ёрии образњои биної хотира мегирад ва аз нав њосил мекунад, баръакс одами бо типи хотираи њаракатй фарќќунанда њангоми протсесси азёдкунї ва азнавњосилкунї бо тасаввуротњои њаракатї такя 56 мекунад. Ба типи омехтаи хотира хотираи одамоне тааллуќ дорад, ки дар онњо инкишофи бартаридории ин ё он намуди хотира мушоњида намешавад ва онњо ба дараљаи баробар якчанд намуди хотираро (типи биної-шунавої, њаракатї-шунавої ва ѓ.) истифода мебаранд. Тааллуќ доштан ба ин ё он тип аксар ваќт ба амалияи азёдкунї вобаста аст. Аз ин рў типњои хотираро ба туфайли машќдињї инкишоф додан мумкин. Вобаста ба он ки мањз чї ба хотира гирифта мешавад, чор намуди хотираро фарќ мекунанд: њаракатї, эмотсионалї, образї, калимагїмантиќї. Њамаи ин намудњои хотира дар алоќамандии байнињамдигарї мебошанд. Бахотирагирї ва азнавњосилкунии њаракатњо ва системаи онњо хотираи њаракатї ё моторї мебошад. Ин намуди хотира асоси њосил кардан ва ташаккул додани малака ва одатњои њаракатї мебошад барои аз худ кардани ягон амал ба хотира гирифтани њаракатњо зарур аст. Њар як одам тарзи ба худ хоси ичрои њаракатњоро дорад, ки ин ба дараљаи мустањкаму бардавом ба хотира гирифтани онњо вобаста аст. Азнавњосилкунии аниќ ва осони њаракатњо ба шароитњое вобастаанд, ки одатан дар онњо њаракатњо ичро мешаванд. Хотираи њаракатї кудакон дар моњи аввали њаёташон зоњир мегардад. Ба хотира гирифтан ва аз нав њосил кардани њиссиёти аз саргузаронидашуда хотираи эмосионалї мебошад. Фикр дар бораи њиссиёте, ки ягон њодиса боиси пайдоиши он шудааст, ёддошт дар бораи худи њамин њодиса, намуди предмет, одам, ки пеш ин ё он хиссиётро ба вучуд овардааст, метавонад аз нав њамон њиссиётро пайдо кунонад. Њиссиёти аз нав њосилшуда ё худ дуюмбора аз аввала хеле фарњ карда меистад. Ин чи дар тагирёбии њувваи њиссиёт ва чи дар дигаршавии мазмуну характери онњо метавонад ифода ёбад. Њиссиёти аз нав њосилшуда аз руи ќувва ниебатан ба њиссиёти аввала метавонад сусттар ё зуртар зоњир гардад. Зуњуроти аввалини хотираи эмосионалй дар охири нимсолаи якуми хдёти кудак ба вучуд меояд. Зуњуротхои ибтидоии хотираи эмотсионалї аз дертар ба вучуд омаданаш 57 фарќ мекунад. Онњо яке аз намудњои алокањои шартї-рефлекториро ифода менамоянд ва дар баробари ин хотираи эмотсионалї дар дараљањои нисбатан баланди тараќќиёт характери бошууронаро соњиб мегардад. Хотираи образї - ин дар шакли тасаввуротњо аз нав њосил кардани образњои предмет ва њодисањои пештар идрок кардашуда мебошад. Азнавњосилкунии њодисаи пештар иљроккардашуда бисёр ваќт бо нусхаи аслии худ мувофиќат намекунад, илова бар ин бо гузаштани ваќт фарќияти онњо боз њам равшантар мегардад. Дар њамин асос хатоњо ва љойивазкунии образњо ба вуљуд меояд. Аз тарафи дигар хислатњои ба ин образ хосбуда њангоми ба хотираоварї таќвият меёбанд, хусусияти предмет ќатъият пайдо мекунад, аз будаш зиёд нишон дода мешавад ва тафрикаи образњо ба вучуд меояд. Баъзе одамон хотираи образи нињоят равшанро соњибанд, ки инро хотираи эйдетикї меноманд (Эйдоскалимаи юнони буда, образро ифода мекунад). Хотираи калимагїмантики дар бахоттргири ва азнавњосилкунии фиќрњо ифода меёбад мо фиќрњои дар љараёни андешидан ба вучудомадаро ба хотира мегирем ва аз нав њосил мекунем, мазмуни китоби мутолиакардаро дар ёд дорем ва г. Аз ин ру ин намуди хотираро хотираи калимагї-мантикї меноманд дар бораи хотираи калимагї-мантикї сухан ронда, ду њолати асосиро ба эътибор гирифтан зарур аст: фаќат маънои материалї додашударо ба хотира гирифта ва аз нав њосил карда мешавад, айнан дар хотира нигоњ доштани таъбиру ифодањои материал талаб карда намешавад. б) на фаќат маънои материалро ба хотира гирифта ва аз нав њосил карда мешавад, балки калима ба калима аниќ такрор кардани фикрњо талаб карда мешавад. Њарчанд намудњои хотира аз њамдигар фарќ кунанд њам, вале бояд ќайд кард, ки њамаи онњо бо њам зич алоќаманданд, новобаста аз њамдигар вуљуд надоранд ва ба якдигар мусоидат мекунанд. 58 Хотира монанди дигар протсессњои психикї хосияти майнаи cap мебошад. Аз ин ру асосњои физиологии хотираро надониста онро дуруст фањмидан номумкин аст. Хотира дар кадом шакле набошад, аз просессњои физиологї људо нест: вай функсияи майнаи cap аст. Асоси физиологии хотираро тагъирёбандагии системаи асаб ташкил медињад. Ин онро ифода мекунад, ки њар як просессии асабї баъди худ осоре мегузорад, ки характери просессхои минбаъдаро таѓйир медињад ва ба имконияти такроран пайдо шудани онњо дар лањзањои набудани ангезандаи ба узвњои њисси таъсиррасон сабаб мешавад. Таълимоти И.П.Павлов доир ба рефлексњои шартї дар фањмиши асосњои физиологии хотира ањамияти калонро соњиб аст. Шарти асосии пайдоиши рефлекси шартї гузариши бевоситаи ду ангезанда мебошад. Дар ин њолатхо дар марказхои асабй якбора ду манбаи хаясон ба вучуд меояд. Њаячон дар ин њолатњо аз як манбаъ ба манбаи дигар мегузарад. Дар сурати такрори чандинкаратаи просесс кушодашавии байни ин ду манбаъ ба вучуд меояд. Њаячон њангоми барангехта шудани яке аз онхо бо роњњои кушодашуда ба манбаи дигар мегузарад. Ин принсипи сарбастаи асабї бавуљудоии ассотсиатсияхоро аз рўи паињамї хуб мефањмонад. Хотира дар дараљахои олии тараќќиёти психика характери бошуурона дорад, роли калонро дар просессњои хотираи одам донистани муносибатњои реалии вуљуддошта дар байни предметхо ва њодисахои олами моддї мебозад. Асоси физиологии хотира просессњоеро дар бар мегирад, ки онњо асоси физиологии фаъолияти фикрї ва њар гуна фаъолияти бошууронаву маќсадноки иродавии одам мебошанд. Дар таърихи психология њануз аз даврањои кадим кушиши кушода додани алоќамандии просессњои психикї њангоми бахотирагирї ва азнавхосилкунии ходисахо маълум аст. 59 Аристотел се принсипи зерини ассотсиасияро пешнињод иамуд, ки дар асоси онњо тасаввуротњои мо байни худ алоќа пайдо мекунанд: а) Ассотсиасия аз руи паињамї. Агар одам преметњоро дар фазо ба њамдигар наздик љойгиршуда ё њодисањоро дар вакти паси хам бавучудомада дарк ва тасаввур карда бошад, он гоњ дар байни њамон предмету њодисањо ассотсиатсия пайдо мешавад. б) Ассотсиатсия аз рўйи монандї. Чунин ассосиасия он вакт пайдо мешавад, ки агар предмети нав ба предмети пештар шиносбуда монанд бошад. в) Ассотсиасия аз руи мухолифат. Предмету њодисањои олами беруна, ки аз њамдигар бо ягон љињате фарќ мекунанд ё ба њамдигар муќобиланд онхо махз дар асоси хамин мухолифат алокаманд мшаванд. Хотира чунин просессњоро дорад: бахотирагирї, азнавхосилкунї, шинохтан ва фаромушкунї. а) бахотирагирї хамчун просесси аввали хотира беихтиёр (бе максади пешакї гузошташуда) ва ихтиёрї (бо максад) шуда метавонад. Дар холати аввал бахотирагирй бе максади пешакї гузошташуда руй медихад ва гуё худ аз худ бе кушиши иродавї ичро мегардад. Њангоми бахотирагирии ихтиёрй мо пешакй максади ба хотира гирифтани ягон ходисаю предметро мекунем. Ин хусусиятњо бисёр хам аниќ дар чараёни азёдкунии материал ифода меёбад. Одам њангоми ихтиёрї ба хотира гирифтан кушишњои зарури иродавї зохир намуда, барои бењтар ва бардавом ба хотира гирифтани материал худро сафарбар мекунад ва ба хамин максад тарз ва усулхои махсуси бахотирагириро истифода мебарад. Роли дар бахотирагирии ихтиёрї масъулияти зохиркардаи шахе ба масъалаи бахотирагирй ва ичрои мустакилонаи он мебозад. Бахотирагирии ихтиёрї хам тарзи механикї ва хам тарзи маъногї дорад. Дар мавриди якум материал бе такя намудан ба алокахои мантикии байни киемхои он азёд карда мешавад. Нишондодњои 60 статистикї, калимахои иќтибосї ва ѓ. њамин тавр ба хотира гирифта 60мешаванд. Ассотсиасиям аз руи паихамї асоси бахотирагирии механики мебошанд. Бахотирагирии маъногї бошад бо просессњои тафаккур алокаманд буда, ба фањмиши мазмуни материал ва алокахои мантикии байни кисмхои он "акя мекунад. Ин ду намуди бахотирагирї ба њамдигар печидаанд, вале бахотирагирии маъногй нисбат ба механикй дида сермањсултар аст. Бояд ќайд кард, ки њатто идроки яккаратаи материал њангоми бахотирагирии маъногї нокифоя аст. Аз ин ру материали омухташаванда бояд аз руи мазмун якчанд маротиба такрор карда шавад. Роли такрор њангоми ба хотира гирифтани номњо, раќамњо ва ѓ. бештар калон аст. б) Азнавњосилкунї беихтиёр ва ихтиёрї мешавад. Њангоми азнавњосилкунии беихтиёр образ, фикр, калима ва њиссиёт ба майлу кушиши иродавї » хотира оварда мешавад. Аз пањлўи театр гузашта, мо метавонем номи намоишномаеро, ки ба наздикї дида шуда буд ба хотира оварда, њарчанд фикри мо пеш аз он ба дигар чиз банд буд. Азнавњосилкунии ихтиёрї дар натиљаи мављуд будани максади фаъолу шуурона пайдо мешавад. Баъзан ин азнавхосилкунй бе восита, бе хеч гунна кушишњо якбора рўй медихад. Шеъри хуб азёдкардашуда хамин тавр ба осонї ба хотира оварда мешавад. Просессии бахотираоварї дар ягонагии зич бо просессњои тафаккур буда, бо шиддати муайяни системаи асаби одам алоќаманд аст ва кушишњои муайяни иродавиро талаб мекунад. в) Протсессњои шинохтан байни худ пеш аз њама бо дарачаи муайяниашон фарќ мекунанд. Мавридњое, ки дар мо фаќат њисси шиносоии объект ба вуљуд меояд, вале онро бо ягон чизи конкретии дар таљрибаи гузашта буда монанд карда наметавонем, он гоњ нопурра шинохтани он рўњ медихад. Шинохтан, баръакс дар мавридњои дигар ба пурра муайян буданаш (шинохтани пурра) фарќ мекунад. Просессии 61 шинохтан оњиста-оњиста сурат гирифта аксар ваќт бахотираоварї монанд аст ва монанди он просесси мураккабию фикрию иродавї ба шумор меравад. г) Фаромўшкунї дар ду шакл зоњир мешавад: 1) хангоми шинохта нашудан ё ба хотира оварда натавонистани њодисаю предметњо; 2) њангоми нодуруст шинохтан ё нодуруст ба хотира овардани объект. Дарачаи фаромушкунї дар ин ё он њолат метавонад гуногун шавад. Ба хотира оварда натавонистан маънои шинохта натавонистанро надорад. Яке аз дараљањои сусти протсесси фаромушкунї мањз дар њамин аст, ки одам чизи идроќкардаашро аз нав њосил карда наметавонад, вале онро шинохта метавонад. Дуюм, ба хотира овардан ё шинохта натавонистан метавонад кутохмуддат шавад: њамин хел њам мешавад, ки одам материали дар айни њол зарурбударо ба хотира оварда наметавонад, вале он чизро баъди гузаштани муњлати муайян метавонад ба хотира оварад. Ин њодисаро реминиссенсия меноманд. Мањз њамин аст, ки одам чизи идроккардаашро аз нав њосил карда наметавонад, вале онро шинохта метавонад. Дуюм, ба хотира оварда ё шинохта натавонистан метавонад кутоњ муддат шавад: њамин хел њам мешавад, ки одам материали дар айни њол зарурбударо ба хотира оварда наметавонад, вале њамон чизро баъди гузаштани муддати муайян метавонад ба хотира оварад. Ин фаромушкунї њодисаро реминиссенсия бахотираоварии меноманд. нодуруст ва Шакли нодуруст дуюми шинохтан мебошад. Материали аз тарафи мо идроќшуда бо мурури ваќт дар хотираамон возењї ва аникии худро гумм мекунад, тираю номуайян мегардад. Инчунин моњияти просесси фаромушкуниро мувофикат накардани материали ба хотира овардашуда бо њаќиќати пеш дарккардашуда ташкил медињад. Протсессии фаромушкунї бо суръатхои гуногун мегузарад: материал баъди идроќ шудан дар аввал зуд ва сипас суст фаромуш 62 мешавад. Ба љуз хусусиятњои материали омухташаванда ва идроќи он, ки боиси фаромушкунї мешавад, боз чунин сабабњоро номбар кардан мумкин аст: а) такрор накардан ва б) таъсири манфиеро, ки њангоми дар хотира нигохдорї фаъолияти баъди азхудкунї меомада мерасонад. Просессњои хотира дар одамон ба таври гуногун зоњир мешавад. Ин фарќият дар сермахсулии азёдкунї ва типњои хотира мушоњида мешавад. Суръат, бардавомї, аниќии бахотирагирї ва инчунин тайёрї ба протсесси азнавхосилкунй фарќияти одамонро дар сермањсулии азёдкунї ифода мекунад. Фарќияти одамон аз рўи типњои хотира дар он ифода меёбад, ки мавод чї тавр аз тарафи онхо ба хотира гирифта мешавад: биної, шунавої, ё бо воситаи њаракатњо (типи биної, типи шунавої, типи њаракатї). Типњои хотираро бояд аз намудхои он фарќ кард. Намудњои хотираи одамон аз рўи он, ки чй ба хотира гирифта мешавад, муайян мегардад. Типњои хотира чї тавр ба хотира гирфтани маводро ифода мекунад. Аз ин рў типњои хотира ифодакунандаи хусусиятњои фардии одамон мебошад. Одатан одамон њамаи намудњои хотираро соњибанд, вале ба њар одам фаќат ягон типи муайяни хотира хос аст. Инчунии одамони дорої хотирааи фавќуллода мављуданд, ки онњо аз дигарон бо дараљаи бомуваффаќият ба хотира гирифтани материал ва аз нав њосил кардани он фаќат карда мешавад. Хусусияти индивидуалии хотира бо хусусиятњои шахс алоќаманданд. Бояд ќайд кард, ки одамони хотираи хуб дошта на њама чизро ба хотира мегаранд ва одамони хотираи бад дошта на њама чизро фаромуш мекунанд, чунки характери хотираи интихобкунандаро доранд. Хотира ба шавку хаваси шахс вобаста аст. Материали ба шавку хаваси шахс мувофикбуда зуд ва бардавом ба хотира гирифта мешавад. Чунин сифатњои муњимтарини хотира мављуданд: суръати бахотирагирї, бардавомии ба хотирагирї ва 63 осон азнавњосилкунї. Фањмиши хотираи хуб ва бад мављуд аст. Агар хотираи хуб дар зуд ба хотира гирифтану суст фаромўш кардан зоњир шавад, он гоњ хотираи бад, баръакс, бо суст ба хотира гирифтану зуд фаромўш кардан тавсиф мешавад. Зуд ба хотира гирифтану суст фаромўш кардан бењтарин сифати хотира аст. Одамоне, ки чунин хусусиятро соњибанд, материалпро баъди як маротиба хондан ба хотира мегиранд, дар хотира нигоњ медорапнд ва нињоят њаљман пурраю бехато аз нав њосил мекунанд. Суст ба хотира гирифтану суст фаромуш кардан пайвасти дигари сифатњои хотира мебошад. Одамони чунин сифатро дошта барои азёд кардани материал ваќти зиёдро истифода мебаранд: якчанд маротиба хондан, тартиб додани љадвал ба худ наќл кардан ва ѓ. дар ин њолат материал бардавом ва дуру дароз нигоњ дошта шуда, пурра аз нав њосил мешавад. Чунин одамоне низ њастанд, ки онњо материалро зуд ба хотира гирифта, вале онро зуд фаромуш мекунанд. Онњо одатан баъди як ду руз материали мустањкамшударо бад, нопурра, норавшан ва бо хатоњои даѓал аз нав хосил мекунанд. Ин аз он сабаб руй медихад, ки чунин одамон бо зуд ба хотирагирии материал ќаноатманд шуда, барои такрори он ваќт сарф намекунанд, гуё ки хама чизро медониста бошанд. Хотира дар натиљаи зуд фаромушшавї бемањсул мешавад. Аз ин ру такрори мунтазами материал зарур аст, ки ин ба дуру дароз ва бардавом нигох доштани он имконият медихад. Аз њама сифати каммахсултар суст ба хотира гирифтану зуд фаромўш кардан аст. Одамон дар чунин њолат барои азёд кардан ваќти зиёдеро сарф мекунанд, вале ба натичаи дилхоњу зарурї ноил намешаванд, чунки материал нопурра ва норавшан аз нав њосил мегардад. 64 МАФЊУМ ДАР БОРАИ ЭМ0ТСИЯЊ0 ВА ЊИССИЁТ Дар љараёни маърифат муносибати ба худ хоси субъективии одам ба предмети маърифат ташаккул меёбад. Ин муносибатро эмотсияњо ва њиссиётњо меноманд. Одам олами ињотакардаро фаќат ба хотираи просесси инъикос инъикос намекунад. Инъикоси дар просесси эволютсия инкишофёбанда имконият медихад, ки организм ба муњити ињота карда мутобиќ шавад ва ин дар навбати худ барои ќонеъ гардонидани талаботњои организм низ зарур аст. Одам бо предметњои олами ињотакарда амал карда, онњоро дониста мегирад ва бо ин муносибатњои гуногунро нисбат ба предметњо ва њодисањои њаќиќат зоњир менамояд. Муносибати субъективии одам ба њодисањои њаќиќат, ки дар шуур њамчун њиссиёти азсаргузаронандаи ботинї инъикос ёфта, дар њолатњои гуногуни организм ифода меёбад эмотсия номида мешавад. Эмотсия характери мусбат ё манфиро дорад. Одам вобаста ба мавќеи ишѓолкардаи њамон як предмет дапр фаъолияти харрузааш муносибатхои гуногунро метавонад зоњир кунад. Инчунин муносибат ва њиссиётњои ботинии боз њам мураккабтар мављуданд, ки онњоро њамчун эмотсияњои духела (ба ном амбивалентї ) тавсиф медињанд. Хусусияти характернокї эмотсияњо он аст, ки онњо дар харакатњои ба ном ифоданок : мимика (њаракатњои ифоданоки руй), пантомимика (њаракатњои ифоданоки тамоми бадан), имову ишорањо, андом ва нутќ зоњир мешаванд. Эмотсияхо бо фаъолияти узвњои дохилї алоќаманданд. Бинобар ин њангоми зоњир намудани муносибатњои муайян ба предметњо, одамон ва њодисањо дар организми одам дигаргунињои физиологї руй медињанд, 65 ки дар таѓъирёбии фаъолияти нафаскашї, шиддатёбии фишори хун дар руй, вайроншавии назми кори дил ва ѓ. ифода меёбанд. Эмотсияхо бо њиссиётњо алоќаи зич доранд ва аксар ваќт байни онњо фарќ намегузоранд. Бояд ќайд кард, ки эмотсияњо ба њайвонњо низ хос мебошанд. Худи њамин ба зарурати фарќ кардани эмотсияњои инсон ва њайвон далолат мекунад. Эмотсияњои инсон вобаста ба сохти мураккаби физиолога, мавсуд будани системаи дуюми сигналї ва шуур сифатан аз эмотсияњои њайвонот фарќ мекунад. Вобаста ба табиати иљтимої доштани шуури инсон, дар сохаи эмосионалии одам шакли махсуси муносибат ба олами ихотакарда ба вучуд омад, ки он њиссиёт мебошад. Њиссиёт чунин њолати психикиест, ки муносибати ичтимоии одамро ба олами моддї, ба худ нисбат ба фаъолияти худ ва одамони дигар ифода мекунад. Минбаъд мафњумњои «эмосия» ва «њиссиёт» хамчун мафњумњои бо њам наздик ва ичунин аз якдигар фарккунанда истифода мешаванд. Њиссиёт ва эмосияњо дар фаъолияти њаётии одам таъсири амиќ мебахшанд. Њиссиёт ва эмосияњои стеникї (рухбахш) ба одам ќувват бахшида, хаёту фаъолияти уро баланд мебардорад, аммо њиссиёт ва эмосияњои астеникї (афтодарухї) бошад бар хилофи он таъсири нињоят бадро расонида, дар пастшавии фаъолияти шахс зоњир мешавад. Ќаноатманд шудан ё нашудани талаботњои одам ба пайдоиши холатхои гуногуни эмосионалй сабаб мешаванд. Таѓъирёбии њолати организм ба дараљаи ќонеъгардии талаботхои одам вобаста буда ба эмосияњо ва њиссиётњо алоќаманд аст. С.С.Корсаков моњияти эмосияњоро бисёр амиќ дарк намуда, онњоро сигналњое номид, ки њолати ботинии организм ва шахсро инъикос менамоянд. маълум аст, ки ба њолати руњї эњсосоти љисмонии тандурустии одам, яъне импульс ва сигналњое, ки аз узвњои дохилии 66 организм меоянд, таъсири бузург мебахшанд. Эмосияњо дар љараёни таъсири байнињамдигарии организм бо муњити берунї ба вуљуд меоянд, зоњир мешаванд ва тараќќї мекунанд. Ин реаксияи организм ба таъсироти олами беруна мебошад. Ин њолат аз он шањодат медињад, ки принсипи рефлекс њамчун принсипи асосии фаъолияти системаи асаб ањамияти худро дар фањмиши таасуротњои эмосионалї низ пурра нигоњ медорад. Албатта организми зинда дар просесси эволюсия мунтазам тараќќї мекунад ва дар натиљаи он маљмуи зиёди талаботњои содда ва мураккаб ба вуљуд меоянд. Дар алоќамандї ба ин гуногунию рангорангии эмосияњо низ меафзояд. Аз як тараф ин эмосияњои содда, ки бо таалботњои бевоситаи организм-гуруснагї, ташнагї, давом додани наел алокаманданд ва аз тарафи дигар ин њиссиётњои аќлї, эстетикї, ахлокї, ки дар љараёни муносибати байни одамон ба вуљуд омадаанд ва инкишоф ёфтаанд. Чунин эмосияњои содда ба монанди њисси гуруснагї, ташнагї, худнигохдорї, давом додани наел бо рефлексхои гайришартї зич алоќаманданд ва асоси физиологии онхоро фаъолияти соњаи таги пустлох ташкил медихад. Эмосия ва ё њиссиёти мураккаб ба фаъолияти пустлохи нимкурањои майнаи cap алокаманд аст. Аксарияти эмосияњои одам дар асоси љавоб гардондан на ба ангезандањои ѓайришартї, балки сигналию шартї ба вуљуд меоянд. Агар одам таасуротњои рўзи гузаштаро љамъбаст кунад, он гоњ дар байни онхо албатта таасуротхое низ пайдо мешаванд, ки бо ангезандахои ѓайришартї алокаманданд. Аммо маълум мешавад, ки ќисмати зиёди њиссиётњои азсаргузаронидаи одам бо ангезандахои сигнали шартї адлокаманд мебошанд. Эмосияњо, ки хосияти ё кисмати људонашавандаи њамаи фаъолияти олии асаб мебошанд дар асоси фаъорлияти муттањидаи њам пустлох ва 67 њам соњаи таги пустлохи майнаи cap ба вуљуд меоянд. Эмосияњо њар Ќадаре, ки мураккаб бошанд, њамон ќадар иштироки пустлох бештар мешавад. Роли муњимро дар эмосияњои махсуси инсони системаи дуюми сигнал, яъне нутќ мебозад. Фаъолияти сохаи таги пустлох асоси эмосия ё инстинкхои содда , эмосияи гуруснагї, хунигохдорї ва хоказо мебошад. Ин чо нишондоди И.П.Павловро дойр ба рефлекси тахминй кайд кардан зарур аст. Мувофиќи гуфтаи И.П. Павлов рефлекси тахминї бо тамоми нозукии худ њангоми иштироки функсияи олии анализатории нимкурањои калон ба амал меояд. И.П.Павлов дар таасуротњои эмосионалї иштирок ардани пустлохро бевосита нишон додаст. Пайдоиши ин ё он хиссиётро бо кувватдихї ё вайроншавии стерлотикхои динамикї алокаманд мекард. Шароитњои мусоид ва мукаррарии њаёт, ахволи хуби саломатй бо осон пайдошавии алокахои муваккатии асаб алокаманданд ва хамчун холатхои мусбат њис карда мешаванд. Вайроншавии тартиботи мукаррарии њаётї, бад шудани саломатй таасуротхои манфиро ба вучуд меоранд. Одам махсусан хангоми вайрон шудани алокахои муваккатї таасуротњои сахтро аз cap мегузаронад. Натиљаїои тадќиќоти эксперименталї ва мушохидањои клиникии солњои охир имконияти чунин хулоса бароварданро медињанд, ки ташаккул ва љоришавии њолатњои эмосионалї ба амал кардани формасияи ретикулярї муайян карда мешавад. Њангоми њолатњои эмосионалї ва эффективии ѓазаб, хашмгинї, тарс, њаячони дуру дарози формасияи ретикулярї ба вучуд меояд, ки фаъолияти онро пустлохи нимкурањо калони майнаи cap назорат мекунад. Инчунин вобастагии њолатњои эмосионалї аз фаъолии физиологии баъзе марказхои дар таламус, гипоталамус системаи лимбй ва уњдањои соњаи таги пустлох љойгир шуда муайян шудааст. 68 Дар писхология чунин таснифоти њиссиёт ќабул шудааст: 1) њиссиёти аќлї (маърифат), 2) њиссиёти ахлоќї, 3) њиссиёти эстетикї. Њиссиёти аќлї њамчун њиссиёти олї дар љараёни фаъолияти фикрии одам (њайрат, боварї, шубња ва ѓ.) ва њангоми бањо додани њодисањои ињотакарда, одамон, предметњо (њисси њаљв, истењзо ва ѓ.) ба вуљуд меояд. Њиссиёти ахлоќї дар просесси фаъолияти якљояи одамон њамчун муносибати одам ба рафиќон, кор, меъёрњои рафтор зоњир мешавад ва тараќќї меёбад. Ба инхо таалуќ доранд: њиссиёти рафоќат ва дустї, коллективизм ва ватандустї, њиссиёти вазифашиносї ва виљдон. Њиссиёти ахлокї бештар шахсияти одам, чахонбинї ва эътикоди уро тавсиф медихад. Њиссиёти ахлокї монанди дигар намудхои хиссиёт водоркунандаи дохилї, мароми рафтору фаъолияти одам мебошад. Аз ин ру дар назди мактаб вазифаи тарбияи њиссиётхои баланди ахлокї меистад. Њиссиёти ахлокї њангоми идроќ ва офаридани асархои санъат ва хаёт ба вучуд меояд. Эмосия ва хиссиёти одам ќувваи гуногунро дошта метавонад ва он ба хусусиятњои индивидуалии шахс, хосиятњои характерноки объект, ки ба он муносибати њисси равона мешавад, вобаста аст. Вобаста ба ќувваи майли зоњиршуда ба ин ё он объект њиссиёти раѓбат ва марокро зоњир мекунанд. Раѓбати хиссиёти пуркувват, устувор ва дарозмуддат буда, ба фаъолияти одам таъсири амалї мебахшад, саъю кушишњои иродавии ўро, ки бо нияти расидан ба маќсад ва ё ба объекти раѓбат равона шудаанд, пурзур мекунад. Марок ба фаъолии шахс таъсири нисбатан кам бахшида, чандон устувор нест. Раѓбатњоро аз руи сифатњои шахсии одам дида фарк мекунанд. Рагбатњои мусбат гуфта рагбати равняй иљтимої доштаи шахсро меноманд, ки манфиати чамъиятро ифода менамояд. Рагбатњои манфї бо максадхои худпарастонаи шахе тавсиф дода мешавад. Чунин 69 рагбатњо одатан шахсро вайрону иродаи уро суст мегардонанд ва психикаашро афсурда мекунанд. ЊОЛАТЊОИ ЭМОСИОНАЛЇ. Психология дар баробари просессхои психикй ва хусусиятхои психологии шахе, инчунин холатхои психикиро (андешамандї, хушхолї, илхом, рухия ва г.) меомузад, ки онхо бо эмосияхои инсон зич алокаманданд. Њолатњои эмосионалї на танњо ба характери љоришавии фаъолияти психикии шахе вобастаанд, балки ба он таъсири муайян низ мерасонанд. Њолатњои эмосионалї характери гузаранда, устуворї ва бардавомии гуногунро доранд. Онњо то андозае ифодакунандаи сифатњои шахс мебошанд. Чунин њолатњои эмосионалиро фарк мекунанд: њолати эффект, руњї, рагбат. Њолати руњї гуфта холати дарозмуддати эмосионалиеро меноманд, ки ба соришавии просессхои психикї дар фаъолияти одам таъсир мерасонад. Њолати руњї аз љихати давомот гуногун буда бо сабабхои муайян ба вучуд меояд, вале одам на хама вакт сабаби ин ё он њолати руњиро фахмида метавонад. Њолатњои рўхии одам бо просессњои иродавї алоќаманданд ва идора мешаванд. Одами кавиирода гуломи њолатњои руњї намебошад. Дараљаи инкишофи шахс ба идоракунии њолатњо таъсир мерасонад. Њолати эмосионалии аффективї шахс ифода дар тадриљан ёфта, нињоят баландшавии серхаракт ва шиддати равшан зохиршаванда аст. Ин њолат дар вазъиятњои пурихтилоф бисёр вакт якбора ба вуљуд меояд. 70 Аффект - ин њиссиёти кутоњмуддат ва пурљушу хуруш мебошад. Мисоли аффект (дар њаёт одатан якбора оташин шуданро чунин њиссиёт меноманд) хиссиёт" газаб, маъюсй, шодй, таре ва гайра шуда метавонад. Раѓбат хиссиёти дарозмуддат, устувор ва пурќувват мебошад. Раѓбат њамеша предмет аст, яъне бо мављудияти саъю кушиш нисбат ба объектњои муайян (рагбат ба хондан, ба мусикй, ба варзиш ва х.) тавсиф дода мешавад. Њолатњои эмосионалї на танњо ба хусусиятњои физиологї, балки ба хусусиятњои психологї низ вобаста мебошад. Масалан аффект дар одамони беодоб, густоњ ва ѓашдор бештар мушохида мешавад. Мо ба хама њолатњои эмосионалї метавонем њам бањои мусбат ва њам манфї дињем. СИФАТЊОИ ЭМОТСИОНАЛИИ ШАХС. Чунин сифатњои эмосионалии шахсро фарќ мекунанд, ки ба симои психики у таъсири амиќ мебахшанд: 1) мехрубонї; 2) мутаасирї; 3) хурушонии табъ; 4) хассосї; 5) рагбатнокї. Одами мењрубон тавасуроти эмотсионалии шахси дигарро мефањмад, ба ў њамдард мешавад ва кушиши дар вазъиятхои душвор ба ў ёрї доданро мекунад. Ин сифати мусбати бењтарини одам ба шумор меравад. бар хилофи одамони мењрубон шахсмони хунсард низ вучуд доранд, ки ба таасурот ва бадбахтии дигарон њисси бефарќ зоњир мекунанд. Мутаасир - ин сифати эмотсионалии шахс буда майли хис намудани хамаи чизи дар атроф руйдодаро ифода мекунад. Ин сифат ба одамони хурушонтабъ низ зос аст. Чунин одамон одатан мутаасиршаванда, чобук, њардамхаёл ва пурњаячон буда, ба тахлили таассуроти азсаргузаронидаи худ дода мешаванд. 71 Бодиккатї чунин сифати одамон аст, ки он майли пассивона дар дарк кардани олами ињотакардаро дар асоси њиссиёту таасуроти худ ифода мекунанд. Раѓбатнокї дар серњаракатию пурѓайратии одамон зоњир мешавад ва ба одамони дорої таасуротњои бои эмосионалии њаёт буда хос мебошад. Бар хилофи онњо одамони «дилсард» бо кам будани таасуротњои дар њаёташон азсаргузаронида тавсиф дода мешаванд. Сифатњои зикршудаи шахс ба одамон дар дараљањои гуногун хос мебошанд пайвасти ин сифатњо дар шахс симои такрорнашавандаи психикии ўро ба вуљуд меоварад. Њиссиёт ва эмосия дар сараёни хаёт инкишоф ва такмил меёбанд. Одам худро дониста гирифта истода, бо ин идора карда тавонистани хиссиётхои худро ёд мегирад. И.П.Павлов ќайд мекард, ки роли бузургро дар ба тартиббарории сохаи эмосионалии боздории дохилии фаъоли хосил кардашуда мебозад, ки зимни он иродаи тарбия ёфта дар назар дошата шудааст. «Фарз кардеммегуяд И.П.Павлов, - одами бо системаи асбаи зуд ба ѓазаб оварда шуда мехоњад, ки кахру газаби худро бо суханони дурушт ифода кунад, вале боздории дохилй ба ин имконият намедихад». Ин як шакл аст. Агар одам бо калимахои дурушт ифода кардан хохад, вале аз окибатхои вазнини он тарсад ва худро нигох дорад, он гох ин шакли дигар аст. Ин дар холати якум-боздории фаъол ва дар холати дуюм-боздории берунї ё пассифона аст». Тараќиёти сохаи эмотсионалии одам аз овони кудакї cap мешавад. Хусусиятњои системаи асаб, шароитњои њаёт ва фаъолияти одам, талабот ва шавќу њавасњои у, доира ва характери муошират-њамаи инхо шароитњои муњимтарини ташаккули соњаи эмотсионалии шахс мебошанд. 72 ДИЌЌАТ. НАМУДЊОИ ДИЌЌАТ Ба одам њамеша миќдори зиёди ангезандењо (равшанї, садо, њаљм, масофа ва ѓ.) таъсир мерасонанд, вале онњо бо аникї ва пуррагии гуногун фањмида гирифта мешаванд. Ин ба характери фаъолияти шахс вобаста аст. Барои бомуваффаќият љоришавии фаъолияти одам нигаронидани фаъолияти психикї ба предмету њодисањои муайян, инчунин ба эњсосу фикрњо ва умуман ба просессњои психикї ва аз њама чизњои боќимонда дур шудан зарур аст. Нигаронидани фаъолияти психикї ба предметњои муайяни њаќиќат, ки инъикоси махсусан равшанї уро таъмин мекунад, диќќат номида мешавад. Механизми физиологии диќќат хамчун протсесси психикии нихоят мураккаб аст. Асосан протсесси нигаронидани фаъолияти психикї ба объекта бо мављудияти манбаи оптималии њаячон дар майнаи cap (И.П. Павлов) муайян карда мешавад. А.А. Ухтомский таълимоти доминанта, яъне манбаи хукмфармої њаяљонро ба миён гузошт, ки он аз манбаи оптималии хаячон бо дарачаи баланди устувориаш фарќ мекунад. Доминанта на танњо манбаи њаяљони аз нав пайдошударо бозмедорад, балки ба пурќувватшавии фаъолияти ќисматњои муайяни пустлохи майнаи cap ё худ марказњои асаб низ мусоидат мекунад. Механизми бавуљуддории диккат дар майнаи сари одам нисбат ба њайвон дида мураккабтар аст ва он бо фаъолияти системаи дуюми сигнали зич алоќаманд аст. Диќќати одам дар хусусиятњои зоњирї, яъне дар андом ва ќиёфаи у аён мешавад. Донистани ин љињат махз ба онњое зарур аст, ки бо кудакон 73 сару кор доранд, то ки онњо дарачаи бодиќќатии кудаконро аниќ муайян кунанд ва таќсимоти диќќатро дар рафти дарс назорат намоянд. Се намуди диќќатро фарќ намоянд: беихтиёр, ихтиёрї, баъдиихтиёрї. Диќќати беихтиёрро хусусиятњои ангезандањои ба одам таъсиркунанда ба вуљуд меоварад. Пеш аз њама ба ќувваи ангезанда (овози баланд, рушноии дурахшон ва ѓ.), серњаракатии предмет ва наву ѓайримукаррарї будани ангезанда вобаста аст. Диќќати беихтиёр кутоњмуддат буда, ѓолиби равшан ифодаёфтаи эмотсионалиро дорад, яъне ба њолати рудї , кайфият мутаасиршавї, орзую умед, талабот ва шавќу њаваси одам вобаста мебошад. Пас, диќќате, ки бе максади пешакй гузошташуда ба вучуд меояд, диккати беихтиёр номида мешавад. Диќќати ихтиёрї малакаю мањорати махсусро талаб мекунад ва бо фаъолию равняї иродавии шахс алоќаманд аст. Диќќате ки дар натиљаи маќсади шуурона гузошташуда пайдо мешавад диќќати ихтиёрї ном дорад. Ин диќќат дар рафти кори таълимї бо хонандагон тарбия меёбад ва дар навбати худ ба ташаккули хислатњои иродавии шахсияти хонанда таъсир мерасонад. Нигоњ доштани диќќати ихтиёрї ба як ќатор шартњо вобаста аст. Масалан, диќќат њангоми равшан фањмидани маќсад ва вазифањои фаъолияти иљрошаванда ва дарк кардаии вазифаи худ дар иљрои фаъолияти муайяи боз њам устувортар мешаванд. Ба пайдоиши диќќати ихтиёрї шароити мувофиќ ва одатшудаи кор низ мусоидат мекунад. Њолатњои психикии одам шарти мухими нигох доштани диккат мебошад. Протсесси нигаронидани шуур ба фаъолияти муайяни зарурй дар одами рухбаланд ба осони ба вучуд меояд. Диќќати баъдиихтиёрї дар худ њам боз баъзе љињатњои диќќати ихтиёрї ва беихтиёрро дар бар мегирад. Ин намуди диќќат барои он 74 баъдиихтиёрї номида мешавад, ки дар асоси диккати ихтиёрй ва баъди он ба вучуд меояд. Диќќати баъдиихтиёрї бо пастшавии фаъолии иродавї тавсиф дода шуда бештар ваќт ба хусусиятњои шахс муайян карда мешавад. Вобаста ба он ки объекти диќќат дар олами берунї љойгир шудааст ва ё дар шакли эњсосот, фикр, таассуроти шахс вуљуд доранд, намуди диќќати ва дохилиро људо мекунанд. Диќќати беруни барои ба тартиб даровардани фаъолияти љисмонии одам имкон медињад. Диќќати дохилї бо фањмидани фаъолияти худ, олами ботинии худ ва бо худшиносї алокаманд аст. Диќќати берунї ва дохилї фаъолияти якдигарро бозмедоранд, чунки якбора ба њодисањои берунї ва ботинї равона кардани фаъолияти шуур душвор аст. Шахс ба диќќати дохилї амали ояндаи худро ва натичаи имконнопазири онро пешбинї карда наметавонад. Мањорати фикр кардан ва бо андеша амал намудан бо функсияи диккати дохилї алоќаманд аст. Намудњои диќќати дида баромадашуда дар навбати худ ба ташаккули хислатњои шахс боис мешаванд. Хусусиятњои диќќат. Хусусиятњои асосии диќќат инхоанд: њаљми диќќат, таќсимоти диќќат, мутамарказияти диќќат, устувории (калавиш ё дуршавї)-и диќќат, кучонидани диќќат. 75 Њаљми диќќат ба миќдори объектњое, ки дар як вакт ба дараљаи кифоя равшан дарк карда мешаванд, чен карда мешавад. Масалан: азбаски хонандаи синфи якум фаќат ба њарф ё њиљо диќќати худро равона карда метавонад, бинобар ин њангоми хондан ў ба душворињои зиёде дучор меояд, хонандае, ки малакаи хонданро дорад, диќќати худро якбора ба якчанд њарфњо, ки калимаро ташкил медиханд равона мекунад. Њаљми диќќат бахусусиятхои объектњои даркшаванда, ба таљриба ва вазифаи гузошташуда вобаста аст. 75 Таќсимоти диќќат хусусияти муњими протсесси диќќат буда, ќобилияти дар як ваќт ба ду ё зиёда объект равона кардани фаъолияти шуур мебошад. Ин хусусиятро дар хонандагон тарбия намудан зарур аст, зеро ки онхо дар рафти фаъолияти таълимї хамеша бо якчанд объект сару кор пайдо мекунанд. Масалан, хонанда хангоми навиштани диктант бояд дар ваќт њам гуш кунаду нависад ва њам фикр кунаду навиштаашро санљад. Мањорати таќсим карда тавонистани диќќат дар фаъолияти амали њосил карда мешавад. Одатан дар љараёни фаъолият дар маркази диќќати одам фаќат ягон объекти аник мемонаду кисми дигараш дар атрофи он љойгир мешавад. Аз нуктаи назари физиологї ин бо мавчудияти фаќат як манбаи оптималии њаячон дар пустлохи майнаи cap шарњ до да мешавад. Мутамарказияти диккат хамчун хусусияти мухимтарин, дар доираи як объект ё фаъолият нигох доштани фаъолияти психикй ва эътибор нагирифтанидигар ходисаю объектхоро дар бар мегирад. Шахс дар ин њолат пурра ба фаъолият до да мешавад ягон даќиќа њам аз он фикри худро канда мекунад. Њатто чи тавр гузаштани ваќтро намефањ њамаи ин ќувваи калони мутамарказияти диќќатро ифода мекунад. Устувории диќќат - ин дар доираи нигоњ доштани диќќат мебошад. Ин хусусияти диќќат ба якчанд сабабњо вобаста аст: ба ќувваи протсесси асабї, характери фаъолият, муносибат ба кор, одатњои 76 устуворшуда… Њолате, ки ба диќќати устувор мувофиќ аст, дуршавї мебошад, ки дар калавишњои диќќат ифода меёбад. Кўчонидани диќќат - ин бо маќсад нигаронидани фаъолияти психики аз як объект ба объекти дигар мебошад. Кучонидан аз парешонии диќќат бо дараљаи фањмидашавии маќсаду вазифањое ки гузоштаи шахс фарќ мекунад. Баъзе одамон аз як фаъолият ба фаъолияти дигар зуд гашта метавонанду баъзе одамони дигар суст аз ин 76 руй ё зуддии кучонидании диќќат ба серњаракати протсессњои асосии асабї (њаячон ва боздорї) вобаста аст. Кучонидани диккат хангоми мондашавй ичрои кори якхела фоиданоку зарур мебошад. Диккат дар рафти ташаккулёбии шахе тараккй мекунад ва такмил меёбад. Аз ин ру одам бо сифатњои тайёри диќќат таваллуд намешавад, балки дар натиљаи таълиму тарбия, таъсири шароитњои њаёт соњиби онхо мегардад. Одамонро аз рўи сифати бодиќќатї ва парешонии диќќат аз якдигар фарќ мекунанд. Бодиќќатї њамчун хислати шахе аз рўи таносуби намудњои гуногунии диккт дар фаъолият муайян карда мешавад. Бартари доштани диккати ихтиёрї ба одами максаддору боирода хос аст ва хукмфармо будани диккати беихтиёр аз сустии ирода ва парешонии бењад шаходат медихад. Сабаби парешонии мутамарказияти диккат мебошад, ки он дар натиљаи нињоят ба кор дода шудани одам ба вуљуд меояд. Сифатњои номбаршудаи диќќат ба дараљаи муайян хислатњои шахсияти инсонро тавсиф медихад, аз ин ру тарбияи ин ё он сифати диккат бо ташаккули шахмиятии кудак зич алоќаманд аст. Масалан, кўдакони синни томактабї ва мактаббачањои хурдсол диќќати беихтиёр, ноустувор ва њачман кам хос мебошад, ки онњо дар протсесси ташкили диќќат дар дарсњо ва иљрои вазифањои хонагї хусусиятњои дигарро соњиб мешаванд, яъне оњиста-оњиста ба диќќати ихтиёрї ва устувор табдил меёбанд, ки ин пеш аз њама ба кушишњои иродавии хонанда вобаста аст. Тарбияи диќќат бо тарбияи сифатњои иродавии шахс алоќаманд аст. 77 ИРОДА ВА СИФАТЊОИ ИРОДАВИИ ШАХС Одам олами ињотакардаро бо воситаи эњсосу идроќ ва хотира на танњо инъикос менамояд, балки онро мувофиќи маќсаду талаботњои худ дигаргун месозад. Мо мушоњида мекунем, ки чї тавр одам чизеро рад карда, барои бартараф намудани монеањо ќувваи аќлию љисмонии худро сарф мекунад ва бањри маќсади гузошташуда кушишњои зиёд ба харљ медињад. Одам бо ёрии тафаккур маќсаднок аниќ намуда, барои ба даст овардани натиљаи дилхоњ кай ва дар куљо ба кор андохтани тамоми ќувваю кушишњои худро муайян мекунад. Аксар ваќт ба маќсади бо бартараф намудани душворию монеањои объективию субъективї алоќаманд аст. Чунин фаъолияти психикии одам, ки дар амалњои шуурона ва барои ба даст овардани маќсади муайян нигаронида шудаанд зоњир мегардад, ирода номида мешавад. Аз таърифи додашуда бармеояд, ки ба таври алоњида ва махсус дар бораи протсессњои иродавї сухан рондан комилан хатост. Дурусттараш дар бораи ќисматњои иродавии њар як амали психикї, њар як њаракати психикї сухан гуфтан ба маќсад мувофиќ аст. Психика табиати ягонаро дорад ва таќсим намудани он ба аќд, њиссиёт, ирода шартї аст ва аз ин ру бехтараш бигуем, ки дар хар рафторимо, дар хар амали психикй амали иродавї низ њамчун кисми таркиби иштирок мекунад. Њаракати аз њама оддии психикиро, ки ба ќонеъ гардонидани талаботхо равона карда шудааст майл меноманд. Майл љањду кўшиши номуайян ва соддаи одамро ба фаъолият ифода намуда, дар он амал ва маќсад њануз ноаниќ аст. 78 Ваќте ки аз тарафи одам дараљаи заруратии талабот фањмида гирифта мешавад, ваќте ки маќсад ва роњњои иљрошавии он маълум мегарданд, он гоњ сухан аз хусуси хоњишњо меравад. Амалњои иродавї протсесси мураккаб ба шумор рафта се зинаи худро дорад. Якумаш зинаи пайдоиши саъю кушиш ба фаъолият ва дуюмаш муборизаи маромњо мебоад. Барои одам танхо донистани максади гузошташуда кам аст, инчунин бояд маромњоеро низ донист, ки одамро барои ин тавр ё он тавр рафтор кардан мачбур кардаанд. Зинаи муборизаи маромњо бо кабул кардани карор тамом мешавад. Сипас зинаи сеюм фаро мерасад, ки дар он ќарори ќабулкардаро иљро мекунанд ва он бартараф намудани чї берунї ва чї даруниро дар бар мегирад. Аз хусуси сустии ва ё пурќувваи ирода сухан ронда, ќайд кардан зарур аст, ки ин мафњумњо вобаста ба дараљаи зоњиршавии амалњои иродавї мазмунан гуногун шуда метавонанд. Саъю кушиши нокифоя ба фаъолият боиси зоњиршавии ирода мегардад, ки ин аз беташаббуси шањодат медињад. Ваќте, ки одам аз зинаи дуюм яъне муборизаи маромњо баромада наметавонад, њангоме, ки калавиши дуру дароз ба амал меояд ва маслињату машварат зарур мешавад, он гоњ ин бељуръатии ўро нишон медињад. Бинобар ин дар зинаи сеюм, ваќте, ки карор ќабул карда мешаваду монеањо бартараф намегарданд ва хоњишњо реалї намешаванд, онгоњ, мегуянд, ки дар чунин одамон устуворї намерасад. И. П.Павлов асосњои нейрофизиологии амалњои ихтиёриро муайян намуда, кайд мекунад, ки ин омилњо дар натичаи фаъолияти сохаи кинестезии пустлох ва фаъолияти нугњои дар пустлох воќеъгаштаи анализаторњо ба вуљуд меоянд. Пас амалњои ихтиёрї натиљаи фаъолияти тањлилию таркибии пустлохи майнаи cap мебошад. 79 Ирода хусусияти људонашавандаи психика ба шумор меравад. Ирода бо дигар њодисањои психикї ва пеш аз њама бо тафаккур алоќамандии зич дорад. Чунки иљронамоии идоравии рафтор дар бошуурона равона кардани ќуввањои аќлию љисмонї барои ба максад расидан ва ё аз фаъолият нигоњ доштани одам ифода меёбад. Инчунин ирода ба соњаи эмотсионалии одам алоќаманд аст. И.М. Сеченов таъин мекунад, ки ирода љанбаи фаъоли њиссиёт ба шумор меравад. Ирода дар фаъолияти инсон зоњир мешавад ва дар як амали иродавї се зинаро људо кардан мумкин аст. Якум фањмида гирифтани маќсад. Ибтидои њар гуна фаъолияти одам бо маромњои муайян (хоњишњо, майлњо, далелњо ва ѓ.) алоќаманд аст ва протсессњои психикї аллакаї дар њамин гуна зина махсусан дар њолатњое, ки маромњои номуайян љой доранд, роли муњим мебозанд. Барои саршавии фаъолият ќабули ќарор зарур аст, яъне људо намудани як гуруњи хоњишњо аз дигарашон ва ба вуљуд овардани образи идеалии маќсад. Фањмида гирифтани маќсад холати бошиддатро паст мекунад ва барои боз хам бомуваффаќият љоришавии фаъолият шароитњо меофарад. Зинаи дуюмро иљрои амалњои иродавї банаќшадарории роњњои бамаќсадрасї ташкил медихад, ки ба шиддати иродавї зич алоќаманд аст. Зуњуроти бошиддати иродавї баъди пурра аниќ шудани роњу воситањои ба маќсадрасї сусттар мешавад. Сеюмин зинаи иљрошаванда, ки дар он ќарори ќабул кардашударо иљро мекунанд. Иљрои маќсадњои гузошташуда ба кушишхои иродавї алоќаманд аст, ки онњо љидду љањди одамро мувофиќи ќарори ќабул карда шуда, роњу воситахои интихобгардида ва максадхои фаъолият бошуурона равон кардан идора мекунанд. Њангоми иљрои маќсадњои фаъолият монеањои берунї ва дохилї вомехуранд, ки дар шуури мо 80 инъикос ёфта, шиддати иродавиро ба вуљуд меоварад ва барои паст кардани он мањз амалњои иродавї зарур мешаванд. СИФАТЊОИ ИРОДАВИИ ШАХС Сифатњои иродавии одам дар фаъолият суботкорї, худкорї, мустакилї-чунинанд сифатњои ирода. Маќсаднокї - ин мањорати рафтори худро бо маќсади ањамияти муњим љамъияти дошта тобеъ кардан мебошад. Ин сифати шахс дар њаёти љамъиятї ва шахс одам зоњир шуда метавонад. Ќатъият - ин ќобилияти сари ваќт кабул кардани ќарори аниќу устувор ва бе таъхири зиёдати ба ичрои он шурўъ кардан мебошад. Ќатъият хамчун сифати шахс аз дараљаи баланди инкишофи ирода дарак медихад. Сифати муќобили он бечуръатї мебошад, ки дар духелагии фикр ва њиссиёт зоњир мешавад. Одам дар ин њолат маќсад ва роњњои номувофиќи ба маќсад расиданро интихоб мекунад, бе њељ љидду љањди идоравї бо саросемагї ќарор ќабул мекунад. Суботкорї дар ќобилияти муддати дароз равона ва назорат кардани рафтор мувофиќи максади гузошташуда зохир мешавад. Одами суботкор на танхо њолатњои ба вучуд омадаро, ки дар онњо фаъолияти у мегузарад истифода мебарад, балки мустакилона шароитхои боз њам мусоидаттарро низ фароњам меоварад. Агар субботкорї аз вуљудияти сифатњои иродавии шахс дарак дихад, он гох якравї баръакс аз набудани ирода гувоњї медихад. Худдорї - ин ќобилияти худ ва рафтори худро назорат кардан, худ ва хоњишу њиссиёти худро идора карда тавонистан мебошад. Ин сифати иродавии барои бартараф намудани монеъањои ботинї ба рафти фаъолият халал расонанда мадад мекунанд. Чунин одам тобовар ва пурсаб аст. Мустакили њамчун сифати иродавї дар мањорати бо ташаббуси худ маќсад гузоштан ва пайдо кардани роњњои ноилшавї ба он ифода 81 меёбад. Одами мустаќил рафтори худро бо фикру эътиќодњои шахсии худ тобеъ мекунад ва ба ќабул намудани маслињату нишондодњои оќилонаи дигарон низ омода аст. Инчунин одамони талкиншаванда восехуранд, ки онњо мањорати зоњир намудани кушишњои иродавиро надоранд ва ба таъсиру иродаи одамони дигар тез дода мешаванд. Љасурї, далерї, мардонагї, матонат, боинтизомї сифатњои пурќимати иродавии шахсияти одам ба шумор мераванд, ки бисёр ваќт пайвасти индивидуалии сифатњои дар боло зикршударо ташкил медињанд. Одами дараљаи баланди сифатњои иродавї доштаро одами ќавиирода меноманд. Сифатњои алоњидаи иродавии онхо метавонанд характери инкишофи индивидуалї дошта бошанд. Масалан, одами ќатъї камсуботкор њам мешавад. Одамоне, ки дараљаи пасти сифатњои иродавиро соњибанд, одамони сустиродаанд. Ирода њамчун протсесс ва сифатњои иродавии шахс дар љараёни њаёту фаъолият ташаккул меёбанд. Роли коллектив низ дар тарбияи ирода калон аст. Аз ин ру барои муайян кардании роњњои ташаккули сифатњои иродавии шахс њар љињата донистани ин сифатњо зарур аст. АЌЛ ВА ЌИСМАТЊОИ ТАРКИБИИ ОН Аќл функсияи љузъии фаъолияти психикї набуда, маљмўъ ва яклухтии протсессњои маърифатиро ифода мекунад, ки аз ќисматњои гуногун иборат аст. Ба ќисматњои таркибии аќл пеш аз њама хотираро дохил кардан зарур аст. Хотира ба нигоњ доштан ва истифода бурдани таљрибаи гузаштаи њаёт имконият медињад. Асоси онро баркарор намудани 82 алоќањои муваќќатии асабї ташкил медињад. Аксарияти одамони боаќл бо хотираи хеле хубашон низ фарќ мекунанд. Њарчанд ин кисмат барои фаъолияти аќлї муњим бошад њам, вале на аз мухимтарин кисматхо ба шумор меравад. Ин њатто дар гуфтугўи оддии одамон таљассум ёфтааст. Ин ё он кас икрор мешавад, ки ў соњиби хотираи суст аст, вале пайдо кардани шахсе мушкил аст, ки бигуяд: «Ман камаќлам». Тасодуфи нест ки мафњумњо аз якдигар бењад дуранд. Ќобилияти аќлї низ, албатта сифат ва шарти муњими фаъолияти интеллектуалии одам ба шумор меравад. Ин нишондињандаи муњимтарини ќувваи системаи асаб аст, вале ин њам дар аќлу хиради одам хусусияти муњимтарин намебошад. Нишондињанда ё худ ќисмати муњимтарини таркиби фаъолияти аќлї маљмўи донишњое ба шумор меравад, ки онро одам дорад. Ба њар њол аз рўи ин нишондињанда ба комил будани аќли одам бањо додан мумкин аст. Асоси онро фаровонии ассосиасияњо ва зуд њосилшавии алоќањои муваќќатї ташкил медињад. Дар баробари ин дар њаёт одамони фозилу пурдони доираи васеи дониш дошта вомехуранд, ки махсули на чандон зиёди аќлиро доранд. Яъне чунин одамон донишњои зиёд доранд, вале истифодаи онњо чандон самарабахш нест. Тафаккури одам дар фаъолияти аќлї роли хеле муњим мебозад. Аз ин ру бењуда нест ки одами босамар ва пайваста фарќкунандаро «одами доно» меноманд. Тањлили чуќур синтези дуруст, муќоисаи њарљињатаи мафњумњо, амалиётњои тафаккури одам мебошанд ва инчунин комилан мувофиќ будани онњо ба њаќиќат, дурустии муњокимаю хулосабарорињо ќисматњои муњимтарини аќли инсон ба шумор мераванд. Зери мафњуми ќобилияти аќлї маљмўи њамон сифатњое дар назар дошта мешавад, ки фарќњои тафаккури одамонро ошкор мекунад. Дар байни онњо донишдўстї, кунчковї, амикї, моњирї ва зудї, мантиќї 83 будан, исботкунандагї ва танќидии аќл сифатњои муњимтарин ба њисоб меравад. Донишдустї ва кунљковї. Ин сифатњои аклу хирад дар талаботи дониста гирифтани чизи номаълум, фахмидани он чизи наву ѓайримуќаррарие, ки дар фаъолияти њаррўзаи њаёти одам вомехўрад, зоњир мешаванд. Одами донишдўст шахсест, ки мудом кўшиши донистани чизи нави дар њаёт руйдодаро мекунад. Одами кунљков љањду кўшиш мекунад, ки предметро њамаљињата дониста гирад, њодисањои асосии пеш аз ин номаълум ва сабабу сарчашмањои ба вуљуд овардаи онро муайян кунад. Ин сифатњои аќл ки аз устуворї ва њартарафагии шавќу њавас ва њиссиёти одам, аз хохиши боз хам бештару хубтар донистани олами ињотакарда дарак медињанд, таваљљуњи томи одамро ба њодисањои дар атрофи ў руйдода бедор мекунанд. Амиќии аќл яке аз сифатњои муњимтарини инсон-мањорати дар назди худ гузошта тавонистани саволу проблема, ќобилияти људо карда тавонистани масъалањои асосї аз дуюмдараља, кушодани моњияти њодиса, муайян намудани алоќањои заруртарини байни њодисањо мебошад. Одаме, ки аќли амиќро дорад, бо донишњои сатњи ќонеъ намегардад, кушиши кушодани тарафњои ба дигарон номаълуми њодисаро мекунад, алоќањои факти дар айни њол омухташавандаро бо дигар њодисањои ба худи ў маълум муайян менамояд. Аз ин ру аќди амик бештар бо кунљковї зич алоќаманд аст. Моњирї ва зудии аќл. Одам барои њалли њар гуна масъала таљрибаи худро ба таври васеъ ва гуногун истифода мебарад. Чунин одам мањорати сафарбар карда тавонистани донишњои гуногунро барои њалли масъалањои конкретї дорад. У метавонад аз алоќањои пеш муќарраршудаи њодисањо дур шавад ба осонию сабукї алокањои нав ба навро муайян намояд, мафхум, образу конунхо шиносро ба муносибатхои нав низ хамрох кунад, предметро аз нуќтаи назари нав 84 буданаш дида барояд ва бо муќоиса намудани фактњои љузъї хулосањои мухим барорад. Ќобилияти зуд ба вазъияти мураккаб сарфахм рафтан, зуд андеша намудан ва бетаъхир ќабул намудани ќарори дуруст зудии аќидаро тавсиф медихад. Одамони тезаќл зуд моњияти њодисаро сарфахм мераванд, бо осонї роњи нави њалли онро муайян мекунанд ва хулосањои муњим мебароранд. Ин њама зудї, серхаракатї ва бесобика будани аќлро ифода мекунад. Мантиќї будани аќл. Ин сифат љараёни протсесси фикрї, пеш аз хама муносибати амалхои фикрии тахлилу таркибро муайян мекунад. Аник будани маќсади фаъолияти фикрї, пай дарпаию мантики будани он, мувофикат кардан ба масъалаи гузошташуда, мукоисаи дурусти чихатхои хурду калони ходиса ба одам имконият медихад, ки рафти ходисахои ояндаро (ё гузаштаро) муайян мекунад. Исботкунандагї ва боэътимодии тафаккур. Аз хусуси исботкунанда ва боэътимодии тафаккур он вакт сухан гуфтан мумкин аст, ки агар одам аз байни донишњои худ кобилияти људо карда тавонистани масъалањои асосї аз дуюмдараља, кушодани моњияти њодиса, муайян намудани алоќањои заруртарини байни њодисањо мебошад. Хусусияти дигари аќлу хиради одам хаёл мебошад, ки хосияти пурќимати психикии одам ба шумор меравад. Ваќте ки њодисањои ба худамон руйдодаро ба хотира меорем, формулаю ќоидањои пеш азхудкардашударо аз нав њосил мекунем - ин њама фаъолияти хотираи моро ташкил медињад. Аммо аксари мо њодисањои аз ин пеш руйдодаро на танњо аз нав њосил мекунем, балки онхоро чамъбаст намуда, хусусиятњои асосиро људо менамоем ва аз дуюм дараљааш сарфи назар мекунем, яъне дар кори майнаи cap элемента фаъолияти эљодиро низ њамроњ мешавад. Коркарди эчодии 85 тачрибаи гузашта чизи навро меофарад. Сохтани чизи нав хаёл мебошад. Моњияти хаёл дар он ифода меёбад, ки тасаввурот ва донишњои пештар дар одам њосилшуда аз тарафи ў аз нав њосил карда мешаванд ва дар асоси онњо дар хаёли худ образњои нав меофарад. Хаёл дар љараёни мењнат њангоми пешбинї намудани натиљаи фаъолият ба вуљуд омадааст ва дар он тараќќї кардааст. Хаёл њатто дар фаъолияти на чандон мураккаби одам низ иштирок мекунад. Ба туфайли хаёл њудудњои маърифати њаќиќат аз тарафи одам васеъ мешавад. Одам бо воситаи ин протсесс он чизеро, ки ба ў намебахшад дошта мегирад, гузаштаю оянда ва фикри одамони дигарро маърифат мекунад. Хаёл ва маърифат якчоя ба фаъолияти эљодии одам ба ў барои дигаргун сохтани олами атроф, офаридани олоти нави мењнат ва ошкор намудани ќонуниятњои аз ин пеш ба ў номаълуми табиату љамъият ёрї мерасонад. Тадќиќотњои илмї низ дар асоси фаъолияти хаёл сурат мегиранд, ки он барои санчиши фарзияхо, аник намудани идеяњо, тасаввур намудани љараёни пурраи тадќиќот ва натиљаи он зарур аст. Эљодиёти нависандагон, рассосмон бе протсесси хаёл имконнопазир аст. Офаридани образњои ќањрамонон ва рафтору кирдори онњо бо ёрии хаёл ба амал меояд. Намудњои хаёл. Образњое, ки бе кушишу маќсади махсуси мо беихтиёр ба вуљуд меоянд, шакли оддитарини хаёл мебошанд. Хаёли ихтиёрї мавридњое зоњир мешавад, ки образњо ё фикрњои нав дар натиљаи нияти махсуси чизи гуяндаро хаёл кардан ба вуљуд меоянд. Яке аз шаклњои ифоданоки хаёли беихтиёр хоббинї мебошад, ки идора намудани он ѓайриимкон аст. Моњияти хаёлро мустаќилї, оригиналї ва характери эљодї доштанаш бањо медињад. Аз њамин нуќтаи назар хаёлро ба хаёли азнавсозї ва эљодї људо мекунанд. 86 Хаёли азнавсозї чизи барои худ навро тасаввур кардани одам мебошад. Ин тасаввурот ба шарњи калимагї ва ё тасвири шартии њамон чизи нав (наќша, схема, бо ёрии нота навиштан) такя мекунад. Ин намуди хаёл дар намудњои гуногуни фаъолият, махсусан дар таълим васеъ истифода мешавад. Талаба дар рафти аз худ кардани материали дар шакли калимагї ифодаёфта (наќли муаллим, матни китоби дарсї) бояд чизеро, ки ба мафњумњои нави азхудшаванда мувофиќат мекунад, тасаввур намояд. Масалан, њангоми омўхтани таърих талабањо бояд ба љойи истиќомати одамони ибтидої, аввалин олоти мехнат, сару либосњои даврањои гуногун ва ѓ. хаёл кунанд. Њангоми омухтани география бояд љазира, нимљазира, бањру куњњоро тасаввур намоянд. Њангоми омухтани табиатшиносї бошад бояд растанї ва њайвоноти барояшон ношиносро хаёл кунанд. Хаёли азнавсозї махсусан њангоми хондани адабиёти бадеї ба ањамияти калон молик аст. Талаба њангоми хондани китоб бо ёрии хаёли азнавсозї ќахрамонњоро тасаввур мекунад, манзарањои табиат ба назараш менамоянд, худро иштирокчии бевоситаи њодисањои дар китоб навишташуда њис мекунад ва ѓ. Хаёли эчодї - ин офаридани образњои нав мебошад. Ин намуди хаёл дар њамаи навъњои фаъолияти эљодии одамон роли муњим мебозад. Эљодиёт ё фаъолияти эљодї - ин фаъолиятест, ки мањсули наву нахустин бор ба вуљудовардашуда ва ањамияти љамъиятї доштаро медињад. Кашф намудани ќонуниятњои нави илм, ихтирои мошинњои нав, ёфтани роњњои њосил кардани навъњои растанї ё зоти нави њайвонот, офаридани осорњои барљастаи соњаи адабиёту санъат вахоказо ба ин мисол шуда метавонанд. Барои фаъолияти эљодї инкишофи баланди мушохидакорї зарур аст. 87 Роли хаёл дар њолати илњом нињоят бузург аст, илњом лањзаи баландтарини протсесси эљодиёт ба шумор рафта , бо шиддати бузурги тамоми ќуввањои руњию љисмонии шахс, љушу хуруши эмотсионалї, равшании фикр мутамарказияти диќќат бо баландї ва ќувваи махсуси хаёл тасвир дода мешавад. Одам дар њолати илњом масъалањои дар наздаш истодаро ба осонї ва пурра њал мекунад. Яке аз намудњои махсуси хаёл орзу мебошад. Орзу ин хаёле мебошад, ки ба оянда, ба пешомади њаёт ва фаъолияти одам нигаронида шудааст. Орзу офаридани образњои дилхоњи одам буда, аз талаботњои њаёт сарчашма мегирад. Орзу дар њаёту фаъолияти одам ва љамъият ањамияти калонро соњиб аст. Одамон њанўз дар замонњои ќадим орзўи парвоз кардан доштанд, дар бораи гилеми худпарвоз афсона бофтанд. Ин орзуњо барои њаќиќат парвозро ёд гирифтани одам сабаб шуданд. К.Э.Сиолковский мудом дар бораи ба коинот парвоз кардани одам орзу мекард ва воќеї будани инро назариявї исбот намуд. Ин орзуро бори аввал дар љањон кайхоннавард Ю.Гагарин амалї гардонид. Он чизе, ки одам њозир орзу мекунад, пагоњ дар фикри эљодии ў пайдо шуда, сипас дар њаќиќат дар амал татбиќ шуда метавонад. Хусусиятњои фардї-психологии шахс Њар як одам бо хусусиятњои психикии фаќат ба ў хос фарди такрорнашаванда мебошад, бинобар ин ду шахси ба њамдигар мутлаќо монанд нест ва вуљуд дошта њам наметавонад. Хусусиятњои индивидуалии одам бо аломатњои бисёре тавсиф дода мешаванд. Дараљањои индивидуалнокиро бо мафхумхои мун мизоч, характер, кобилият, шахс ифода мекунанд. 88 Гиппократ фарќњои индивидуалии одамонро дар чор намуди мизољ дида баромадааст: а) сангвинникњо - дар мувозинат, серњаракат, улфатпазир ва муттаассиршавандаанд; б) флегматикњо - ботамкин, сусткор, боандешаанд; в) холерикњо - чусту чолок, аз хад зиёд серњаракат, сабук ва њаячонпазиранд, бяъзан фаъоли ба њолати ѓайрату руњбаландии паст табдил меёбад.; г) меланхоликњо - дамдузд, тарсончак, бељуръат, дилтанг ба ќувваи худ эътимод надоранд. Дар ин таснифи мизољ асосхои муносибати индивидуалї намудан ба беморон низ ифода ёфтаанд. Мизољ чунин хусусиятњои модарзодии индивидуалии устувори шахс мебошад, кам таѓирёбанда буда, дар тули тамоми њаёт ў зоњир мешавад. Дар заминаи мизољ дигар хусусиятњоимуњими фардии одамон ташаккул меёбанд. Аз нуќтаи назари И.П. Павлов мизољ тавсифдињандаи асосии системаи асаб буда, ба тамоми фаъолияти њар як фард тарњи муайяне мебахшад. Функсияи боискунандаи мизољ дар мутаассиршавандагии эмотсионалии протсессњои асабии одам равшан зоњир мешавад. И.П. Павлов асосњои нейрофизиологии мизољи одамонро кор карда баромад. Ў вобаста ба њодисањои протсессњои асаби 4 типи фаъолияти олии асабро муайян намуд, ки ба таснифоти Гиппократ мувофиќ меоянд: а) типи зуру дар мувозинат будаи тезњаракат сангвинник мебошад; б) типи зуру дар мувозинат будаи суст флегматикї ба њисоб меравад; в) типи зуру дар мувозинат будаи њаячонпазир ба мизољи холерикї мувофиќ меояд; 89 г) типи суст ки дар он њолати мувозинату серњаракати равшан ифода намеёбад меланхолик мебошад. Ба одами соњиби типи зури фаъолияти асаб буда хос аст: а) ќобилияти баланди кори чї дар тањсил ва чї дар фаъолияти мењнатї; б) фаъоли ѓайратнокї, суботкорї ќобилияти бартараф намудани душворињо; в) мустакилї, љасурї ва боварии катъї; г) осон аз саргузаронии ин ё он мањрумї (гуруснагї, ташнагї, дард) ва кобилиятиба осонї аз конеъ намудани талаботхои худ даст кашидан; д) аксуламалњо ва зарбањои рўхї зур, ифоданок, вале кутоњмуддат ба вуљуд меоянд. Чунин хусусиятњо ба одами типи сусти фаъолияти асабро дошта хосанд: а) ќобилияти ласти корї, бефаъолиятї ва сустї; б) бељуръатї, эътимод надоштан, майли шубња кардан, талкиншавандагї ва гапдароии аз њад зиёд; в) тоќатфарсо будан ба мањрумињои гуногун (гуруснагї, ташнагї, дард); г) аксуламалњо ба зарбањон рўхї на љандон, вале нисбатан дуру дарозу кашолёфта ба вуљуд меояд; д) њангоми њаядон худро гум кардан; е) тарсу њарос аз душворї ва кушиши аз онњоо рањо ёфтан; ж) карахтии њаракату киёфа. Аломатњое, ки аз ќувваи кофии боздории ва мувозинати протсессњои асабї шањодат медиханд инњо мебошанд: а) худдорї дар вазъияти душвор; б) ќобилияти нишон надодани њаяљон; 90 в) эњтиёткории бе тарсу њарос; г) тањаммул њангоми зуњуроти њаяљон; д) аз руи андеша будани рафтору кирдор; е) мављудияти хоби чуќури шабона. Дар баробари ин ба бемувозинати ва бартарии протсессњои њаячон чунин сифатњо ба монанди бадкањрї, зуњуроти пурњаяљон, нигоњ дошта натавонистани њаядонњо (ваљд, шодии пурдуши хуруш), набудани эњтиёткорї, рафтору кирдор аз рўи андеша ва хоби бероњат. Аломатњои зерин серњаракатии протсессњои асабиро тавсиф медињанд: а) бо осонї мутобиќ шудан ба муњиту шароитњои нав; б) ба таъсироти гуногун тез љавоб гардонидан; в) майл доштан ба дигар кардани таасуротњо, иваз намудани шавку марокњо ва дилбастагињо, муњаббат ба саёњату экскурсияњо г) тез ивазшавї њаяљонњо; д) њозирљавобї њангоми суњбат ва зуњуроти чаќќонї дар вазъиятњои нав; е) тез аз худ намудани дониш ва малакањои нав; ж) интихоби тези амалу кирдорњо; з) суръати тези нутќ ва њаракат. Сифатњои зерин аз сустии протсессњои асабї дарак медињад: а) суст мутобикшавї ва шароитњои нав; б) ба таъсиротњои гуногун бо сустї љавоб гардонидан; в) набудани њозирљавобию чаќќонї; г) суст одат намудан ба шароити нав, устувории зохир намудан ба шавќу ба шавќу њавасњо, дилбастагињо майл ба конвертатизм (куњнапарастї); д) аз андешаи дуру дароз гузаронидани амалу рафтори иљрошаванда; 91 е) сустии нутќу њаракат; ж) давомдор будани њаяљонњо, андармон шуда мондани эмотсияњо. Ба љуз фарќњои дар боло зикршудаи типњои фаъолияти олии асаб, инчунин хусусиятњоеро људо мекунанд, ки бо бартарї пайдо кардани системаи якум (типи «бадей») ва ё дуюми (фикрї) сигнали дар одам алоќаманданд. Ба одамони типи «бадеї»-ро дошта хос аст: а) барљастагї ва хушобурангии тасаввурот; б) тезии аксулмалњои эмотсионалї ба њодиса; в) хуб дар хотира нигоњ доштани чењрањо, предметњо, фактњо ва бад ба хотира гирифтани истилоњњо, таърифњо ва маънои асосии чизи хондашуда; г) майл ба эљодиёти бадеї, илмхои гуманитарї, муњаббат ба театр, кино, адабиёти бадеї, санъати тасвирї; д) ќобилияти хуби ташаккули малакаю мањоратњои дастї; е) пуртаљриба будан; ж) зуњуроти равшану ифоданокї мимика, имову ишорањо. Одамони типи «фикрї» чунин хусусиятњоро соњибанд: а) нокифоя будани равшании эмотсияњо, идроќ ва тасаввуротњо; б) батарии тафаккури нутќї бар образї; в) хуб ба хотирагирии умумии чизи хондашуда, истилоњњо, таърифњо; г) боварии ќатъї ба муошират; д) майл ба кори фикрї ва илмхои даќиќ; е) ќобилияти сусти ташаккули малакаю махоратхои дастї, майл ба назариябозї; ж) камтаљриба будан; з) аз мимика ва имову ишорањо худдорї кардан. 92 Бояд ќайд кард, ки чунин таќсимоти фаъолияти олии асаб то андозае шартї аст. Дар њаёт типњои миёнаро низ вохўрдан мумкин аст, ки ба онњо дараљаи миёнаи ќувваю серњаракатї ва њоказо хос мебошад. Дар одамон зери таъсири муњити ињотакарда ва тарбия характерсистемаи муносибат ва рафторњои одам ташаккул меёбад. Характер - ин пеш аз хама дар муносибатњои байнињамдигарї бо одамон, дар муносибат ба кор ва ба зоњир мешавад. Характер ин пайвасти индивидуалии хусусиятњои муњими шахс аст, ки муносибати одамро ба њаќиќат ифода мекунад ва дар рафтори ў зоњир мешавад. Одатан сухан дар бораи ягон хислати асосии характер меравад, ки дар он системаи муайяни сифатњои шахсї ифода меёбад: равия ва ирода, сифатњои аќлї ва эмотсионалї. Њангоми тањлили характери ягон одами конкретї бояд шароитњои љамъиятию таърихї, равияї тарбия ба эътибор гирифта шавад, чунки онњо дар ташаккули хислатњои характер имконият медиханд. Ташаккули характер инчунин ба хусусиятњои сохти системаи асаби одам, ба мувозинати ё бемувозинатї, ба зур ё суст будани протсессхои асабї вобаста аст. Характер пайвасти хусусиятњои системаи асаб ва таљрибаи њаёт буда, дар шакли алоќањои муваќќатии шарти устувор гаштааст ва омехтаи хусусиятњои устувору таѓирёбандаи шахсро дар њаёту фаъолият, рафтор ифода мекунад. Характер сохти мураккаби системаи ташаккулёфтаю дар љараёни њаёту фаъолият соњиб аст: системаи эътиќодњо, системаи талаботњои моддї ва маънавї, системаи аќлу хиради шахс, системаи ирода, њиссиёт зуњуроти яклухту томи њамаи инњо нишондихандаи тарафхои сифатии характер ба шумор меравад. Характери одам аз хислатњои муайян иборат аст: 93 1) Хислатњое, ки дар онњо равияи шахс ва шаклњои муносибати ў ба њаќиќат (одамдўстї, некї, коллективизм, боодобї, эњтироми худ ва дигарон) ифода меёбад. 2) Пуррагии характер, ки он аз гуногун будани шавќу њавас ва љањду кушишњои одам шањодат медихад. 3) Яклухтии характер бо беихтилофї ва ягонагии фикр, њиссиёт рафтор ва амалњо тавсиф дода мешавад. 4) Муайянии характер, ки устувории рафтори одамро ифода мекунад. 5) Ќувваи характер шахсияти боѓайрат, иштирокманд ва маќсаддорро тавсиф медињад. 6) Устувории характер дар пайдарпаии амалњо ва матонати одам, дар бошуурона аз паи маќсадњои гузошташуда будан зоњир мешавад. 7) Мувозинатии характер, ки дар ботамкинии одам ва рафтори равони ў ифода меёбад. Ин хислатњои характер дар таносубњои гуногун фарќияти шахсро нишон медињанд ва ўро аз дигарон фарќ мекунонанд. Баъзе одамон вобаста ба фарќњои индивидуалї ќобилияташон њангоми як хел будани шароитњо, донишњо, малакањо, мањоратњо ва ваќти сарфшуда ба натидањои гуногун ноил мешаванд. Ќобилият гуфта чунин хусусиятњои индивидуалї-психологии одамро меноманд, ки онњо талаботњои фаъолияти муайянро ќаноат мекунонанд ва шарти бомуваффаќият иљро намудани он мебошанд. Ќобилиятњо бо хусусиятњои табии одам-аломату нишонањои анатомї-физиологї муайян карда мешаванд. Ин аломату нишонањо заминањои табиии ќобилият ба шумор мераванд ва ба одам имкон медиханд, ки хангоми кушишхои аввалини бо фаъолияте машѓул шудан натиљаи онро ба даст орад, ки баланд бошад. 94 Аломату нишонањои модарзодї дар љараёни њаёту фаъолият ва мењнати одам зери таъсири шароитњои берунї-таълиму тарбия тараќќї мекунанд ва ба ташаккули сифатњои шахсї мусоидат менамоянд. Ќобилияти умумии аклї ва махсусро фарќ мекунанд. Ќобилияти умумии аклї чунин системаи сифатхои аклии шахс мебошад, ки осонию сермахсулиро дар азхуднамоии дониш ва фаъолияти эљодї таъмин менамояд. Ин ќобилият барои идрои ягон фаъолият не, балки фаъолиятхои гуногун зарур аст. Ќобилияти махсус ќобилияте мебошад, ки барои бомуваффаќият иљро намудани ягон фаъолияти муайян, масалан, мусиќа, эдодиёти бадеї, математика, фаъолияти бадеї-тасвирї ва ѓ. лозим аст. Ќобилият чунин пайвастагии хислатњои индивидуалии шахс аст, ки он бо бисёр сифатњои одам, хусусиятњои протсессии психикии ў хусусан ирода алоќаманд аст ва чунин сифатњои шахсонро, ба монанди корношоямї, маќсаднокї, нисбат ба худ ва дигарон серталаб будан, иштироки кор ва ѓайра ташаккул медињад. Аз ин рў дар љараёни тарбия ва мушоирати духтур бо бемор бояд ќобилияти хар як шахс дониста ва ба њисоб гирифта шавад, ки ин муносибати индивидуалии ё духтурро бањар як фард муайян мекунад. Тавсифи индивидуалнокї, яъне такрорнашаванда, ягон ва мисл будани њар як шахс на танњо фарќиятњои протсессњои маърифатї (эњсос, идроќ, хотира, тафаккур, соњаи эмотсионалию идоравии сифатњои аќл, зуњуроти мизод, характер ва ќобилиятро) иишон медињад, балки чунин хусусияти одам-шахсро низ муайян мекунад. Бинобар ин психологияи дар баробари протсессу њолатњои психикї шахсро низ меомўзад. Одам на танњо мањсули эволютсияи инкишофи олами њайвонот, балки мавњуми тараќќиёти љамъиятию таърихї низ мебошад. Аз ин ру табиист ки ба зуњуроти хусусиятњои шас њам амилњои биологї ва њам омилњои љамъияти (иљтимой) тавсир мерасонад. 95 Шахс гуфта индивиди бошууреро меноманд, ки дар љамъият мавќеи муайян дорад. Маќом ва вазифаи љамъиятии шахс: масалан, наќши табиб - табобати инсон, наќши роњбари беморхона-идора намудани коллективи табибон, ташкили протсесси табобат, наќши падару модар - тарбияи фарзандон ва г. Ташаккули хусусиятњои психологии шахс (характер, шавку њавас, майлу хохиш, ќобилият, мизољ) дар рафти њаёти одам зери таъсири таълиму тарбия ва мухити ихотакардаи ў ба вудуд меояд. Љињати муњимтарини тавсифдињандаи ў мебошад, ки маќсад ва системаи маромњои одам, саъю кўшишњои ба у хосро тавсиф медињад. Барои фањмидани психологияи шахс талабот, маром ва шавќу њавасњоеро омухтан зарур аст, ки одам дар фаъолияти худ онњоро ба асос мегирад. Фаъолияти хусусияти дигари муњими шас буда, дар љараёни фаъолияти у зоњир мешавад. Аммо одамро чи водор мекунад, ки њаракату амал кунад, дар пеши худ максад гузорад ва бањри он кушишњои иродавиро ба хард дињад. Мављудияти талаботњо њамин гуна сабабњое, ки одамро ба фаъолї водор менамоянд. Дар одам талаботи моддї (хурок, сару либос, манзил ва г.) ва маънавиро (талабот ба муошират, хондани китоб, мењнат, дониш ва г) ки нисбатан пурра шахсияти уро тавсиф медињанд, фарќ мекунанд. Фаъолии шахс ба ќаноатманд гардонидани талаботњо равона карда мешавад. Талаботњои одам мањсули тараќќиёти таърихї- љамъиятии инеоният мебошад Дар протсесси ин тараќќиёт њам талаботњои моддї ва њам маънавии одамро ба вудуд меомаданд, таъгир меёфтанд ва мураккаб мегардиданд. 96 Њодисањои психологї њамчун маромњои фаъолияти шас гуногун ва ташкили чунин маромњо ба монанди шавќу њавасњои васеъ ва амик, хисси масъулият, вазифашиноеи амри виљдон дар одамон зарур аст. Маромњои ахлоќии рафтор ва фаъолият њамеша дар идеалњои ахлокие ифода меёбанд, ки хамчун намунахо барои таъклид намудан хизмат мекунанд. Равияи шахс монанди дигар хусусиятњои индивидуалии дар боло зикршуда (ќобилият, характер, мизод) дар фаъолият зоњир мешавад ва ташаккул меёбад. Шахс - ин ташкилаи таркибан томи психикї мебошад, ки моњияти иљтимоии одами реалиро њамчун субъекти бошуури маърифат ва дигаргунсозї фаъоли олам инъикос мекунад. Ибтидои ташаккули шахс ба синни кўдакї рост меояд, вале ба камолрасии њаќиќї њангоми пурра ба муошират бо коллектив ва њаёти дин даромадани одам, яъне аз синни нављавонї (16- сола ва камтар аз ин) cap мешавад. Дар хусусиятњои шахсияти одам, чун дар оина, њамаи сифатњои индивидуалии ба у хос инъикос меёбанд. Рушду камоли шахс дар охири синнидавонї ва ибтидои синни камолот (20-22 солагї) ба вуљуд меояд, вале такмили он минъбад њам давом мекунад. Шахс зери таъсири муњити иљтимої ташаккулу инкишоф меёбад ва мањсули он низ ба шумор меравад. Шас њамчун одами зиндаи конкрет дорои шуур ва худшиносї мебошад. Шуруи шахси алоњида њамеша табиати љамъиятй- таърихиро дорад ва он ба манфиату маќсадњо ва сиёсати њамон љамъият, сннф ё гуруње вобаста аст, ки одам мутаалики он аст. Худшиносї њамчун дарадаи олии тараќќиёти шуруи одам асоси ташаќќули фаъоли ва мустакилии шахсро дар фикру амалњо ташкил медињад. 97 Хулоса, сохти психологии шахс аз маљмуи хусусиятњо психикии ањамияти дин онхо ва њаракату амалњои индивид таркиб ёфтааст, ки дар љараёни онтогонез ба вуљуд омадаанд ва рафтору фаъолияти уро муайян мекунанд. ПСИХОЛОГИЯИ СИННУ СОЛ Предмет, вазифа ва методњои психологияи сол. Мо њангоми дида баромадани масъалањои психологияи синну сол ба тадќиќотњои илмии. Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, Л.И, Божович, В.А. Крутетский, М.И. Лисина, С.Л. Рубинштейн ва дигар психологњо такя намуда, назарияњои илмии онњоро чи дар њалли проблемањои умумии тараќќиёт ва чи дар тавсифи ин ё он давраи синну сол истифода бурдем. 98 Яке аз масълањои умумии тараќќиёти психикии кудак, масъалаи муайян кардани синну сол, вазъияти иљтимоии тараќќиёт ва ќуввањои њаракатдихандаи он ба шумор меравад. Дар психологияи људо намудани се давраи зерини асосии тараќќиёти психикии мактаббача ќабул шудааст: синни хурд, миёна ва калони мактабї. Њар як давра бо маљмуи махсуси шароитњои њаёту фаъолияти хонандагон ва бо сохти њамон хусусиятњои психологие тавсиф додамешавад, ки онњо зери таъсири њамин шароитњо ташаќќул меёбанд. Дар баробари ин алоќаи байни шароитњои њаёти хонанда њарактери мураккаби диалектикиро соњиб аст. Аз як тараф гузаштан ба шароитњои нави њаёт дар рафти тараќќиёти пешинаи кудак ба вудуд меояд ва мањз њам ин муваффаќиятњои дар рафти тараќќиёт ба даст овардашуда ба ин протсес имконият медињанд. Аз тарафи дигар талабњои дар давраи нави тараќќиёт ба кудак пешнињодшуда ташаккули минбаъдаи психикаи уро муайян мекунанд. Тараќќиёти психикии хонандаро ба се давра људо мекунанд: Дар баробари ин бояд гуфт ки њудудњои аниќи синнусолї вуљуд надораднд ва таснифоти вуљуддошта ба даврабандииумумии тараккиёти психикї хос аст. Яъне њудудњои синнусолї тагирёбанда буда, онњо вобаста ба вазъияти ки њаёту фаъолияти кудак ва талабњои аз тарафи атрофиён ба у пешнињодшаванда дигар мешаванд. Гузариш аз як давраи синну соли ба дигараш протсесси эволютсионї набуда, балки як навъ дахиши диалектикї ба сифати нав мебошад, ки аз бухронхо иборат аст. Њангоми гузариш аз як синну сол ба синнусоли дигар на танњо функсияњои алоњидаи психика, балки таносуб ва сохти онњо низ пурќувват ва сифатан дигаргун мешавад. Масалан, дар синни ибтидоии бачагї (аз 1 то 3 солагй) протсесси психикии идрок бештар бартари дорад: дигар протсессу функсияхои психикии (хотира, диќкат, тафаккур, эмотсия) мањз ба воситаи идрок ба вучуд меоянд. Барои кудакони синни 99 томактабї роли хотира бештар калон аст ва бо он тамоми функсия ва протсессхои психикї, гуногуни ва тараќкиёти онхо алокаманд мебошанд. Дар синни мактабй бошад, оњиста-охиста тафаккур бартарї пайдо мекунад ва протсесси хотирай бо он алоќаманд таљрибан характери калимагию мантикиро соњиб мешавад. Вазъияти иљтимоии тараќкиёт хамон пайвасти махсуси протсессхои дохилии тараќкиёт ва шароитхои берунй аст, ки он ба хар як давраи синнусолї хос ас™ ва ба љараёни тараќкиёти психикаю пайдоиши хусусиятњои сифатан навташкил сабаб мешавад. Ташаккули шахсияти кудак аз руи муносибати байни њамон мавкеи дар системаи муносибатхои љамъиятї ишгол карда бо хусусиятхои психологии пеш дар ў ташаккулёфта муайян карда мешавад. Аз рўи њамин таносуб хамон мавќеи ботинии кудак, хамон системаи талабот ва хохишхои ў ба вуљуд меояд, ки он кувваи бевосита њаракатдихандаи тараккиёти хусусиятњои нави психикї мебошад. Дар психологияи синну сол дар баробари вазъияти ичтимоии тараќкиёт, инчунин фаъолияти пешбарандаро људо мекунанд, ки яке аз омилњои асосии тараќкиёти психикї њисоб меравад. Чи тавре ки мебинем, проблемањои соњаи психологияи синну сол гуногунтарафу мураккабанд ва агар алокаю робитаи масъалањои синну сол бо дигар соњањои психологияи ба монанди психологияи умумї, педагогї ва тиббї ба эътибор гирифта шавад, он гоњ ањамият ва зарурати омузиши психологияи синну сол ба духтурони оянда бешубња маълум мегардад. Психологияи синну сол ќонуниятњои умумии тараќкияти психикии кудакон, наврасон ва давонон, даврањои тараќкиёти психика, 100 хусусиятњои психологии њар як давраи синнусолї ва хусусиятњои индивидуалиро меомузад. Психологияи синнусол ба психологияи умумї такя мекунад, ки он ќонуниятњои умумии психологиро ошкор менамояд, протсессу њолатњои психикї ва хусусиятњои индивидуалии психологии шахсияти одами аллакай ташаќкулёфтаро меомузад. Худ аз худ маълум аст ки на психологияи синну сол, ва на психологияи педагогї барои ташкили протсесси педагогї тавсияњои ќатъї дода наметавонад, вале маълумоту хулосањои ба даст овардаи онњо дар ташкили дурусти кори таълиму тарбия истифода бурда мешаванд. Педагог ва психологи машњури рус К.Д.Ушинский дар ваќташ дар муќаддимаи китоби худ «Инсон њамчун предметї тарбия ин фикрро чунин таъќид намуда шасх дода буд: «Мо ба омузгорон намегуем, ки ин тавр ё таври дигар рафтор кунед, вале мегуем: ќонунњои њамин њодисањои психикиеро омузед, ки хоњиши идора намудани онњоро доред ва ба њамин ќонунњо ва њамон шароитњое, ки дар онхо мехоњанд истифодаашон кунад, сарфањм рафта рафтор намоед». Ин суханон барои духтарон низ аз ањамият холи нест. Методњои психологияи синну сол ва педагогї. Яке аз методњои ин соњаи психология мушоњида ба шумор мераавд. Комилан маълум аст, ки психикаро бевосита мушоњида кардан гайри имкон аст. Шахсияти одам ва психикаи ў дар фаъолият, амал ва рафторњо ифода меёбад. Методи мушоњида маърифати бевоситаи хусусиятњои индивидуалии психикаро ба василаи омухтани рафторњо дар бар мегирад. Яъне њамон ваќте, ки психолог аз руи тнпондињандањои объективї хиран ифодаёфта (амал, рафтор, баёноти нутќї, намуди зоњирї ва г.) ба хусусиятњои 101 индивидуалии доришавии протсессњои психикї (идрок, тафаккур, хотира, хаёл ва ѓ.) бањо медињад. Методи мушоњида талабњои худро дорад. 1) Объекта мушоњида бояд дар шароитњои табии таълиму тарбия омухта шавад. 2) Мушоњидашавандаро бояд аз руи принсипи яклухтии шахсияти инсон мушоњида намуд. Бе тањлили хардихатаи шахсияти инсон, бе дудонамоии дихату хислатњои алоњидаи у ва зуњуроти махсус омухтани объекти мушоњида имкониоиазир аст. Аммо хусусиятњои алоњидаи шахс бояд њатман дар замипаи умумии шахсияти у омухта шаваид. Масалан, тањлили чунин хислатњо ба монанди суботкорї, дасурї ё худ бо танќиди бе баэътиборгирии дигар хусусиятњои шахс (масалан, равняї ў) нораво аст. 3) Маърифати њамаљонибаи шахс бояд диддан дар асоси маълумотњои объективї сурат гирад. Њангоми шарху эзох ва бањо додани нишондињандањои объективї ба субъективизму богаразї, дар асоси тањлили сатњии фаќтњои на чандон зиёд ва ё таасуротњои аввал бо саросемагї муайян кардани хислатњои шахс нораво аст. Њангоми омухтани шахс бояд ба фаќтњои сандидашудае такя намуд, ки онњо дар натиљаи мушоњидаи мунтазам ва њарруза ба наќша гирифта ба даст оварда шудаанд. 4) Барои фањмидани хусусиятњои психикии шахс зарур аст, ки у дар алоќамандї бо шароитњои ташаќкул, бо муњити ињотакарда дида баромада шавад. Бояд сабабњои зуњуроти ин ё он њодисаи психикї муќаррар карда шавад. 5) Хусусиятњои шахс бояд дар тараќкиёт дида баромада шавад ва омухтани онњо чун коида муддати дарозеро талаб мекунад. Шахс бо дигар шудани шароитњои њаёту фаъолияташ низ дигар мешавад ва 102 инкишоф меёбад. Аз ин ру на танњо омухтани таърихи тараќкиёти шахсияти кудак, балки фањмидани маќсадњоњии тараќкиёт дидани он чизи барњамхурандаву ба ташаќкулдињи мувофиќ низ зарур аст. 6) Шахсро бояд дар коллектив на њамчун аъзои коллектив омухт. Омухтани шахсияти алоњида ба омузиши хусусиятњои коллективї бояд баробар сурат гирад. 7) Мушоњида барои он ки натиљаи пурќиммат дињад, зарур аст ки зуњуроти гуногуншакли шахс ба эътибор гирифта шавад ва ин зуњуротњо дар шароитњои мунтазам аз рўї њамеша омухта шавад. 8) Њангоми омухтани зуњуроти берунии ањамияти кудак дуруст фањмидани маромњои (сабабњои водоркунанда) амалу рафтор зарур аст. Амалњои зоњиран ба њам монанд аз рўї маромњои гуногун идро мегарданд ва боиси зуњуроти гуногуни хислатњои шахс мешаванд. 9) Мушоњидаи баёноти нутки низ барои омухтани шахсияти одам аз ањамияти муайян холи нест. Сергап будан ё набудани шахс самимона ё бепарвоёна, оддї ё бодабдаба ran задан мавзуи дустдоштаи ў, истифодаи иборањо-њамаи ин хусусиятњои нутќ метавонад бепарвої, дагалї, дилсардї ё худ баръакс, дилсузї, халимї ва самимияти шахсро равшан ифода намоянд. Барои чукуртар фањмидани хусусиятњои индивидуалї-психологии шахсияти кудак мусоњиба ё худ суњбат роли калон мебозад. Суњбат њамчун методи тадќикотии илмї дар асоси чунин принсипњо ташкил карда мешавад: а) тадќикотчї набояд дар назди кудак њамчун одами бегонаю дур тобад, чунки ин метавонад нобоварї ва эњтиёткориро ба вудуд орад. 103 Дар байни онњо бояд муњити боварї, хайрњоњї ва самимият њукмрон бошад. б) сухтатро дар шароити табии, бо душу хуруш озодона ва ба он характери омузиши махсус надода гузаронидан зарур аст. в) суњбат махорат малака, одобро талаб мекунад ва ба он тайёрї дидан зарур аст. Равшан тасаввур намудани маќсади суњбат, тартиб додани плани он, пешакї фикр карда баромадани саволњо (саволњо бояд якдигарро такмилу пурра намоянд) муайян кардани шакли суњбат, ба њисоб гирифтани шароиту вазъиятњои конкретии суњбат ва инчунин хусусиятњои индивидуалии кудакон, онњо дар рафти суњбат муњбат муњиманд. s Методи анкетї дар солњои охир ба таври васеъ барои омузиши шахс истифода мешавад. Дар анкета саволњо бояд дуруст интихоб карда шаванд. Онњо бояд аниќ, равшан, фањмо бошанд ва набояд ин ё он љавобро талкин намоянд. Љавобњои ба як савол додашударо ба саволњои иловагї санљидан зарур аст (њангоми мувофиќат накардани чунин љавобњо ба эътибор гирифта нашаванд, чунки онњо боэътиќод шуда наметавонанд). Нињоят методи тахлили психологии љараёни фаъолият ва мањсули он маълумотњои иловагиро дар бораи шахс дода метавонад. Ба ин омухтани расму накшањои кашидаи шахс, конструксияњои техникї, иншоњо ва махеуеан дар мавзуи озод («Орзуи ман», «Ќахрамони дўстдоштаи ман», «Одами хаќиќии њозира чї гуна бояд бошад», «Ман чї тавр аз болои характери худ кор кунам» ва г.), омўхтани дафтарњои хотираавии шахсї дохил мешавад. Сўњбат, анкета ва иншоњои гуногун аз назари психологї методњои ба даст овардани баёноти калимагии одамро дар бораи худаш ифода мекунанд. Кўдак дар њамаи ин њолатњо (бевосита ё бавосита) фикр, 104 эътиќод, нуќтаи назар, њиссиёт, таассуроти худашро ифода мекунад ва ташаккул медињад. Яъне муносибати худашро худаш ба ин ё он њодисаи олами ињотакарда муайян менамояд. Чунин худмушоњидакунию худтањлилкунї бехад муњиму зарур аст: агар худи одам баъзе малакањои худмушоњидакуниро дошта бошад, агар нутќи у ба таври кофи инкишоф ёфта бошад то ки барои тавсифи нисбатан аниќтари калимагии ходисањои психикї имконият пайдо намояд, агар ростгую софдил бошад, он гоњ ў метавонад фикру таасурот, маромњои асосии амалу рафторњои худашро худаш пурраю даќиќ тасвир кунад, ки аз уњдаи ин кор баръакс, њатто мушоњидакорї бегонаи боандеша баромада наметавонад. Солњои охир барои омўхтани коллективњои кўдакон методи ба ном санитарї истифода мешавад. Ин метод дар муайян кардани равияи коллектив, муносибатњои байнињамдигарї дар он, мавкеи гуруњњои хурд дар коллектив ва аъзоёни алоњидаи он ёрї мерасонад. Яке аз методњои санљидашуда дар психология эксперимент ба шумор меравад. Дар психологияи синну сол ду намуди эксперимент мавдуд аст - табии ва лабораторї. Тадќиќотчї њангоми эксперимент зуњуроти ин ё он њодисаи психикии ба у зарурро пассивона интизор намешавад, балки худаш шароитњои мувофиќро ба вудуд меоварад ва метавонад мувофиќи хоњиши худ шароити гузаронидани таљрибаро таѓйир дињад ё доимї нигоњ дорад. Дар психологияи синну сол солњои охир, хусусан њангоми тадќиќи ќобилиятњои методї тестњо васеъ истифода мешаванд. Назарияњои тараќќиёти психикї Ќуввањои њаракатдихандаи тараќќиёти психикї чї гунаанд? Ин проблемањо аз як тараф ба масъалаи таносуби хусусиятњои табиї, 105 биологї, модарзодї ва аз тарафи дигар ба хусусиятњои иљтимої ба таносуб, ба роли тараќкиёти психикаи одам вобастаанд. Одам дар баробари хусусиятњо модарзодї (масалан, баъзе хусусиятхои биной ва шунавої, баъзе хусусиятњои системаи асаб) хусусиятњои ба дастовардашударо низ дорад, ки онхо зери таъсири шароитњои муайяни њаёту фаъолият, зери таъсири таълиму тарбия (масалан, одатњои ахлоќї) њосил мешаванд. Психологияи буржуазї сабаби биологї доштани табиати психикаро эътироф мекунад, яъне онро тасдиќ менамояд, ки хусусиятњои психикї модарзодї буда, бо имкониятњои биологї, ки одам бо онњо таваллуд шудааст, муайян карда мешавад. Њамаи хусусиятњои умумї ва индивидуалии психикаи одам пешакї ба ў дода шудааст ва сабзидани ин сифатхои характери ирсї дошта, протсесси тараккиётро ифода мекунад. Масалан, дараљаи тараќќиёти ќобилиятњои њар як одам ( њудуд ва њадди охири имконњо). Аз рун такдир бо «фонди табиии ќобилиятњои» пешакї муайяншуда муайян карда мешавад. Њарчанд дар асарњои илмии њозираи психологњои буржуазї аз хусуси роли таълиму тарбия ва муњит сухани бисёр гуфта шавад њам, вале онњо умуман таъкид мекунанд, ки имкониятњои модарзодии биологї њудудњои тараќќиётро пурра муайян менамоянд ва ба хељ вазъ аз онњо гузашта намешавад. Торндайк дар ин бора ним аср пеш навишта буд, вале имрўзњо олимони буржуазй ин фикрро айнан такрор мекунанд: «Кўдаконе, ки генњои хуби ќобилиятњои аќлиро ба мерос гирифтаанд, њатто бе њељ таълими махсус одамони баландмаърифат мешаванд ва кўдаконе, ки аз ин генхо бенасиб мондаанд, хатто аз бехтарин таълим фоида гирифта наметавонанд». Психологњои буржуазї барои асоснок кардани роли муайянкунандагии омили ирсият дар тараќќиёти психикї, одатан ба 106 маърифатњои омузиши муќоисавии чанинњои яктухма (монозиготи) ва гуногунтухма (дизиготї) такя мекунанд. Љанинњои яктухма, ки аз як њуљайраи бордоркардашуда ба вуљуд омадаанд, аз назари биологї нусхаи њамон як организм дугоникњои аслие мебошанд, ки аз табиат «сарвати ген»-хои Тадќиќотњои як якхела, психологњои ирсияти буржуазї, ки якхеларо дар гирифтаанд. љанинњои яктухма гузаронида шудаанд, гуё роли асосию пешбарандаи ирсиятро дар ташаккули сифатњои психикї нишон медиханд. Дар дугоникњои яктухмаи аз њамдигар дудокардашуда, ки дудогона, дар шароити гуногун тарбия гирифтаанд, монанди сифатаои шахсї, кобилиятњои тараќќиёти аќлї ошкор карда шуд. Ин чунин маъно дорад, ки њангоми як хел будани «таъминоти генї» шароитњои гуногуни тарбия ва муњит фарќиятњои ночизро дар тараќќиёти аќлї ва ќобилиятњо медињанд. Психологњои буржуазї аз ин хулоса мебароранд, ки нишонаю аломатњои биологї омили муайянкунандаи тараќкиёти психикї ба шумор мераавнд. Аммо бештари мунаќќидони назарияи пайдоиши ирсияти сифатњои психикї дуруст ќайд мекунанд, ки дар аксари њолатњо пурра норавшан аст: 1) оё дар њолати додашуда мушоњида ва экспериментњо дуруст гузаронида шудаанд? 2) оё дар хакикат таъсири муњит гуногун ё якхела аст? 3) то чї андоза аз рўйи натиљањои омўзиш бо тестњо ба монанди сифатњои шахсї ва ќобилияти аќлии дугоникњои яктухма бањо додан мумкин аст. Бояд гуфт ки солњои охир масъалаи табиати сифатњои психикї хусусан кобилиятњо, заминањои табиии тараќќиёти психикї алоќаманданд бо дастовардњои илмї генетики ба таври васеъ муњокима мегардад. Бахсу мунозирањо бо иштироки биологњо, философњо, психологњо, духтурон, њуќуќшиносон гузаронида мешаванд ва доир ба ин мавзуъ материалњои гуногун ба табъ мерасанд. Дар љараёни бахсњо 107 назари диалектики-материалистї ба табиати сифатхои психикї муайян гардид. Инчунин ду нуќтаи назари ќатъие, ки аќќалият онњоро тарафдорї намуданд, ошкор шуданд. Яке аз онњо табиати модарзодї ва ирсї доштани сифатњои психикї ва ќобилиятњо мебошад, ки онро асосан баъзе биологњо-генетикњо тарафдорї менамоянд. Ин мавќеъ љараёни ташаккул ва тараќкиёти сифатњои психикиро њамчун протсесси баамалбароии «программаи генетикї»-и одам шарх медињанд. Мувофиќи ин нуќтаи назар истеъдод як навъ комбинатсияи хуштолеи генњо мебошад. Сифатњои психикї бо генотипњо, бо хусусиятњои генетикии одам муайян карда мешаванд. Ташаќкул ва тараќкиёти хусусиятњои психикї протсесси зохиршавии (дар шароитњои мувофиќи муњит) сифатњое мебошанд, ки ба хусусияти бо генњо таъминшавй вобастаанд. Тарафдорони нуќтаи назари дигар баъзе философњо ва психологњо мебошанд, онњо сабаби тараќкиёти психикиро мањз дар таъсири фаъоли муњити иљтимої, шароити њаёту фаъолият, таълим ва тарбия мебинанд. Мувофќи ин назария њамаи одамон њангоми таваллуд имкониятњои табии якхеларо барои тараќќиёти њар гуна кобилияти хусусї, ба њар гуна дараља (то ба њуди гениалї) мебинанд, Чайковский мусиќашиноси гениалї ва Пушкин шоири гениалї шуда бошанд, он гоњ ба ин факат шароитњои њаёту фаъолияти онњо сабаб шудаанд. Дар сурати дигар шудани шароитњои дигар мумкин аст, ки Пушкин математик, Чайковский физик, Лобачевский мусиќишинос мешуданд. Дастовардњои илмии психология мањдудият ва яктарафа будани њар ду нуќтаи назарро нишон медињанд, њатто њисобидан мумкин аст, ки хусусиятњои генетикии одам ба таври якхела хусусиятњои психологии ўро муайян мекунанд. Инчунин фарќњои индивидуалии заминањои табии тараќќиёти психикаро (масалан, фарќњои индивидуалии нишонањои 108 ќобилият) пурра инкор намудан ва гуногунии хусусиятњои индивидуалии одамро танњо натиљаи таъсири берунї њисобидан нодуруст аст. ШАРОИТЊОИ ЌУВВАЊОИ ЊАРАКАТДИЊАНДА ВА ДАВРАБАНДИИ ТАРАЌЌИЁТИ ПСИХИКЇ Хусусиятњои психикии шахс бо характери муносибатњои љамъиятї муайян карда мешаванд, одам дар онњо њамчун аъзои љамъият, намояндаи синфи муайян ва ин ё он гуруњи иљтимої, инчунин аъзои коллективњои муайяни конкретии дараљаи ташаккулашон гуногун баромад мекунад. Моњияти шахс аз рўи табиати худ иљтимої мебошад. Манбаи тараќќиёти њамаи сифатњои психикї ва фаъолии эљодии шахс дар муњити ињотакардаи иљтимої, дар љамъият воќеъ гаштааст. Шахс бо њастии љамаъятиаш муайян карда мешавад. Аз њамин нуќтаи назар протсесси тараќкиёти шахс ин протсесси аз тарафи одам аз худ кардани таљрибаи иљтимої, љамъиятї мебошад, ки он дар љараёни муошират кардан бо одамон сурат мегирад. Хусусиятњои психикии одам: сифатњои ахлоќ, хислатњои ирода, шавќу њавас, майл ќобилиятњо ва фардияти ў њамчун натиљаи протсесс пайдо мешавад ва ташаккул меёбад. Ин нуќтаи назар шарњро талаб мекунад. Якум, одам мављудияти фаъол буда, объекти пассиви таъсири муњит намебошад. Аз ин рў шароитњои берунии њаёт, таъсири берунии психикаи одамро на бевосита, балки ба воситаи протсесси таъсири байнињамдигарии одам бо муњит, ба василаи фаъолияти ў дар ин муњит муайян мекунанд. Бинобар ин сањењтар аст бигўем, ки на таъсири муњит, балки протсесси таъсири байнињамдигарии фаъоли одам бо муњити ињотакарда дар ин њолат роли муњим мебозад. 109 Дуюм, тараќќиёти психика бо шароитњои берунї, таъсироти берунї вобаста аст. Вале ин тараќќиётро бевосита дар шароиту вазъиятњои берунї дидан мумкин нест. Ин шароиту вазъиятњо њамеша ба воситаи тадрибаи њаётии одам, шахсият, хусусиятњои индивидуалї ва сохти психикии ў муайян карда мешавад. Сеюм, одам њамчун мављудияти фаъол шахсияти худро худаш метавонад бошурона тагир дињад, яъне ба худтарбиякунї машгул шавад. Аммо протсесси худтарбиякунї аз мухити ихотакарда људо руй намедихад. Ин протсесс дар љараёни таъсири байнињамдигарии фаъол бо муњит ба амал меояд. Маълум мешавад, ки њамон як шароити берунї, њамон як муњит ба кудакони гуногун, наврасон ва давонон таъсири гуногун низ мерасонад. Аз ин ру конунњои тараќќиёти психикии хонанда низ ба он сабаб мураккабанд, ки худи тараќќиёти психикї протсесси таѓирёбињои мураккабу пурихтилоф буда, омилхои ин тараќќиёт гуногуншаклу њартарафаанд. Масалан, шароитњои таълиму тарбия ба кудакони гуногун таъсири њар хеле расонида метавонад. Њамин тариќ, психика на танњо дар фаъолият зоњир мешавад, асос ва шарти тараќќиёти психикии одам (кўдак, мактаббача) ба шумор меравад. Мо то њол одамро њамчун мављудияти љамъиятї, иљтимої дида баромадем. Оё инкор кардани моњияти биологии он дуруст аст? Бояд гуфт ки моњияти табиии биологии одамро инкор кардан њаргиз мумкин аст. Одам бевосита мављудияти табиат мебошад. Заминањои табиии биологї дар тараќќиёти психикии одам њатман заруранд. Якум, хусусиятњои табиии сабабгори роњу воситањои гуногуни тараќќиёти хусусияткори психикиро асоснок мегардонанд. Сифатњои системаи асаби одам худ аз худ њељ кадом сифатњои психикии шахсро пешакї муайян намекунанд. Њељ як бачаи мўътадил 110 инкишофёфтаистода табиатан нотарс ё тарсончак, суботкор ё беирода, мењнатдўст ё танбал, боинтизом ё беинтизом намешавад. Системаи асаб чї хел хусусиятњое, ки надошта бошад дар сурати дуруст ба роњ мондани кори тарбиявї њамаи хислатњои неки характери шахсро парваридан мумкин аст. Дуюм, хусусиятњои табии ба савияю дараљаи дастовардњои одам дар ин ё он соња низ таъсир расонида метавонад. Масалан, фарќњои модарзодї индивидуалии нишонию аломатњо мавдуданд ва ба ин муносибат баъзе одамон бар дигарњо дар имкониятњои азхуднамоии танњо як фаъолият бартари дошта метавонанд, вале дар айни замон ба худи онњо дар бобати аз худ намудани навъи дигари фаъолият метавонанд гузашт кунанд. Илми психология масъалаи муносибати таълиму тарбия ва тараќќиётро ба таври васеъ тадќиќ менамоянд. Одатан зери мафњуми тараќќиёт ду категорияи гуногуни хоса, вале ба њам зич алоќамандро мефањманд: 1) инкишофи биологї, органикии майнаи cap, инкишофёбии сохту анатомию биологии он; 2) тараќќиёти психикї њамчун инкишофи аќлї. Таълим инкишофи органикии майнаи сарро инкор карда наметавонад ва ба ин маъни мо њељ гоњ бо фикри психологи амрикої Д. Брунер розї шуда наметавонем. Ба аќидаи ў њар як бача дар њар зинаи тараќќиёт ќобилияти пурра аз худ намудани њар гуна материалро дорад (фаќат воситањои мувофиќи методии таълимро барои њамон давраи синну сол ёфтан зарур аст). Вале бояд таъкид кард, ки масалан, майнаи сари бачаи њафтсола њоло барои дарк кардани ибтидои исботкунии дифференсиалию интегралї ва 111 ё асосњои фалсафаи материализми диалектикї пухта нарасидааст, гарчанде ўро педагогу методистњои гениалї таълим дода бошанд њам. Аз ин рў, ваќте ки сухан аз тараќќиёти аќлии шахс меравад, бояд чунин њисобид, ки ин протсесс дар ягонагї бо инкишофи биологии майнаи cap ба амал меояд. Оид ба ин масъалаи психология В. Штерн чунин аќида дошт: «Таълим аз паси тараќќиёт меравад ва ба он мутобиќ мешавад». Психологи машњур Л.С. Виготский бар хилофи он бори аввал роли пешбарандаи таълим ва тарбияро дар тараќќиёти психикии кўдак равшан нишон дод: таълим пеш-пеши тараќќиёт меравад ва онро аз паси худ мебарад. Мувофиќи нуќтаи назари якум таълим танњо он чизеро, ки тараќќиёт медињад, истифода мебарад. Аз ин рў ба протсесси тараќќиёти аќлї набояд дахолат кард, халал расонд, балки босаброна ва пассифони мунтазир шуд, то замоне, ки имкониятњои протсесси таълим пухта расанд. Психологи машњури швед Ж. Пиаже низ дар њамин аќида буда, чунин мењисобид, ки тараќќиёти аќлии кўдак ва мактаббача мувофиќи ќонуниятњои дохилии худаш ба вудуд меояд ва якчанд зинаи сифатан гуногуни генетикиро аз cap мегузаронад. Таълим танњо ќадре протсесси ин тараќќиётро метезонад, паст мекунад, вале ба таври ќатьи ба он таъсири муайяне намебозад. Пас таълим бояд ба конунњои тараќќиёт итоат кунад. Масалан, то ваќте ки дар кўдак тафаккури мантиќї ва оперативї тараќќї накунад, ба ў мањорати ба таври мантиќї муњокима карданро омўзондан маъно надорад. Психологияи њозира алоќаи диалектикии протсесси таълим ва тараќкиётро ба асос гирифта, роли пешбарандаи таълимро таъкид мекунад. Њар ду протсесс бо њам зич алоќаманданд. Тараќќиёт ва таълим ду протсесси параллел набуда, балки људогона мебошанд. Тараќќиёти њаќиќии аќлї бе таълим ба вуљуд намеояд. Таълим њавасманд мекунад, 112 тараќкиётро аз паси худ мебарад ва мунтазнри он мешавад, ки кай сохти махсуси майна ташаккул меёбаду тафаккури мантиќиро таъмин менамоянд. Таълим он ваќт ба ташаккули мањорати ба таври мантиќї фикр кардан cap мекунад, ки агар ин заминањои зарурат ба тараќќиёти мувофиќи аклї водоркунанда вудуд дошта бошанд. Бояд ќайд кард, ки таълим боиси тараќќиёти гардида, дар айни њол ба он такя мекунад, хусусиятњои дарадаи аллакай ба даст овардашудаи тараќќиётро ба эътибор мегирад ва њељ ваќт ќонунњои дохилии тараќкиётро рад намекунад ва рад карда њам наметавонад. Имкониятњои таълим њарчанд васеъ бошанд њам, вале бењудуд нестанд. Аз ин рў аз хад зиёд баланд бардоштани роли таълим дар рафти тараќкиёт чандон дуруст нест, яъне чунин њисобидан хатост, ки психикаи одам ва тараќќиёти аќлии ў мањз натиљаи бевоситаи азхудкунї мебошад. Њамин тариќ, мо омилњо ва шартњои тараќќиёти психикаро муайян намудем. Акнун савол ба миён меояд, ки манбаи бевоситаи таѓйирёбињои психика чї мебошад? Ба ибораи дигар ќувваи бевоситаи њаракатдињандаи тараќќиёти психикиро чї ташкил медињад? Ќуввањои њаракатдихандаи тараќќиёти психикии кўдак, мактаббача мураккабу гуногунанд. Дар асоси фањмиши диалектикїматериалистии моњияти тараќќиёт њамчун муборизаи зиддияњои дохилї ба хулоса меоем, ки ќуввањои бевосита њаракатдињандаи тараќќиёти психикии кудак, мактаббача зиддиятњои диалектикии байни наву куњна мебошанд, ки дар рафти таълиму тарбия ба вуљуд меоянд ва бартараф карда мешаванд. Ба чунин зиддиятњо, масалан зиддиятњои байни талаботи наву имкониятњои ќаноат гардонидани онњо, байни имкониятњои љисмонї ва рухии афзудаи бача ва шаклњои куњнаву ташаќќулёфтаи муносибатњои байнихйгй ва намудњои фаъолият, байни талабњои афзудаистодаи љамъият, коллектив, калонсолон ва дараљаи њозираи тараќќиёти психикї тааллуќ доранд. Ин гуна зиддиятњои ба 113 њамаи синну сол характерноканд, вале вобаста бе синну соле, ки дар он зоњир мешаванд ба хусусиятњои хос соњиб мегарданд. Масалан, дар мактаббачаи хурдсол зиддият байни фаъолияти иродавии мустаќилона омода будан ва вобастагии рафтори ў аз вазъияти њозира ё худ таассуроти бевосита мављуд аст. Дар наврас, аз як тараф зиддияти байни худбањодињї ва дараљаи идеали ў ва аз тарафи дигар байни эњсоси муносибате, ки атрофиён ба ў зоњир кардаанд ва эњсоси мавќеи реалии худи ў дар коллектив, инчунин зиддияти байни талаботи дар кори калонсолон ба сифати аъзои комилхуќуќ иштирок кардан ва ба ин мувофиќ набудани имкониятњояш бошиддат мегузарад. Чунин зиддиятњо ба воситаи ташаккул додани дараљањои баландтарини фаъолияти психикї њал карда мешавад. Дар натиља кўдак, мактаббача ба дараљаи баландтари тараќќиёти психикї мегузарад. Агар талабот конеъ гардад, он гоњ зиддият бардошта мешавад. Як зиддият ба зиддияти дигар иваз мешавад ва тараќќиёт давом мекунад. Тараќќиёт мувофиќи фањмиши диалектикї фаќат рафти таѓйирёбињои њолиси миќдорї, зиёдшавї ё камшавии ягон зуњурот, хосият ва сифатњои психикї намебошад. Тараќќиёти психикиро пурра ба он оварда расонидан мумкин нест, ки баробари калон шудани синну сол диќќат меафзояд., протсесси техникй бештар характери ихтиёрї мегиранд, хотираи маъноги тараќќї мекунад ва гайра ва ё фантазия ва рафтори гаёриихтиёрии бача кам мешавад. Тараќќиёти психикї бо он алоќаманд аст, ки дар даврањои муайяни синнусолї дар психика хусусиятњои ба ном навташкили сифатан нав (масалан, њисси калонсолї дар наврасон ё худ талабот ба худмуайянкунии фаъолияти њаётию мењнатї дар нављавонон пайдо мешавад). Психологњо ќонунњои умумии тараќкиёти психикаро ќайд мекунанд ва номунтазам будани тараќќиёти психикї дар навбати аввал 114 аз љумлаи ин ќонуниятњо мебошад. Номунтазамии тараќкиёти психикї чунин маъно дорад, ки дар њар шароит, аз љумла дар шароити мусоиди таълиму тарбия њам зуњуроти психикї, функсияњои психикї ва сифатњои гуногуни шахс дар як дараљаи тараќќиёт намеистанд. Дар даврањои гуногун барои тараќќиёти љињатњои гуногуни психика шароити мувофиќтан пайдо мешавад. Баъзеи ин шароитњо характери муваќќатї ва гузаранда доранд. Гуфтан мумкин аст, ки барои ташаккул ёфтан ва тараќќї кардани намудњои алоњидаи фаъолияти психикї мўњлатњои бењтарин мављуданд. Чунин даврањои синнусолиро, ки шароитњои тараќќиёти ин ё он сифату хосиятњои психикї дар он аз њама бењтар мегарданд, давраи сензитивї (нисбат ба таъсироти берунї њискунанда будан) меноманд. Масалан, давраи аз 1 то 5- солагї барои тараќќиёти нутќ, синну соли мактабї барои ташаќќули малакањои њаракатњо ва аз 15 то 20- солагї барои ташаккули тафаккури математикї давраи сензитивї мебошанд. Сабаби чунин сентизивнокї њам ќонуниятњои органикии инкишофи майна, њам таљрибаи њаётї ва инчунин њамон вазъият мебошад, ки баъзе протсессу хосиятњои психикї танњо дар асоси дигар протсессу сифатњои мављудбуда ташаккул ёфта метавонанд (масалан, тафаккури математикї танњо дар заминаи ќобилияти тафаккури абстрактии ба дараљаи кифоя тараќќїкарда ташаккул ёфта метавонад). Интегратсияи (якљояшавии) психика ќонунияти дигари тараќќиёт ба шумор меравад. Психикаи одам вобаста ба дараљаи тараќќиёт боз њам пурратар устувор ва таѓйирнопазир мегардад. Таѓйироти психикї таќрибан дигаргуншавии њолатњои психикї ва хислатњои шахсро дар бар мегирад. Таѓйирёбандагї ва имконияти пурра кардани норасої ќонунияти сеюми тараќќиёт мебошад. И.П.Павлов ба ин имкониятњои калони таѓйирёбандагї ишорат намуда, ќайд мекард, ки агар таъсироти 115 мувофиќ ба вуљуд оварда шавад, он гоњ њама чизро ба тарафи мусбат таѓйир додан мумкин аст. Имкониятњои бойи таѓйирдињии бомаќсади психикаи кўдак, мактаббача дар шароити таълиму тарбия ба њамин хосият (тагирёбандаги системаи асаб) асос ёфтаанд. Хосияти тагирёбандагї ба иурра кардани норасої њам имконият медињад. Аз ин рў њангоми суст ё бенуќсон тараќќї кардани ин ё он функсияи психикї ин сустї бо тараќќиёти нисбатан пурзури дигар функсияњо пурра карда мешавад. Масалан, њангоми суст будани хотира норасогиро бо муташаккилии калон ва аниќии фаъолият пурра кардан мумкин аст: камбудии биної нисбатан ба њисоби хасостар тараќќї кардани анализатори шунавої пурра карда мешавад ва монанди ин. Инак, тараќќиёти кудак, мактаббача протсесси мураккаби диалектикї буда, њарактери даврии ба худ хос дорад, дар даврањои гуногуни тараќќиёти синнусолї ба хусусиятњои сифати соњиб аст. Дар психологияи синну сол ва педагогии њозира чудо намудани даврањои зерини асосии тараќќиёти кудак ва мактаббача кабул шудааст: синни навзоди (то 10 рўз), синни кудакї (то 1- солагї), синни ибтидоии бачагї (аз 1 то 3 солагй), синни томактабї (аз 3 то 7 солагї), синни хурди мактабї (аз 7 то 11- солагї), синни наврасї (аз 11 то 15- солагї), синни нављавонй ё синни калони мактабї (аз 15 то 18 солагї). Њар як давраи синнусолї ба шароитњои ба худ хоси муњими њаёт талабот ва фаъолият, зиддиятњои пешбарандаи њамин синну сол ва хусусиятњои навташкили хоси психикї фарќ карда меистад. Њар як давраи синнусолии тараќќиёт бо давраи пешгузашта тайёр карда шуда дар асоси он ба вучуд меоянд ва заминаи давраи минбаъда шуда хизмат мекунад. Таснифоти синнусолиро чунин омилњо, монанди таѓирёбии мавќеи кўдак дар оила ва мактаб, таѓйирёбии шаклњои таълиму тарбия, 116 намудњои нави фаъолияти кўдак ва нињоят баъзе хусусиятњои пухта расидани организми у муайян мекунанд. Ба њамин тариќ, синну сол на он ќадар категорияи биологї аст, чи ќадаре, ки категорияи ичтимої мебошад. Вобаста ба њамин дар психологияи синну сол мафњуми намуди пешбарандаи фаълият мављуд аст. Дар њар як синну сол њамаи намудњои асосии фаъолият-бозї, омўзиш ва мењнат то ин ё он дараља љой доранд. Вай дар даврањои гунгогуни тараќкиёт роли ин намудњои фаъолият хар хел аст ва онхо маљмўи конкретиро сохибанд. Њамон намуди фаъолият пешбаранда номида мешавад, ки дар давраи синну соли муайян таѓйиротњои асосї ва муњими психикии кўдак, протсессњои психикї ва сифатњои психикии шахс мањз ба он вобастаанд. Гарчанде бачањои синни томактабї бо шаклњои дастраси фаъолияти таълимї ва мехнатї машгул шаванд хам, бози фаъолияти пешбарандаи тараккиёти психикии онхо мебошад. Дар синни мактабї омўзиш фаъолияти пешбаранда мешаваду бози чунин ањамияти худро гум мекунад. Дар баробари калон шудани синну сол ахамияти фаъолияти мехнатй меафзояд, худи фаъолияти таълимї њам моњиятан таѓйир меёбад. Дар давоми дањ соли таълим дар мактаб, характер ва мазмуни он дигар мешавад, талабот нисбат ба талаба сол аз сол меафзояд, љињати фаъоли, мустаќили ва эљодии фаъолияти таълимии ў низ сол ба сол инкишоф ёфтан мегирад. Дар доираи њар як синну сол фаркњои калони индивидуалї мушоњида карда мешаванд. Онњо натиљаи омилњои зерин мегарданд: якум, вариантњои индивидуалии шароити њаёт фаъолият ва тарбия, дуюм фарќияти индивидуалии табиї (аз љумла, фарќият дар хосиятњои психологии асаб). Шароитњои њаёт фаъолият ва тарбия хеле гуногуншакланд, гуногуншаклии хусусиятњои индивидуалии шахс њам беинтињост. Вобаста ба њамин саводе ба миён хусусиятхои синнусолї асоси сухан гуфтан дорем, оё онњоро фарќњои индивидуалї ташкил 117 медињад? Илова ба ин маълум аст, ки солњои охир тасаввуротњои ба таври анъанавї вуљуддошта дар бораи имкониятњои синнусолии кудакон аз нав дида баромада мешавад. Аз љумла тавсифи хусусиятњои синнусолии мактаббачаи хурдсол аз оне, 118 ки 10-15 сол пеш дида шуда буд фарки чиддй мекунад. Њамин ки характери таълим дар синфњои поёии таѓир ёфт, маълум гардид ки мактаббачаи хурдсол ба дараљаи боз њам баландтари тафаккури абстрактї кодир аст. Аз нав дида баромадани нишондињандаи синнусолї, инчунин бо њодисаи ба ном акселератсия (дот. «инкишофи босуръат») алоќаманд мебошанд, ки солњои охир дар тараќќиёти босуръат афзуншавандаи љисмонї ва психикии кўдакон ва мактаббачањо мушоњида мешавад. Онњо ба чанд дањсолањои пешина дида тезтар инкишоф меёбанд ва ба дараљаи нисбатан баланди тараќќиёти психикї ва аќлї ноил мешаванд. Олимон њам сабабњои биологии ин њодисаро (таъсири миќдори хурди шуоъдихии ионизатсиякунанда ва мављњои радио, дар хољагии ќишлоќ ва тиб истифода бурдани моддањои фаъоли биологї, ки боиси тараќќиёти он мешаванд, баланд бардоштани вазни хоси моддањои сафеда дар хуроки одам) ва њам иљтимоии онро (болоравии босуръати њаёт, ки ќувваи њаётро низ баланд мебардорад, аз синни нињоят зиёди ахбор, ки ба кўдак, наврасон ва дигарон бо воситаи интернет, оинаи нилгун, радио, кинотеатр, театр, рўзномањо расонида мешавад) ќайд кардан зарур аст. Њамаи ин, чї навъе ки баъзе муњаќќиќон мењисобанд, тавсифоти хусусиятњои синнусолиро чунин шарњи ноустувор, серњаракату серамал мекунанд, ки худи мафњуми хусусиятњои синнусолиро ба зери шубња мегузоранд. Албатта, бо чунин фикр розї шудан мумкин нест. Хусусиятњои синнусолї њамчун хусусиятњои аз њама бештар хоси типї ва умумии синну сол вуљуд доранд, ки љараёни умумии тараќќиётро нишон медињанд. Бешубња синну сол категорияи мутлаќ ва таѓирёбанда 118 намебошад. Мафњуми синну сол, њудудњои синну солї ва хусусиятњои синну солї на моњияти мутлаќ, балки нисбиро соњибанд. Мавќеъ ва мазмуни асосии психологияи синну солро ташаккул ва зуњуроти шахсияти кудак дар фаъолият ба хусус дар фаъолияти пешбаранда ташкил медињанд. Одатан одам дар бораи табиат, дар бораи одами дигар, дар бораи худ тасаввуроти муайяне дорад ва фаъолият низ мувофиќан ба њамин се объект равона шудааст. ин дар навбати худ тараќќиёти кудакро њам дар филогонез ва њам онтогонез њамчун тараќќиёти се тараф ё худ се ьдисмати фаъолият ифода мекунад, ки дар он аз як тараф шахс, ташаккул меёбад ва аз тарафи дигар зоњар мешавад: 1) фаъолияти предметие, ки ба табиат, ба олами ашё равона шудааст, 2) муоширате, ки ба одами дигар равона гардидааст, 3) фаъолияте, ки ба худи шахс њамчун ба объект ба худ бањодихї, хештангарої ва худтакмилдињї равона мешавад. Дар даврањои гуногуни синнусолї, гоњ фаъолияти якум, гоњ дигарраш ва гоњ сеюм намуди пешбаранда мешаванд, ки аз њама бештар ба протсесси ташаккули шахс таъсир мебахшанд. Масалан, муошират њамчун фаъолияти субъект ба объект бар хилофи муошират њамчун фаъолияти субъект инкишофёбандаро ба ба субъект, системаи ки воридшавии муносибатњои шахсияти љамъиятї тавсиф медињанду ба туфайли он маърифати шахс дигар њамчун субъект ба вуљуд меояд, дар даврањои буњрони синну соли намуди пешбаранда ба њисоб меравад. Кўдак дар њолати якум ба одами дигар таъсир расонида, аз рўйи амалњои чавобии ў худ ва имкониятњои худро њамчун одам, ки ба одами дигар, ба табиат ва ба худаш низ таъсири фаъол мебахшанд, дониста мегирад. Бо њамин мароми протсесси муошират дар давраи сесолагї ва наврасї шарњ дода мешавад, яъне кўдак бо амалњои худ на кўшиши љустани ягон мададе аз калонсолон мекунад, балки ў худро њамчун сарчашмаи фаъол, њамчун субъекти муошират собит кардани 119 мешавад, худ ва олами ботинии худро фањмида гирифтан мехоњад. Ба ибораи дигар муошират дар давраи буњрони бо фаъолияти ба худи шахс хамчун ба объект равонашуда зич пайваст мешавад, ки ба туфайли он шахсияти кудак ва худшиносии ў тараќќї мекунад. Бинобар ин даврањои буњронии тараќќиёти кўдак зери талаби «ман худам» мегузарад. Ин талаб сайру кушиши кўдакро худинкишофдињї ва худтарбиякунї ба мустаќили, худисботкунї, ифода мекунад. Кўдак гуё, ки аз калонсолон људо мешавад ва барои ў на њамчун сарчашмаи фаъол, балки чун объект баромад мекунад. Аммо кўдак ба калонсол ба муошират намудан бо ў њамчун бо дўсти калонсол, чун бо «ман»-и дуюми худ эхтиёљманд аст. Биеёр ваќт ноумедї, шубња, нобоварї њам ба «ман»-и дуюми худ ва њам ба худ пайдо мешавад. Калонсолон, падару модар, муаллим, табиб бо сабаби чунин мураккабу пурихтилоф ва ивазшаванда будани олами хиссиётњои ботинии наврас на њама вакт уро дуруст фањмида метавонад. Дар муносибатњои байнињамдигари бо наврас фањмидани он чињатњо муњим аст, ки ў аз калонсолон људо истода ба ў боз њам эњтиёч пайдо мекунад ва инчунин одами инкишофёбанда дар шубњањо, дар мубориза бо худ га калонсолон, дар низоъњо худро дониста мегираду худро њамчун шахс собит менамояд. Ман ќистам? Ман чї гунаам? Сарнавишти ман дар ин олам чї гунна аст? Мавќеи ман дар байни одамон чист? Њамин тариќ, саволу масъалањои зиёди мураккабро дар худшиносї ва худсобиткунии шахсияти ташаккулёбандаи њам сесола, њам ёздањсола ва њам понздањсолаю њафтдањсола дучор омадан мумкин аст. 120 ХУСУСИЯТЊОИ ПСИХОЛОГИИ ТАРАЌЌИЁТ ДАР ДАВРАИ СИННИ КУДАКЇ ВА ИБТИДОИ БАЧАГЇ Давраи кудакї соли аввали њаёти кудак ва синни ибтидои бачагї аз 1 то 3- соларо дар бар мегирад. Дар давраи кудакї синни навзодиро њамчун давраи ягонаи њаёт људо мекунанд, ки дар он ба намуди тоза зуњуроти шаклњои модарзодї ва инстинктивии рафторро мушоњида кардан мумкин аст. Шаклњои рафтори инстинктивї ба ќонеъ намудани талаботњои органикї равона шудаанд ва бояд гуфт, ки конеъгардии онњо асоси тараќќиёти психикиро ташкил надода, балки зинда мондани кудакро таъмин мекунад. Таваллуд барои организми кудак як навъ шикастест калон, чунки муњити зиндагии ў тез дигар шуда алоќањо бо организми модар канда мешаванд, яъне њаёти муcтаќилона шурўъ мешавад. Рефлексњои ѓайришартии кўдак бар хилофи бачаи њайвон зоњиршавии шаклњои рафтори одамро таъмин намекунанд. Дар байни рефлексњои гайришартї рефлексњои номатавистї (рефлекси дошта гирифтан, рефлекси хазидан) мављуданд, ки онњо дањо охири давраи навзодї хомўш мегарданд. Онњо асоси тараќќиёти психикї намебошанд. Хусусияти асосии навзодро имкониятњои бењбудї азхуднамоии таљрибаи нав, њосил намудани шаклњои ба одам хоси рафтор, инкишофи талаботњои нав (дар таасурот гирифтан, дар њаракат, дар муошират бо калонсолон) дар бар мегирад, ки дар асоси мањз онњо тараќќиёти психикї ба амал меояд. Тараќќиёти ќувваи биниш ва шунавої дар навзод нисбат ба тараќќиёти њаракатњои љисмонї, ки махсус бо парпеч кардани кўдак мањдуд мешаванд, тезтар ба вуљуд меояд. 121 Майнаи сари навзод ба туфайли машќдињии узвњои њис расидани сигналњои гуногун аз олами берунї инкишоф меёбад ки ташкилкунандаи он калонсол мебошад. Протсесси нигаронидани ќувваи бинои ва шунавои ташаккул меёбад, аксуламалњои эмотсионалии чун гиря ва табассум, ки њиссиёти азоб ва муносибатро ифода мекунанд, ба вуљуд меоянд. Дар кудак дар охири давраи навзоди аксуламали махсуси эмотсионалию њаракати ба калонсол, яъне комплекси њаракатњо намоён мешавад. Њаёти кўдак пурра ба калонсолон вобаста аст, ки онњо талаботњои органикии уро ќонеъ мегардонанд-мехўронанд, оббозї медоронанд, аз як тараф ба тарафи дигар мегардонанд ва инчунин талаботњои афзояндаро ба таассуротњои гулогун ќонеъ месозанд. Фаъолияти якљояи калонсолон ва кўдак аз он иборат аст, ки чї тавр калонсол амалиёти кўдакро роњбарї менамояд ва инчунин чї тавр кудаки хурдсол имконияти њалли ин ё он амалро надошта бо мададу ёрии калонсолон мурољиат мекунад. Дар давраи кудакї ќобилияти таклид намудан ба рафторњои калонсолон инкишоф меёбад. Кўдак дар њафт-дањмоњагї бодиќќат њаракатро ва нутќи калонсолонро назорат карда, кушиши такрор намудани онњоро мекунад. Протсессњои психикї ва сифатњои кўдак зери таъсири шароитњои њаёт тарбия ва омузиш ташаккул меёбанд. Муносибати кўдак ба олам аз ибтидо муносибати ичтимої, љамъиятї мебошад, ки дар асоси муносибатњои байнињамдигарї бо калонсолон ба вуљуд меояд. Талабот ба протсесси муошират барои пайдоиши таклид намудан ба овозњои нутќи инсони заминаро ба вуљуд меорад. Кўдак танњо садо медињад, норавшан овоз мебарорад, сипас дар асоси таќлид намудан ва овозњои табиии худ ва нутќи шунидашудаи калонсолон њамчун амали љавобї беробита гап задан ба вуљуд меояд, ки дар он тайёрї ба протсесси муошират намудан ифода меёбад. Ањамияти беробита 122 гапзаниро барои тараќќиёти нутќи кудак аз будаш зиёд бањо додан душвор аст. Вай барои такмилу тараќкиёти аппарата нутќи (лабњо, забон, нафаскашї, шунавоии фонеттикї њамчун зинаи тайёрї хизмат мекунад. Кўдак аввалан фаќат бо тобиши эмотсионалии нутќи ба у равонкардаи калонсолон, ба талаффузи нутќ, ќиёфа эътибор медињад.заминањо барои фањмидани нутќ, азхудкунии маъно ва моњияти калимањо аз мобайнњои давраи кўдакї cap карда ба вуљуд меоянд. Такрори бисёркаратаи алоќа калима бо предмет ба ин мусоидат мекунад. Ташаќќули ин алоќа аз эътибори умумї ба љое, ки дар он одатан предмет меистад ва ба талаффузи савол cap мешавад. Дар охири соли аввали њаёт алокаи калиам бо предмет дар љустуљуи предмет ва пайдо кардани он ифода меёбад. Ин шаклу њам бошад ибтидои фањмидани нутќ аст, ки он ба туфайли воридшавии кўдак ба системаи Ман-одами дигар-олам (предмет) ташаќќул меёбад. Дар ин давра аксуламалњои љавобии нутќи ба вуљуд меоянд ва ба ин васила зањираи гайрифаъоли калиамњо васеъ гашта, фаъолии нутќ меафзоянду имконияти муошират намудан бо калонсолон вусъат мегирад. Кўдак дар ин давра ба муваффаќиятњои калон ноил мешавад, њаракаткунї ва истифодаи амалњои соддаро бо предметњо аз худ мекунад. Ў нигоњ доштани cap, нишастан, хазидан, гавак кашидан, њолати вертикалиро гирифтан ва якчанд ќадам гузоштанро ёд мегирад. Ў ба сўи предмет њаракат намуда, бо онњо муносибат карданро ёд мегирад (доштан, њаракат додан, партофтан, предметро ба предмет задан), ки ба туфайли он ташаќќули равия ба натиљаи амал ба вуљуд меояд. Кўдак ба хосияту муносибатњои предметњо шинос мешавад, мавќеи худро дар фазо муайян мекунад ва ба василаи онњо њаќиќат, идрок, хотира, тафаќќур ва дигар протсессу њолатњои психикї тараќќї 123 мекунанд. Кўдак на танњо мебинаду мешунавад, у бо шавќу рагбат ба таасуротњои биноию шунавої таваљљуњ зоњир мекунад ва аз онњо лаззат мебарад. Ќувваи бинои ва шунавої рафтор идрок ва тафакурро идора менамоянд, ба кўдак барои муайян кардани мавќеи худ дар олами ихотакарда мусоидат мекунанд. Предметњо барои кудак оњиста-оњиста аз паси таасуротњои дигаршаванда њамчун чизе ки доимо дар олами ињотакарда вуљуд дорад ва сифатњњои муайянро соњибанд, баромад кардан мегирад. Ба ќавли дигар, дар охири ин давраи синнусолї дар асоси аз тарафи калонсолон ташкил намудани њаракату амалњои кудак, дар у тасаввуротњои аввалин дар бораи олам њосил мешавад ва шаклњои соддаи идроку тафаќкур ба вуљуд меоянд. Тавсифи давраи ибтидоии кудакї (аз 1 то 3 солагї). Психологњо B.C. Муњина, А.А. Люблинская, М.И. Лисина ва дигарон муваффаќиятњои асосии ин давраро дар ростшавии комати кудак, инкишофи фаъолияти предметї ва азхудкунии нутќи у дидаанд, ки онњо бо муоширати кудак бо одамони уро ињотакарда зич алокаманданд. Кудакон дар охири яксолагї ва ё худ дар ибтидои соли дуюми хаёти худ ба гузоштани кадамњои иахустин cap мекунанд, ки онњо аввалан бечуръатона буда сипас боз њам мустањкаму устувортар мегарданд. Ростгардї ба худи кудак ва атрофиёнаш халоват ва хурсандии зиёде мебахшад. Кудак гашти худро мураккаб намуда, ба давидан cap мекунад. Чунин чойивазкунї доираи ашёи аз тарафи кудак маърифатшавандаро якбора васеъ менамояд. Кудак оњиста-оњиста ба фаъолияти предмета мегузарад, ки он дар ин давраи синну соли њамчун намуди пешбаранда шуда мемонад. Кудак ба туфайли фаъолияти предмета вазифањои ба ашё хосро аз худ менамояд: алоќаи амал бо предмет дар натиљаи ичй њар гуна амалњои ба кудак маълум то ба озод истифода бурдани предметњо мувофиќи вазифаашон инкишоф меёбад. 124 Амал кардан ба олот барои тараќкиёти психикї ањамиятнок буда, ба туфайли он амалњо боз х ксаднок мешаванд. Азхуднамоии протсесси амал кардан бо олот дар рафти омузиш њангоми роњбарии мунтазами калонсол, ки амалро нишон медињаду дасти кудакро рост мекунад, сурат мегирад, яъне худи принсипи истифодабарии олоти амал кардан аз худ мешавад. Аввалан ашё ба сифати олоти оддї истифода мешавад. Аллакай кудак аз назари психологї ба фаъолияти предметї ворид шуда, минбаъд, тараќќиёти иљтимоии ў бо азхудкунии меъёрњои ахлокї, бо азхудкунии баъзе шаклњои муносибатњои байнињамдигарї бо одамон, бо воситањои «инсонии» истифодабарии ашё муайян карда мешавад. Мароми фаъолият, системаи сабабањои водоркунанда инкишоф меёбанд. Њамин тариќ, на танњо муносибат ашё, одамон, балки бо худаш низ ташаккул меёбад. Худбањодињии мусбат («Ман худам») ба амал меояд, ки ин барои бамуваффаќият тараќќї додани психикаи кудак дар давраи минбаъдаи тараќќиёт низ бењад зарур мешавад. Дар соли сеюми њаёт намудњои нави фаъолият-бозї ва намудњои сермањсули фаъолият (расмкаши, гаљкори, наќшаќашї) ба вуљуд меояд. Аввалан кудакони давраи ибтидои бачагї бо предметњо амал мекунанд, сипае маъни предметро дар арфти бозї фањмида мегиранд. Кудакон дар асоси таклид амалњои конкретии калонсолонро (модар, мураббї, доя, духтур, ронанда) тасвир мекунанд, бозињои роли инкишоф иеёбанд ва мувофиќан дар љараёни бозї азхудкунии таљрибаи љамъияти ба вуљуд меояд, малакањои фаъолияти мењнати ташаќќул ёфтан мегирад, ки дар ибтидо дар шакли худхизматрасонї ва ёридињї ба калонсолон дар кору бори хона зоњир мешавад. Агар синну соли навзодї давраи тайёрии азхудкунии нутќ њисобида шавад, он гоњ дар давраи ибтидои бачагї ин роњи тараќќиёт давом ёфта, барои азхудкунии нутќ њамчун давраи мувофиќ ва 125 таъсирпазир шуда мемонад. Талабот ба муоширати нутќи афзуда, фаъолияти предмет ба зиёдшавии таассурот мусоидат мекунад, ки зимни он асоси азхудкунии маънои калимањо алоќаманд намудани онњо бо образи предмет ва њодисањои њаќиќї ба вуљуд хамидани нутќи калонсол такмил ёфта нутќи фаъоли худи кудак низ ташаккул меёбад, дар ибтидо протсесси фањм ў аз њудуди вазъияте, ки дар он муошират ба амал меояд, намебарояд, вале минбаъд шунидан ва фањмидани нутќ аз њудуди муошират баромада, кудак акнун метавонад дар бораи ашёњое гаи занад, ки онњо берун аз вазъияти муошират мондаанд. Нутќи фаъоли кўдак то якунимсолагї нисбатан суст инкишоф ёфта, захираи луѓавии ў то 100 калимаро дар бар мегирад. Захираи фаъоли луѓавї дар охири дусолагї то 300 калима зиёд шуда, дар соли сеюми њаёт 1500 калима мерасад. Кудак таљрибан аз нутќи автономї, ки истифодаи калимањои «кудаконаро» ифода мекунад, аз вайрон карда гуфтани калимањои муќаррарї ба нутќи солим мегузарад. Дар баробари васеъшавии захираи лугат ва мукаммалшавии талаффуз, азхудкунии сохти граматикии забони модарї низ ба амал меояд, ки дар натиљакудак амалан дуруст аз калимањо чумлањо сохта метавонистагї мешавад. Асоси тараќќиёти аќлии кудакї, давраи ибтидои бачагиро ташаккули намудњои нави амалњои фикрию иљрокунї ташкил медињад. Кўдак њангоми идрок намудани предмет ягон ќисми онро људо мекунад, бокимондаи онро бошад, њамчун кисмњои номуњим инъикос менамояд. Кўдак људо кардани аломатњои предмет ва ё тасвири онро ёд мегирад. Мањорати ба таври биної ва аз рўйи на танњо амалњои берунї нисбат додани хосияти предметњо ташаккул меёбад. Интихоби биноии предметњо аз рўи намуна ба кудаки 2,5-3- солае муяссар мешавад, ки хосиятњои якхеларо дошта метавонанд, ташаккул меёбад. Кудаки сесола метавонад шаклњои соддатарини геометрї (доира, квадрат, секунља, росткунља) ва 7-8 рангро (сурх, норанљї, зард, 126 сабз, кабуд, бунафш, сафед, сиёњ) аз худ намояд. Одатан шунавоии фонетикї зуд инкишоф меёбад, вале тараќкиёти шунавоии садоњои баланд суст ба амал меояд, њарчанд кудакї сесола аллакай садои «борик» ва «ѓафси» њайвонот, овози пасту баландро фарќ мекунад. Зуњуроти аввалини тафаккур дар давраи ибтидои бачагї бо истифодаи алокай байни предметњо барои ба ягон маќсад ноил шудан тавсиф дода мешавад: масалан, кашолакунон наздик овардани курсї ба тарафи предмете, ки гирифтани он зарур аст. Кудак на танњо алоќаеро, ки калонсолон нишон додаанд, истифода мебарад, балки худаш низ онњоро ошкор менамояд ва барои њалли масъалањои худ, ки бештар бо фаъолияти предмета ва бозї алоќаманд аст, истифода мебарад. Тафаккури кудакї ин давра њамчун тафаккури амали-предмети тавсиф карда мешавад, вале њудуди синну соли ибтидои бачагї бошад, ташаќкули намуди тафаккури аёни-образи низ ба амал меояд. Амали фикрии љамъбаст, ки бо калима мустањкам карда мешавад, ташаккул меёбад, ташаккули функсияи аломатии шуру ба вуљуд омадан мегирад. Заминањои ташаккули шахс дар давраи ибтидои бачагї на танњо бо азхудкунии амалњои гуногун ва ташаккули протсессу сифатњои психикї, балки бо азхудкунии амалњои гуногун ва ташаккули протсессу сифатњои психикї, шаклњои рафтору муносибатњои махсуси одам дар љамъият бо азхуднамоии сифатњои дохилии иљтимоии ба инсон, фард ва шахс хос низ алоќаманданд. Маромњои рафтори кўдакон њанўз фањмида шудаанд ва ањамияти онњоро дар њаёту фаъолият дарк намекунад. Олами ботинии кўдак фаќат таљрибаи муайян ва устувор мегардад. Вале кўдак дар ин давра ва дигар даврањои тараќќиёт на танњо ба њаёт ва зиндагї кардан тайёрї мебинад, ў дар њаёти ба назари худаш бойи ботинии худ зиндагї мекунад. Хусусияти фарќкунандаи рафтори кудаки ин давраи синнусолї импулснокї мебошад, яъне у беихтиёр зери таъсири хоњиш ва 127 њиссиётњои дар айни њол мављуда амал мекунад. Ўро ба чизе љалб намудан ва аз чизе ба љои дигар низ љалб кардан осон аст. Масалан, кўдак гиря мекунад, чунки аз гум шудани бозича хафа шудааст, вале ўро хурсанд кардан чандон душвор нест ва кифоя аст, ки бозичаи дигар дода шавад. Баркароршавии алоќаи њиссиёту хоњишњо бо тасаввуротњо рафтори кудакро боз њам маќсаднок ва аз вазъияти конкретї кам вобаста буда мегардонад: идоракунии нутќии рафтор инкишоф меёбад. Соњаи эмотсионалии шахсияти кудак низ инкишоф меёбад, вай метавонад гирифтори њиссиётњои одамони дигар шавад, дар ў таъриф ва тахеини калонсолон хисси ифтихорро ба вуљуд меорад, њисси шарму њаё ташаккул меёбад. Дар кудакї ин давра њануз њам назорати рафтори худ, ба тартиб дарории шуурона ва идоранамоии рафтор хеле махуд аст. Тараќќиёти иљтимоии кўдак бо азхудкунии ќонуну ќоидањои муносибатњои байнињамдигарии одамон ва якљоя амал кардани кўдак бо предметњо дар олами ашё тавсиф мешавад. «Олами одамон» ва олами ашё ду нишонаи асосии тараќќиёти психикии кудак ба шумор меравад, вале дар охири соли сеюми њаёт, инчунин нишонаи сеюм «Ман худам» ба вуљуд меояд. Фарќияти кудак бо номаш алоќаманд мешавад. Ном миллатро инъиќос намуда, њамчун меъёри химояи иљтимої баромад мекунад ва гуё, ки кудак барваќт бо номи худ як шуда , худро берун аз он тасаввур намекунад, ном асоси шахсияти ташаккулёбанда шуда, мемонад. Кўдак давраи ибтидоии бачагии худро њамчун одами алоњидаю људогона дарк мекунад. Ў худро дар охири сесолагї чун манбаи майлу хоњиш ва амалњои гуногун медонад. Дар ин давра фаъолияти худхизматрасонї инкишоф ёфта, кудак мефањмад, ки амалро ў, калонсолон, на шахси дигар иљро менамояд. Ман медавам, лухтакро ба ман дењ, маро бардор мегуяд, ки ин чунин маъно дорад: «Ман алоњида вуљуд дорам, ман худ манам». Кудак дар ин давра хоњиши тез калон 128 шуданро дорад, ки ин дар љањду кушиши у ба мустаќили, дар муќобилгузории хоњишњои худ ба майлу хоњишњои калонсолон ифода меёбад. Аз ин ру кудакон нисбат ба калонсолон якравй ва негативизм зоњир мекунанд, на танњо ба муќобили гамхории аз хад хиёд бар мехезанд, балки аксар ваќт бахусус он мизеро мекунанд, ки манъ аст. Њамин тавр буњрони давраи сесолагї буњрони якум дар њаёти шахс мебошад, ки бо шиори «ман худам» мегузарад. Буњрони давраи сесолагї њодисаи гузаранда буда, бо ба вуљудоии хусусиятњои навташкил дар кудак худро аз атрофиён људо кардан, муќоиса намудани худ бо одамони дигар, муоширати у бо њамсолон алоќаманд аст. Тараќќиёти психика дар синну соли томактабї. Бозї њамчун фаъолияти пешбаранда дар давраи томактабї. Намудњои дигари фаъолият. Ањамияти бозиро дар тараќќиёти психикии кўдак ба њисоб гирифта, ин намуди фаъолиятро муфассалтар дида мебароем. Давраи томактабї, ки дар он намуди пешбарандаи фаъолият бозї аст. Бозии кўдакона-ин фаъолияте мебошад, ки дар рафти он муносибатњои иљтимоии байни одамон аз нав њосил мешавад. Бозї яке аз шаклњои таљрибаи љамъиятї буда, дар он њодисањои њаётї инъикос мегардад. Аммо аз нав ба вуљуд овардани њар гуна њодисаи њаётї бозї нест. Бозї чунин фаъолияти одам аст, ки дар он моњияти иљтимої, инсонї, яъне вазифа ва ќоидаќои муносибати байни одамон таљассум ёфтааст. Бозињои роли яке аз шаклњои асосии њаётї кудакї њозира ба шумор меравад. Кудакон њар ќадаре, ки аз фаъолияти якљоя бо калонсолон дур шудан гиранд, њамон ќадар ањамияти шаклњои бозињои роли дар тараќкиёти психикї боз њам баланд шудан мегирад. Бояд сюжет ва мазмуни бозї фарќ карда шавад. Сюжет - ин њамон соњаи њаќиќат, яъне шароитњои конкретии њаёт аст, ки дар рафти бозї аз 129 нав барќарор карда мешавад. Ин сюжетњо вобаста ба шароитњои конкретии њаёт, воридшавии кудак ба доирањои васеи њаёт, вобаста вусъатёбии доираи назари ў дигаргун мешавад. Мазмуни бозиро аз нав барќарор намудани лањзањои муњими фаъолият ва муносибат бо калонсолон дар њаёти мењнатию љамъиятї ташкил медињад. Дар мазмуни бозї воридшавии кудак ба фаъолияти калонсолон боз њам равшантар ифода меёбад. Мазмуни бозї метавонад дар худ фаќат тарафи зоњирии фаъолияти одамро, яъне ў бо чї фаъолият мебарад, инъикос намояд, ё худ ба одамони дигар ифода кунад. Характери муносибатњои одамон, ки дар бозї амалї мегарданд, нињоят гуногун мешавад. Ин њам метавонад муносибати њамкорї, ёрии њамдигарї, таќсимот ба мењнат, ѓамхорї ва эътибор намудан ба якдигар бошад ва метавонад муносибати њукмфармоёна, ситамгарона, бадбинона, даѓал ва ѓайра шавад. Њамаи ин ба шароитњои конкретии иљтимоии њаётї кудак вобаста аст. Аз ин рў бозї сюжетњои худро аз шароитњои њаётии кудак гирифта, аз рўи мазмуни дохилиаш табиати иљтимоиро дорад ва бинобар ин њодисаи биологї шуда наметавонад. Бозї инъикоскунандаи њаётї реалї аст. Кўдак њангоми бозї бо предметњо амал мекунад, ки ба њаёти воќеї тааллуќ доранд. Талаботхои кўдак дар бозї ба он вобаста аст, ки бояд амали ў на характери хаёлї, балки реалиро дошта бошад. Масалан, агар кўдак њангоми бозї дар муносибатњои реалї бо рафиќони худ бошад, он гоњ ин муносибатњо талаботњои муайян, ба монанди талабот ба муошират намуданро бо рафиќон ќонеъ менамояд. Агар кўдак њангоми бозї дар шакли хаёлї амал кунад, он гоњ талаботњои ў ќонеъ намегарданд. Бозї яке аз роњњои асосии ташаккули шаклњои махсуси ќобилиятњои одам ба шумор меравад. Бозї на бо гузашта, балки бо оянда равона шудааст ва он фаъолиятест, ки инќилобро дар муносибати кудак ба олам ба вуљуд меорад. Вай дар тараќќиёти шахсияти кудак, 130 ташаккули дараљаи баланду нави тафаккур роли муайянро мебозад. Њангоми истифодаи амалњои махсус дар рафти бозї чизњои ба кудак номаълум равшан мешаванд. Бозї - ин ифодаи фикри нави њоло мустањкам нашуда аст, ки амал карданро ба предметњо талаб мекунад. Л.С.Вигитский бозиро њамчун намуди асосии фаъолияти давраи томактабї дониста, фарзияеро оид ба моњияти психологии бозињои роли пешнињод намудааст, ки мазмуни асосии он чунин аст: 1) Бозї њамон ваќте, ки саъю кўшиш ва хоњишњои фаврии кўдак пайдо мешавад, ба вуљуд меояд. Моњияти бозиро на иљрои хоњишњои алоњида, балки аффектњои љамъбасткардашудае низ ташкил медињанд, ки онњо аз тарафи кўдак метавонанд фањмида нашаванд. Мазмуни асосии онро системаи муносибатњо бо калонсолон дар бар мегирад. 2) Хусусияти марказї ва њаракатнок барои фаъолияти бозї овардани чунин вазъияти «сохта» мебошад, ки он ќабул кардани роли калонсолон ва амалї гаштани онро дар њолатњои офаридаи худи кўдак ифода мекунад. Барои вазъияти «сохтаи» кўчонидани мазмун ва амали љамъбасткунандашуда аз як предмет ба дигараш характернок аст, ки дар он кўдак одатан роли калонсолонро ќабул мекунад. Ин дар асоси људошавии майдони дидашаванда ва маъногии кудак, ки дар синну соли томактабї зоњир мегардад ба вуљуд омада метавонад. 3) Њар гуна бозї бо вазъияти «сохта» дар айни замон бозї бо маљмўи ќоидањо аст ва њар гуна бозї бо ќоидањо бошад бозї бо вазъияти «сохта» аст. Ќоида дар бозї, ин ќоида барои худи кудак, барои худмуайянкунии дохилии ў мебошад. 4) Кўдак њангоми бозї кардан ба амалњои реалї такя намуда, маъноњои аз ашё дуршударо истифода мебарад. Њамаи протсессњои дохилї дар рафти бозї дар шакли амали берунї дода шудаанд. 5) Бозї муттассил чунин вазъиятњоеро ба вуљуд меоварад, ки онњо аз кудак амали љиддї ва муќобилати бештар намуданро талаб мекунанд. 131 Завќи махсуси бозї бо бартараф намудани кушишњои бевосита, бо тобеъ шудан ба ќоидахои дар рол вуљуддошта алоќаманд аст. 6) Бозї типи пешбарандаи фаъолият дар синну соли томактабї мебошад. Вай дар худ њамаи тамоюлњои тараќќиётро таљассум мекунад, сарчашмаи тараќќиёт буда, минтаќаи наздиктарини инкишофро ба вуљуд меорад, ба туфайли бозї дигаршавии талабот ва таѓйирёбии талабот ва таѓйирёбии шуури кўдак сурат мегирад. Аз тарафи аксарияти психологњо ду љињати бозии кўдакон таъкид карда мешавад: фантазия ва тахаюлот. Хаёли эљодї дар њар давраи синну соли ба таври махсус зоњир мешавад. Овони кудакї њамон давраест, ки дар он фантазия нисбатан тараќќї кардааст ва ба дараљаи инкишофи кўдак нигоњ карда хаёл ва фантазияи ў низ паст шудан мегирад. Кўдак нисбат ба калонсолон камтар тахаюл мекунад, вале ў бештар ба мањсули хаёли худ бо боварї њоло камтар назорат менамояд. Фантазия шарти муњими тараќќиёти шахсияти кўдак буда, барои равшан намудоршавии имкониятњои эљодии ў зарур аст. Фантазия дар синну соли томактабї њамчун шарти муњими аз худ намудани таљрибаи љамъиятї баромад мекунад. Образњои фантазия чун барномаи фаъолияти бозї хизмат менамоянд. Кўдак худро кайњоннавард тасаввур намуда, рафтору кирдори худ ва њамсолонашро ба он мувофиќ мегардонад. Ў дар предметњои ламсшавандаи њаќиќї барои объект ва муносибатњои хаёлкардаи худ замина мељўяд. Хаёли кўдакон равшан ифода меёбад ва бештар аз унсурњои фантазия иборат аст. Бозї барои кўдакон - ин пеш аз њама фаъолияти фикрї ва бошуурона аст. Кўдакон на танњо предметњои реалї, инчунин ѓайриреалиро низ тасаввур мекунанд ва ба амалњои худ љињатњои навро дохил мекунанд, ба бозї характери эљодї медињанд. Онњо мошин ва ракетањо меофаранд ва њамон лањза хилофи ќонуни мантиќ онњоро ба куттињои худ пинњон мекунанд. Бозињои кудакон хусусиятњои реалї ва 132 тахаллусиро ба осонї бо њам пайваст менамоянд. Агар дар фаъолияти бозї љињатњои реалї бештар вуљуд дошта бошанд, њамон ќадар эњтиёљ ба хаёл камтар мемонад. Ин хусусиятро бояд ба хотира гирифт ва њар гуна фаъолияти кудакон ба хаёл ва эљодиёт љои муайянро гузошт. Дар психология ва педагогикаи кудакон масъалаи эљодиёт ва тараќќї додани он яке аз проблемањои муњим ба шумор меравад. Њанўз дар синни ибтидоии бачагї дар кудакон протсессњои эљодиро мушоњида кардан мумкин аст, ки дар бозињо нињоят хуб ифода меёбанд. Кудакї дар чуб нишаста худро аспсавор ва духтараке, ки бо лухтак бозї менамояд, худро њамчун модар тасаввур мекунад. Њамаи ин мисоли њаќиќии эљодиёт мебошанд. Онњо дар бозињои худ бисёр чизњоеро, ки пеш дидаанд, боз аз нав њосил мекунанд. Таќлид дар бозї мавќеи муайянро соњиб аст. Бозињои кудакон инъикоскунандаи он чизе аст, ки ў дидааст ва ё худ аз калонсолон шунидааст. Вале бояд гуфт, ки унсурњои таљрибаи гузаштаи кудак да бозї њамон тавре, ки дар њаќиќат рўй дода буданд, аз нав њосил мегарданд. Бозии кудак бахотиоварии оддии тассуротњои гузашта набуда, дар он коркарди нави њиссиётњои азсаргузаронидашуда ва вуљуд меояд, яъне њаќиќати наве офарида мешавад, ки ба маќсад ва хоњишњои худи кудак љавоб дода метавонад. Майдони таљрибаи кўдакро васеъ намудан зарур аст, то ки барои фаъолияти эљодї асосњои устувор ба вуљуд ояд. Кўдак њар чї бештар дидаю шунида ва дар таљрибаи худ унсурњои њарчї бисёртари 133 њаќиќатро аз худ карда бошад, њамон ќадар фаъолияти хаёли ў сермањсултар мегардад. Кўдак расм мекашад ва якбора дар бораи тасвири кашидааш наќл мекунад. Ин синкретизм ишора ба он решаи умумие мекунад, ки зимни он намудњои санъати кўдакон ба вуљуд меояд. Решаи умуми бозї 133 мебошад, ки њамчун зинаи тайёрї ба эљодиёти бадеии ў хизмат мекунад. Бозї бо шавќу њавас ва таасуроти шахсии кудак алоќаманд аст. Калонсолон набояд фаромўш кунанд, ки бозї яке аз воситањои маърифати њаќиќат, ба њам мувофиќ овардани муносибатњои худ бо одамони гирду атроф ва ѓайра аст. Сол ба сол ќобилият фарќ намудани њаќиќатва фантазия дар кудак пурќувват шудан мегирад. Хаёли инкишофёфта таъсири таълиму тарбияро пурзур мекунад. Агар психологияи кудак ба њисоб гирифта нашавад, он гоњ афсона ва бозињо пурра кудакро фаро мегиранд ва хулку атрофи номатлубро ташкил медиханд. Бисёр бозињо ба љараёни тахаюл ва њаячон мусоидат мекунанд ва агар онњо зери назорат гирифта нашаванд, он гоњ бадќасдона рафтор кардану берањмї барин хислатњои характер ба вуљуд оманаш мумкин аст. Хаёли кўдак мазмун ва вазифањои махсус дорад. Бозињо ва фантазияњои кўдакон майнаи сари онњоро доимо фаъол нигоњ медорад. Ин ѓизои аввалини аќлии кўдак, кори аз њама муњими он ба шумор меравад. Дар онњо таќлидкунї ба вуљуд меояд, то ки чизеро худ ва ба таври худ эљодкорона эљод намояд. Дар хаёл љараёни мутобиќшавии кудак ба олам, маърифати олам ва муносибат ба он воситаи истифодаи њолату вазъиятњо рўй медињад. Хаёли кўдак нисбат ба калонсолон дида ѓанї нест, вале бо гузашти солњо вай такмилу инкишоф ёфтан мегирад. Амал кардан дар майдони хаёл, дар вазъиятњои сохтаю бофташуда, ба вуљудоии хоњишњои ихтиёрї, наќшањои њаёт ва маромњои њамаи ин љараёни бозї зоњир мешаванд ва психикаи кўдакро ба дараљаи баланди тараќќиёт мебардоранд. Дар рафти тараќќиёт сохтусози њаракатњо дигар мешаванд. Мазмуни асосии ролњоро ќоидањои рафтори дар байни одамони калонсолон буда, ташкил медиханд. Кудак њангоми бозї ба олами 134 ќонуну ќоидањои муносибатњои байнињамдигарии инсонї ворид мешавад. Ќонуну ќоидањо ба туфайли бозї сарчашмаи инкишоф ахлоќи кудак мегарданд. Бозї мактаби ахлоќ аст, вале он на ахлоќи дар тасаввур инъикос ёфта, балки ахлоќи дар амал љоришаванда мебошад. Бозї дар ташаккули коллективи тифоќ, мустаќили ва муносибати мусбат ба мењнат ва барои ислоњи баъзе рафторњои ношоями кудакони алоњида ањамаяти бузургро соњиб аст. Дар тараќќиёти психикии томактабиён намудњои гуногуни фаъолият, ба монанди фаъолияти тасвирї, наќшакашї, гаљкорї аппликатсия ва ѓайра ањамияти калонро моликанд. Дар ин давраи синнусолї азхудкунии унсурњои фаъолияти мењнатию таълимї ба вуљуд меояд. Дар фаъолияти тасвирї идрок ва тафаккур, мањорати на танњо назар кардан, балки амиќ дидан ва биниши ранга тараќќї мекунад. Томактабиён одатан он чизеро мекашанд, ки ба онњо калонсолон пешнињод намудаанд. Њангоми расмкашї мансубияти љинсии кудак фањмида мешавад ва бинобар ин мазмуни расмњои писарон ва духтарон аз якдигар фарќ карда меистанд. Наќшакашї, гачкорї ва аппликатсия дар ташаккули ба пландарории фаъолият мусоидат мекунад, ки ин минбаъд њангоми омўзиши маќсадноки кудак зарур аст. Омўзиш дар ин давра дар шаклњои гуногуни муоширати калонсолон бо кудакон сурат мегирад. Тадриљан омўзиши характери маќсаднокро мегирад, яъне кудакон дар муассисањои томактабї дар машѓулиятњое, ки аз рўи барномаи махсус гузаронида мешавад, таълим мегиранд. Ин омўзиш барои азёдкунии унсурњои фаъолияти таълимї, ташаккули њисси маърифатї ва ѓайра роли мухим мебозад. Шавќу њаваси маърифатї дар кудак хоњиши хондан ва доимо ба даст овардани донишњои навро ба вуљуд меоварад. Дар ин давра то андозае малакаи худназораткунї ва худбањодихї пайдо мешавад. 135 Фаъолияти мењнатї, мењнати истењсолї, ки ба офаридани мањсулоти ахамиятл љамъиятї дошта равона шудаанд, дар тараќќиёти психикии томактабиён мавкеи муайянро ишгол мекунад. Томактабиён дар намудњои фаъолияти эљодї амал карданро ёд мегиранд, мањорати дар пеши худ гузоштани маќсади муайян ва роњњои ба он ноилшавиро аз худ мекунанд. Њамаи ин аз тараќќиёти психикии кудак ва аз ташаккули тайёрии ў ба тањсил дар мактаб шањодат медињад. Тараќќиёти нутќ дар синни томактабї Нутќи томактабиён вобаста ба вусъатёбии доираи муоширати онњо бо калонсолон ва хамсолон хусусиятњои муайян пайдо мекунад. Нутќ асоси дигаршавии протсессњои психикї, воситаи тафаккур аст. Кўдак дар охири синни томактабї ба фањмидани сохти нутќ cap мекунад, ки ин нињоят ба азхудкунии хондану навиштан мусоидат менамояд. Фонди луѓавии томактабиён нисбат ба давраи ибтидои бачагї дида таќрибан се маротиба васеътар мегардад ва ин на танњо аз њисоби калимањои предмету исм, балки феъл, сифат љонишин ва шумора истифодакунанда таркиб ёфтааст. Кудак ба таври амали грамматикаи забони модариро аз худ мекунад ва аз уњдаи тартибдодани љумлањои мураккаб мебаромадагї меравад. Синни томактабї даврае мебошад, ки дар он як навъ њассоси ба њодисањои забони зоњир мешавад. Дар ин давра тез аз худ намудани забони дуюм аз љумла забони хориљї рўй медињад. Нутќи диалогї, монологї ва баёни инкишоф меёбад. Тараќќиёти эњсоси томактабиён дар ин давра рўй медињад, инъикоси њисси онњо такмил меёбад ва илова ба он тасаввурот дар бораи хусусият ва алоќаю муносибатњои предметњою њодисањо пайдо мешавад, идроќи пурраву равшани муњити ињотакарда ба вуљуд меояд. Кудак дар 136 идроќи ранг, шакл, андозаи предметњо, мавќеи онњо дар фазо инъикоси баланди садо, давомоти њодисањои ваќт ва ѓайра меъёрњои ба таври умумї ќабулшудаи њиссиро истифода мебаранд. Дар ин давраи синнусолї на танњо тараќќиёти идроќи биноию пустї, балки шунавої, њаракатњои мавзуни дастон, пойњо ва умуман тамоми бадан рўй медињад. Идроќи фазову ваќт мураккаб мегардад ва алоќаю муносибатњои гуногуни байни предметњо фањмида мешавад. На танњо муносибати кўдак ба расм њамчун тасвир дигар мешавад, балки мањорати бошуурона нисбат дода тавонистани расм бо њаќиќат ташаккул меёбад ва бо ин муносибати худро ба объекти тасвиршаванда ифода мекунад. Тараќќиёти тафаккур дар сиини томактабї дар асоси гузариши амалњои берунии тахминї ба ботин, ба воситаи амалњои оддитарини фикри њал намудани масъалањо ба вуљуд меояд, яъне дар асоси тафаккури амалї-предметї , тафаккури аёнї-образї ба вуљуд меояд, њал карда тавонистани масъалањо дар асоси аломатњо сурат мегирад, яъне тафаккури калимагї-мантиќї пайдо мешавад. Кўдакони ин давра ба муњокима намудан, шарњу эзоњ додан, ба наќша гирифтани амал ва пешбинї намудани оќибатњои он cap мекунанд. Кўдак бо ёрии тафаккур алоќаю муносибат, сабабу натиљаи њодисањоро фањмида мегирад. Дар кўдак љањду кўшиши гирифтани дониш зоњир мегардад, ки ин шарти муњимтарини тараќќиёти тафаккур мебошад. Шавќу њаваси ў ба чизњои ињотакарда рўз то рўз меафзояд, саволњои бисёреро ба миён мегузорад (бењуда нест, ки синни 3-5 солагиро сини «чарогўякњо» меноманд). Асоси тараќќиёти тафаккури томактабиёнро ташаккул ва такмили амалњои фикрї дар асоси интериоризатсия (воридшавї)-и амалњои берунї дињад. Умуман тафаккури образи намуди асосии тафаккури томактабиён шуда мемонад. Образњо характери љамъбасткунандаро 137 мегиранд ва он хусусият ба кўдак имконият медињад, ки алоќаю муносибатњои муњими њодисањоро фањмида гиранд. Дар синни томактабї заминањои тараќќиёти шаклњои мантикии тафаккур пайдо мешавад. Ташаккули унсурњои мафњумхои илмї, аз љумла математикї, забон ба вуљуд меояд. Диќќат, хотира ва хаёл дар давраи томактабї тараќќиёти бо њам монандро доранд. Амалњои махсус ташаккул меёбанд, ки онњо дар мутамарказ намудани фаъолияти шуур ба чизе, дар њар хотира ба таври маќсаднок нигоњ дошта тавонистани образњои дидаю шунида ва дар худ тасаввур намудани ягон чизе аз доираи пештар идрокшуда мебаромада имконият медињанд. Агар кўдак дар ибтидои давраи томактабї ба предмет то он лањзае, ки ба он шавќу њавас дорад, таваљљўњ дињад, он гоњ диќќат бо мураккабшавии фаъолият ва пешрафти умумии тараќќиёти аќли устуворию мутамарказияти баландро соњиб мешавад. Кўдак ба идора намудани диќќати худ cap мекунад, маќсаднокї ва фањмидашавандагии он инкишоф меёбад, аммо диќќати беихтиёр дар давоми синни томактабї бартаридор боќї мемонад. Дар кўдаки синни томактабї ќобилияти ба хотира гирифтан ва аз нав њосил кардани предмету њодисањо бошиддат тараќќї мекунад. Хотираи ў асосан характери беихтиёриро дорад, вале дар синни миёнаи томактабї шаклњои ихтиёрии бахотирагирї ва азнавхосилкунї пайдо мешаванд, ки ба ин фаъолияти бозї, бозии ролдор мусоидат мекунад. Бахотирагирии беихтиёр бахотирагирии ихтиёрї то охири нисбатан синни томактабї сермањсултар аст. назар Дар ба баъзе томактабиён намуди махсуси хотираи биної-хотираї эйдетикиро вохурдан мумкин аст, ки образњои он бо равшанию аникии худ ба образної идроќ каробат доранд. Хотираи биної дар аксарияти кудакон тараќќї кардааст, вале он ба дарачаи эйдекитњо намерасад. 138 Хаёли кўдакони синни томактабї ба андозаи зиёд беихтиёр аст ва одатан предмета хаёли онњо чизест, ки бештар таасурот мебахшаду сахт ба њаяљон меоварад. Хаёли ихтиёрї дар намудњои фаъолияти сермањсули кўдакї ин давра ташаккул ёфтан мегирад. Тараќќиёти хаёл дар алоќамандї бо тараќќиёти нутќ ва умуман бо соњаи маърифат ба вуљуд меояд. Тараќќиёти шахсияти кўдак дар синни томактабї. Синни томактабї синну солест, ки дар он ташаккули шахсияти кўдак ба амал меояд. Шахс њамчун пайвастагии протсессњои психикї, њолатњои психикї ва хусусиятхои индивидуалї-психологї зуњуроти худро аз давраи ибтидои бачагї cap мекунад, ваќте ки кудакон њамон як предмету њодисањои њаќиќатро ба таври гуногун дарк мекунанд, ва эътибор медињанд. Фарќияти индивидуалии кудакон бо сифатњои мерос гирифташудаи системаи асаб, бо хусусиятњои њолати саломатї ва тараќќиёти љисмонї, бо ќаноатманд намудани талабњои онњо ба хўрок, ѓамхорї намудан, бо таасуротњои нав шарњу эзоњ дода мешавад. Њанўз дар синни ибтидоии кўдакї кўдакони ором, ноором (њаяљонпазир), фаъол, гирёнчак, зиндадилро фарќ кардан мумкин аст. Њиссањои табиии тараќќиёти психикї дар ин давра ба дараљае эњсос мешавад, ки дар фарќ намудани характер аз мизоч ва хусусиятњои биологию иљтимої дар шахсияти кудак душворї кашида метавонем. Бо вуљуди ин, бо аќидаи А.Н.Леонтев пурра розї шудан мумкин аст, ки мувофиќи он махз дар синни томактабї симои психологии кўдак ташаккул меёбад. Дар ташаккули шахсият ва характери кўдаки синни томактабї инкишофи протсесси бошуурона амал кардан роли муњим мебозад, ки ин хусусан, дар интихоби маромњои асосии фаъолият мушоњида мешавад. Маромњои рафтор барои муайян кардани равияи шахсияти кудак дар давраи томактабї нињоят зарур аст. Имконияте пайдо мешавад, ки кудак мувофиќи маќсадњои дур амал кунад, 139 маромњои шахсиро ба љамъияти тобеъ намояд, ба рафтори худ ва дигарон аз рўй ќоидаю талабњои мураббиёну волидайн бањо дињад. Кудакон одатан барои боз доштани майлу хоњишњои бевоситаи худашон чунин маромњоро истифода мебаранд: аз тарафи калонсолон манъ кардан, туњфа додан, љазодињї ва ѓайра. Дар синни томактабї баъзе зуњуроти хислатњои иродавии характер ташаккул меёбад. Кудакони 3-4 сола рафтори њаракатии худро њоло назорат карда наметавонанд, вале дар 6-7 солањо аллакай устувории назораткунй нисбатан хис карда мешавад. Субботкорй барин хислати шахе ба ташаккул ёфтан cap мекунад ва он мунтазам ба таквиятдихии калонсолон эњтиёљ дорад, масалан хангоми барори кор изхори тањсин намудан. Зухуроти хислатњои иродавии характер чунон номутташаккил аст, ки дар хусуси кувваи ирода ва устувории характер холо сухан рондан душвор аст. Дар ташаккули шахсияти кудакони синни томактабї сатњи шуури ахлокии онњо роли бузург мебозад. Кудак дар синни 2-3 солагї њоло маънои талаби калонсолонро дарк намекунад ва факат ба онњо итоат намуда, хангоми ичрои ин ё он амалњо на хамчун ифодаи донистани вазифаи худ, балки чун конеъгардонии талабот ва шавку хаваси худ шодї ѓамгиниро эхсос менамояд. Ин пеш аз хама барои ташаккули њисси вазифашиносї дар оянда дар асоси таљрибаи андухтаи солхои ин њаёт ва тасаввуротхои аввалини ахлоќї моњияти талабњои ба у изњор кардашударо аллакай метавонад фахмида гирад ва аз нуќтаи назари хамин талабњо ба рафтори худ ва рафиќонаш метавонад бањо дињад. Њисси вазифашиносї дар синни калони томактабї боз хам баландтар мегардад. Кудак зарурати коидањои рафторро мефањмад, кирдорњои худро бештар ба онњо тобеъ менамояд ва аз ин ру њисси вазифашиносї дар ин давра нисбатан устувортар зоњир мешавад. 140 Боинтизомии кўдакон дар муносибати муташаккилонаи онњо чи дар боѓчаи бачагон ва чи дар хона ба талабњои калонсолон, дар кўшиш ва мањорати риоя намудани як ќатор ќоидањои рафтор, дар нигоњ дошта тавонистани худ аз кирдорњое, ки хилофи талабњои интизом аст, зоњир мешавад. Дар тарбияи боинтизомии томактабиён шахсияти мураббї, намунаи рафтор, асоснок ва пай дар пайи талабхо роли мухимро мебозад. Дар давраи томактабї дар фахмиши ќоидахои рафтор ва инчунин бањо додан ба рафтори худ ва рафиќон пешравии назаррас њис карда мешавад. Бинобар ин, кудаки 6 сола аллакай метавонад мустаќилона ќоидањо кор карда барояд ва дар рафтори худ онњоро ба рохбарї гирад, ки ин дар устувор гаштани он мусоидат менамояд. Дар ташаккули шахсияти кудаки синни томактаби фаъолиятњои бозї ва мехнатї роли муайянро мебозад. Бозињои ролдор дар кудак худназораткунї, худдорї карда тавонистанро тарбия мекунад, мањорати идоракунии њаракату амалњо ва диќќати ихтиёриро ташаккул медињад. Кудакон ба мехнати калонсолон нигариста, малакањои ба худ мувофиќ ба монанди худхизматрасониро дар худ ташаккул медињанд, ки ин давра навбати худ ба пайдоиши мехнатдустї, мустакилї, масъулиятшиносї ва покизакорї барин хислатњои характер имконият медињад. Хусусиятњои индивидуалї-психологии кудакони синни томактабї њоло устувору мустахкам нестанд. Кудакон дар амалу муносибатњо ба одамон пурра аз вазъияту шароитњо вобастаанд. Масалан, кудак дар давоми њафта якчанд маротиба бањодињии худро ба мурабиаш дигар мекунад: баъди тањеину офарин-у хубу мењрубон ва баъди сарзаниш-у одами бад мешавад. Шароитњои њаёт ва тарбияи кудак ба инкишоф ва ташаккули шахсияти у минбаъд таъсири амиќ мебахшад ва дар баъзе њолатхо 141 накши худро тамоми њаёт мегузаронанд. Кудакон бисёр предмету њодисањо, ќиёфа ва таасуротњои гирифтаашонро дар синни камолот ба хотира меоваранд. Аз ин ру ќувваи таассурот, устуворию бардавомии он дар ташаккули характер ва шахсияти кудак бетаъсир намемонанд. Бояд гуфт, ки психикаи кудак таѓирёбанда буда, ба хама чизи ба талаботи хаётии ў љавобдињанда таъсирпазир аст. Барои кудаки 3-4 сола чунин талаботњоро номбар кардан мумкин аст: талабот ба навозиш, мехрубонї, кушиши ба кудакон муошират намудан, ба калонсолон наздик шудан, шавќу њаваси ба таассуротњо равшан ва ѓ. Аксар ваќт бо сабаби ќонеъ нашудани ниёзи он талаботњои зикршуда, дар характери кудакон норасоиро эњсос кардан мумкин аст. Агар дар характери ташаккулёбандаи кудаки ин давраи синнусолї камбудї ошкор карда шавад, он гоњ дар навбати аввал муайян кардани он чи зарур аст, ки оё дар тараќќиёти љисмонии кудак ягон хел зуњуроти номатлуб мавчуд нест, яъне бозї ва ѓайра пурра ќонеъ мегарданд. Тарбияи шахсият ва фардияти кудак корест, ки мунтазам маслињату машварати педагог ва инчунин духтурро талаб мекунад. Томактабиён нињоят таъсирпазиру кунљков мебошанд. Онњо њамвора дар љустуљуи таассуротњои зиндаву гуногунанд. Агар талаботи табии-маърифатии кудак ќонеъ карда нашавад, хаёти ў бо таассуротњои нав ба нав бой нагардад, он гоњ ин на танхо тараќќиёти аќлии ўро метавонад нигох дорад, балки ба ташаккули характер низ таъсири манфї мерасонад. Бояд ќайд кард, ки дар ташаккули соњаи маърифатии кудак миќдори зиёди иќбораи таассуротхо ё худ таассуротњое, ки мувофиќи ќувваи системаи асаб нестанд, таъсири бад мерасонад. Кудак њангоми набудани таассуротњои ѓайрифаъол, беѓайрат, танбал мешавад, барои аќли худ аз берун ѓизои мувофиќе ёфта наметавонад, шухихои мамнуъро фикр карда мебарояд ё худ хаёлпарасти хушку холї шуда мемонад. 142 Њангоми тавсиф додани рафтору кирдори томактабиён ба хисоб гирифтани њаяљонпазирї онњо басо муњим аст, яъне зуњуроти зинда, самимї ва бевоситаи худи онњо дар тамоми намудњои фаъолият: бозї, машѓулиятњо, дар нутк, дар муносибат бо одамон, дар зуњуроти њиссиёт худро нигоњ дошта натавонистан аз он шањодат медињад, ки дар кудакони ин давраи синну соли худназораткунї, ќобилияти боздоштаи хаяљонњои номатлуб ба ќадри ќофї ташаккул наёфтааст. Томактабиён табиатан серњаракат, зиндадил ва ноором мебошанд. Бо мурури замон дар психикаи кудакї томактабї дигаргунињои чашмрас ба вуљуд омадан мегирад. Фаъолии ў боз њам шууронаю хам шууронаю муташаккилона мегардад, ба нигоњ доштани њаячонњои худ одат мекунад, ки ин њама зуњурот ва ташаккули хислатњои мусбати характер мусоидат менамояд. Кудакон аз 6-7 солагї cap карда ба фаъолияти начандон мураккаби таълимї машѓул мешавад, яъне мехонанд, њисоб мекунанд ва дар айни замон ба омузиши системаноки мактабї омода мегарданд. Солњои охир аќидае ќабул шудааст, ки кудаконро ба тањсили мактабї бояд њаматарафа, яъне чи аз љињати тараќќиёти љисмонї, чи аќидаву ва чи маънавию иродавї тайёр намуд. Умуман, тайёрї ба мактаб протсесси мураккабу гуногунтараф аст ва дар он танњо хондаю навишта тавонистан асосию басанда нест. Хусусияти асосї тараќќиёти умумии кудак , дар дараљаи зарурї ташаккул ёфтани на танњо соњаи маърифатї, балки эмотсионалию иродавї, инкишофи фардият, мизољ, характер ва ќобилият мебошад. Бо ба мактаб омадан системаи муносибатњои байнињамдигарї бо калонсолон ва њамсолон дигар мешавад, муносибатњои кудак бо табиат, бо одамони дигар, бо худаш феъли он муносибатхои кудак бо табиат, бо одамони дигар, бо худаш васеъ мешавад, ба олами донишњо ру меоварад. 143 Хусусиятњои психологии мактаббачаи хурдсол Тавсифи умумии мактаббачаи хурдсол ва фаъолияти таълимии он. Синну соли хурди мактабї (аз 7 то 11 солагї) ба давраи тањсил дар синфњои ибтидої мувофик меоянд. Кудак то лањзаи ба мактаб омадан, одатан њам аз чињати чисмонї ва њам аз чињати психологї ба давраи хаёти наву муњими худ, ба иљрои талабњои гуногуне, ки мактаб ба у пешбарї мекунад, тайёр аст. Омодагии психологї њам аз тарафи объективї ва њам субъективї дида баромада мешавад. Ба кудаки њафтсола кушиш ва хоњиш ва кушишњои хондан дар мактаб, тайёрии махсус ба шаклњои нави муносибатњои байнињамдигарї бо калонсолон хосанд. Шубња ба он, ки хондан зарур аст ё не, дар у нест. Ба њисоб гирифтани хусусиятњои анотомию физиологии мактаббачаи хурдсол њангоми ташкили кори педагогї дар синфњои ибтидої низ хеле муњим аст. Чи тавре, ки психолог Н.Д.Левитов кайд мекунад, фаъолияти таълимї дар ягон давраи синнусоли мактабй чи навъе ки дар давраи хурди мактабї аст, дар алокамандии зич бо њолати тандурустї ва тараккиёти чисмонї нест. Тараќќиёти љисмонии кудаки 7-11 сола нисбатан орому мунтазам аст. Афзоиши каду вазн, тобоварї, њаљми њаётии шушњо ба дараљаи кифоя мунтазам ва муносиб мегузарад. Системаи устухонии мактаббачаи хурдсол њануз дар дараљаи ташаккулёбї мебошад, ба устухон табдил ёфтани сутунмухре;, ќафаси сина, устухони кос ва дасту пой њоло ба дараљаи тамомшавї нарасидааст, дар системаи устухон бофтањои таѓояк њоло бисёранд. Инро ба эътибор гирифтан ва доимо дар бораи тарзи нишаст, нигоњ доштани ќаду ќомат ва тарзи роњравии талабањо ѓамхорї кардан зарур аст. 144 Протсесси шахшавии устухони банди дасту ангуштњо дар синни хурди мактабї њам пурра ба анљом намерасад, бинобар ин њаракатњои каму даќиќи панљаю банди даст махсусан барои хонандагони синфи якум душвор ва хастакунанда аст. Мушакњои дил дар ибтидо њоло сустанд, тез афзоиш меёбанд. Диаметри рагњои хунгард нисбатан калон аст. Вазни майнаи cap дар синни хурди мактабї ба вазни майнаи сари калонсолон кариб наздик мешавад ва он ба хисоби миёнаи аз 1280 грамм (7-сола) то 1400 грамм (11-сола) меафзояд. Майна њам аз чињати вазифа такмил меёбад, вазифаи тањлилию таркибии пустлох тараккї мекунад, таносуби протсессњои њаячон ва боздорї тадриљан дигар мешавад, гарчанде протсесси њаяљон бартарї дошта бошад њам, протсесси боздорї пуркувваттар мегардад, бинобар ин мактаббачањои хурдсол хеле бањаячоноянда буда, бисёр амалњои беихтиёр зоњир мекунанд. Аз рузи ба мактаб рафтани бача дар хаёти у таѓироти мухиме ба амал меояд. Тартиби њаёт, мавќеи ичтимої ва мавќеи ў дар синфу коллектив ва оила дигар мешавад. Омузиш ба фаъолияти асосию пешбарандаи хонандаи синфи якум ва хондану ба дониш сохиб шудан ба вазифаи муњимтарини у табдил меёбад. Омузиш мехнати чиддие мебошад, ки дарачаи муайяни муташаккилї, интизом ва кушиши иродавии кудакро талаб мекунад. Ба у бештар на он чизеро, ки дил мехоњад, балки он чизеро, ки зарур аст, ичро кардан лозим меояд. Мактаббача ба коллективи барояшон нав дохил мешавад, ки дар он 10 соли пурра зиндагї, тахсил ва тараккї бояд кунад. Коллектив, дар навбати худ, аз бача талаб мекунад, ки дар у мањорати ба эътибор гирифта тавонистани манфиати коллектив мављуд бошад, ў мањорати хоњишњои худро ба саъю кушиши умумї тобеъ намудан дошта бошад, коллектив инчунин нисбат ба якдигар серталаб будану ба якдигар ёрї расонидан, масъулияти коллективона доштан ва 145 ба дараљаи баланди муташаккулї ва боинтизомї сохиб будани бачањоро дар назар дорад. Фаъолияти асосии мактаббачаро аз худ намудани дониш, мањорат ва малака, чамъ кардани маълумотњои мунтазам дар бораи табиат ва чамъият ташкил медињад. Дар хонандагони синфи якум баъди ба вучуд омадани шавќу њавас ба натиљаи мехнатї таълимии худ, шавќу њавас ба мазмуни фаъолияти таълимї ва талабот ба њосил намудани дониш ташаккул меёбад. Дар њамин асос дар мактаббачаи хурдсол мароми омухтан пайдо мешавад ва устувор мегардад. Тараќќиёти протсессхои маърифатии мактаббачаи хурдсол. Фаъолияти таълимии мактаббачаи хурдсол ба куллї максаднок аст. Хонандагон пеш аз хама бояд соњиби малакањои хондан, навиштан ва њисоб кардан шаванд, њаљми зиёди донишњоро аз арифметика, забони модарї, таърих, љуѓрофия, асосњои элементарии геометрия ва ѓайра аз худ намоянд. Дуюм ин, ки доираи назар васеъ мешавад, шавќу њаваси маърифатљуии кудак тараккї мекунад. Дар баробари ин протсессњои маърифатї инкишоф ёфта, мустакилияти фаъол ва фаъолияти эчодї ташаккул меёбад. Нињоят, дар рафти фаъолияти таълимї бояд равияи таълимї, њисси масъулият ба омузиш, маромњои олии чамъиятии омузиш ташаккул ёбад. Дар синфњои ибтидої фаъолияти таълимї пеш аз њама боиси тараќќиёти протсессњои психикии бевосита ба дониста гирифтани дунёи ињотакарда нигаронидашуда-эњсос ва идрок мешавад. Мактаббачаи хурдсол бо аниќї ва тозагии идроќ, бо мавчудияти шавќи донистагирии зиндаи ба худ хос фарќ мекунанд. Хусусияти хоси идроќи ин талабањо фарќкунињои ками он мебошад. Мактаббачањои хурдсол њангоми идроќ намудани объектњои монанд ва људокунии онхо ба норавшанї ва хатоњо роњ медињанд. Онњо 146 баъзан њафт ва овозњои аз рўи навишт ё талаффузашон монандро фарќ намекунанд, ё аралаш менамоянд. Бачањо аксар ваќт љињатњои тасодуфиро људо намуда, дар айни замон хусусиятхои муњимашро идроќ намекунанд. Алоќаи зичи амалњои мактаббача ва идроќи ў хусусияти дигари идроќи талабањо дар ибтидои синни хурди мактабї мебошад. Дар њамин зинаи тараќќиёти психикї идроќ бо фаъолияти амалии кудак алоќа кардани мактаббача чунин маъно дорад, ки ў бояд бо он ягон кор ё амалеро иљро намояд, чизро дар он таѓир дињад, онро ба даст гирад, ќапида бинад. Равшану эмотсионалї ифода ёфтани идроќ хусусияти хоси талабањои синфњои 1-11 мебошад. Бачањо дар навбати аввал њамон объект, хосият, аломат ва хусусиятњои онро идроќ мекунанд, ки онњо муносибати бевоситаи эмотсионалии ўро ба вуљуд меоварад. Чизи аён равшан ва љоннок бењтару аниќтар дарк карда мешавад. Дар рафти таълим азнавсозии идроќ ба вуљуд меояд, идроќ ба дараљаи баландтари тараќќиёт мебарояд, ба фаъолияти маќсаднок ва идорашаванда монанд мешавад. Идроќ инчунин бештар тањлилкунанда, фарќкунанда мешавад, ба хусусиятњои мушоњидаи ташкилкунанда соњиб мегардад. Диќќат. Ба диккати талабањои синфњои ибтидої њам баъзе хусусиятњои синнусолї хос аст. Яке аз ин хусусиятњои асосї суст будани диќќати ихтиёрї мебошад. Дар ибтидои синни хурди мактабї имконияти батартибдорї ва идоракунии иродавии диќќат мањдуд аст. Диќќати ихтиёрии мактаббачаи хурдсол маромњои ба ном наздикро талаб мекунад. Дар бачањои синни хурди мактабї диќќати беихтиёр бењтар тараќќї кардааст Ибтидои омўзиш дар мактаб ба тараќќиёти минбаъдаи 147 он мусоидат мекунад. Њама чизи нав, ногањонї, равшан ва шавќовар диќќати талабањоро ба худ љалб мекунад. Ба хусусиятњои синнусолии диќќат на он ќадар устувор будани он низ таалук дорад. Хонандагони синфњои якум дуюм муддати дароз худро ба кор сафарбар карда наметавонанд, диќќати онњо ба осонї парешон мешавад. Рафти таълим бачаро дар шароите мегузорад, ки ин шароит аз ў барои тараќќї додани диќќати ихтиёрї ва бо кушиши иродавї мутамарказонидани он њамеша машќ карданро талаб мекунад. Диќќати ихтиёрї дар баробари тараќќиёти маромњои ањамияти љамъиятї доштаи омўзиш, фањмидани масъулияти худ дар фаъолияти муваффаќиятноки таълимї тараќќї мекунад. Дар мактаббачаи хурдсол дар заминаи ин мањорати ташкил кардану ба тартиб даровардани диќќати худ, шуурона идора намудани он ташаккул меёбад. Хотира. Хусусиятњои синнусолии хотираи бачањои синни хурди мактабї дар зери таъсири таълим тараќќї мекунад. Мавќеъ ва ањамияти бахотирагирии калимагию мантиќии маъногї (назар ба айёнию образї) меафзояд ва имконияти шуурона идора намудани хотира ва ба тартиб даровардани зуњуроти он (бахотирагирї, азнавхикуї, бахотираоварї) тараќќї мекунад. Азбаски дар мактаббачањои хурдсоли њамин синну сол фаъолияти системаи сигналии якум нисбатан бартарї дорад, хотираи айёнию образї нисбат ба хотираи калимагию мантикї бештар тараќќї кардааст. Онњо маълумот, њодиса, ќиёфа, предмет ва фактњоро назар ба таъриф, баёнот ва шарњњо бењтару зудтар ба хотира мегиранд ва нисбатан мустањкам дар хотира нигоњ медоранд. Мактаббачањои хурдсол (махсусан ду синфи аввал) ба хотирагирии механикї майл доранд, ки он бе фањмидани алоќањои маъногии дохилии материали ба хотира гирифта шаванда мегузарад. 148 Хаёл. Хаёл яке аз протсессњои муњими психикии маърифатї ба шумор меравад. Азхудкунии њар гуна материали таълимї бе фаъолияти фаъоли хаёл, бе мањорати тасаввуру тахайюл карда тавонистани он чизе, ки дар китобњои дарсї навишта мешавад ва ё худ муаллим мегўяд, номумкин аст. Тараќќиёти хаёл дар ин давраи синнусолї дар ду шакл ба вуљуд меояд. Аввалан, такмили хаёли азнавсозї анъанаи асосии тараќќиёти хаёли мактаббачаи хурдсол аст. Он бо тасаввур намудани чизи пештар идроќ кардашуда ё мувофиќи шарњ, баён, схема, расм ва дигар чизњои маълум ба вуљуд овардани образњо алоќаманд аст. Хаёли азнавсозї аз њисоби нисбатан пурра ва дуруст инъикос намудани њаќиќат такмил меёбад. Хаёли эљоди њамчун ба вуљудоварии образњои нав, ки ба дигаргункунї, аз нав кор карда баромадани таассуроти таљрибаи гузашта ва дар асоси онњо њосил намудани пайвастањои нав алоќаманд аст, низ тараќќї мекунад. Мактаббачаи хурдсол чунин образњои хаёлро меофарад, ки хилофи њаќиќатњоро аз мавќеи мантиќ ва ќонунњои олами объективї бањо додан мумкин аст. Тафаккур. Тафаккури мактаббачаи хурдсол дар љараёни таълим ба таѓиротњои љиддие дучор мешавад. Агар идроќ ва хотира дар ибтидои тањсил дар мактаб роњи нисбатан калонеро тай карда бошанд, он гоњ ба гуфти психологи машхур Л.С.Выготский тараќќиёти бошиддати акл дар синни хурди мактабї ба вуљуд меояд. Тараќќиёти тафаккур ба таѓири сифатии идроќ ва хотира мебарад, ба протсессњои ихтиёрию идорашаванда табдил ёфтани онњо сабаб мешавад. Кудакї 7-8 сола одатан бо хусусият ва сифатњои айёнии предмету њодисањои конкретї такя намуда, бо категорияњои муайяни конкретї фикр мекунад. Фаъолияти тањлилию таркибии талаба дар ибтидои синни хурди мактабї њоло хеле оддї буда, асосан дар зинаи тањлили айёни-амалие 149 меистад, ки он ба идроќи бевоситаи предметњо такя мекунад, талабањои синфи дуюм мошанд, аллакай метавонанд предметњоро бе амалњои конкретї бо худи онњо тањлил кунанд. Онњо барои бо нутќ људо намудани аломату чихатхои предмет кобилият доранд. Ин талабахо аз тањлили чудогона ба тањлили алоќаю муносибатњои байни предмету њодисањо мегузаранд. Чунин тањлили абстрактиро аллакай дар талабањои синфњои сеюм мушоњида кардан мумкин аст ва тараќќиёти ин минбаъд дар асоси муттасил омўхтани фанњои зиёди таълимї ба вуљуд меояд. Тараќќиёти шахсияти бача дар синни хурди мактабї. Њарчанд синни хурди мактабї давраи дигаргунињои њалкунанда дар тараќќиёти шахсият набошад њам бо вуљуди ин шахс дар он ба дараљаи маълум ташаккул меёбад. Чи тавре, ки ќайд карда шуд, ба мактаб омадан давраи дигаргунињои ќатъї дар њаёти кудак аст. Ба ин синну сол муносибатњои нав бо калонсолон (муаллимон) ва њамсиннон (њамсинфон), ба системаи нави коллективњо (мактабї, синфї) ва намуди нави фаъолият-омўзиш, ки дар назди талаба як ки љиддї мегузорад, дохил шудан хос аст. Њамаи ин ба ташаккулёбї ва мустањкамшавии системаи нави муносибатњо ба одамон, коллектив, омўзиш ва иљрои вазифањои ба онњо алоќаманд буда таъсири њалкунанда мерасонад, характеру иродаи бачаро ташаккул медињанд, доираи шавку хаваси уро васеъ менамоянд, кобилияташро тараќќї медињанд. Дар синни хурди мактабї заминаи рафтори ахлоќї гузошта мешавад, бачахо меъёрњои ахлоќї ва коидахои рафторро аз худ мекунанд, ташаккулёбии равияи љамъиятии шахс cap мешавад. Характер. Зуњуроти характери мактаббачаи хурдсолна бояд њамчун шаклњои устувору мустањкамшудаи рафтор њисобида шавад. Характер 150 дар синни хурди мактабї ташаккул меёбад ва он бо ноустуворию пуршиддат гузариаш фарќ мекунанд. Дар рафтори мактаббачаи хурдсол ба таври равшан хусусиятњои типологии фаъолияти олии асаб зоњир мешаванд, ки онњо минбаъд бо шалкњои муќаррарии дар њаёт ба вуљуд омадаи рафтор «пардапуш» мешаванд. Бахаёї, дамдуздї зуњуротњои бевоситаи сустии системаи асаб, њаќњои беихтиёрона, худдорї карда натавонистани зуњуроти сустии протсесси боздорї, њаракати љавобии суст ва гузариш аз як намуди фаъолият ба дигараш-зуњуроти ками серњаракати протсессњои асабї шуда метавонанд. Характери мактаббачаи хурдсол бо баъзе хусусиятњои худ низ фарќ мекунад. Ин бачањо асосан пуршиддат мебошанд, онњо дар зери таъсири бевоситаи шиддату хоњишњои худ фикр накарда ва њамаи вазъиятро ба инобат нагирифта, аз рўи сабабњои тасодуфї зуд ба амал кардан майл доранд. Нокифоягии умумии ирода њам хусусияти синнусолї мебошад: мактаббачаи хурдсол (махсусан дар 7-8 солагї) њоло бањри ба даст даровардани маќсади гузошташуда таљрибаи муборизаи дурудароз бурдан ба бартараф намудани душворию монеањоро надорад. Дар синни хурди мактабї бисёр ваќт инљиќї ва якравї мушоњида карда мешавад. Камбудињои тарбия дар оила сабаби инљиќию якравї мегардад. Кудак ба он одат кардааст, ки њамаи хоњишу талабњояш ќаноат кунонида шаванд. Ў ягон маротиба ба рад кардани хоњиши худ дучор нашудааст. Инљикї ва якравї шакли ба худ хоси эътирози кудак ба он талабњои ќатъие мебошад, ки онњоро мактаб дар наздаш мегузорад. Ба хусусиятњои синнусолии характери мактаббачаи хурдсол чунин хислатњои мусбат ба монанди мењрубонї, донишдустї, табиї будани рафтор, зудбоварї низ дохил мешаванд. Хусусияти муњими ин давраи 151 синнусолї таќлид аст, ки мактаббачаи хурдсол кушиши ба калонсолон, ба баъзе њамсолон ва инчунин ќањрамонињои китобу филмњои дустдошта пайравї кардан мекунанд. Мактаббачаи хурдсол нињоят эмотсионалї мебошад. Аввалан, идроќ, мушоњида, хаёл, фаъолияти фикрии мактаббачаи хурдсол тобиши эмотсионалї дорад. дуюм, мактаббачањои хурдсол (махсусан дар синфњои якуму дуюм) њиссиёти худ ва зуњуроти беруниионро нигоњ доштан наметавонанд, онњо хурсандї, ѓамгинї, ѓусса, тарс, мамнуният ва норизогии худро бевосита ва ошкоро ифода менамоянд. Сеюм, њаяљоннокии мактаббачањои хурдсол дар ноустувории калони худи њаяљони онњо, зуд-зуд иваз шудани њолати рўњї, ба аффект майл доштан, дар зухуроти кутохмуддат ва пурчушу-хуруши хурсандй, гамгинй, газаб ва таре ифода меёбад. Ќобилияти ба тартиб даровардани њиссиёти худ, боздоштани зуњуроти нофорами он сол аз сол бештар тараќќї мекунад. Солњои аввали тањсил дар мактаб солњои тараќќиёти пурављи шавќу њавас мебошад. Шавќу њаваси аз њама асосї - ин шавќу њаваси маърифатї, дониста гирифтани дунёи ињотакарда, саъю кушиши њарчї зиёдтар дониста гирифтани он мебошад. Чи тавре ки психологњо ќайд мекунанд аввал шавќу њавас ба фактњою њодисахои алоњида (дар синфњои 1-2) зоњир мешаванд, сипас шавку хавас ба ошкор кардани сабаб, конуният, алокњо ва вобастагии байнињамдигарии њодисањо (синфи 3 ва махсусан 4) алоќаманд аст. Дар синни хурди мактабї тараќќиёти бадеї-эстетикии бачањо бомуваффаќият мегузарад. Бачањои ин синну сол одатан ба расмкашї, њайкалсозї, сурудхонї ва мусиќии шавќу њавас зоњир менамоянд. Синни хурди мактабї барои тарбияи муносибатњои коллективистї имкониятњои калон дорад. Хонандањои синфи якум њануз худашонро њамчун кисми коллективи ягона хис намекунанд, онњо то дараљае дар маънои муайян аз њамдигар људо ва новобаста мебошанд, аксар ваќт дар 152 онњо зуњуроти бегонагї, дурї, хасадбарї, худситоии соддалавхонаро дидан мумкин аст. Коллектив њамон ваќт ташкил меёбад, ки агар бачањо дар зери таъсири кори махсуси муаллим якумин маротиба ба бомуваффаќиятию бемуваффаќиятї, комёбї хатоњои њамсинфонашон шавќу њаваси хайрхоњона зоњир мекардагї шаванд. Бозињои коллективонаи бача њам барои муттањид шудани коллектив ёрї мерасонад. Бозї на танњо ирода, муташаккилї, уњдабарої ва ташаббускориро тарбия менамояд, балки коллективро ба вуљуд меорад, њиссиёти рафоќатро тарбия мекунад. Њамин тариќ дар синни хурди мактабї зери таъсири омўзишдигаргунињои љиддие дар тараќќиёти психикии кудакон ба вуљуд меояд, ки онњоро ба давраи аз њама масъулиятноки њаёташон-синни наврасї тайёр менамоянд. ХУСУСИЯТЊОИ ПСИХОЛОГИИ НАВРАС Тавсифи умумии хусусиятњои синну соли наврасї. Синну соли наврасї дар психология бо фахрњои гуногун тавсиф дода мешавад: синну соли буњронї, синни гузариш, душвор ва њатто синну соли фољианок. Дар њаќиќат гузариш аз њолати бачагї ба калонсолї, ки бо дигаргуншавии протсессњои психикї, фардият, фаъолият, муносибат ва табиат , ба одами дигар, ба худ алоќаманд мебошад, душвор аст. Синни наврасї њуќуќњои 11-15 солагиро дар бар мегирад. Бояд гуфт, ки нишондињандањои алоњидаи ин давраи синнусолї хусусиятњои мактаббачаи хурдсолро ба ёд меоварад, дигарашон- хусусиятњои давраи 153 навчавониро ва аз ин рў дар синну соли наврасї њуќуќњои ќатъї мавчуд нест. Ба вуљуд омадан ва бартараф намудани зиддиятњои байни талабњои нави дар натиљаи фаъолияти наврас пайдошуда ва имкониятњои афзудаи љисмонї аќлї ва маънавии наврас ва шаклњои куњнаю пештар шаклгирифтаи ташкили психикї, муносибати ў ба атрофиён асоси тараќќиёти бачањои синни наврасї мебошад. Њангоми бартараф ёфтани ин зиддиятхо намуд ва шаклњои боз њам мураккабтари фаъолият, дараљаи боз њам баландтари тараќќиёти психикї, маънавї, аклї сифатњои нави психологии шахс ташаккул меёбанд. Дар синну соли наврасї ба таври равшан њодисаиакселератсия инкишофи пурзури љисмонї, физиологї ва психикї зоњир мешавад. Дар ин давра инкишофи пурзур ва дар айни замон номунтазами чисмонй мушоњида карда мешавад. Ин давраи пурљушу њуруш ва инкишофи организм мебошад, ки тараќќиёти пурзури бадан ба вуљуд меояд, аппарата мушакї, такмил меёбад, протсесси устухоншавии скелет давом дорад. Наврас зоњирати номутаносиб ва нозеб менамояд, ки ин њолат аз инкишофи номунтазами љисмонї ба вуљуд меояд. Инкишофи пурзури скелет ва дасту по бапо ба дарози рўй медињад, вале ќафаси сина дар инкишоб кафо мемонад. Умуман, намуди зоњорї ба наврас ташвиш ва таассуротњои зиёдеро ба миён меорад. Дар наврасон номувофиќатии синнусолї дар инкишофи системаи дилу рагњо мушоњида карда мешавад. Њаљми дил хеле меафзояд, тавонотар мешавад, инкишофи диаметрии рагњои хунгард аќиб мемонад. Ин аксар ваќт ба вайронии мувоффаќатии гардиши хун, баландшавии фишори хун боис мешавад, ки дар натиља дар наврасон сарчархзанї, тапидани дил, дарди cap, сустии муваќќатї, тез хасташавї мушоњида карда мешавад. Хусусиятњои ќайд карда шудаи системаи дилу paг ибтидои фаъолияти пурављи 154 ѓадудњои секлератсияи дарунї (аз љумла ѓадуди сипаршакл) одатан боиси вайроншавии зудгузарандаи фаъолияти системаи асаби наврас мешаванд. Дар онњо њаяљонпазирї тундмиљозї, тезхашмии ѓайримукарариро мушоњида кардан мумкин аст. Бабалоѓатрасї њодисаи аз њама муњимтарини тараќќиёти љисмонї мебошад, ки одатан дар духтарон пештар (аз 12-13 то 13-14 солагї) ва писарон баъдтар (аз 12-13 то 15-16 солагї) ба вуљуд меояд. Организми наврас дар њамин давра аз нуќтаи назари љинсї ба камол мерасад, вале ошкор аст, ки дар ин синну сол дар бораи камолоти пурраи љисмонї ва илова бар ин дар бораи камолоти маънавї, идеявї, иљтимої, гражданї сухан рондан мумкин нест. Дар байни балоѓат, зуњуроти инстинкта љинсї, њиссиёти тобиши шањвонї дошта ва дараљаи тараќќиёти психикию иљтимої як навъ муносибате ба вуљуд меояд. Душвор ва ташвишовар будани ин синну сол дар њамин зоњир мешавад. Тараќќиёти шахс дар синну соли наврасї . Ташаккули бошшидати маънавї, шуури ахлоќии, аз худ намудани меъёрњои одобу ахлоќии рафтор тавсифдињандаи муњимтарини синну соли наврасї - ин давраи ташаккулёбии љањонбинї , эътикодњои ахлоќї, принсипњо ва идеяњост, ки наврас онњоро дар рафтори худ ба роњбарї мегирифтагї мешавад. Бояд дар хотира нигоњ дошт, ки баъзан дар шуури наврас чунин мафњум ва эътиќодњои ахлоќие ташаккул ёфта метавонанд, ки онњо ба маќсадњои дар пеши худ гузоштаи калонсол муќобил меистанд. Омўзиши ташаккули шахс дар синни наврасї донистани инкишофи биологї ва аз он љумла љинсии наврас аз ду љињат муњим аст. Пеш аз њама, инкишофи наврас дар баъзе оилањое, ки дар онњо муњити мураккаби маишї љумла ахлоќии мављуд аст, ба таври бояду шояд намегузарад. Зухуроти номатлуб дар тараќќиёти љинсї чунин хислатњоро дар наврасон метавонанд ба вучуд оваранд: дагалй, худбинї, 155 бешармї зудранљї, ноустувории ахлоќ, ѓайра. Минбаъд тараќќиёти пурљушу-хуруши љисмонї ва бобалоѓатрасї имконият медињанд, ки дар наврас њисси калонсолї пайдо шавад ва мустаќилии худро эњсос намояд. Њисси калонсолї сабаби ба мустаќилї ва новобастагии муайян саъю кушиш намудани наврасон мегардад. Бинобар ин онњо нисбат ба бањои калонсолон њассос мебошанд, ба кушишњои калонсолон, ки ба паст кардани эътибор ва калонсолии онњо нигаронида шудааст, бошиддат љавоб мегардонанд. Наврасон барои он талош доранд, ки калонсолон фикру аќидањои онњоро ба инобат гиранд ва онњоро њурмат кунанд. Њисси калонсолї масъулият, дараљаи идеањо, талабро нисбат ба худ баланд менамояд. Агар назорати педагогї аз болои саъю кушишњои мустаќилї наврас набошад, он гоњ ин хусусият боиси оќибатњои бад шуданаш мумкин аст. Дар њамин асос байни наврасону калонсолон нозоъњо cap мезананд ва якравию гарданшахии онњо як навъ ифодаи бешууронаи эътироз ба калонсолон аст, ки дахолат ба мустаќилиятњо кардаанд. Ташаккулёбии худшиносї ва талаботи худро њамчун шахс фањмидан яке аз лањзањои муњимтарини тараќќиёти шахсияти наврас мебошад. Наврас ба худ, ба њаётї ботинї ва ба сифатњои шахсии худ шавќу њавас пайдо мекунад, дар ў талаботи худбањодињї, худро ба дигар одамон муќоиса кардан пайдо мешавад. Равняи шахсии наврас ба таври равшан дар муносибати ў ба тањсил, мењнат ва бозї зоњир мешавад. Шавќу њавасњои ў муайяну аниќанд. Наврасон маромњои асосии шавќу њавасњои худашонро аз ѓайриасосї људо карда метавонанд. Масалан, онњо шарњ дода метавонанд, ки чаро ба ин ё он фан ё варзиш ё ягон фаъолияти дигар шавќу њавас зоњир намудаанд ва ѓ. Дар баробари ин, шавќу њавасњои наврасон на њамеша устуворанд. Шавќу њавасњои онњо бо вазъияту шароитњои муайян зич алоќаманд 156 мебошанд. Вобаста ба њамин шавќу њавасњои наврас васеъю мањдуд, устувору ноустувор, таъсирноку пассив мешаванд ва онњо метавонанд наврасро ба ин ё он фаъолият водор намоянд ё нанамоянд. Дар рафти аз худ намудани асосњои илм ва дар баробарии бойшавии таљрибаи њаётї ва васеъшавии љањонбинї шавќу њаваси наврасон, пеш аз њама, шавќу њаваси характери маърифатї дошта ташаккул меёбад ва тараќќиёт мекунад. Шавќу њаваси наврасон одатан шакли майли љиддї, раѓбати њаќиќиро мегирад, ки аксар ваќт бар зарари дигар машѓулиятњо тамоми њастии наврасонро ба худ мекашад. Илмдустї ва кунљковии фаъолона, саъю кушиши њарисонаи њарчї зиёдтар дониста гирифтан, ки ба наврасон хос аст, сабаби парокандагї ва ноустувории шавќу њаваси онњо шуда метавонад. Равияи наврас дар хусусиятхои сохаи эмотсионалии ў ифода меёбад. Наврасон одатан хиссиёташонро пинхон карда наметавонанд, баръакс кушиши тез зохир намудани онро мекунанд. Саъю кушиш ба мустаќилї, баландшавии фаъолї ва дараљаи шуурнокию худназораткунї, васеъшавию мураккабгардии соњањои фаъолият дар наврас хислатњои иродавии характерро ташаккул медињанд. Наврас дар инсон чунин хислатњоро, ба монанди бољуръатї, љасурї, ташаббускорї, мардонагї ва ѓайраро ќайд мекунанд. Бояд ќайд кард, ки наврасон на њамеша сифатњои иродавии шахсро дуруст мефањманд. Онњо баъзан якравиро бо устуворї омехта мекунанд саросемакории андеша нашударо њамчун бољуръатї дида мебароянд. Аз ин рў ба наврасон устуворї барин сифатњои иродавї намерасад, то ки ба туфайли он барои муваффаќиятњои баланд дар омўзишу мењнат мубориза барад. 157 Умуман, дар шахсияти наврас ихтилофњои зиёдеро мушоњида кардан мумкин аст, ки онњо дар тарбия душворињоро ба вуљуд меоранд. Њамон як наврас худашро метавонад њамчун шахси мењрубону мушфиќ нишон дињад ва дар айни њол бе њељ асос ба касе ки њусни таваљљуњ, ба ў надорад, метавонад осебе расонад. Дар бораи њамон як наврас муаллимон мегуянд: «Ростќавл аст, њамеша њаќиќатро мегўяд», аммо рафиќонаш чунин тавсиф медињанд: «Њиллагар, риёкор аст». Бисёр ваќт наврас дар мактаб як хислати характер ва дар хона метавонад хислати баръаксро зоњир намояд, яъне ў дар мактаб гапдаро, иљрогар, ботамкин асту дар хона якрав, густоњ ва беэњтиром. Ихтилофнокии наврас бо шароитњои тарбия, ваќте ки нисбат ба ў талабњои гуногуни ба њам номувофиќ пешнињод мешаванд, алоќаманд аст. Дар ин њолат мутаасиршавандагї ва ангехтпазирии наврас роли муњим мебозад, ки асоси физиологии онњоро протсессњои дар мувозинат набудаи њаяљон ва боздорї ташкил медињад. Мутаасиршавандагии наврас инчунин ба пурзуршавии фаъолияти ѓадуди сипаршакл вобаста аст, ки он мутаасиршавандагии системаи асабро баланд намуда, аксуламалњои аффективиро ба вуљуд меоварад. Тавсифдињандаи муњими синну соли наврасї саъю кушиши муошират намудан бо рафиќон мебошад. Мањз ба туфайли муошират намудан хусусиятњои шахсии наврасон фардияти онњо ташаккул меёбад. Њиссиёти дустии шахсї, талаботњои њаќиќї ба муоширати дустона пайдо мешаванд. Дустии наврасон дар асоси ягонагии талаботњо ва шавќу њавасњо, маќсадњо ва саъю кушишњо, умумияти нуќтаи назар ба масъалањои муњими њаёт, муносибатњои инсонї ба вуљуд меояд. Маромњои дустї боз њам амиќтар мегарданд, чунки умумияти шавќу њавасњо майлњо, фаъолияти якљоя, эњтироми тарафайн ва њусни таваљљуњ ба якдигар, боварї ва фахмиши байнихамдигарй, завк ва акидахои ба 158 хам наздик ба вуљуд оию инкишоф ёфтани муносибатњои дустонаи наврасон сабаб мешаванд. Хусусиятњои фаъолияти таълимї ва тараќќиёти аќлии наврас. Бо гузариш ба синну соли наврасї азнавсозии муњим дар фаъолияти таълимии мактаббача алоќаманд аст ки мустаќилии зиёдро талаб мекунад. Мазмун ва моњияти фаъолияти таълимї њамчун фаъолият барои худомузї, ки ба ќонеъ намудани талабот ва шавќу њавасњои маърифатї равона шудааст, дар наврас тадричан ошкор шудан мегирад. Наврас одатан нобарорињои таълимии худро бо душворї аз cap мегузаронад, вале худбинии ў баъзан хохиши рўпўш кардани муносибати њаќиќиро ба ин нобаробарињо ба вуљуд меоварад: мактаббача чунинвонамуд мекунад, ки нисбати муваффаќиятњо дар тањсил тамоман бепарвою бетафовут аст. Дар рафти азхуд намудани асосњои илм на танњо таљрибаи њаётї бой мешавад ва доираи назар васеъ мегардад, балки шавќу њавасњои наврасон низ тараќќї мекунад. Бисёр ваќт мушоњида мекунем, ки шавќу њаваси дар синни наврасї пайдошуда минбаъд дар нављавон низ нигоњ дошта мешавад, мазмунан амику пурра мегардад ва ба равияи асосии касбии ў табдил меёбад. Шавќу њавас ба касбу кори муайян дар охири синни наврасї ба вуљуд меояд. Дар баробари ин бояд ќайд кард, ки тасаввурот дар бораи характери касбњои интихобшаванда дар аксари наврасон хираю номуайян аст. Наврас аз касбу корњои гуногун аз талабњое, ки ба ў пешнињод менамоянд, хуб бохабар нест. Характер ва шаклњои таѓирёфтаи фаъолияти таълимї, кунљковии афзуншудаи аќл аз наврас фаъолияти аќлии нисбатан баланд ва муташаккилро талаб мекунанд. 159 Акнун дар наврас ќобилияти пурра идроќ намудани хусусиятњои предмету њодисањо ба вуљуд меояд. Диќќат ва хотира њам дар синни наврасї моњиятан таѓир меёбанд. Пурќувваттар гардидани љињати ихтиёрии ин функсияњо хусусияти асосии синни наврасї мебошад. Дар синну соли наврасї доир ба ташаккул додани мањорати ташкилу назорат кардани функсияњои психикї, идора намудани онњо анъанаи умумї шиддат мегирад. Диќќату хотира тадриљан ба протсесњои муташаккил, ба тартиб даровардашаванда ва идорашаванда табдил меёбанд. Наврасов нисбат ба мактаббачањои хурдсол усулњои махсуси бахотирагирй ва бахотираовариро истифода мебурдагї мешаванд. Хотираи мантикї, маъногї бештар љои хотираи механикиро мегирад. Диќќати наврасро тавсиф дода истода, зиддиятнокии муайяни онро низ ќайд кардан лозим аст : дар синни наврасї, аз як тараф, диќќати ихтиёрии устувор ташаккул ёбад, аз тарафи дигар, тасаввуроти сершумор, фаъолии пурљушу хуруш зуд таѓирёбии наврас аксар ваќт ба ноустуворї ва зуд парешоншавии он меоваранд. интихобии диќќат, яъне мањорати аз рўи шавќу њавас људо карда тавонистани њодисаю предметњо дар наврас равшан ифода меёбад. Дар синну соли наврасї ба дараљаи муайян њаљми диќќат зиёд мешавад, ќобилияти кучонидани диќќат аз як амал ба дигараш, аз як фаъолият ба фаъолияти дигар ташаккул меёбад. Ќобилияти сол аз сол афзуншавандаи тафаккури абстракта, таѓирёбии таносуби тафаккури абстрактї - хусусияти асосии фаъолияти фикрии наврас мегардад. Дар баробари ин љињатњои конкретї-образї (айёнї) - тафаккур нест нашуда, бокї мемонанд, тараќќї мекунанд ва дар сохтори умумии тафаккур (масалан, ќобилияти конкретикунонї, тасвирнамої, кушонидани мазмуни мафњум дар образу тасаввуротњои конкретї) роли бузургро 160 бозидан мегиранд. Инкор намудани хусусиятњои айёнї-амалии тафаккур ба њодисањои маълум мебаранд: њангоми якхела, яктарафа ё мањдудияти таљрибаи айёнї људонамоии аломатњои муњими абстрактї боздошта мешавад. Ањамияти љињатњои конкретию образин тафаккур дар он зоњир мешавад, ки дар баъзе њолатњо таъсири таассуротњои њиссї нисбат ба таъсири калимањо дида пурзуртар аст. Баъзе наврасон ба мафњум таърифи дуруст дода, аломатњои муњими онро номбар намуда, њангоми истифодабарии мањз њамин фањмишњо ба аломатњои дигар, номуњим ба таври айёнї идроќшуда такя мекунанд. Дар синну соли наврасї дар зери таъсири кори тарбиявию таълимии мактабу муассисањои томактабї, дар зери таъсири асосњои илмро омўхтани наврас ќобилиятњои бачањо ба ин ё он намуди фаъолият ба ташаккулёбї cap мекунанд ва равшан зоњир шудан мегиранд. Ин њодиса ба он алоќаманд аст, ки мањз дар синни наврасї шавќу њаваси устувор, чуќур ва амалї пайдо мешавад, муносибати шуурона ва фаъолона ба олами ињотакарда ташаккул меёбад, тафаккури эљодию мустаќил тараќќї мекунад. Дар навбати аввал ќобилиятњои мусиќї, бадеї-тасвирї, адабию эљодї равшан зоњир мешаванд. Ба омўзиши љиддї ва мунтазами математика ќобилиятњои математикї ташаккул меёбанд. Дар асоси омўзиши математика ва физика дар наврасон ќобилиятњои тарњкашию техникї ташаккул ёфтан мегиранд. Дар охири суханони педагоги машхур В.А. Сухомлинскийро меорем, ки синну соли наврасиро њамчун тавлиди дуюмбораи наврас тавсиф медињад: «...Инсон бо дуюмбора таваллуд ёфтанаш дар бораи худ тамоман ба таври дигар мегўянд: «Ба ман ѓамхорї накунед, аз паси ман нагардед, манро бо парпечњои нигоњубин ва нобоварї напечонед, хатто 161 бо калимае дар бораи гањвораам хотирарасон накунед. Ман одами мустаќилам. Намехоњам, ки маро аз дастам гирифта баранд. Дар пеши ман куњи баланд аст. Ин маќсади њаёти ман аст. Ман онро мебинам, дар борааш фикр мекунам, ба он онил шудан мехоњам, вале ба ин ќулла мехоњам мустаќилона бароям. Ман ба ќуллаи худ мерасам, агар такя ба одами зуру хирадманд кунам. Вале аз ин хусус ба гуфтан шарм медорам ва метарсам. Ман мехоњам, то ки њама њисобанд, ки ман мустаќилона, бо ќувваи худ то ба он ќулла мерасам». Ана чиро наврас мегўяд, дар сурате, ки ў аз њама чизи асосиро пурра ошкоро гуфтан хоњад. ХУСУСИЯТЊОИ ПСИХОЛОГИЯИ СИННИ НАВЉАВОНЇ Тавсифи умумии синну соли нављавонї. Нављавонї ё худ синни калони мактабї давраи тараќќиёти кудакро аз 15 то 18 солагї дар бар мегирад. Мактаббача дар охири ин давра ба камолоти љисмонї мерасад, њамон дараљаи камолоти идеявї ва маънавиро соќиб мешавад, ки дар њаёти мустаќилона, омўзиши касо ва мењнат зарур аст. Мавќеи иљтимоии нављавон бо он тавсиф дода мешавад, ки ў дар 16 солагї соњиби паспорт мегардад, дере нагузашта, бо тамом кардани мактаб, дар 18 солагї њуќуќи дар интихобот иштирок карданро пайдо мекунад, оиларо барпо менамоянд, ки ин аз дараљаи муайяни камолоти гражданї ва мустаќилї шањодат медињад. Нављавонї - давраи муњимтарини тараќќиёти одам њамчун шахс мебошад. Ин давраи ташаккули гражданин одам, бакамолрасии иљтимої, худмуайянкунї, худшиносї, фаъолона ворид шудан ба њї їљїї, давраи ташаккули сифатњои маънавии гражданин ва ватандуст ба шумор меравад. 162 Шахсияти нављавон зери таъсири мавќеи наве, ки дар љамъият ва системаи муносибатњои љамъиятї ба ишѓол кардан cap мекунад, ташаккул меёбад. Намудњои асосї ва пешбарандаи фаъолияти нављавон омўзиш бо интихоби ояндаи касбу кор, муайян кардани роњи њаёт, таълими касбї ва мењнат мешаванд. Нављавонон ё тањсилро дар мактаб давом медињанд, то ки минбаъд ба ягон мактабї олї, техникум дохил шаванд, ё барои аз худ кардани касби коргарї ба ягон омўзишгоњњои касбї мераванд, ё худ шабона мехонанду рўзона кор мекунанд. Дар ин шароитњо ва зери таъсири онњо дар тараќќиёти аќлї ва маънавии нављавонон дигаргунињои муњим рўй медињанд. Характери нави тањсил ба ташаккули љањонбинї, эњсоси олам, мустаќї, ташаббускорї, њисси вазифашиносї, ба тараќќиёти фаъолияти эљодии нављавонон, ки ба табиат, одамони дигар ва ба худашон равона мешавад, таъсири бузург мебахшад. Ин синну соли худтарбиякунї ва худомузї, худинкишофдињию худшиносї мебошад. Шахсияти нављавон зери таъсири мавќеи нави ў дар коллективи синф, мавќеи дигар талабањои мактаб ва фарзандони калонтари оила ташаккул меёбад. Зиддияти байни дараљаи тезафзояндаи талабот, ки оила, мактаб, љамъият пешнињод мекунанд ва њамон дараљаи инкишофи психикї, ки дар соњаи аќлї, ахлоќї ва эмотсионалию иродавї ба даст оварда шудааст, куй њаракатдињандаи тараќќиёти психикї дар синну соли калони мактабї мебошад. Ин зиддият бо роњи тараќќиёти бошиддати ќуввањои маънавї, аќлї ва эљодии нављавон бартараф карда мешавад. Њангоми тавсиф додани синну соли нављавонї ба эътибор гирифтани хусусиятњои тараќкиёти љисмонї зарур аст ки онњо имкониятњои ояндаи њаёт ва фаъолияти љавонписарон ва љавондухтаронро муайян мекунанд. Ин бо интихоби касб њам алоќаманд 163 аст ки талабњои муайянеро ба нишондињандањои љисмонии мактаббачањои синни калони мактабї пешкаш менамоянд. Фањмидани ќувваи љисмонї ва дилрабоии худ, тандурустї ва мукаммалї дар ташаккули чунин сифатњои нављавон, ба монанди, боварии комил ба худ доштан: љасурї, бардамї, зиндадилї ва некхоњї таъсири муайян мебахшад. Ва баръакс, фањмидани сустии љисмонї, номукаммалї ва ба камол нарасидани организми худ, аксар ваќт дар нављавонон њиссиётњои ѓамангезро ба вуљуд меоварад, психикаи ўро хароб мекунад, дар пайдоиши чунин сифатњо ба монанди руњафтодагї, бељуръатї, ба ќувваи худ боварї надоштан, дамдуздї ва индивидуализм мусоидат мекунад. Писарон ва духтарони ин давраи синнусолї аз љињати љисмонї ба камол мерасанд ва тараќќиёти љисмонии онњо аз тараќќиёти љисмонии одами калонсол кам фарќ мекунад. Давраи инкишофи пурљушу њуруш ва номунтазами организм интињо меёбад ва њолати нисбатан ороми тараќќиёти љисмонї фаро мерасад. Сифатњои љисмонї (ќад, вазн) дар синну соли нављавонї нисбатан бардавому устувор аст. Суръати инкишоф ба дарозї хеле суст мешавад. Инчунин ќувваи мушакњо ва ќобилияти кории онњо баланд шуда, њаљми кафаси сина васеъ мегардад, шахшавии скелет ва устухонњои дарунхолї, ташаккул ва тараќќиёти функсионалии бофтањо ва узвњо ба охир мерасад. Маъмулан, дар ин синну сол номувофиќатии ба наврасон хоси афзоиши дилу paг барњам мехурад, фишори хун ба мувозинат меояд ва мунтазамии кор барќарор мегардад. Дар ин давраи синнусолї дигаргунињои дар тараќќиёти системаи асаб ва хусусан майнаи cap бавуљудомада муайян карда мешаванд. Аммо дигаргунињо на аз њисоби зиёдшавии массаи майнаи cap (ин зиёдшавї дар синну соли нављавонї чандон баланд нест), балки аз њисоби мураккабгардии сохти дохилии њучайрањои майнаи cap ва тараќќиёти функсионалии он ба вуљуд меояд. Оњиста-оњиста сохти њучайрањои 164 пустлохи нимкурањои калон хусусиятњоеро пайдо мекунанд, ки онњо ба сохти њучайрањои майнаи сари одами калонсол хосанд. Миќдори торњои ассотсиативї ки минтаќањои пустлохро байни худ мепайванданд, зиёд мешаванд. Дар натиља барои мураккабшавии фаъолияти тањлилию таркибии пустлохи нимкурањои калон дар љараёни тањсил ва мењнат заминањо пайдо мешаванд. Дар мактаббачањои синни калони мактабї њаячони асабии баланд, вайроншавии фаъолияти муътадили системаи асаб мушоњида мешавад, ки онњо дар натиљаи нодуруст тартиб додани тарзи зиндагонї: машѓулиятњои шабона, нокифоягии хоб, аз њад зиёд мондашавї, тамокукашї, хурокњои камѓизо, одатњои бад ва ѓайра рўй медињанд. Одатан дар ибтидои синни калони мактабї балоѓати љинсї ба охир мерасад, вале аломату нишонањои дуюмини он тараќќї меёбанд, ки дар намуди зоњирии љавондухтарон ё худ љавонписарон дигаргунињои чашмрасро ба вуљуд меоваранд. протсесси балогати љинсї дар баъзе њолатњо кашол меёбанд (бештар дар писарон) ва аз ин рў дар мактаббачањои синни калони мактабї баъзе хусусиятњои љисмонии ба наврасон хосбуда боќї мондан мегирад. Бояд дар ин љо ќайд кард, ки баохиррасии давраи балоѓати љинсї (дар 15-16 солагї) њоло аз љихати љисмонї, психикї ва маънавї ба камол расидани нављавонро ифода намекунанд. Нављавонњои њаштдањсола аз тарафи љамъият њамчун одами калонсол эътироф карда мешаванд. Яке аз тавсифдињандањои муњимтарини давраи нављавонї он аст, ки шахси ташаккулёбанда интихоби касбу кор мекунад, ба худмуайянкунии њаёту фаъолияти оянда дода мешавад. Тадќиќотњо нишон доданд, ки тасаввурот ва дониши љавонон дар бораи касбу корњо тахминию хомакї мебошанд. Онњо њангоми интихоби касб меъёру ченакњои гуногунро (он љое, ки конкурс кам аст, нуфузу эътибори касб дар љамъият, бо нишондодњои падару модарон ва ѓайра) 165 ба асос мегиранд. Масалан, љавон имтињонњоро бо муваффаќият супорида, аз конкурс мегузарад, дар донишгоњи тиббї мехонад, вале дар бораи ихтисоси духтурї тасаввуротњои бењад дурро дорад. Ў дар бораи фарќияти кори љарроњ аз духтурї дандон педиатр аз психиатр маълумоти кофї надорад. Аз ин рў баъди омўзиши фанњои асосї мефањмад, ки ин љо љои ў нест. Нобарорињо дар интихоби касб ба давлат гарон меафтад ва онњо ба тараќќиёти бошиддати психикии нављавонон мусоидат намекунанд. Бинобар ин интихоби бошууронаро дар нављавонон ба роњо мондан зарур аст. Ташаккули шахсияти нављавон. Давраи нављавонї бо талаботњои нисбатан баланд ба одам ва бо њисси масъулиятшиносї тавсиф дода мешавад, ки он на танњо ба шароитњои њаёт, фаъолияти таълимї, мењнатї ва љамъиятї, балки бо њосил намудани љањонбинї ва худмуайянкунии маќсадњои њаётї зич алоќаманд аст. Равияи љамъиятии љавонони мо дар коллектив фаъолият бурдан, барои коллектив кор кардан ифода меёбад. Кушиши зоњир намудани шахсияти худ аз тараќќиёти худшиносї, талаботи худро хубтар фањмидан ва ба худ бањо додан шањодат медињад. Худбањодињии нављавонон аз наврасон сифатан фарќ мекунад. Онњо ба худбањодињї, далелёрї зоњир намуда, худро њаматарафа тањлил мекунанд ва олами ботинии худро бо зиддиятњояш нињоят нозук дарк менамоянд. Бинобар ин бештар ваќт мулоњизаю муњокимањои мактаббачањои синни калони мактабї дар бораи худ ва инчунин дар бораи дигарон камтар ќатъї мебошад. Нављавонї давраи хаёлу орзуњо аст. Тахаюлоти баланд, хаёлпарастї љавонон барои шоирона тасвир кардан, пурмазмун намудани хаёташон имконият медињад, наќшањои ояндаи њаётї онњоро васеъ менамоянд, њиссиёт ва хаёлро инкишоф медињад. 166 Дар баробари ташаккул ёфтани шуури ахлоќї њиссиёти ахлокии љавонон низ амиќтар мегарданд ва васеъ мешаванд. Њисси вазифашиносї, шарафу номус, кушиши бо муваффаќият ва бемайлон иљ уї їњои худ-маромњои муњим ва асосии фаъолияти нављавон мебошанд. Духтарон ва писарон пастшавии талабро нисбат ба худ мефањманд. Њиссиёти дустї ва муњаббат, ки дар он ба таври равшан характери нављавон ифода меёбад ва дар навбати худ ба ташаккули характер таъсири муайян мебахшанд, маќоми муайянро ишѓол мекунанд. Дар солњои нављавонї њиссиёти аввалини муњаббат мушоњида мешавад ва он дар њаётї одам осори намоёнро гузошта, хотираоти лирикиро ба вуљуд меварад. Муњаббати аввалин вобаста ба хусусиятњои индивидуалии нављавон, дараљаи шуурнокї, ахлоќ ва хислатњои иродавии онњо њар хел аз cap гузаронида мешавад. Ин муњаббат барои аксарияти љавонон њиссиёти нафис ва софи ахлоќї мебошад. Баъзан дар љавонон аз нуќтаи назари ахлоќї муносибати бемасъулиятонаро бо зуњуроти дурушту даѓалї ва синизм мушоњида кардан мумкин аст. Умуман, ин њама ба чунин хислатњои шахс ба монанди амиќфикрї, њисси вазифашоносї ва ору номус, худназораткунї, сабру тоќат вобастагї дорад. Дар давраи нављавонї чунин хислатњои иродавии характер бештар устувор мегарданд: ташаббускорї, сабру тоќат ва худдорї кардан, устуворї. Ташаббускории љавонон аз наврасон бо дараљаи шуурнокї ва боандеша буданаш фарќ мекунад, ки дар тањсилу мењнат зоњир мешавад. Њисси чизи нав љавононро ба љустуљуї, ба ихтироъ намудан водор месозад. Онњо бо шавќи зиёд ташаббуси калонсолонро ба даст мегиранд ва дар рафти он љидду љањди зиёд зоњир менамоянд. 167 Дар байни љавонон шахсони камташаббускор низ мављуданд, ки баъзан аз ташаббуси калонсолон худдорї мекунанд. Чунин беташаббусї ва мењрубонии суст ба ташаббуси калонсолон яке аз зуњуротњои танбалї ва беѓайратии нављавон ба шумор меравад. Дар нављавонон худназораткунї ва худдорї намудан бештар тараќќї кардааст. Њаракатњои онњо равону мавзун буда, намуди зоњирашон ботартибу озода мебошад. Љавонон лавандї, беинтизомї ва дуруштиро дар њаракатњо њам чун як чизи ќабењ мењисобанд. Љавонон њарчанд зиндадил бошанд њам вале дар лањзањои алоњида онњоро њолати гаму ѓуссаи аз нобарорињо ба вуљудомада низ фаро мегирад. Албатта њолати нохуши руњї љавонро бефаъолият мекунад, дар ў њисси бефарќию камѓайратиро ба вуљуд меоварад. Тадќиќотњои боинтизомии мактаббачањои синни калони мактабї имконият додан, ки як ќатор хулосањои характерологии муњим барорем. Боинтизомї аз тарафи аксарияти хонандагони синни калони мактабї пеш аз њама њамчун иљрои вазифа дар назди мактаб ва Ватан фахмида мешавад. Дар баробари ин хонандагон боинтизомиро ќисми таркибии рафтор медонанд. Онњо боинтизомиро њамчун ифодаи ќувваи ирода (устуворї, худдорї, худназораткунї) дида мебароянд. Зуњуротњои беэхтиётї, худдорї карда натавонистани нутќ («сергапї дар дарсњо»), даѓалї нишонањои вайроншавии интизом мебошанд. Баъзе хонандагон боинтизомии берунї ва дохилиро људо мекунанд ва њатто шахсоне њастанд, ки мафњуми интизомро ба хонандагони синфњои болої муносиб намедонанд. Мувофиќи андешаи онњо на њамеша ва на дар њар љо боинтизом будан шарт аст. Шартњои муњимтарини ташаккули боинтизомї хоњиши љиддии боинтизом будан ва ќатъиян баланди маромњои рафтор мебошанд. Фаъолияти таълимї ва тараќќиёти аќлии нављавонон. Фаъолияти таълимии хонандагони синфњои болої аз фаъолияти таълимии наврасон 168 мазмунан фарќ мекунад ва ин љињат дар ташаккул ва зуњуроти хусусиятњои сохаи аклии шахе таъсири амик мебахшанд. Мазмуни омузиш чуќуртар мегардад, фанњои нави таълимї омўхта мешаванд, ки онњо асосњои донишњои илмиро дар бар мегиранд. Фаъолияти таълимї ба фаъолию мустаќилї онњо ба дараљаи тараќќиёти тафаккури назариявї талабњои баланд мегузорад. Зиддияти байни дараљаи фаъолияти таълимии аллакай ташаккулёфта њангоми омўзиш дар синфњои миёна ва талабњое, ки ба синфњои болої пешнињод карда мешаванд, ќувваи њаракатдињандаи тараќќиёти аќлии хонандагони синфњои болої мебошад. Дар ин синну сол дараљаи нисбатан баланди фаъолияти таълимї ташаккул меёбад, ки он бо инкишофи омўзиши назариявї, малакањои худомузї, бо ташаккули муносибати нав ба омўзиш, бо ташаккули љањонбинї ва шавќу њавасњо алоќаманд аст. Талабот ба донишњо, муносибати интихобї ба фанњои таълимї ташаккул меёбанд, ки аз рўи чунин хусусияташон муайян карда мешаванд: ањамияти љањонбиниро доштани предмет, ањамияти маърифатии предмет, ањамияти љамъиятї ва амалии предмет, алоќа бо касбї интихобшуда, бо осонї аз худ намудани фанни додашуда, ки хонанда ба он уњдабаро будани худро њис мекунад ва таълими хуби фанни додашуда. Шавќу њавасњои хонандагони синфњои болоиро тавсиф намуда, ќайд мекунем, ки мањз дар њамин синну сол писарон ва духтарон шавќу њавасњои махсуси устуворї худро ба ин ё он илм, соњаи маърифатию намуди фаъолият муайян мекунанд. Шавќу њавасњои маърифатї характери нисбатан васеъ, устувор, ва амалиро соњиб мешаванд. Шавќу њавас ба техника, табиатшиносї, масъалањои љамъиятию сиёсї, проблемањои фалсафию одоб (шараф), маќсадњои њаёт, хушбахтї, њисси вазифашиносї, муњаббат, дустї ба вуљуд меояд. 169 Хонандагон дар охири синну соли мактабї протсессњои маърифатї (идроќ, хотира, тафаккур, хаёл) ва диќќату нутќро пурра аз худ менамоянд. Мушоњидаи нављавон боз њам маќсадноку ботартиб мешавад, мушоњидакорї њамчун сифати шахс тараќќї мекунад. Дар тараќќиёти хотира роли бахотирагирии калимагї-мантикии ва маъногї боз њам баландтар мегардад. Њарчанд хотираи ихтиёрї бартарї дошта бошад њам, вале бахотирагирии беихтиёр њељ гоњ аз таљрибаи хонандагони синфњои болої нест намешавад. Вай бо шавќу њавасњои маърифатию касбии хонандагон алоќаманд шуда, характери махсусро пайдо мекунад. Хотираи беихтиёр бо вуљуди ин дар фаъолияти фаъоли маърифатии таълимї ва љамъиятї роли пешбарандагии худро аз даст намедињад. Азёдкунии калима, ки одатан бо роњи такрор намудан ба амал меояд, дар ин синну сол маъмул нест. Хонандагон равшан медонанд, ки дар кадом њолатњо азёд кардани баъзе таъриф, ќонун ва фањмишњои ќатъию аниќ зарур аст. Хонандагони синфњои болої нисбат ба наврасон дида аз усулњои бахотирагирї васеътар истифода мебаранд. Тавсифдињандањои асосии протсесси диќќати хонандагони ин синну сол ба хотираи онњо монанд аст. Људонамоии шавќу њавасњо интихобї будани диќќатро муайян мекунад. Диќќати баъдиихтиёрї њангоми устувор будани шавќу њавасњои хаётї дар ин синну сол доимї буда метавонанд. Дар ин давра дар баробари диќќати баъдиихтиёрї ањамияти диќќати ихтиёрї низ меафзояд. Хусусиятњои кучонидан ва таќсимоти диќќат ташаккул меёбад ва тараќќї мекунад. Хонандагони синфњои болої фаъолияти шуури худро якбора метавонанд ба якчанд объектњои диќќат баробар равона кунанд ва натиљаи дилхоро ба даст оранд. Зери таъсири ташкили махсуси фаъолияти таълимї дар фаъолияти аќлии хонандагони синфњои болої диграгунињои ќатъй рўй медињанд. 170 Мустаќилона иљро намудани машѓулиятњои лабораторї, иљро намудани рефератњо, мустакилона дида баромадани материали таълимї ва ѓ. шароитњои асосии ташаккули тафаккури фаъол, мустаќил ва эљодии хонандагони синфњои болої мебошад. Фаъолияти фикрї бо дараљаи баланди љамъбасткунї ва абстраксия намудан, бо мањорати исбот карда тавонистани њаќиќат ё дуруѓи њодисањои алоњида, бо майл ба шарњи сабабии њодисањо доштану хулосањои аниќ баровардан тавсиф дода мешавад. Танќидии тафаккур тараќќї мекунад. Њамаи ин барои ташаккули тафаккури назариявї, ќобилияти дониста гирифтани ќонунњои олами ињотакарда, ќонунњои табиат ва тараќќиёти љамъият ва инчунин љахонбинї заминањои асосї ба шумор мераванд. Њамин тариќ синну соли нављавонї давраи тараќќиёти ахлоќї, аќлї ва психикии шахс њисобида мешаванд. Умуман, омўзиши мафњумњои асосии психологияи умумї ва синну сол моро бовар мекунонад, ки шахсияти одам як чизи доимї набуда, балки мудом таѓирёбанда аст ва аз ин рў протсессњои психикї хусусиятњои индивидуалї-психологї, фардият, мизољ, характер ва ќобилияти шахс њамеша дар фаъолияте, ки ба табиат, ба одами дигар ва ба худ равона мешавад, зоњир мегарданд, ташаккул меёбанд ва тараќќї мекунанд. ПСИХОЛОГИЯИ ТИББЇ Предмет ва вазифањои психологияи тиббї Њолати психологии бемор дар пайдоиш, хусусиятњои зуњуроти клиникавї, пешбинии беморї, натиљабахшии чорабинињои муолиљавию 171 барќароркунанда бешубња таъсири бузург мебахшанд. Ин на танњо аз хусусиятњои индивидуалии шахсияти бемор, балки аз хусусиятњои таъсироти имконпазири бомаќсад ва бемаќсад, руњбахш ва маъюскунандаи духтур низ вобаста аст. Зарурати омўзиши масъалањои психологияи тиббї дар алоќамандї бо проблемањои гуногуне, ки илмњои тиб пеш мегузаронанд, пайдо мешавад. Омўзиши психикаи бемор дар шароитњои гуногун (амбулаторї, статсионарї, осоишгоњ ва истироњатгоњњо, дорухона ва ѓ.) вазифаи психологияи тиббї мебошад. Предмети психологияи тиббї омўзиши таъсири хусусиятњои психикаи бемор ба саломатї ва касалї, инчунин истифодаи онњо барои амалї гардонидани маљмўи донишњои психологї бо маќсади бомуваффаќият аз нав барќарор намудани саломатї ва муњофизати он мебошад. Объекта психологияи тиббиро омўзиши шахсияти бемор, коркуни тиб, муносибати байнињамдигарии бемор ва коркуни тиб ташкил медињад. Психологияи тиббї њамчун соњаи психологияи барои амалияи тиб ањамияти муњимро доро аст. Дар аќлмандї бо ин, маќсади асосии таълими психологияи тиббї дар духтурони оянда тарбия намудани сифатњои ахлоќї, одоб ва маънавї омузиши принсипњои деонтологї ва асосњои пешгирикунии бемории руњї мебошад. Психологияи тиббиро ба умумї ва хусусї људо мекунанд. Маќсади асосии психологияи тиббии умумї баёни масъалањое мебошад, ки ба хусусиятњои индивидуалии аксуламали шахс ба касалї, вазифаи духтурї, одоби духтурї ва сирри духтурї (деонтологияи тиббї), бењдошт (гигиена)-и руњї, пешгирї (профилактика)-и руњї ва таъсиррасонии руњї (психотерапия) тааллуќ доранд. Асоси психологияи тиббиро деонтологияи тиббї ва масъалањои ба он монанди бењдошти руњї, пешгирикунии руњї ва таъсиррасонии руњї ташкил медињад. Психологияи тиббии хусусї бошад њамин масъалањоро мувофиќи 172 илмњои конкретии тиббї (љароњї, терапия, фтизиатрия, онкология ва ѓ.) дида мебарояд. Таассури (реаксияи) шахс ба беморї Таассури шахс ба беморї дар як ќисми беморон мувофиќи касалї буда, дар дигарон дар шакли аксуламалњои психогенї, неврозї ва руњафтодагї зоњир мешавад. Сифатњои шахсияти одам на танњо дар муносибати ў ба касалї, балки дар зуњуроти беморї ва љараёни бисёр касалињо низ каму беш инъикос мегарданд. Таассури шахс ба касалї аз бисёр омилњо вобастагї дорад. Масалан, тасаввуроти худи бемор дар бораи ин касалї, шахсияти бемор, муносибати бемор ба касалии атрофиёнро махсус ќайд кардан зарур аст. Хусусият ташхис, таѓироти љисмонї ва зоњирї, дигаргуншавии мавкеъ дар оила ва чамъият, махдудият ва махрумиятхои зиндагй бо сабаби касалї, зарурати табобат (амбулаторї, статсионарї) љароњї ва ѓайра ба аксуламали шахсият таъсир мерасонанд. Таассури шахс ба касалї аз синну сол низ вобаста аст. Ба њамон як касалї намудњои гуногуни таассур мушоњида мешавад. Масалан, дар давонон таассур метавонад ба вайроншавии накшахои оянда бурда расонад, ба шахсони миёнсол бошад, ба ичро намудани маќсадњои пешгирифта монеъ мегардад, аз тарафи пирон њамчун окибати ногузир дарк карда мешаванд. Мувофиќи таассури шахс духтур њам бояд хангоми суњбат дар асоси ба њисоб гирифтани имкониятњои бемор ба ў маќсади нави зиндагиро ба вуљуд оварад. 173 Дар байни омилњое, ки муносибати одамро ба касалї муќаррар мекунанд, хусусиятњои характери шахсро махсус ќайд кардан зарур аст, чунки вобаста ба хусусиятњои характерологии шахс навъњои гуногуни муносибат ба касалї ташаккул меёбанд. Характери ба шахс хосбуда маљмуи хислатњои муњими психикие мебошад, ки гуногунии рафтору муносибатро ба атрофиён ва саломатию касалии худ муайян мекунад. Характер аз таъсироти тагирёбандаи муњит вобаста аст ва одамро ба њаќикати гирду атроф мутобиќ мегардонад. Ваќте мегўем, ки ин одам зудранљ, њассос, пурњаяљон ё нобовар, рањмидил ё берањм, нозук ё бепарво ва ѓайра аст, мо феълан сифатњои алоњидаи характери ўро ќайд мекунем. Характер дар давоми тамоми зиндагии одам ташаккул ёфта, дар навбати худ ба ташаккули умумии шахсият таъсири зиёд мерасонад. Вобаста ба характер зиддиятњои ботинии одам бартараф карда, амалњои ў муќаррар мешаванд. Пеш аз он ки муносибатњои мухталифи патологии шахсро ба касалї баён кунем, бояд гуногуннавъии хусусияти патологии характерро равшан намоем. Хусусияти патологии характер, ба таври равшан дар шахсони љунундор ё худ девона зоњир мегарданд. Љунунї характери патологиеро дар худ таљљассум мекунад, ки он дар зери таъсири омилхои гуногуни модарзод ё пайдошудаи номусоид ташаккул ёфтааст. Якчанд намудњои фарќкунандаи љунунї мављуд мебошад. Барои шахсони мутаассиршаванда ќобилияти тези ангезиш ва љанљол хос аст. Онњо аз њар як чизи беањамият, танбењи хурдтарин њам ба хашму газаб меоянд. Дар ин њолат онхо баланд дод зада ба шахсони «озордињанда» тахї ку ќодир њастанд, ки ба муќобили онњо амалњои таљовузкорона содир кунанд. Агар онњоро нигоњ доштан ё мањкам кардан хоњанд, дарро так-так зада, шикастанї мешаванд. Дар лањзаи њаяљон онхо кодиранд ба худ зарар расонанд: сари худро ба фарш зада, либосашонро медаронанд ва ѓ. дар ин 174 њангоми онхо окибати амалу рафтори худро ба њисоб намегиранд. Ин гуна шахсон дар њолати њаяљон серталаб буда, ба атрофиёни худ хурдагир мешаванд. Аммо агар нисбатихуди онњо ягон кас хурдагирї кунад, ба шунидани он токат надоранд. Ба одамони чунунии хаячоннок дошта бедиќќатї хос аст ва он ба иљрои корњое, ки бояд бо диќќат бошанд, халал мерасонад. Барои љунунии њаяљонвар дар зер як мисол меорем. Дар бемор аз овони кудакї хислатњои оташинї, зудранљї, кинаљуї ва дар баробари ин суботкорї, маќсаднокї ва пуртоќатї дар дарсњо зоњир мешуд. Хеле барваќт аз падару модар мањрур шуда, дар дасти холааш тарбия ёфта буд. Бемор мактабї миёна ва олиро бомуваффаќият хатм намуда, зиёда аз 30 сол дар соњаи авиатехника кор кард. То ваќтњои охир аз уњдаи кор мебаромад ва њар замон ба корхои душвортар гузаронида мешуд. Худи бемор, занаш ва њамкоронаш характери «вазнини» ўро ќайд менамуданд. Ў серталаб, суботкор, њар чизеро, ки маќсад мекард, аз роњаш намегашт, аз њад покизакор буд, ба хона баргаштан замон тафтиш мекард, ки њама чиз дар љои худаш ё не. Оташинмизољ ва бадќањр буд, аммо дар љои кор гуфти худаш то дараљаи «ифрољї» камтар мерасид ва ба гуфти њамкоронаш, њангоми оташиниаш сарашро ба дастонаш зер карда, худро ором мекард. Ба гуфти занаш ў дар зиндагии оилавї бисёр тоќатфарсо буд: аз занаш дар масъалаи тарбияи фарзандон «принсипнокї» талаб карда, худаш бошад вобаста ба кайфияти руњияш гоњо соатњо ба фарзандон дарси ахлоќу одоб меомухт ва гоњо бо хурдтарин гуноњ њам онњоро лат мекард. Агар аз ягон чиз оташин шавад, чунон хатарнок мешуд, ки гоњо ба занаш дар њавлии њамсояњо шабро рўз кардан рост меомад. Аммо дар тулли 16 соли зиндагии оилавї ягон бор ба занаш даст набардошта буд. Ба оила дастгирї дошта, ѓамхор ва нисбати худ дар масъалаи ахлоќ сахтгир буд. Дар давоми њаёташ гоњо шабу рўз ва гоњо соатњо ѓамгин менишаст ва хоњиш мекард, ки ба ў кордор нашаванд. Ѓайр аз ин гирифтори сардарди хусусияти мигренозї дошта буд. Ягон ваќт дар њолат, рафтор ва характери 175 ў таѓироти назаррас ба вуљуд наомадааст. Њангоми ба дармонгоњи амрози руњї омадан аз дарди cap, бехобї, кайфияти ночур шикоят мекард. Њангоми тадќиќоти њаматарафа (асаб, чуќурии чашм, маѓз њароммагз) ягон аломати касалии табиї маѓзи cap ёфт нашуд. њангоми муоина сустњаракат, ботамкин буда, хуб фикр карда ба пурсиш љавоб медод, то ки бо ёрии иборањои гуфтааш њолати худро хубтару фањмотар баён кунад. Ваќте ки аз сардард шикоят мекард, хамаи хиссиётхои љузъии дардро тафсил менамуд. Бо эњтиром, хушодоб буда, маслињатњои духтурро бодиќќат гуш мекард, дар бораи саломатии худ ѓамхорї зоњир намуда, оид ба табобат пурсишњо мекард. Худаш ќайд мекард, ки чун пештарї њоло њам соњиби хотирааи хуб мебошад. Мувофиќи гуфти коркунони шуъба як ќадар хурдагир, майдакор ва боэњтиёт аст. Рафтораш хеле оддї, табиї ва хушмуомила буд. Љунунии бењоляи - ин гуна одамонро тарсончак, аз њад зиёд шармгин, буздил мешаванд. Онњо зудранд буда, њассосу таъсирпазир мебошанд. Зудрандии онњо ба дараљае мешавад, ки њатто шухињои њамкоронро, ки тамоман беозор мебошанд, ба дил мегирад. Ба онњо њиссиёти номукаммалии шахсї хос аст. Ин гуна шахсон ба муњити нав дер одат мекунанд ва дар байни шахсони бегона худро нохинљор њис мекунанд (сурху сафед мешаванд, ё ба кудо мондани дасти худро намедонанд). Шахсони дунунии бењолї дошта мушкилотњои зиндагиро сахт аз cap мегузаронанд ва хатто мушкилотхои назарногир метавонанд онњоро аз пой афтонанд. Талаботњои оддии њаёт њам барои онњо дастнорас буда, зуд хаставу бемадор мешаванд. Дар љараёни кор зуд монда ва хотирапарешон мегарданд ва ќобилияти кории худро гум мекунад. Шахсони љунунии бењолї дошта танњоиро дуст медоранд ва аз љамъияти худро дур мекашанд, манфиатњои худро њимоя карда наметавонанд. Аммо онњо дар шароитхои оилавї метавонанд берахм 176 шаванд ва ба хешону наздикон талабхои худро амр намоянд. Одамони ин гуна касалї дошта доимо аз саломатии худ хавотир мекашанд. Онхоро хастагиро њамчун аломати касалии љиддї њисоб мекунанд, аз ин рў њамеша ба њиссиётњои дохилии худ диќќат медињанд, гуш ба худ мекунанд. Дар љунунии параноялї шахс ба тасаввур намудани идеяњои фавќулодда майл мекунад. Ин гуна идеяњо баъди пайдо шуданашон шахсони љунунии бењолї доштаро дуру дароз тарк намекунанд ва тадриљан хусусияти хос пайдо карда, минбаъд рафтори онњоро идора мекунанд. Омилњои пайдоиши ин гуна идеяњо гумони бевафоии зан ё шавњар, эътироф накардани пешнињоди ихтирокорї ва ѓайра шуда метавонанд. Ин шахсон аќидањоеро, ки ба худи онњо маъќул нест, писанд намекунанд. Ба шахсони параноя бовар накардан, гумонбар шудан ва тавассути он мардумгурезї хос аст. Онњо идеяњои худро (ихтироъ, накдга) ба њељ кас бо њам дидан намехоњанд, гумон мекунанд, ки касе онњоро дуздида ба маќсадњои худ истифода мебарад. Агар талабу хоњишњои ин гуна шахсони бемор ќонеъ нагардад, онњо ба њимояи њуќуќњои гуё вайроншудаи худ бармехезанд. Агар онњо донанд, ки атрофиёнашон ба онњо боѓараз муносибат карда, ба кадри кори у намерасад ё махсус халал мерасонанд, ба идорањои болої навиштани шикоятро cap карда, барќароршавии њаќиќатро талаб мекунанд. Касоне, ки касалии руњии љунунї доранд, ба гумонбарии доимї, нобоварї ба худ, амалиёти худ ва дурустии рафтори худ майл доранд, дар муносибат бо атрофиён бесуръатї зоњир мекунанд. Ба онњо хаядону изтироб ва нобоварї хос аст. Муносибати онњо бо дигарон баъзан хело мураккаб мешавад. Онњо суханону рафтори худро назорат карда, дуруст ё нодурустии рафтору сухани худро аз нав тафтиш карда меистанд. Пеш аз он ки ба ягон амал даст зананд, ба маќсаднокии он шубња намуда, ба он дер 177 ва душвор бањо медиханд. Барои он ки ба хатогї роњ надињанд, онњо дар њолатњои хеле оддї њам маслињат мепурсанд. Ба беморони дорои љунунии ѓашкунанда буда рафтори сохтаи зоњирї хос аст. Онњо кушиш мекунанд, ки њамеша дар маркази диќќати умум бошанд ва дар њама до наќши асосиро бозанд. Барои ба даст овардани ин мањсад бомаънигии худро бо дигаргун кардани тарњи рў, њаракатњо ва либоспушї зоњир мекунанд. Ин гуна шахсон улфатї буда, бо одамон зуд ошної пайдо мекунанд. Беморони љунунии гашкунанда дошта дар муомила бо одамон инљиќ, хушомадгуї, дар дилёбї усто буда, њамсухбати худро метавонанд аз будаш зиёд таърифу тавсиф кунанд. Барои ба даст овардани чунин маќсад онњо ба хар кор кодиранд ва ахлоќу одобро риоя намекунанд. Вобаста ба вазъият онхо метавонанд хушомадгуї кунанд, худро паст зананд, њилаву найранг ба кор баранд ва гапдаро шаванд. Дар муносибат бо шахсоне, ки тобеашон мебошанд, баъзан якравй, дилсардй, сангдилию берањмї ва никорталабї зоњир мекунанд. Шавќу њавас ва дилбастагии ин гуна беморон доимї нест. Онхо худпараст буда, дар бораи шахсияти худашон акидаи баланд доранд. Аз ин рў шавќу хавас ва худпарастии онњо вобаста аз он аст ки то кадом андоза ба талабашон давоб мегиранд. Шахсиятњои хусусияти ѓашкунї дошта ба саъю Муњокимаронињои ба саъю онхо кушишхои руякї дуру дароз мебошад. Њамаи кодир њалли нестанд. масъалањои мухталиф хатто хурдтарин ва ночиз, махсусан вакте ки касе аз онхо маслињат мепурсад, ба худ вазъияти љиддї гирифта, бо овози махсус љавобњои фачу бемаза медињанд. Ба беморони мазкур дуруѓгуї ва хаёлпарастї хос аст. Онњо њамеша ба худ бахои баланд медиханд. Дар њамаи њолатњо онњо њукмфармо буда, фармоиши онњо бе чуну чаро иљро мешавад. Дар баъзе њолатњо ин гуна шахсон то дараљае ба хаёлфобии худ дода мешаванд, ки худашон ба он бовар мекунанд. 178 Беморони љунунии ѓашкунї дошта ба аксуламалњои пурњаяљону пуризтироб майл доранд. Ваќте ки ягон модаро рўй медињад, онњо бадхашм шуда, ба додзанй cap мекунанд ё гиряву фигонро мебардоранд. Дар ин лањзањо дар онхо аксуламали вегетативї пайдо мешавад: чашмонашон дурахшида, дар руйхояшон дог пайдо мешавад, дасту пояшон меларзад ва хоказо. Агар онхоро кассе дастгирй накунад, аксуламал шакли химояро ба худ мегирад ва дод зада фањмонданї мешаванд, ки уро ба «сактаи дил» оварда расониданианд ва кушиш менамоянд, ки шафќату дилсузии атрофиёнро бедор кунанд. Дар муносибати беморон ба касалии худ «аксентуасияи характер» (ифроти характер) низ таъсири муайян мебахшад, ки оид ба он дар психология ва психиатрия солњои охир тадќиќотњои зиёд гузаронида шудааст. Аксентуасияи характер-ин роњи охирини меъёр мебошад, ки њангоми мављудияти онњо баъзе хусусиятњои характер аз њад пурзур мешаванд ва дар натиљаи он, то дараљае ќоњидагии муайян зоњир мешавад. Якчанд намуди ин муносибат вуљуд дорад. Дар њолати муносибати лакотию руњафтодагї ба касалї, њиссиёти ноустувор ва бетоќатї, сустии фаъолият, куфтагї, махзунї, тарсу њарос зоњир мешавад. Ин њолат барои муносибати нодуруст ба касалии худ мусоидат карда, рафти табобатро суст мегардонад. Дар варианти психастеникї (афтодаруњї) ба бемор тарсу њарос, њаяљон хос буда, ў ба натидаи нохуби табобат бовар мекунад ва оќибатњои вазнинро интизор мешавад. У духтуронро бо саволњояш безор мекунад. Њиссиёти маѓшушро њис карда, аломатњои касалии наздиконашро ба хотиран меорад ва зуњуроти онро гуё дар љисми худ њис мекунад. Њолати ин гуна беморонро бо суњбати оќилонаю нарм бењтар кардан мумкин аст, аммо онњо ба фахмондадихии сабабхои касалиашон муњтољанд. 179 Аз рўи варишти гашкунандагї ба беморї њамеша аз будаш зиёд бањо дода мешавад. Шахсоне, ки майли зиёди њаяљон ва хаёлпарастї доранд, гўё ки дар дохили «касалї» зиндагї карда, худ аз њад зиёд рандур њисоб мекунанд. Нисбат ба худашон диќќати махсусро талаб карда, атрофиёнро ба «бедиќќатї» ва њамдардї айбдор мекунанд. Варианти эйфорї-аноогнозии таасур ба касалї ин бедиќќатї ба саломатии худ, рад кардани касалї, розї нашудан ба муоина ва табобат мебошад. Якчанд типии аксентуасияи характер ва хусусиятњои ба онњо мувофиќи муносибатро ба касалї људо кардан мумкин аст, ки аз байнашон типии шизоидї, гипертимї, ноустувор, астеникї, сензитивї, сиклоидї, эпилептоидї, парноялї ва ѓайраро номбар мекунем. Масалан, ба типи сензитивии актсентуатсияи характер таъсирпазирии баланд, тарсу њарос, њисси номукаммалї хос аст, ки мувофиќи ин сифатњо бемор касалии худро дарк мекунад ва аз он мутаасир мешавад. Ба типи шизоидї, дамдуздї, дудої, таваљљуњ пайдо намудан ба худ /интроверсия/, дилсардї ва беилтифотї дар муносибатњо бо дигарон хос мебошад. Мувофиќан аз рўи аломатњои зоњирї муайян кардани муносибатњои њамин гуна бемор ба касалии худ душвор аст, вале он чиз, ки ин муносибат, мутаасиршавї аз касалї мављуд аст ва њарчанд чуќур љойгир шуда бошад њам, шубњаеро намеоварад, ба ин гуна беморон боэњтиёт, бодиќќат, ѓамхорона ва хайрхоњона муносибат кардан зарур аст. Умуман ќисми зиёди беморон ба касалиашон бањои дуруст дода, супоришњои духтурро иљро карда, тартиботро риоя мекунанд. шахсиятњои пурќувват, ботамкин ва руњан бакамолрасида одатан касалиашонро дуруст дарк карда, барои халос шудан аз он чораљуї мекунанд. Аммо дар ин њолатњо наќши асосиро суњбатњои психотерапевтии духтур мебозад. 180 Таассури мувофиќ ба беморї аз дараљаи камолоти шахсият ва имкониятњои фикрии у вобастагї дорад. Дар шахсони ба камол нарасидаи хусусияти кудакона дошта, бисёр ваќт радкунии касалї ё «ба касалї даромадан» мушоњида мешавад. Асосњои бењдошт (гигиена)-и руњї ва пешгирї (профилактика)-и руњї Таълимот дар бораи бењдошт илм дар бораи саломатї ва нигоњдории он мебошад. Бењдошт њамчун илм як кисми пешгирикунии тиббї мебошад, ки таъсири омилхои мухити берунї ба саломатии инсон ва коркарди пешгирикунии касалињоро меомузад. Бехдошт хамчун таълимот дар бораи саломатї бо бехдошти рухї яъне илм оид ба нигохдории саломатии рухї сахт алоќаманд аст. Вазифаи асосии бењдошти руњ-омузиш ва чорабинињо оид ба нигоњдории саломатии руњии одам мебошад. Бењдошти руњ ва пешгирии бемории руњї бо њам зич алоќаманд мебошанд. Бењдошти руњ инчунин бо терапияи руњї алоќаманд аст, ки он бо ёрии усулњои худ ин ё он сифати фардро ислоњо мекунад. Чи тавре ки дар боло зикр карда шуд, руњи инсон аз лањзаи ба дунё омадан дар њолати ташаккули доимї мебошад. Яке аз шартњои асосии ташаккули руњии инсон дар љараёни таълим аз худ кардани тадрибаи иљтимої-љамъиятї ба шумор меравад. Дар байни руњи кўдаки ширмак, синну соли ибтидоии кўдак, синну соли томактабї, наврасї, давонї, камолот ва пирї фарќияти калон мављуд аст. Аз ин рў масъалањои асосии бењдошти руњиро мувофиќи синну сол омўхтан зарур аст. Мо дар ин љо ба мафњумњои психологияи синну солї, ки онњоро дар боби пештара дида баромада будем, такя мекунем ва 181 фаќат лањзањои алоњидаро њангоми бањисобгирии хусусиятњои синнусолї такрор менамоему халос. Бењдошти руњии синну соли кудакї. Дар давраи навзодї (аз рўзи таваллуд то 2-3 моњагї) инкишофи бошиддати анализаторњо сурат мегирад, ки он аз инкишофи љисмонї пеш мегузарад ва ба пайдоиши рефлексњои шартї мусоидат мекунад. Агар кўдаки навзод ба шароити иволютсияи сенсорї афтад, он гоњ ташаккули анализаторњо нигоњ дошта мешавад, ки он ба тараќќиёти рухии кўдак таъсири манфї мерасонад. Аз давраи 2-3 мохагї то яксолагии кўдак, вакте ки ба тараќќиёти ў њаракатњои ишоратї таъсири калон мебахшанд, «гурун-гурунг»-е пайдо мешавад, ки дар он малакаи талаффуз намудани овозхои забони модарї ташаккул меёбад. Ин амал њангоми њузур доштани шахси калонсол ва амалњои њавасмандкунии ў ањамияти калон дорад. Кўдак дар њузури шахси калонсол ба таври фаъол амалњои ишоратї карда, овоз мебарорад. Њангоме, ки шахси калонсолон кўдакро руи даст гирифта, ўро бозї медоронад, кўдак таасуроти зиёд мегирад, ки ба инкишофи ў мусоидат мекунад. Ѓайр аз ин дар интињои синну соли кудакї пайдо шудани фаъолияти таќлидкорї, ки ба тараќќиёти психика ањамияти калон дорад, низ аз њузури одами калонсол вобаста аст. Дар синну соли ибтидоии кўдак (аз 1 то 3-солагї) роњгардии бевоситаи кудак ба тараќќиёти рухии ў такон медињад ва ба ў инчунин имкон медињад, ки ба миќдори зиёди чизњо ва хусусиятњои онњо шинос шавад. Кўдак дар ин давраи синну сол бо предметњо бозї карданро ёд мегирад, ки онњо дар њаётї одам вазифаи муайянро адо мекунанд. Њангоми бо чизхо бозї кардан кўдак вазифаи онњоро низ аз худ мекунад. Аз ин рў дар ин синну сол кушиш кардан лозим аст, ки барои тараќќиёти дурусти руњии кўдак дастрас будани чизњои гирду атроф мањдудтар бошад. Кўдак дар интињои 3-4 солагї ба мустаќил будан њаракат мекунад. Агар калонсолон муносибати худро чун пештара нигоњ доранд ва мустаќилияти ўро мањдуд намоянд, кўдак инљик, гапнодаро, 182 якрав мешавад, яъне «бўњрони сесолагї» руй медињад. Агар калонсолон мустаќилияти кўдакро ба таври оќилона мањдуд намоянд, он гоњ аз ходисањои бухронї дар канор мондан мумкин аст. Њаракати кўдак ба суи мустаќилї њангоми бозї зоњир мешавад ва «љамъияти кўдакон» ташаккул меёбад. Аз «љамъияти кўдакон» мањрум кардани ў маънои ба инкишофи руњии кўдак таъсири манфї расонданро дорад. Шарти зарурии ташаккули муносибати руњии кўдак ин ташкили дурусти фаъолияти бозї мебошад. Аз ин рў дар даврањои томактабї ва хурди мактабї бояд таълим шакли бозиро ба худ гирад. Тараќќиёти руњии кўдак протсесси номуташаккили нест, балки дар зери роњбарии бевоситаи калонсолон ба вуљуд меояд ва бо усулњои ба вуљуд омадаи таърихии тарбия таъмин карда мешавад. Тарбия љараёни мунтазам аст, аммо аз давраи мактабрав шудани кўдак, гайр аз оила тарбиятгари асосии ў хамаи системањои таълим мешавад. Таълими дуруст ташкилшуда роњро солим гардонида, тараќќиёти онро мутаносиб мекунад. Нуксонњои таълим бошад, ба ќафомонї сабаб шуда, баъзе элементњои њанўз инкишофёфтаи рухї кўдакро нигох медоранд. Дар синну соли наврасї, дар давраи пубертатї дар чисму руњ вобаста ба балоѓати чинсї таѓирот ба амал меояд. Дар духтарбачањо дар ин давра мумкин аст њайз (менструатсия) ба амал ояд, ки он ба руњї онњо низ бетаъсир намемонад. Дигаргунињои биологии наврасон аз рўи бањодињии дигаргунињо онњо агар ба аз хаќиќат тарафи муайян карда калонсолон мешавад. фањмонда Аммо ин шаванд, ба ташаккулёбии муносибати руњї наврас халал намерасонанд. Бењдошти руњї дар давраи љавонї. Чавонї як давраи муайяни синну сол аст, ки дар байни бачаг ва камолот меистад (аз 14 то 18 солагї). Њангоми бањодињї ба њар гуна рафтор, њамеша онро бо ягон меъёр баробар мекунанд. Каљравињои рафторро њамчун тањрифи инкишоф ишора мекунанд. Рафтори тањрифноки инкишоф њамчун системаи 183 кирдорњои аз меъёри умумї беруншуда дониста мешавад. Ин рафтор аз меъёри умумї ё бо сабаби мавчуд будани патологияи руњї берун мешавад ё бо сабаби рафтори зидди иљтимої, ки он меъёрњои маданию ичтимоиро вайрон мекунад. Махсусан вайрон кардани меъёрњои њуќуќї (майзадагї, нашъамандї, рафтори таљовузкорона, рафтори суитсидалї) ба дигар омилхо вобастагї дорад. Масалан, майзадагї ва нашъамандї дар љавонї ба санљиши руњии худ ё љустуљуї њиссиётњои ѓайриоддї, кушиши аз худидоракунии барзиёд, меъёрњои маданияти давраи љавонї халос шудан вобастагї дорад. Рафтори таљовузкорона. Таљовузкорї ва берањмї хусусиятњои хоси рафтори гурўњии наврасон ва љавонон мебошад. Амалњои зиддиљамъиятие, ки якљоя содир мекунанд, њиссиёти њамдилии гурўњиро мустањкам менамояд ва дар баробари ин масъулияти шахсии ахлоќї аз байн меравад. Рафтори худмавхумкунии (суитсидалї) љавонон ё аз сабаби бемории руњї ё љанљол ба амал меояд. Пешгирии худкушии шахсоне, ки руњан солиманд, на танхо аз бартараф кардани љанљол, балки аз ташкил додани чунин мухити рахие иборат аст, ки дар он наврас ё љавон худро танњо њис накунад. Шаклњои гуногуни рафтори девиантї дар байни хамдигар зич алокаманд мебошанд. Ба як намуди рафтори девиантї љалб намудани як намуди љавон метавонад боиси ба дигар рафтори девиантї љалб намудани ў гардад. Њамаи ин хусусиятњои рафтор ба ислоњ ва роњбарии махсус муњтољанд, ки дар он барои пешгирї намудани шаклњои девиантии рафторї бояд хусусиятњои психологии синну соли љавон ба инобат гирифта шаванд. Бењдошти руњии шахси баркамол. Фаъолияти асосї дар ин синну сол мењнат мебошад. Шаклњои њозираи мењнат ба фаъолияти руњии инсон мураккабињои зиёдеро ба миён меоранд. Ин мураккабињо дар майнаи сари инсон метавонанд таъсири њам мусбат ва њам манфї дошта 184 бошанд. Роњи њалли ин масъалањо вобаста ба намуди фаъолият дар психологияи ичтимої, тибб, инженерї омухта мешавад. Масъалањои бењдошти руњї дар синну соли камолот бевосита бо оила алоќаманд мебошад. Онњо бо муносибатњои байнињамдигарии зану шавњар, алокањои хешутаборї, муносибатњои анъанашудаи байни волидону фарзандон сабабгор мебошанд. Аз ин рў бењдошти руњии оила яке аз кисматњои муњимтарани бењдошти руњї буда, ба коркарди чорабинињои пурмањсуле, ки боиси низоми њаётї оилавї мегарданд, равона карда шудааст. Бењдошти руњии шахсони куњансол. Дар давраи хозира аз сабаби дароз шудани умри одамон бењдошти руњии шахсони куњансол хеле муњим мебошад. Дар ин масъала шиори «Зиндагии хакикї дар пиронсолагї», ки онро соли 2002 Ташкилоти Умумиљањонии Тандурустї (ТУТ) пешнињод кардааст, шањодат медињад. Мазмуни асосии ин шиорро зарурати таъмин намудани талаботњои хусусии шахсони куњансол ташкил медињад. Барои ба даст овардани ин маќсад шахсони куњансол бояд ба амалиёти фаъолона љалб карда шаванд, ки дар он чорабинињои бењдошти руњї риоя карда, хусусияти руњии онњо ба инобат гирифта мешаванд. Њангоми њалли масъалаи одаткунии шахсони куњансол ба муњити нав ва амалиёти фаъолона таљрибаи бои њаётии онњо низ бояд ба назар гирифта шавад. Асосњои пешгирикунии руњї. Чи хеле ки дар боло ќайд кардем, бењдошти руњї ва пешгирикунии руњї бо њам зич алоќаманд мебошад, аз ин рў чорабинињои бењдошти руњї хусусияти чорабинињои пешгирикунии руњро доро мебошанд. Ањамияти муњими омили «беруна» (экзогенї) дар этиологияи касалињои руњї нишон медињад, ки ќисман пешгирии руњї бо пешгирии умумї рост меояд. 185 Мафњуми пешгирикунии руњї як ќисми пешгирикунии умумиро дар назар дорад, ки дар он чорабинињо ба пешгирикунии бемории руњї равона карда шудаанд. Вазифањои асосии пешгирикунии руњї инњоянд : огоњ кардани таъсири омилњои этиологї дар љисм, ки метавонанд касалиро оваранд, пешгирикунии инкишофи касалї бо ёрии ташхис ва табобат, ба кор бурдани чорањои тиббї, ки ба пешгирии такрор шудани касалї ва ба шакли доимї табдил ёфтани он равона шудаанд. Пешгирикунии ибтидої, дуюмбора ва сеюмбораи руњї аз њам фарќ доранд. Дар зери мафњуми пешгирикунии ибтидої чорабинињое дар назар дошта шудаанд, ки ба огоњкунии бемории руњї равона шудаанд. Тарбияи дурусти кўдак, мубориза бо зарарнокии экзогенї, ки метавонанд тараќќиёти руњиро боздоранд, инфантилизми (аќибмонии инкишофи руњї) руњиро ба амал оварда, боиси ноустувории руњї инсон ба таъсироти беруна мешаванд, аз љумлаи ин чорабинињо мебошанд. Дар пешгирикунии ибтидої чорабинињои умумии пешгирикунии касалињои гузаранда, захуї, захми косахонаи cap, муњофизати модар аз таъсироти берунии зарарнок ба тифли батни ў, љисми навзод ва маќоми махсус доранд. Мафњуми пешгирикунии дуюмбора системаи чорабинињоро дар назар дорад, ки ба огоњкунии протсесси шиддатгирии касалии нав саршудаи руњї равона шудаанд. Барои амалї кардани пешгирии дуюмбора бояд чорабинињое гузаронида шаванд, ки ба онњо ташхиси пештара, муќарраркунии пешгуии њолатњои барои бемор хавфнок, оѓози барваќти табобат, ба даст овардани ифоќат (ремиссия)-и пурраи, пешгирии имконияти такроршавии беморї дохил мешаванд. Дар зери мафњуми пешгирии сеюмбора он чорабинињое дар назар дошта шудаанд, ки ба огоњ кардани тараќќиёти маъюбї њангоми бемории руњии доимї равона карда шудаанд. Њангоми бемории руњии доимї равона карда шудаанд. Њангоми пешгирии тараќќиёти маъюбї 186 истифодаи дурусти усулњои табобат, усулњои тасњењу ислоњи педагогию психологї ва истифодаи чорабинињои одаткунонї маќоми асосї дорад. Њангоми гузаронидани чорабинињои бењдошти руњї ва пешгирикунии руњї ба њисоб гирифтани хусусиятњои индивидуалипсихологї ва синнусолии шахсияти бемор њатман зарур аст, ки аз хусусашон дар бобњои гузаштаи психологияи умумї ва синнусолї кайд карда будем. Асосњои муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї (Психотерапия) Муолиља бо воситаи таъсироти руњї яке аз намудњои табобат мебошад, ки бо ёрии он ба психикаи бемор таъсир расонида, аломатњои касалиро аз љисми бемор берун мекунанд. Мафњуми муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї яке аз намудњои табобат буда аз ду калимаи юнонй иборат аст. Яъне љон, руњ, шуур ва табобат муолиља. Дар он барои табобати шахси бемор таъсироти руњї ба таври маќсаднок истифода мешавад. Њануз аз замонњои ќадим таъсироти руњии як гуруњи одамон ба њолати руњии дигарон маълум аст. Табобати касалињо аз тарафи коњинони ибодатхонањо, истифодаи дуохонї, «истифодаи раќсхои» соњирон асосан ба таъсироти руњии шахси бемор равона карда мешуданд. Дар китоби кадими тиббии Эберс (асри XVI то м.) дар ќатори 900 тасвири дорувори шифобахш дуоњое низ оварда шудаанд, ки шахси бемор хангоми хўрдани онњо бояд хонад. Мазмуни яке аз онњо чунин 187 аст: «Ёрї дењ! Рав ва он чи дар дилу узвњои ман чой дорад, пеш кун. Дуоњо бо њамроњии дору давобахшанду дору бо њамроњии дуоњо давобахш аст». Аз даврањои ќадим ифодае машхур буд, ки тиб тавассути се аркон пойдор аст: теѓ руњ ва сухан. Ќувваи сухан дар ин љо ба ќувваи теѓи љарроњ баробар карда шудааст. кушиши илман асоснок кардани усулњои табобат бо воситаи таъсиррасонии руњї њанўз охири асри XVIII аз тарафи духтури венагї А. Местер ба миён омада буд. Ў чунон мешуморид, ки таъсиррасонии руњї ба туфайли моеи махсус («Флюиди магникї») ба амал меояд, ки он дар тамоми олам пањн шудааст ва ќудрати аз як одам ба одами дигар гузаштанро дорад. Инкишофи муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї дар Россия бо номњои клинитсистњои машњур С.П. Боткин, Г.Н. Захарин, С.С. Корсаков алоќаманд аст. Онњо истифодаи таъсиррасонии руњиро дар табобати касалињои гуногун аз имкон берун намедонистанд. Сањми И.П.Павлов дар тараќќиёти муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї бебањост ва ў механизмњои физиологии хоб, њолатњои гузариш ва гипнозро кушода дод. И.П.Павлов ин њодисањоро илман асоснок намуда, бо ин пардаро аз болои сирру асрор ва муаммоњои асрњо вуљуддошта бардошт. Таълимоти И.П.Павлов дар бораи системањои сигналї, оид ба таъсири физиологии калима ва талќин асосњои илмии ин соњаи тиб гаштааст. Сањми нињоят бузургтар дар тараќќиёти муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї тадќиќотњои илмии психиатрњо В.Е.Рожнов, A.M. Свядош, ин табобат бо ёрии ахбор аст. Натиљаи табобат дар ин љо ба туфайли на хосиятњои физикї ё химиявии ангеза, балки ба фазли он ахбори дар худ љойдода ба даст оварда мешавад. Њангоми муолиља роли муњимро таъсири эмотсионалї ба бемор мебозад, ки он бо ахбори аз духтур, нутќ ва тамоили шахсияти ў бароянда муайян карда мешавад. Ахбори табобаткунанда метавонад ба як бемор (таъсиррасонии руњии 188 индивидуалї) ё якбора ба гуруњи беморон (таъсиррасонии руњии гуруњї ё коллективї) равона карда шавад. Духтур ин ахборро метавонад хангоми алоќаи бевоситааш бо бемор ё ба воситаи сабти овоз (лентаи магнитї, картањо) бо радио (сеансњои таъсиррасонии руњии коллективона дар хобгоњњои беморон), туфайли оинаи нилгун, кино ( филмњои табобатї) гузаронад. Муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњиро ба ќихои умумї ва љузъї људо мекунанд. Муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњии умумї маљмўаи омилњои руњии таъсиррасонї ба њама навъи бемори, ки маќсади он мубориза бо касалї, инчунин дар атрофи бемор сохтани муњити њимоякунї-баркароркунї мебошад, ки он љарохатнокшавии руњиро пешгирї мекунад. Дар ин њолат ин навъи табобат њамчун воситаи ёрирасон њисоб мешавад. Истифодаи он дар њамаи дармонгоњњо зарур аст. Муолиља бо воситаи таъсиррасонии љузъї бошад, дар чунин дармонгоњњое истифода мешавад, ки дар он љо усулњои муолиљаи руњї наќшаи асосиро мебозад. Ду омили ба таври васеъ истифода бурдани ин навъи табобат мављуд аст. Дар њолати якум, ин истифодабарии бевоситаи амалиёти табобатии он њангоми мављуд будани гурўњи зиёди беморон мебошад, ки дар он омили руњї љои намоёнро ишѓол мекунад. Дар дигар њолат барои пешгирии аксуламали касалии љисмонї ва оќибатњои он, таъсири ранљурии љисмонї ба амалиёти руњии фард, рафтори он истифода мешавад. Интихоби методу усули муолиља бо чунин нишондињандањои бемор, ба монанди хусусиятњои шахсии бемор, таассури ў ба касалї, омилњои психологии этиопатогенезаи беморї, мансубияти нозологии касалї ва зинањои он муайян карда мешавад. Усулњои муолиља бо воситаи таъсиррасонии руњї, боваркунонї, талќинкунонї (дар њолати њушёрї, хоби гипнозї), худталќинкунї мебошад. 189 Боваркунонї ё муолиљаи аклї. Яке аз хусусиятњои муњими ин усули табобат таъсиррасонї ба бемор тавассути бароваркунонии мантиќї мебошад. Ин усул аз тарафи духтурон њангоми њар як суњбаташон бо бемор ба таври васеъ истифода мешавад ва гоњо намуди асосии таъсиррасонии табобатї мегардад. Духтур њангоми суњбат бо бемор ба ў сабабњои касалї, такроршавии вайрон шудани мубодилаи моддањои организмро фањмонда, аз ў хоњиш мекунад, ки ба аломатњои зухуроти касалї диќќат дихад. Њангоми аз ин усул истифода бурдан, духтур на танхо нуктаи назари беморро ба ин ё он касалї дигар мекунад, балки ба сифатњои шахсии ў таъсир мерасонад. Духтур метавонад, ки рафтори беморро ё ба њодисањои атроф бањои нодуруст доданро танќид кунад, аммо дар ин њолат бемор бояд њис кунад, ки ба ў хамдардї мекунад, ўро њурмат менамоянд ва ба ў ёрї расонидан мехоњад. Далелњои, ки духтур меорад, бояд ќотеона ва ба бемор фањмо бошанд. Духтур дар рафти табобат бо воситаи боваркунонї беморро даъват мекунад, ки бањодињии худро ба сабабњои касалї дигар кунад, аз талаботњои зиёди иљрошаванда даст кашад, ба њолати бавуљудомада розї шавад. Бояд бо вай дар оянда чи гуна рафтор карданро фањмонда, завќи ўро ба сињат шудан тезонад. Яке аз усулњои табобати боваркунонии аќлї он аст, ки аз бобњои алоњидаи адабиёти тиббї истифода шавад, чунки баъзе беморон бештар ба навиштањои китоб бовар карда, гумон мекунанд, ки духтур барои ором кардан ва тасаллї бахшидани онњо дурўѓ мегуяд. Талкинкунї њангоми хоби гипнозї. Барои ба вуљуд овардани хоби гипнозї усули бо воситаи сухан талќин карданро истифода мебаранд, ки он бо воситаи ангезандањои дурахшандаи биної ва шунавої ба амал бароварда мешавад. Мафњуми гипноз гуфта њолати нимхобию нимбедориро дар назар доранд, ки дар ин њолат алоќаи сухании духтур ва бемор канда намешавад ва онро Раппорт меноманд. Таъсири табобати гипноз аз як тараф њангоми нимхобї, аз тарафи дигар дар 190 бемор пайдо шудани њолати талќиншавии баланд, ки ќудрати сухани духтурро меафзояд, зохир мешавад. Талќинкунї - ин протсессе мебошад, ки дар он бо максади табобат ба воситаи сухан ба психикаи бемор таъсир расонида мешавад. Ду навъи талќинкунї мављуд аст: бевосита ва бавосита. Дар њолати аввал ба шахси бемор талќин мекунанд, ки аломатњои касалї бевосита баъд аз талќин нест мешаванд. Дар њолати дуюм бошад, талќин мекунанд, ки баъди муолиљаи тиббї ањволи бемор бењ мешавад. То саршавии табобати гипнозї бояд муносибати бемор ба ин усули табобат аниќ карда шавад. Агар муносибати бемор ба табобати гипнозї манфї бошад, онро гузаронидан мумкин нест. Пеш аз гузаронидани ќисмњои талќинкунии гипнозї бояд ба бемор моњияти гипноз фахмонида шавад. Ќайд мешавад, ки ин хоби сунъї буда, дар ин холат алоќаи сухании байни бемор ва духтур боќї мемонад. Фањмонда мешавад, ки суханњои шунидашуда таъсири пурќувват ва дурудароз доранд. Бемор бояд донад, ки хоби гипнозї хељ зараре надорад ва ў бояд фаќат ба суханони духтур диќќати худро равона кунад. Дар ин ќатор ба бемор фањмонда мешавад, ки хангоми гипноз бемор ягон њолати нохушро њис намекунад, гипноз як навъ хоби табии буда, ба барќароршашии фаъолияти системаи асаб мусоидат мекунад, иродаро мустањкам мегардонад ва барои тезтар шифоёбї боварї мебахшад. То саршавии табобати гипнозї бояд барои дараљаи талќиншавандагии беморро фањмидан санљиш гузаронида шавад. Барои ин аз бемор хоњиш мекунанд, ки дасташро ба руи зону гузорад ва дар давоми якчанд сония ба ягон нуќтаи муайян нигоњ карда, дар ин њолат ба худ талќин намояд, ки дасташ вазнинтар мешавад. Баъд аз ин духтур дасти беморро бардошта ба болои зонуи ў мепартояд. Њар ќадар муќобилати даст зиёд бошад, талќинкунї хамон ќадар хубтар мешавад. Воситаи дигари бањодињї ба талќин дар амал нишон додани зуњуроти фалаљ мебошад. Барои ин озмоиш аз бемор хоњиш карда мешавад, ки 191 дастонашро харпанља карда, сахт фишор дињад ва дар ин њолат ба бемор мефањмонанд, ки бо њисоби «се» ў дастонашро кушода наметавонад. Сипас духтур бо овози баланд то се шуморида талќин мекунад, ки дастони ў аз њам људо намешаванд. Агар фалаљ ба амал ояд, он гоњ ин гуна беморон ба талќин осонтар дода мешаванд.баъди муайян кардани дараљаи талќиншавандагии бемор ба гипноз cap мекунанд, ки дар он усулњои гуногун истифода бурда мешаванд. Яке аз усулњои ќабулшуда ва дастраси гипноз бештар усули шифохї (вербалї) мебошад, ки њангоми истифодаи он ба воситаи сухан бемор ба хоб меравад. Дар ин њолат мазмуну оњанги сухан роли калон мебозад. Бемор дар нимкат ё ќуреї нишаста, барои хоб рафтан њолати кулайро интихоб мекунад. Духтур дар болои сари бемор ќарор мегирад ва ба овози мулоиму талќинкунанда гап зада, баъзе калимањоро дароз талаффуз мекунад. Њоло баъзе мисолњои тахминии матни суханронеро, ки бояд духтур гўяд, нишон медињем. «Чашматонро пўшед ... Кушиш намоед, ки дар бораи чизњои зиёдатї фикр накунед... Шумо хоб меравед ва ба он муќобилият накунед... Ором нафас гиред... Њоло ман њисоб мекунам ва баробари он шуморо бештар хоб зер мекунад... Як... ду... се... Нафасгирї ором ва муътадил ... Оромии пурра фаро мерасад... Шаш... њафт... Садои ман Шуморо ором мекунад, бештар ба хоб даъват мекунад... Нуњ--. дањ... ёздањ... Шуморо хоб пахш мекунад... Хоњиши хоб рафтан боз њам зиёдтар мешавад… Дувоздањ... сездањ... чањордањ... понздањ... Сахттар хоб мебарад». Њамин тариќ, то 20, 30 мешуморанд. Се-чор шумораи охиринро пасттар ва шиддатнок талаффуз мекунанд. Усули табобат бо садоњои монотонї. Иљрошавии он бо истифодаи амали хобовари овозњои такроршавандаи якхела сурат мегирад. Ин садои андак пасти метроном, овози мављњои бањр, садои ќатрањои афтидаи об буданаш мумкин аст, ки дар лентаи магнитофон сабт шудаанд. Беморро дар хонаи нимторик дар нимкат љойгир мекунанд, ба кор медароранд. Сипас ба бемор дастур дода мешавад, ки чашмонашро 192 пўшад ва дар зери таъсири ин садо хоб равад. Тахминан чунин гуфта мешавад: «Чашмонатро пўшед, дар бораи ягон чизи беруна фикр накунед. Кушиши хоб рафтанро кунед. Шумо садои метроном (мављњои бахр, садои ќатрахои афтанда) ва овози манро шунида истодаед. Шумо бо шунидани њар як садои метроном боз њам љуќуртару сахттар хоб мекунед...» Усули назар андўхтан. Моњияти ин усул дар он зоњир мешавад, ки ба бемор бењаракат ба ягон нуќта назар карданро пешнињод мекунанд. Дар натиља чашмони бемор хаста мешаванд ва хоњиши пўшидани он ба вуљуд меояд, ки ин аз омадани хоб дарак медињад. Дар баробари ин, талќини суханиро низ истифода мебаранд: «Пилкњои чашмони Шумо боз њам вазнинтару вазнинтар мешаванд... Чашмонатон хаста шуда истодаанд... Атрофи Шумо боз њам ториктару ториктар мегардад... Њар чи бештар хоб рафтан мехоњед... Шуморо хоболуди зер кардааст... Пилкњои боз њам зич шудаанд... Хоб...». Усули пассњо. Ин усул бо усулњои дар боло номбаршуда мувофиќат мекунад. Духтур њангоми беморро ба њолати хоби гипнозї овардан дар пеши рўй ва бадани ў бо дастњояш њаракатњои якхела (пассхо) мекунад. Ў барои ин аз сари бемор ба тарафи пойхо дар масофаи 2-3 см ба он нарасида, кафи даст ва ангуштони аз якдигар ба таври васеъ љойгиршудаи худр мегузаронад. Њангоми беморро аз њолати хоби гипнозї берун баровардан мегўянд: «Шумо ба ќарибї бедор мешавед. Шумо худро хеле хуб њис мекунед. Шумо хуб хоб рафта дам гирифтед. Шумо руњ ва кувваю дармони нав гирифтед. Хоби Шумо оњиста-оњиста мегузарад. Њоло Шумо пинак рафта истодаед. Шумо хеле сабук шудед. Акнун бедор шавед!» Сеансњои таъсири гипнозиро якбора бо гуруњи беморон гузаронидан мумкин аст, ки ин на танхо сарфа кардани ваќт, балки ба баланд шудани дараљаи талќиншавандагї имконият медињад. Сеансњои 193 гипнотерапияи коллективонаро барои табобати майзадагї ва љунуният ба таври васеъ истифода мебаранд. Тарзи гузаронидани гипнотератияи коллективона аз гипнотерапияи индивидуалї фарќ намекунад. Давомнокии гипноз аз 15 то 20 даќиќа аст. Суръати сеанс аз хусусияти бемори, њолати шахси бемор ва натиљаи табобат вобастагї дорад. Масалан, барои бартараф намудани аломатњои васвосї як сеанс кифоя аст. Одатан миќдори сеансњо набояд аз 15 зиёд бошад. Се дараља хоби гипнозиро фарќ мекунанд. Ба дараљаи якум хоболуди хос аст, вале гипнозшаванда метавонад ба талќин муќобилият нишон дињад ва чашмонашро кушода наметавонад; баъди бедоршавї он чизеро, ки дар њолати гипноз дида буд, одатан дар хотира нигоњ медорад. Дараљаи сеюмро хоби чуќур (сомнамбулизм) ташкил медињад ва он бо амнезия, талќини гипнозию баъдигипнозї тавсиф дода мешавад. Њамин тавр ба бемор њангоми дараљаи сеюми хоби гипнозї ба осони фалаљ («Бо њисоби» се «пои Шумо аз њаракат мемонад») ва анастезияро талќин кардан мумкин аст. Баъзан дар ин дараља беморро чарроњї мекунад ё худ дардро њангоми зоиш бартараф менамоянд. Инчунин дар гипнозшаванда карї, курї, бўида ва чашида натавонистанро талќин кардан мумкин аст. Усули талќини хоби гипнозї барои табобати майзадагї, ба љунуният гирифтор њастанд, дар зери таъсири гипноз кайфияташон бењтар шуда, хаяљону изтиробашон бартараф мегардад, хобашон муътадил гашта, худро хуб њис мекунанд. Ѓайр аз ин гипноз барои касалињои пўст (шукуфа, озах, акушери-гинекологї, зањролудии њомиладорї, аменор, меннораг) низ истифода мешавад. Истифодаи гипнозро барои муолиљаи беморони майзада дар асоси методикаи коркардаи профессор В.Е.Рожнов дида мебароем, ки он ба тадќиќи њолати пуршиддати эмотсионалї (стресс) равона шудааст. Пеш аз гузаронидани ин методика бояд бо худи бемор аз наздик шинос шуд, яъне зуњуроти беморї, хусусиятњои шахсияти бемор ва 194 дигаргуншавии онњоро дар љараёни касалї муайян намуд, њолати љисмонї, мазмуни индивидуалии фољиаи майзадагии бемор ва наздикони ўро фањмида гирифт. Њамаи ин барои кор карда баромадани муносибати индивидуалии табобат бо њар як бемор бењад муњим аст. Духтур пеш аз cap кардани муолиља бояд суњбатњои индивидуалї ва сеансњои коллективонаи табобатиро дар њолати бедорї гузаронад. Баъди як њафтаи кор бо бемор ба гузаронидани сеансњои муолиљаи коллективона аз рўи методикаи тадќиќи њолати пуршиддати эмотсионалї (стресс) шурўъ мекунад. Миќдори 6-20 нафар ташкил дода метавонад. Сеансњои муолиљавиро дар хобгоњњои табобатї њар рўз ё худ як рўз баъд дар њолати бењтараш хобида мегузаронанд. Як даври табобат аз 10-15 сеанс иборат аст. Сеансњои муолиљаи коллективонаро аз рўи методикаи дар боло номбаршуда шартан ба панљ зина људо мекунанд: 1) гирифторшавї ба гипноз, 2) талќинњои махсуси табобатї, ки њолати пуршиддати эмотсионалї бартараф карда мешавад, 3) њолати пуршиддати эмотсионалї (стресс), талќин дар њолати стресс, 4) талќини руњбахш барои баромадан аз њолати стресс, 5) бедоршавї. Сеанси табобатї аз 30 даќиќа то як соат давом мекунанд. Љараёни гирифторшавии бемор ба хоби гипнозї бо њолатњои дар боло дида шуда пурра монанд аст. Талќинњои махсуси табобатї, ки њолати пуршиддати эмотсионалиро бартараф менамоянд, њамон хулосањои кўтоње мебошанд, ки дар бемор аз суњбатњои индивидуалию коллективона, бањсу андешањо њосил шудаанд ва аллакай барои таѓир додани муносибаташ бо ѓаму андуњи майзадагии худ, ба хаёти оянда ёрї расонидаанд. Дар поён њамчун намуна мазмуни нутќи духтурро барои њамин муолиља меорем. Ќайд кардан зарур аст, ки њар як чизи шунидашуда дар ин њолат бетаъсир наменоманд ва то ба ќаъри дили бемор мерасад. «Шумо ќарор додед, ки аз бањри машруботи спиртї мебароед, Шумо аллакай муддате комилан њушёр зиндагї доред ва як 195 навъ ифтихор аз он доред, ки ѓайрат карда барои табобат ба ин љо омадед, вале чи миќдор одамон ин корро карда наметавонанд чи миќдор одамон бо сабаби майхўрї барбод рафта истодаанд. Њоло бо ман њис кардани он чиз муњим аст, ки шумо акнун њеч вакт машруботи спиртиро ба андоза, кам-кам, бо ќаноатмандї нўшида наметавонед, чи навъе, ки инро дар њузури ту дигарон мекунанд. Беморї майзада гумон мекунад, ки баъди табобат, баъди чанде шаробнахурї метавонад боз чун њама кам-кам шароб нушад. Ва мутаасифона бисёрињо барои он табобат мекунанд, то ки минбаъд боз кам-кам нушанд. Ба њамин умед яке сол, дигаре ду сол аз шаробнушї њазар мекунанду халос. Аммо чунин нашудааст, ки беморї майзада (њамаи шумо бешубња гирифтори он мебошед) њатто багьди дањњо соли шаробнохуриаш тавонад ба андоза шароб нушад. Бисёр беморон ба ин бовар кардан намехоњанд ва баъди комилан солим шуданашон боз майли кам-кам нушидан мекунанд. Агар аз ќадањи якум набошад њам, вале аз дуюмаш он касалї боз аз нав хуруљ мекунад ва халокатовар шудан мегирад. Майли шаробнушии бемор нисбат ба пештара дида зиёдтар мешавад. Баъзе майзадагон бо истифодаи миќдори начандон зиёди шароб майбезории худашонро нигоњ доштанианд. Аммо ин як навъ бозии хавфнок ва ба доми бало гирифторкунанда мебошад, ки њамеша бо њалокат хотима меёбад. Ин механизмхои бемориро аз нав бедор мекунаду бо май мешуронад. Механизмњои беморї оњиста-оњиста мустањкаму устувор мегарданд ва ба аз нав гирифторшавї ба касалии аввала мусоидат мекунанд. Иллюзияи ба андоза нўшидани май беморонро чунон фаро мегирад, ки худи онњо чи тавр боз гирифтори майзадагї шуданашонро пайхас намебаранд. Њамин тавр, дар пеши хар яки шумо танњо ду роњ аст: ё бемории майзадагиро давом додан лозим аст, ки он љисму руњи одамро барбод медињад, ноќисилаќл карда ба љунунњои майзадагї гирифтор мекунад ё оќилона аз руи имконият дарду захмњои майзадагиро табобат 196 намуда, комилан одами солим шудан лозим аст. Њолати саломатии шумо ба табобат ёфтанатон умед мебахшад. Дуруст аст, ки майли шаробнўшї њарчанд паст шуда бошад њам, вале дар ботини шумо он вуљуд дорад ва ањён-ањён дар вазъияти сари дастархон ё худ њангоми вохўрї бо шарикони пешина, ки бо онњо шароб менушидед, эхсоси номаълум ва бе њузуру халоват ба вуљуд меояд ва шумо аз руи соддагї андеша мекунед: «банохост нўшаму њамааш нагз шавад». Ба ин лањзањои фиребанда тайёр будан лозим аст ва имконият додан лозим нест, ки ин майл бар шумо ѓолиб ояд. Шумо аз он бояд дур шавед ва аз ўњдаи ин кор мебароед ва умуман метавонед онро нанўшед. Бояд шаклњои махсуси ќатъиян рад кардан, шарњ додани рафторро дар ин вазъияти мураккаб кор карда баромада машќ намуд. Дар суњбатњои индивидуалї ва коллективонаи худ мо бо њамин чиз машгулем. Њозир барои он ки ин майли сабилмонда ба шароб паст шавад, шумо бояд даврањои мастигарии худро ба ёд оваред ва ба шароб нафрат пайдо кунед, ки он ба худи шумо ва наздикони шумо чи ќадар ѓаму андўњро насиб гардонидааст. Охир баъзеи шумо бо сабаби майзадагї оила, љои корро аз даст додаед, ба касалињои узвњои дарунї ва сустшавии фаъолияти узви таносул гирифтор шудаед. Њолати пуршиддати эмотсионалї /стресс/ ва талќин дар њолати стресс ин баландтарин нуќтаи методика мебошад. Пас, бо овози начандон баланд, вале хоњишамонро самимона ифода карда суњбатамонро давом медињем, то ки бемор барои аз вартаи майзадагї баромадан ёрї расонем. Акнун мастигарии пешинаи худро, ходисањои аз њама нафратангез, лањзањои њаётй пешинаи майхурї, њолати баду мудњиши хуморшиканиро бо дастони ларзон ва дарди сарро ба ёд оваред. Дар бораи араќ, дар бораи нушокињои спиртие, ки нушидаеду худро барбод додаед ва њаёти наздикони худро низ шикастаед, фикр кунед. Њар кас аз они худашро ба ёд оварад. Њоло аз хама лањзаи кабењтаринро ба ёд оварда, азоб кашидан зарур аст, то ин ки майли 197 сабилмонда ба шароб паст шавад. Дар бораи араќ фикр кунед. Дар бораи портвейн, оид ба шаробњои спиртї, ки аз онњо суйиститеъмол мекардед, фикр кунед! Нафратовар! Чи њолати баде дар дањон! Ањволи шикам ба даст, меъда чаппагардон мешавад, лундае ба гулў меравад, дил бењузур мешавад, хафа мекунад. Араќ хафа мекунад, шароби спиртдор хафа мекунад. Дар хамин њолат спирти реактификатй 96%-ро ба дањон ва гулўи бемор то пайдоиши дилбењузуршавй пошидан зарур аст. Одатан ин аксуламали вегатативї бо њиссиёти нафастангї, сулфа ва нафрат мебошад. Беморон руњан ба якдигар таъсир бахшида, дар нимкатњои худ дар хаќиќат азобу шиканља мекашанд. Њатман азоб кашидан зарур аст, њатман! Њар чи ќадаре, ки бештар ба њаёти пештараи майзадагии худ нафрат пайдо кардан зарур аст. Њоло боз бори дигар оќибатњои мастигариро ба ёд оваред: чашмони тарсидаи кўдакон, чи тавр аз занатон љабр кашида пул гирифтаед, чи тавр тамоми маошро ба шаробнўшї сарф кардаед, чи тавр занатон бо кўдакон аз шумо дар хонаи њамсоя пинњон шудаанд, чи тавр субњидам њангоми хуморшиканї меларзидед, ба кор нарафтан, вайронкорї дар љои кор, сустии узви таносул, аз даст додани оила, кор, саломатї ва ѓ. Дар зинаи талќини руњбахш барои баромадан аз њолати пуршиддати эмосионалї чунин хитоб карда мешавад: «Шароб туро тарк мекунад, тарк мекунад, бўи араќу портфейнро дафъ мекунам. Акнун дам гиред. Њама љоятон сует мешавад... Аз сеанс ба сеанс њисси нафрату бадбинї ба шароб боз њам зиёдтар шудан мегирад. Дар пеш њаёти равшан ва тозаи бе шароб туро гражданини комил, узви манфиатовари љамъият интизор аст. Ин тавр хобидан хеле хубу бароњат аст. Ќувваю дармон, боварї ва оромиро ба даст оред! » Беморро аз хоби гипнозї бо тарзњои дар боло ишорашуда берун баровардан мумкин аст. Талќинкунї дар њолати хобби наркозї. Хоби наркозиро бо фиристодани барбамил ва гексенал ба дохили рагњо ба вуљуд меоваранд. Дар заминаи он талќини табобатї гузаронида мешавад, ки одатан дар 198 охираш беморро хоб мебарад. Талќин дар чор зинаи аввали наркоз гузаронида мешавад: 1) пастшавии фаъолї ва ташаббуси умумї; 2) дигаргунињои эмосионалї; 3) таѓъирёбии шуур; 4) хоби рўякї. Талќин дар дараљаи наркозї чуќур ба амал оварда намешавад. Методикаи баёнгардида аз тарафи М.Е.Телешевская /1969/ кор карда шудааст. Аз тарафи коркунони кафедраи психиатрия ва наркологияи ба номи проф. М.Г.Гуломов (Донишгоњи давлатии тиббии Тољикистон ба номи Абўалї ибнї Сино) методикаи табобати беморони аз таъсири бангу нашъа дар њолати гипнози наркозї пешниход мешавад. Њангоми ба ин тарз муолиља намудан доруи камепсол истифода мешавад. Муолиљаи њолати пуршиддати эмосионалї дар дараљаи начандон чуќури наркоз гузаронида мешавад, ки ин имконияти нигоњ доштани раппортро /алокаи суханї/ бо бемор ба вуљуд меоварад. Њолати пасти наркози калонсолї бо вайроншавии мавќеъгирии бемор дар ваќту макон, бо пайдо шудани тасаввуротњои бењад равшани биноии мазмунан ногувор тавсиф дода мешавад. Хусусияти муњими ин њолатро имконияти муайян намудани алоќаи суханї ташкил медињад, ки дар рафти он таасуротњо бо истифодабарии банг ассосиасия кунонида мешавад. Њангоми бештар ифода ёфтани хиссиётњои бемор, ки ба ин аксуламалњои мимикї ва гуфторњои алоњидаи ў далолат мекунанд, ба ковокии пешгоњи ком бо воситаи асбоби махсус дуди тамокуи бангдоро мефиристанд. Дар баъзе њолатњо барои шиддатгирии аксуламалњои манфї ба бўи нашъа 0,5 мл мањлули 1 фоизаи апоморфини перхлоратро илова мекунанд. Гузаронидани чунин муолиља ба пайдо шудани њисси нафрату бадбинї ба банг мусоидат менамояд. Талќинкунї дар њолати бедорї. Ин навъи муолиља як ќисми муњими муоширати бемор ба духтур мебошад. Онро ба сифати худталќинкунї низ истифода бурдан мумкин аст. Пеш аз талќинкунї беморро ба моњияти ин усул шинос намуда, натиљабахшии онро мефањмонанд. Њангоми талќинкунї бояд, ки хусусиятњои шахсии бемор, чигунагии 199 зуњуроти касалї ба эътибор гирифта шавад. Талќин мумкин аст ба бењшавии њолати умумї /хоб, иштињо, кобилияти корї/ инчунин ба бартараф намудани аломатњои алоњидаи асабоният /таре, хаяљон, хавотирї аз касалии худ/ равона карда шавад. Шахсияти духтур, обруи ў ба самаранокии талќин таъсири зиёд мерасонад. Агар њангоми бедорї ин намуди талќин самара надињад, он гоњ натиљаи дуруст ба даст намеояд. Худталќинкунї. Ин љараёни пурзўр кардани тасаввурот ба просессњои вегетативї ё руњї мебошад, ки фаъолии психикии шахси худталќинкунро зиёд мегардонад. Њангоми худталќинкунї њиссиёти дард, карахтшавї, бемории cap, фалаљшавї, каршавї, куршавї, вайроншавии кори дилу рагњои хунгузар, нафаскашї, хазмкунї пайдо шуданаш мумкин аст. Яке аз онњо машќи аутогенї мебошад, ки онро духтури немис Шульс пешнињод кардааст. Дар ин њол ба бемор маќсади табобат ва тарзи худталинкунї фањмонда мешавад. Ќайд карда мешавад, ки њангоми худталќинкунй дар љисми одам њар гуна њиссиёт масалан, баландшавии њарорат пайдо шуданаш мумкин аст. Тарзи гузаронидани худталќинкунї хеле оддї аст: њар рўз 2-3 маротиба такрор кардани он, дар 3 њафтаи аввал дар муддати 1-2 даќиќа, баъд аз он 2-5 даќиќа давом додани худталќинкунї. Машќњо дар зери назорати духтур гузаронида мешаванд. Моњњои аввал 1-2 маротиба дар як њафта ва минбаъд 1 маротиба дар 1-2 њафта бемор бояд ба назди духтур омада, дар зери назорати ў сеансро гузаронад. Бемор њангоми гузаронидани сеанс бояд ба таври ќулай шинад ё дароз кашад ва чанд ибораеро такрор кунад. Дар рафти машѓулият шаш намуди машќ аз худ карда мешавад: машќи 1- бедор кардани эњсоси вазнинї: он фикран беягон шиддатокї талаффуз карда мешавад: 1) «Дасти ростам вазнин мешавад»-6 маротиба; «Ман тамоман ором њастам»-1 маротиба. Барои санљиш каме дастро бардоштан мумкин аст, то ки ба пайдоиши эњсоси вазнинї боварї хосил шавад. Машќ 10-14 маротиба 200 такрор карда мешавад. Эњсоси вазнинї дар даст баъди 4-5 рўзи аввали машќ аниќ ба вуљуд омадан мегирад ва оњиста -оњиста ба њар ду даст, ба њар ду по, нињоят ба тамоми бадан пањн мешавад. Њамон ваќт талќин мекунанд: «Њар ду даст... њар ду по... тамоми бадан вазнин шудааст». Баъди аз худ кардани машќи якум ба машќи дуюм мегузаранд. Машќи 2-бедор кардани эњсоси гармї. Худ ба худ такрор мекунад: 1/«Љисми манн вазнин аст»/ эњсоси вазнинї ва сустшавии мушакњо бедор мешавад /1-2 маротиба; 2/ «Ман тамоман ором њастам»-1 маротиба; 3/ «Дасти ростам гарм мешавад»-5 маротиба. Дар љараёни машќкунињо, баъд аз он ки дар дасти дуюм, сипас дар пойњо ва минбаъд дар тамоми бадан гармї пайдо мешавад, ба талаффузи иборањои зерин мегузаранд: «Њар ду дастам гарм аст», «Дасту пойњоям гарм аст», «Баданам гарм аст». Машќи 3-танзим намудани фаъолияти кории дил. Чун дар машќњои дигар эњсоси вазнинї, оромї, гармї бедор карда мешавад. Баъд аз он фикран ибораи зеринро такрор мекунанд: «Дили ман ором мезанад». Касе, ки пешакї тачрибае мегузаронад, бояд фикран задани дилашро њисоб карда тавонад. Њамон ваќт машќ азхудшуда њисоб мешавад, ки ба фаъолияти танзими дил таъсир расонидан муяссар шавад. Машќи 4-ба танзимдарории фаъолияти нафаскашї. Њиссиётњои дар машќњои 1-3 нишон додашуда бедор карда мешаванд. Сипас фикран ибораи зеринро 5-6 маротиба такрор мекунанд: «Манн ором нафас мекашам». Машки 5-таъсиррасонї ба узвњои мањватаи шикам. Ба бемор нишон дода мешавад, ки асабњои болои ноф тахминан дар мобайни масофаи устухони сандуќи дил ва ноф љойгиранд. Эњсосоти дар машќњои 1-4 номбаршуда бедор карда мешаванд. Машќи 6- бедор кардани эњсосоти сардї дар пешонї. Дар аввал эњеосоте, ки дар машќњои 1-5 кайд шудаанд, бедор карда мешаванд. 201 Сипас 5-6 маротиба мафњуми зерин такрор мешавад: «Пешонии ман ба таври форам сард мешавад». Агар бемор њисси сардиро дар пешонии худ бедор карда тавонад, машќ азхудшуда њисоб мешавад. Вакте ки њамаи машќњо хуб аз худ мешаванд, иборањои дарозро ба иборањои кўтоњ иваз кардан мумкин аст, аз ќабили: «оромї», «вазнинї», «гармї», «пешонии сард» ва ѓ. Машќи аутогенї ба бемор имконият медињад, ки худидоракуниро ёд гирад. Вай барои табобати лаќнати забон, беморињои мањрамона, сабуккунии зоиш ва ѓайрањо ба кор бурда мешавад. Ин машќњоро истифода карда, бемор бо касали фаъолона мубориза мебарад ва ба имкониятњои худ боварї њосил мекунад. ДЕНТОЛОГИЯИ ТИББИ Дентологияи тиббї («деон»- даркорї, зарурї, муносиб. «логос»омўзиш ) бо тамоми фанњои клиникавї зич алоќаманд аст. Дар њамаи ин фанњо бо ин ё он восита яке аз масъалањои муњимтарин-масъалаи муносибатњои байни њамдигарии духтур бо бемор, рафтори духтур бо бемор њал мешавад. Дар ин њолат табиист, ки аз як тараф хусусияти бо њар кадоми ин фанњо хосбуда ба миён меояд ва аз тарафи дигар мавќеи дурусти деонтологї дар њамаи ќисмњои он шакл мегирад. Истилоњи «деонтологияи тиббї» дар адабиёти тиббї ба наздикї ба миён омадааст, аммо аломатњои масъалањои он њамеша дар маркази диќќати духтурони пешкадам будааст. Деонтология на танњо њамчун маљмуаи ќоидањои муайянкунандаи рафтори касбии духтур, балки хамчун таълимот дар бораи ќарзи ў дониста мешавад, ки бо асосњои фаъолияти духтур, мазмуни кори он, философияи тибб, маънои кори духтур алоќаманд мебошад. 202 Таърихи тибби муосир доир ба деонтология мероси гаронбањое боќї гузоштааст. Он на танњо кашфиётњои илмї, балки категорияњои ахлоќи, шиорњо ва талаботњое мебошанд, ки бе онњо фаъолияти духтурон маъное надорад. Ташаккулёбии шахсияти духтур бо баландшавии маданияти ў, сифатњои сазовори ахлоќии ў вобаста аст. Тарбияи њисси духтуриро бо сохтани як дастгоњи мехнатї инсонро ивазкунанда баробар кардан мумкин аст. Агар бемор бо њама мураккабињо ва ноќисињои худ манфиати олии духтур набошад, он гоњ дар бораи маданияти корманди тиб њарф задан хед аст. Ба њисоб гирифтани муносибатњои байнињамдигарии духтур бо бемор давраи мушаххаси инкишофи ин ё он касалї, таасуротњои руњию эмосионалї ва инчунин њатман ба инобат гирифтани хусусиятњои хоси шахсияти беморро дар назар доард. Дар бисёр тадќиќотњое, ки ба деонтология бахшида шудаанд, чунин аќидае мављуд аст, ки гўё пешрафти босуръати илму техника хавфи вайроншавии алоќаи байни духтуру беморро ба вуљуд меорад. Масалан, дар баъзеи онњо кайд карда мешавад, ки ба кисмњо људо кардани тибби клиникавї ба он бурда мерасонад, ки бемор объекта тадќиќоти «гурўњи хурди мутахассисон» шуда мемонад ва вазифаи духтури табобаткунандаи ў (њамчун шахси маслињатчї) бемасъулият карда мешавад. Дигарон бошанд, ба инќилоби техники дар соњаи тиб ишора карда, кайд мекунанд, ки барои хавфи кандашавии алоќаи байни духтуру беморро пешгирї карда онро ба машина иваз кардан зарур нест. Ба аќидаи онњо формулаи «духтур-бемор» набояд бо формулаи «духтурасбоб-бемор» иваз карда шавад. Маълум аст, ки пешрави дар ин соњаи тиб чун дигар соњањои илм аз мутахассисон масъулияти зиёд талаб мекунад, ки яке аз ин талабот масъалаи асосии деонтология: духтур бемор мебошад. Ваќти он расидааст, ки њангоми њалли ин масъала нафаќат дар асоси муносибати бодиќќат, самимона, ѓамхоронаи духтур бо бемор, хамњиссї ва тарзи муносибат бо хешовандону наздикони ў, 203 кўшиши сабук кардани азоби љисмонии бемор, дилбардори кардан, ўро бовари кунонидан такя карда шавад. Њамаи ин албатта ба њар як духтур муњим ва зарур аст, аммо ин талабњо дар дараљаи њозираи тараќќиёти илми тиб хеле калон буда, фаќат бо роњи даъват ба сифатњои баланди ахлоќї ќаноат намекунанд. Онњо бояд ќисми људонашавандаи рафтори њар як духтур бошанд. Иќтидори деонтологї дараља ва натиљаи нињони фаъолияти духтурро муайян мекунад. Барои духтури хаќиќї шудан се чиз зарур аст: дониши духтурї, дар амал истифода бурда тавонистани ин дониш ва иќтидори деонтологї. Худи иќтидори деонтологї аз инњо таркиб ёфтааст: вазифаи духтурї, рафтори духтурї, масъулияти духтурї ва сирри духтурї. Вазифаи духтурї таќозо мекунад, ки њар як духтур уњдадорињои касбие, ки дар меъёрњои ахлоќї ва њуќуќии танзими фаъолияти тиббї пешнињод шудаанд, иљро кунад. Ин чиз дар Ќонуни асосї, конунњо дар бораи нигоњдории тандурустї, дастурамалњо, низомномањо ва ќоидањо дарљ ёфтааст. Аммо уњдадорињои зиёди кормандони тиб на аз дастурамалу фармонњо, балки аз хусусияти таърихии фаъолияти духтурї бармеоянд, ки инъикоси худро дар ќоидањои ахлоќии духтурї ва деонтологї ифода "мекунанд. Шахси бемор саломатии худро ва хатто њаёти худро ба дасти духтур месупорад, ба умеди он, ки духтур барои ўро табобат кардан аз рўи виљдон ва софдилона њамаи чорањоро мебинад. Дар ин лањза он коидањо меъёрњои ахлоќии рафтори духтурро инъикос мекунанд. Духтур нисбат ба дигарон бояд соњиби њисси баланди касбии вазифашиносї бошад, ки он аз давраи тањсил дар донишгоњ оѓоз ёбад ва дар ў тарбия карда шавад. Вазифаи духтурї таќозо мекунад, ки духтур дар њамаи корњо таъиното, муолиља, ќайдњо, сухан ва ваъдањо даќиќ ва покизакор бошад. Фаќат даќиќкор будан барои духтур кам аст, касбаш ўро ба расмиятчигии пухтакорона вазифадор мекунад. Агар сухан дар бораи 204 бемор равад, духтур бояд њамаи таъинотњояшро гаштаю баргашта тафтиш намояд, иљрои амалњои ба бемор таъиншударо бечунучаро таъмин кунад. Агар њисси вазифашиносии духтур дар дараљаи касбї бошад, он гоњ вай камтар ба хатоњо роњ медињад ва роњи дурусти табобати беморро меёбад. Оё адои вазифаи духтурї имрўз хусусиятњои хоси худро дорост? Бале, дорост: бисёр дастовардњои нави илми тиб ва истифодаи онњо дар амал водор мекунанд, ки меъёрњои анъанавии ахлоќи духтурї ва деонтологияи тиббї аз нав дида баромада шаванд. Бисёр масъалањои ахлоќї дар њолатњои зиндакунї, ки аз як љо ба љои дигар пайваст кардани узвњои шахсони зинда ё фавтида, татбиќ кардани инжинерияи ирей, тарзњои идораи љарроњї ва усули давоии рафтори одам ва ѓайра ба миён меоянд. Дар кори духтурї чизњои майда-чуйда мављуд нест. Њар як хатои хурдтарин њам метавонад ба оќибати ногувор оварда расонад. Мутаасифона, холо њам духтуроне ёфт мешаванд, ки нисбат ба касби худ бемасъулият ва бењурматї зоњир мекунанд. Сабаби ин дар онњо кам будани њисси вазифадорї ё худ адои ќарзи духтурї мебошад. Рафтори духтурї. Рафтори духтурї чун яке аз объектњои асосии омўзиши деонтология бояд мавриди тадќиќоти чуќур карор гирад. Ин тадќиќот бояд ба он равона карда шавад, ки сабабњои мусбат ва манфии таъсир ба бемор асоси он бошанд. Дар ин маврид бояд дар назар дошт, ки дар њар як бемор як чизе мављуд аст, ки ба таъсирбахшињои табобатии духтур медарояд. Нуќтаи иловагї барои ин таъсиррасонињо табиист, ки њолати руњии шахси љисман бемор мебошад. Дар њар як фанни тибби клиникавї њам таъсири мусбат ва њам таъсири манфии духтур ба бемор, њолати руњии бемор мебошад. Ѓайр аз ин рафтори онњоеро, ки ба бемор наздиканд, бояд ба назар гирифт. Рафтори онњо метавонад ба бемор таъсири зараровар ё баръакс давобахш расонад. Табиист, ки њар кас ба 205 таври худ ба «кайфият» ва «њолати» руњии бемор худро мувофиќ мекунад. Пас, моњияту хусусияти асосии рафтори духтур аз чи иборат аст? Рафтори духтур бояд дар асоси талаботи олии ахлоќи инсонї ба таљрибаи њаррўзаи муошират бо бемор такя намояд. Ин ба њар як духтури даќиќкор имкон медињад, ки хусусиятњои фардии симои психики бемор, таѓъирёби ва на он ќадар аён, дигаргуншавии њолати умумии руњии ў, табъ ва муносибати беморро ба њолати ранљурии худаш дарёбад. Бисёр мешавад, ки дар натиљаи табобати нодуруст байни духтуру бемор ё хешовандони вай норизої ба миён меояд ин чиз сабабњои гуногун дошта метавонад: хусусияти касалї, амалиёти нодурусти кормандони тиб, дараљаи пасти ихтисоси онњо, набудани шароити зарурии кор ва ѓайра. Омилњои гуногуни муайянкунии ин норизої ба он оварда мерасонад, ки бањодињии дурусти тиббї ва њуќуќии ин њодиса мураккабињои зиёдеро пеш меоранд. Амалњои духтуронро, ки барои бемор оќибатњои ногувор меоранд, ба се гурух људо кардан мумкин аст: њодисањои нохуш, хатогињои духтурон ва љиноятњои касбии онњо. Маќсади асосии хатои духтур бисёр ваќт «иштибоњи бовиљдононаи» ў мебошад. Ин хато метавонад аз нокифоягии дониш ё таљрибаи духтур ё номукаммалии илми тиб cap занад. Аммо чун ќоида дар ин љо њолатњои хунукназарї ва беэхтиётї љой надоранд. Њамин тавр, хатои духтур бо њолатњои объективї алоќаманд буда, гуноњи ўро сабуктар мекунад. Дар таљрибаи њаррўза бо сабабњои дар афлат мондан, дасту по хурдан ва баъзан ихтисоси нокифоя доштан ё сифати пасти ахлоќии духтур ва ёрдамчии ў ё худ њуќуќвайронкунии касбии кормандони тиб хатои духтури cap заданаш мумкин аст. 206 Баъзан њолатњое мушоњида мешаванд, ки худписандї ва беэњтиётии кормандони тиб аз бесаводии касбии онњо дарак медињад. Ин ќабил кормандони тиб (духтур, дастёри духтур, њамшираи шафќат) барои беморон хеле хавфноканд. Чунки онњо дониши нињоят мањдуд дошта, худписанд мебошаьд ва донишу таљрибаи худро такмил намедињанд. Дар байни касоне, ки љинояти касбї содир мекунанд, бештар шахсоне вомехўранд, ки дар боло зикр кардем. Дар тадќиќотњои деонтологї кайд карда мешавад, ки натиљаи як табобат вобаста аз шароит њар хел бањо дода мешавад. Масалан, агар натиљаи љарроњии ба наќша гирифташуда, ки онро љарроњи пуртаљриба гузаронидааст, бо марг анљом ёбад, онро хамчун ходисаи нохуш ё хатои духтурї бањо медињанд. Ба њамин монанд љарроњиеро, ки љарроњи камтаљриба бо маќсади «ёд гирифтан» гузаронидааст, хамчун хунукназарї ба кас бањо додан мумкин аст. Њаёт нишон медињад, ки кисми зиёди корњои љиноии духтурон аллакай дар рафти тафтиши пешакї катъ карда мешаванд. Фаќат як ќисми ночизи онњо ба мурофиаи суд рафта мерасанд. Нисбатан кам будани њуќуквайронкунии касбї аз тарафи кормандони тиб маънои онро надорад, ки масъала муњим нест. Барои пешгирии хуќуќвайронкунї, инчунин бо маќсади пешгири кардани беасос айбдоркунии кормандони тиб, њамаи хатоњои духтурї ва љинои бояд дар љамъияти духтурон мавриди муњокима ќарор гирад. Сирри духтурї. Кормандони тиб бояд дар кори амалии њаррўзаи худ сирри касбиро сахт риоя кунад. Сирри духтурї чандин садсолањо ба вуљуд омадааст. Дар Њинди кадим чунин маќол буд: «Аз бародар, модар, рафиќи худ тарсидан мумкин- аз духтур не». Дар ќасами машњури Њипократ ба нигоњ доштани сирри духтурї диќќат дода шудааст: «Хоњ дар ваќти табобат бошад, хоњ не, он чизе, ки аз њаёти инсон дидаам ва ё шунидаам ва он чизро фош кардан мамнуъ аст, ман њамеша онро њамчун сир нигоњ медорам». 207 Дар Россияи тоинќилобї донишљуёни факултањои тиббї баъди хатми омўзиш ваъда медоданд, ки «ба муњтољон ёрй дода, асрори ба онњо боваркардаи оилавиро муќќадас нигоњ медоранд ва хељ гоњ чизи ба онњо боваркардаро бо маќсади нопок истифода намебаранд». Дар хотира бояд дошт, ки риояи ќатъии талаботњои деонтология як навъи муолиља мебошад, ки дарди беморро сабук мегардонад. Риоя накардани ин талаботњо бошад, метавонад дар дили бемор ноумедї љой карда азоби ўро зиёдтар кунад. Донишманди бузурги тиб Абўалї ибни Сино гуфта буд, ки умеди шифо ёфтан бењтарин табиб мебошад. Нигоњдории сирри духтурї ба хамаи кормандони тиб, ки ба онњо шахси бемор мурољиат мекунад (духтурон, мушовирон, кормандони марказњои ташхиси беморї ва ѓайра) дахл дорад. Маълум аст, ки конунгузорй дар бораи тандурустй маълумот дар бораи касалї, њаёти оилавї ё мањрамонаеро, ки аз рўи таќозои вазифа ба кормандони тиб маълум шудааст, њамчун сирри духтурї меноманд. Фош кардани сирри духтурї ќасдан ё дидаву дониста низ мешавад. Аксар ваќт ин чиз дар натиљаи беэњтиётї ё худписандии кормандони тиб рўй медињад. Дар баъзе њолатњо асрори духтуриро њатто аз худи бемор њам пинњон доштан лозим меояд, њарчанд, ки бемор мехоњад дар бораи касалии худ маълумоти пурра дошта бошад. Њангоми касалии вазнин бемор бештар кўшиш мекунад, ки ташхиси дардаш ва ояндаашро фањмад. Агар бемор табобатнашаванда бошад, њеч гоњ ба ў сирри касалиашро гуфтан мумкин нест хубтараш онро надонад ва ба умеди бењбудї зиндагї кунад, он гоњ азоби ў сабуктар мешавад. Дар деонтологияи тиббї суханони зерини Њиппократ то њол маънои худро гум накардаанд: «Беморро бо мењр ва тасалло фаро гир». Дар ин бора классики илми тиб С.П.Боткин низ навишта буд: «Ман он чизро нораво медонам, ки агар духтур ба бемор нобоварии худро нисбати сињатёбии ў изњор намояд. Ў бояд бемор ва атрофиёни ўро эњтиёт намояд, чунки 208 барои бехбудии бемор баъзан аз наздикон низ сирри беморро пинњон доштан лозим меояд». Баъзан беморон боисрор талаб мекунанд, ки њаќиќатро фањманд. Ба ин њеч гоњ розиги додан мумкин нест. Бояд пуртоќатона ба бемор фахмонда шавад, ки ў саратони шуш не, силкасал аст ё ин ки саратони меъда не, балки захми меъда аст. П.И.Шамарин дар китоби худ «Андешањои духтурї клиника дар бораи касби духтурї» менависад, ки «духтур бояд ба бемор хаќиќатро гуяд, њарчанд он талх аст, ѓайр аз он њаќиќате, ки аз касалї ба ѓайри марг дигар умед нест. Ба бемор он њаќиќатро гуфтан лозим аст, ки ў безарар бошад ва зарари руњї нарасонад». Бояд њамеша беморро умедвор намуд, ки ў сињат хоњад ёфт, аммо агар сињатшавии ў ѓайриимкон бошад, ваъдаи дурўѓ додан мумкин нест. Њолатњое мешаванд, ки духтур маљбур аст ба бемор дар бораи касалиаш ва пешомадаш хабар дињад. Ин чиз њамон ваќт зарур аст, ки бемор ба амалиёти љарроњї розигї дињад. Масалаи, агар дар ѓадудњои шири зан варам мављуд бошад ва онро аз ў пинњон дорем, ин ба љиноят баробар аст. Ин варам метавонад ба саратони решанок табдил ёбад ва агар ба зан онро нафањмонем, мумкин аст, ки ба амалиёти љарроњї розигї надињад. Агар бемор ба духтур бовар карда, ба љарроњї розї шавад, он гоњ аз окибати љарроњї ўро хабардор кардан шарт нест. Фаќат њамон ваќт ба бемор фањмондан зарур аст, ки касалиаш чи оќибат дорад ва ёрї расонидан њатмист. Одатан бемор бовар мекунад, ки ањволаш бењ мешавад. Вай ба духтур бо умеди сињатёбї назар мекунад. Ўро бояд њаматарафа дастгирї намуд. Њеч гоњ ба бемор, ки ањволаш вазнин аст, гуфтан мумкин нест, ки ў мањкум шудааст (яъне мефавтад). Аммо ваќте ки худи бемор онро пай мебарад, духтур бояд онро фањмонад. Агар бемор табобатнашаванда бошаду духтур онро ба ў хабар дињад, ин сангдили авфнашаванда мебошад. 209 Фош кардани асрори духтурї он ваќт мумкин аст, ки бо саломатии мардум дахл дошта бошад. Масалан, маълумотро дар бораи касалињои сирояткунанда пинњон доштан мумкин нест, чунки ин гуна беморон бояд њатман ба бемористон хобонда шаванд, атрофиёни онњоро бошад инфироди тиббй (карантин) кардан зарур аст. Ѓайр аз ин роњбарони муассисањои тандурустї бояд ба органњои тафтишотию судї дар бораи њодисањои зањролудшавї, куштор, худкушї, зарбу лати љисмонї, гумонбар шудан аз бачапартоии љинояткорона хабар дињанд. Ин маълумотњо барои тафтиши љиноят ёфтан ва љазо додани гунањкорон заруранд. Масъалаи асрори духтурї дар психиатрия мавќеи махсус дорад. Вобаста ба ин дар «Ќонун оид ба ёрии равонпизишкї» (2002с.) гуфта мешавад, ки ба шахсоне, ки њангоми иљрои вазифа чизе дар бораи касалии руњї будани одамон маълум мегардад, бояд сирри тиббиро нигоњ доранд. Барои фош кардани ин маълумотњо, ки он ба одамон зарар меоварад, шахси масъул мувофиќи ќонун ба љавобгарї кашида мешавад. Муассисањои табобатї беморињои руњию асаб дар бораи њолати психики шањрвандон ба органњои судию тафтишотї фаќат ба дархости хаттии онњо маълумот дода метавонанд, тавсияномаи шифохона (картаи стасионарї) ва тавсияномаи дармонгоњии (картаи амбулаторї) бемор мувофиќи ќарори махсус гирифта мешавад. Муассисањои табобатии беморињои руњию асаб мувофиќи дархости њамин гуна муассисањо, духтурони руњшиноси дар дигар муассисањои табобатї коркунанда, вазорату идорањо, инчунин идорањои болоии тандурустї метавонанд дар бораи бемор маълумоти муфассал дињанд. Ба комиссариятњои њарбї, комиссиями эксперти тибби-мењнатї (ВТЭК), ќисмњои тиббии интернатњои асабу руњи таъминоти иљтимої ва маориф маълумот дар бораи бемории руњї ба воситаи ќосид фиристода мешавад. Ба ѓайр аз ин чизе, ки дар боло гуфта шуд, дар дигар њолатњо додани маълумоти тиббї дар бораи беморони руњї манъ карда мешавад. 210 Дар бораи беморони руњие, ки дар ќайди муассисањои руњї ва асабу руњї меистанд, ба дархостњои характери умумидошта додани маълумот мумкин нест (ѓайр аз он идорањое, ки дар боло номбар шудаанд). Ба хуљљатњое, ки маълумоти тиббї доранд, фаќат рохбари муассисаи табобатй ё љонишини ў њуќуќи имзо кардан доранд ва он дар дафтари махсус ба ќайд гирифта мешавад. Дархостњо ва нусхаи љавоби онњо дар тавсияномаи шифохонаи бемор ё тавсияномаи фардии дармонгоњии ў дўхта мешавад. Агар шањрвандон барои ба кор дохил шудан аз муоинаи тиббии муассисаи асабу руњ гузаштани бошанд, он гоњ мувофиќи конунњои амалкунанда ба ў гувоњнома (справка) дода мешавад, ки чунин шахс дар ќайди муассисаи мазкур нест. Чунин гувоњномаро баъди санљиши љиддї шахси маълуми муассиса муњр мемонад. Бо воситаи телефон дар бораи бемории руњї додани маълумот манъ аст. Ин гуна маълумотро фаќат ба идорањои болоии нигоњдории тандурустї ва ёрии фаврии тиббї баъди тафтиши такрорї додан мумкин аст. Дар бораи њолати саломатии бемор ба таври дањон фаќат ба хешу наздикони ў ё шахси саробон маълумот додан мумкин аст, ба шарте, ки ба зараи бемор набошад. Ба дасти шањрванд, аз љумла худи бемор, хешони вай додани маълумот дар бораи њолати саломатии бемор, ки он дар ќайд истодааст ё табобат мешавад, манъ аст. Агар зарурати муоинаи бемор пеш ояд, бояд роњхат бе ташхиси пешак дода шавад. Агар дар бемор нишонањои касалии руњї вуљуд дошта бошад, онро бо воситаи почта, косид ё телефонограмма фиристодан лозим аст. Ба роњбари муассисаи руњї ва асабу руњї, ба љои кори бемор даъватнома фиристодан зарур аст. Бо нишонии хонаи бемор низ 211 фиристодани даъватнома бояд хеле эњтиёткорона бошад, махсусан агар бемор дар хобгоњи умумї зиндагї кунад, дар ин ваќт бояд лифофаро муњр зада дар ягон љои он номи касалї ва муассисаи табобатї ќайд карда нашавад. Барои аз љои кори бемор маълумоти аниќ гирифтан, пеш аз њама майлу хоњиши шахси касал бояд ба инобат гирифта шавад. Дар њолате, ки бемор касалии худро аз њамкоронаш пинњон доштан мехоњад. Бевосита аз љои кори ў маълумот гирифтан мумкин нест. Ин корро ба воситаи шўъбањои ноњиявии тандурустї иљро мекунанд. Дар њамаи мактубу маълумотњое, ки аз тарафи муассисањои руњии асаб дода мешавад, бояд тавсия дода шавад, ки ин ба кадом идора ё муассиса ва бо кадом маќсад дода мешавад. Гузоштани мўњр њатмист. Нусхабардорї, ба муассиса фиристодан, дар даст додан фошкунии маълумот манъ карда мешавад. Њангоме, ки шуъбањои табобатии руњй дар дохили беморхонаи умумї љой гирифтаанд, роњбарони он бояд маълумотхоеро, ки ба беморони руњї дахл доранд, дар бинои шуъбаи табобатй руњї, дар љевонњои ќулфдор нигоњ доранд. Агар беморони майзада, нашъаманд барои табобати худ љиддї машѓул шуда, њамаи гуфтањои духтурро ба љо оранд, он гоњ сирри касалии онњо низ пинњон дошта мешавад. Дар бораи шахсоне, ки барои табобат аз майзадагї ба духтур мурољиат кардаанд, фаќат њангоми зарурат ба органњои тафтишот маълумот додан мумкин аст. Деонтология дар љарроњї. Шахси бемор њамеша ба ѓамхорї ва лутфу мењрубонї мўњтољ аст. Беморе, ки бояд љарроњї карда шавад, дар њолати таре ва руњафтодагї дар шахси љарроњ ќувваи ягонаи наљотдињандаи худро мебинад. Њар ќадаре, ки имкониятњои илми љарроњї баланд гарданд, талабот ба кори љарроњон низ меафзояд. Муносибати байнињамдигарї бо бемор 212 чизи мураккаб аст ва аз он чизњои муњим ва назаррасро људо кардан мушкил аст. Яке аз принсипњои деонтологии кори духтури љарроњ мубориза ба муќобили тарси бемор аз љарроњї мебошад, ки он бисёр ваќт сабаби ба љарроњї рози нашудани беморон мебошад. Њангоми касалињои шуш ва саратон сабаби ба љарроњї рози нашудани беморон, набудани алоќаи дуруст байни љарроњ ва бемор низ буда метавонад. Дар бораи мубориза бурдан бо тарсу њарос аз љарроњї аќидањои гуногун мављуданд. Гурўње аз духтурон бар ин аќидаанд, ки ба тарсу њароси бемор диќќат додан шарт нест, чунки доруњои хозира таъсири пурзур доранд. Гурўњи дигар бар он аќидаанд, ки кам шудани тарсу њароси бемор љароњиро осонтар менамояд. Давраи авали љарроњї ин барќарор кардани алоќаи байни бемор бо љарроњ ва омузиши шахсияти бемор мебошад. Таъсири руњию љисмонї ба бемор пеш аз љаррохї ањамияти калон дорад. Њангоми сўњбат бо бемор љарроњ бояд зарурати амалиёти љарроњиро фањмонда, беморро ба он умедвор кунад, ки оќибати љарроњї ба хуби анљом меёбад. Аз нуќтаи назари деонтологї масъалаи аз тарафи бемор интихоб шудани љарроњ хеле муњим аст. Аммо ин чиз на њама ваќт ба амал меояд, чунки мумкин аст, бемор љарроњеро интихоб кунад, ки таљрибаи дурусти чарроњї надорад. Дар ин њолат бояд ба бемор барои интихоби љарроњи пуртаљриба ёрї дода шавад. Њалли ин масъала нозук буда, бояд њам ба бемор зарари руњї нарасонад, њам ба иззати нафси љарроњ нарасад. Деонтологияи тиббии ботинї /терапия/. Деонтологияи тиббї дар илми тибби ботинї хусусияти хоси худро дорост. Ин чиз ба доираи васеи масъалањои терапевта (дармоншиносї), махсусан зиёд шудани номгуи дорувор ва таъсиррасонии техникї ба бемор бо вобастагї дорад. Дар давраи њозира, ваќте ки дар таљрибаи ташхиси дард ва табобати духтури терапевт ба таври мунтазам усулњои мураккаби тадќиќот ва табобат дохил мешавад /тадќиќотњои эндоскопї ва ультрасадої/, масъалањои нави 213 деонтологї пайдо мешаванд. Пеш аз њама истифодаи ин ё он усул зарурат ва асоснокии истифодаи онро ба бемор талаб менамояд. Ѓайр аз ин зарурати ба бемор фањмондани усули истифодашаванда пеш меояд. Духтур дар ваќти истифодаи ин ё он усули нав бояд донад, ки бемор ба фоиданокии он боварї дорад ва аз ин рў барои гузаронидани тадќиќот розигї медињад. Ваќте, ки ба масъалаи деонтология дар терапея дахл мекунем бояд ба муносибати байнињамдигарии духтур бо бемор бештар эътибор дињем. Чи хеле, ки маълум аст, воситаи асосии усули клиникавии тадќиќот пурсиши бемор мебошад. Барои ба даст овардани ин маќсад, вазифаи аввалиндараљаи духтур ба боварии бемор соњиб шудан, дар бораи шахсияти ў маълумоти пурра ба даст овардан мебошад. Њангоми суњбат бояд хусусиятњои характер ва миљози бемор ба назар гирифта шавад, ки то бемор ба ин восита ба сињатёбии худ боварї њосил кунад. Чи хеле, ки ходимони барљастаи илми тиб кайд менамоянд, суњбати духтур бо бемор бояд то хадди имкон маљбурї набошад ва муносибати бемор бо эњтиромона, бодиќќатона буда, ба он чизхое, ки бемор мехоњад ба духтур икрор кунад, диќќати махсус дода шавад. Дар ин њол боварии духтур ва эњтироми ў нисбат ба худаш бо бемор умед мебахшад ва ў ба духтур ва илми тиб эътиќод пайдо мекунад. Дар ин хусус суханони яке аз арбобони барљастаи тиб М.Я.Мудровро овардан ба маврид аст, ки гуфта буд: «Алакай тарафайни руњу љисмро дониста истода, ќарзи худ медонам бигуям, ки доруњои руњие њастанд, ки љисмро даво мебахшанд». Њамин тариќ, муносибатњои деонтологї ва шахсї дар асоси ба њисоб гирифтани хусусиятњои психиологии бемор аз њам људо нашавандаанд. Масъулияти баланди гражданї ва касбї бояд ба њар як корманди тиб, махсусан духтурон хос бошад. Дар ин њол духтур метавонад ба талаботи деонтология љавоб дода, њамаи фаъолияти худро ба ќарзи асосии инсондустї, яъне хизмат ба одамон равона кунад. 214 Деонтология дар тибби ќадим. Риояи принсипњои деонтологияи тиббї дар кори духтурї касалињои кўдакон ањамияти муњимро дорост. Духтур њангоми иљрои вазифаи касбии худ бояд на танњо ба тифл ёрии тиббї расонад, балкї кўшиш намояд, ки ба холати руњонию љисмонии тифл зарар нарасонад. Кўдакон мувофиќи табиати худ зудранљ мешаванд, аз ин рў њангоми гузаронидани чорабинии табобатї, ташхисї ва пешгирикунанда хеле эњтиёткор будан шарт аст. Аз сабаби он, ки ташаккулёбии шахсияти кўдак њоло ба итмом нарасидааст, муносибати ў ба касалї ва табобат мисли калонсолон буда наметавонад. Ана њамин чиз муносибати духтурро бо бемор муайян мекунад. кўдакро нисбат ба худ ба даст оварад, чунки Духтур бояд боварии кўдакон бепарвои, беэњтиётї ва бедиќќатиро нисбат ба худашон тез њис мекунанд. Бояд дар хотира дошт, ки кўдак ваќте ки ба бемористон меояд, бояд ба давраи тамоман нави муњит ва одамон одат кунад. Баъзе кўдак тез ва ќисми дигарашон дертар ба мухити нав одат мекунанд. Махсусан кўдаконе, ки дертар ба муњити »:авал одат мекунанд, њангоми амалиётњои табобатию ташхисї метарсанд. Ин њолатро њангоми дуруст дарк намудани руњияи кўдак бартараф кардан мумкин аст. Њангоми муносибат бо кўдаки бемор чунин маслихатњои психиолгиро ба инобат гирифтан зарур аст: -бояд бо кўдак пеш аз њама алоќа барќарор намуд, чунки тарсидани кўдак аз духтур боиси пайдо шудани нобоварии волидон ба кўдак мегардад; -рафтор, одоб, сифатњои инсони асоси бовари ба духтур шуда метавонанд. Духтури кўдакон бояд ором, бодиќќат, зиндадил ва мењрубон бошад. -яке аз вазифањои деонтологии духтури кўдакон бартараф кардани тарсу њароси кўдак ва волидони ў мебошад. 215 -иљрои вазифањои деонтологї кори духтурро осон намуда, кўдаки беморро ба ў наздик месозад. -бояд ба кўдак ва наздикони ў фањмонда шавад, ки пеш аз њама худи онњо дар иљрои супоришњои духтур шавќманд бошанд. Ба ихтисоси духтури кўдакон на танњо аз рўи сифати кораш, балкї аз рўи хатоњояш, аз љумла хатоњои деонтологияш бањо медињанд. Аз ин рў яке аз вазифањои аввалиндараљаи кўдакон худомўзии доимї буда, ў бояд нисбат бо хатоњояш сахтгир бошад ва барои ислоњи онњо кушиш намояд. Дар тибби кўдакон масъалаи муносибати байнињамдигарии кўдак, духтур бо волидони бемор љои аввалиндараљаро ишѓол мекунад. Одатан касалии кўдак боиси изтироби волидон, махсусан модар мешавад. Бемории сахти кўдак модарро руњан хароб мекунад, аз ин рў ў аз духтур талаб менамояд, ки ба тифлаш диќќати махсус дињад. Бояд дар хотира дошт, ки агар модар фарзаиди ягона дошта бошад ё ин ки ягон фарзанди дигараш пеш фавтида бошад, касалии кўдак ба ў бештар таъсир мекунад. Яке аз масъалањои муњими деонтологияи тиббї дардњои табибзод /ятрогения/ мебошад, ки он имрўзњо пробелемаи актуалии амалияи тибби кўдакон ба њисоб меравад. Бисёр ваќт дар фаъолияти кўдакон чунин њодисањое руњ медињанд, ки бо айби духтур дар кўдакони калонсол аксуламалњо (бењолшавї)-и асаб ба амал меояд. Ягон сухани бељои духтури кўдакон бо воситаи хешонаш ба гуши ў расида таъсири манфї мерасонад. Баъзан модарон аз духтур ягон маслињати хаторо мешунаванд ва тифли худро бо ин касалї тарсонида, амалиётњои ўро мањдуд мекунанд ва тифлро бовар мекунонанд, ки ў љисман носолим аст. Риоя намудани сирри духтурї бо њамаи беморон, аз љумла кўдакон низ дахл дорад. Кўдак набояд дар бораи ташхиси дардаш ва окибатњои он огоњ карда шавад. Бояд он чизро низ дар хотира дошт, ки кушодани сирри баъзе касалињои кўдакон (њангоми хоб пешоб кардан, онанизм- кафакї ва ѓ.) боварии ўро ба духтур кам мекунад ва ба он оварда мерасонад, ки кўдак нисбат ба духтур нафрат ва бадбинї пайдо мекунад. 216 Деонтология дар психиатрия. Њарчанд ки асоси назариявї ва маќсади деонтология дар психиатрия ба мисли дигар фанњои тиббї аст, бо вучуди ин дар худ баъзе хусусиятхои фарккунанда дорад. Духтур дар дигар фанњои тиббї бо мадаи (субстрата) мушаххас (захм, љароњат, варам, яра) Сару кор дорад ва шахси бемор барои аз байн бурдани касалї фаъолона иштирок мекунад. Духтурони руњшинос бошанд бо одаме сару кор доранд, ки шахсияти онњо аз чињати потологї таѓйир ёфтааст. Руњшиноси машњур Е.К.Краснушкин навишта буд, ки «Фаркияти куллии шахси љисман бемор руњан касал дар он аст, ки шахси аввал фањмиш дораду шахси дуюм ин хусусиятро доро нест. Њангоми бемории руњї фањмиши шахс мумкин аст дар њолати сабук будани беморї ё дар саршавии беморї боќї мемонад ». Агар дар назди духтури касалињои дарунї њангоми гузаронидани санљиши харбї ё мењнати аниќ кардани сињат ё касал будани шахс истад, дар назди духтури руњшинос ин масъала зиёдтар аст. Рафтори кормандони тиб, хешовандон, наздикон, дўстон, њамкорон маљбуран ба бемористон хобонидан, масъулият барои њуќуќвайронкунї, табобатї маљбурї, барои ин масъала љавоб додан вобастагии зиёд дерад. Бо сабаби хусусиятњои хоси баъзе нуќсонњои руњї (масалан, сафсатагуии љунунии рашк, ихтироъкорї, њазёни ишќ ва ѓ.) вобаста ба њолати бемор бањо додан мушкилињо ба амал меояд. Дар ин ваќт бемор будан ё набудан, ба муолиља эњтиёљ доштан ё надоштанро аниќ кардан мумкин аст, махсусан ваќте ки суханони бемор ба њазён монанданд. Ин масъалањо њамон ваќт хусусиятњои хос пайдо мекунанд, ки агар шахс худро бемор њис накунад ва хешовандони ў рафтору гуфтори ѓайри муќаррарии беморро њис накунанд. Одатан бањои нопурра додан ба бемор якчанд сабабњо дорад. Он баъзан аз сабаби маълумоти нодуруст доштан ва дараљаи пасти маданиятнокї дарак медињад. Корњои фањмондадињї мумкин аст натиљаи дилхоњ дињад, хешу табори шахси бемор низ баъди ин 217 ба њолати руњии бемор бањои дуруст дода, барои табобат кўмак мерасонанд. Агар хешу табори бемор њолати руњии ўро нафањманд, пас тамоми њаљми ёрии тиббиро кормандони беморхона ба ўњда мегиранд. Муваффаќияти табобатї шахси руњан бемор Буда аз он вобаста аст, алоќаи байни бемору духтур чи гуна сурат мегирад. Пештар ваќт хешу табори шахси бемор касалиро инкор карда барои ба хона љавоб додани бемор кушиш мекунанд ва њатто ба идорањои дахлдор шикоят мебаранд. Чунин њам мешавад, ки агар духтур вазнин будани беморї ва оќибати ногувори онро ба хешовандон фањмонад он натиљаи манфї медињад ва онњо зуд ба хона љавоб додани беморро талаб мекунанд ва агар суњбати духтур тасаллибахш бошад, муносибати хешовандони бемор низ нисбатан дигар мешавад. Баъзан духтуре, ки ихтисосаш умумї аст, барои ба беморї руњан касал фањмонидани дардаш ба душворї дучор мешавад. Дар ин њолат ў бояд ба он чиз ишора кунад, ки гўё касалии љисмонї асабњояшро суст намудааст, аз ин рў бехобї, набудани иштињо, гирякунї, зудранљї, тарсу њарос пайдо шудааст, ки ба касалї таъсири манфї мерасонад. Бемор бояд фањмад, ки душворињои зиндагї метавонанд одамро љисман хароб кунанд, аз ин рў худро ба духтури касалињои руњї нишон додан њатмист. Психиатрия хамчун фанни тиббї аз ибтидои пайдоиши худ ба он чизе во мехўрад, ки беморони руњї аз њуќуќи гражданї мањрум буданд ва ба онњо њамчун њайвон муносибат мекарданд. Асосгузори аќидањои инсондўстонаи мубориза барои њуќуќњои касалињои руњї, ба онњо баргардонидани шаъни инсонї духтури франсавї Ф.Пинель (1785-1826) мебошад. Вай соли 1792 баъди озод кардани беморони руњие, ки занљирбанд карда шуда буданд, машњур шуд. Ба туфайли ў ва шогирдонаш Эскироль духтур мавќеи асосиро дар кори тиб соњиб мешавад. Эскироль соли 1818 дар номаи худ ба 218 вазири корњои дохилї навишта буд: «Бо маќсади хабар гирифтани муассисањое, ки касалињои руњї нигоњ дошта мешаванд, ман тамоми шањри Фаронсаро гаштам... ман онњоро дидам: барањна, либосњо дарида, дар рўи пахоле, ки ягона воситаи муњофизат аз хунукї буд. Ман дидам, ки онњо аз њавои тоза, об мањрум буданд. Ман онњоро дидам, ки чи хел дар руйљойњои лахт-лахт, ѓорњои чиркин, бадбўй, торик зиндагї мекунанд, ки дар он љо њатто њайвоноти вахшї тоќат намекунанд ». Баъди баромади ў дар Сенат аз нав ташкилкунии тамоми шифохонањои беморони руњї дар Фаронса оѓоз меёбад. Эскироль нахустин созмондињандаи ќонун дар бораи беморони руњї мебошад, ки он « Ќонун аз 30 июни соли 1839 » ном дорад. Дар ин ќонун чорабинињои њуќуќї, маъмурї ва тиббї дар бораи беморони руњї инъикос ёфта буд. Аз њамон лањзањое, ки њуќуќњои беморон барќарор карда шуданд, принсипњои деонтология низ дар амал татбиќ мегарданд. Чи тавре, ки дар боло кайд гардид, бо вуљуди умумияти деонтология бо дигар фанњои тиб, фаркияти асосии психиатрия дар он аст, ки вай харобшавии руњиро тадќиќ мекунад. Дар љараёни фаъолияти духтури руњшинос алоќаи шахсї ва суњбат бо бемор љои асосиро ишѓол мекунад. Руњшиноси машњур П.Б.Ганнушкин соли 1924 дар маќолаи худ «Руњшиносї, вазифа, хаљм ва омузиши он» навишта буд «Ин корро хамон ваќт омўхтан мумкин аст, ки агар руњшиноси љавон ба шахси касалии руњї дошта бодиќќат муносибат кунад: худписандї, мулоимхунукиро бемор намеписандад, фаромўш намекунад ва духтур дар назди бемор эътибори худро гум мекунад». Руњшиносони бењтарин: Крепелин-немис, Манянфрансавй, Корсаков-рус дар суњбат бо бемори руњї устод буданд. Њар кадоми онњо бо бемор ба таври худ наздик мешуданд ва дар суњбат бо беморон сифатњои мусбату манфии онњо зоњир мегашт. Масалан, њангоми суњбат бо бемор Корсаќов нармї, рањмдилї ва кунљковї, Крепелин даѓалї 219 ва баъзан бадмуомилагї, Манян истењзо ва сергапиро зоњир мекарданд. Ин сифатњо њеч гоњ ба муносибати онњо бо беморон монеъ намешуданд ва баръакс, беморони руњї онњоро дўст'медоштанд ва бо хоњиши тамом бо онњо суњбат мекарданд. Мисоли овардашуда зарурати деонтологии муносибат ва боварии тарафайнро нишон медињад. Интихоби муносибати дуруст, вобаста ба хусусиятњои руњии бемор равона кардани маќсад сифатњои муњими деонтологии духтури руњшинос мебошад. Бењуда нест, ки Ташкилоти Умумиљањонии Нигоњдории тандурустї (ТУТ) доир ба тайёр намудани шахсони руњшинос дар талаботи худ ба духтурон кайд мекунад, ки барои шахсияти духтури руњшинос муносибати самимона бо одамон, њамдардї, ботамкинї, њисси масъулият ва кобилияти аз cap гузаронидани вазнинї барин сифатњо заруранд. Деонтология дар акушерї ва гинекология. Зарурати риоя кардани ќоидањои деонтология дар соњаи акушерї ва гинекология дар он аст, ки њангоми занони њомила, зоянда ё касалии гинекологї дошта ёрї расонидан, хоњ-нохоњ ба тарафњои мањрамонаи зан рў ба рў мешаванд. Аз ин рў кормандони ин соњаи тиб бояд дорои маданияти баланди муомилаю муошират бошанд. Риоя кардани меъёрњои ахлоќї дар фаъолияти духтурони акушер-гинеколог на танњо барои нигоњдории саломатии занон, балки барои мустањкамшавии оилаи онњо, хушбахтии модару кўдак ањамият дорад. Муносибати тарафайни корманди тиб бо бемор яке аз тарафњои муњимтарини деонтология дар соњаи акушерї ва гинекология мебошад. Вобаста ба хусусиятњои маълуми тадќиќоти гинекологии занон њангоми ба назди духтури акушер-гинеколог рафтан хиљолат мекашанд ва њатто метарсанд. Ин њолат бештар бо занони чавон, ки њоло таваллуд накардаанд, вомехўрад, махсусан агар духтури акушер-гинеколог марди чавон бошад. Бисёр занони руњан камќувват њангоми тадќиќоти гинекологї гирифтори њаячони таъсирбахш мешаванд. Њамаи ин чизњоро духтури акушер-гинеколог бояд ба назари эътибор гирад ва тадќиќоти гинекологиро осонтар намояд. 220 Нигоњ доштани сирри духтурї дар таљрибаи кори акушер- гинеколог ањамияти махсус дорад. Махсусан ба духтури гинеколог занњои синну соли мухталиф мурољиат мекунанд ва аз ин рў асроре, ки онњо ба ў бовар карда мегуянд, бояд на танњо аз шахсони бегона, балки аз хешу табор, њатто шавњари онњо пинњон доштан зарур аст. Инчунин мумкин аст, ки зан пештар њомиладор шуда бошад ё амали љарроњии узвњои љинсиро аз cap гузаронидааст. Духтури акушер-гинеколог пеш аз он, ки ба табобати бемор cap кунад, бояд бо бемор муносибати худро њарчихата муайян кунад. Деонтология дар стоматология. Деонтология дар фаъолияти духтури стоматолог низ муњим мебошад. Аз сабаби он, ки ќисми зиёди ањоли ба муолиљаи стоматологи мурољиат мекунанд ва баъзан табобати дуру дароз лозим аст, ба назди духтури стоматолог рафтан таасуроти сахти рухию њисси мебахшад. Ваќте ки бемор утоќи стоматологиро тасаввур мекунад, дар ў таасуроти манфї пайдо шуда, хоњиши ба онњо рафтан кам мешавад. Њамаи ин нишон медињад, ки духтури стоматолог бояд на танњо аз касби худ хуб огоњ бошад, балки психотерапевта хуб њам бошад. Духтур бояд кушиш кунад, ки аз вохўрии аввал ба боварии бемор соњиб шавад. Сињатшавии бемор махсусан аз он вобаста аст, ки мулоќоти аввалини ў бо духтур чи гунна сурат мегирад. Ин чиз пеш аз њама ба стоматологияи кўдакона дахл дорад. Дар адабиёти тахассуси дуруст кайд карда шудааст, ки минбаъд ба муассисаи табобатии стоматологї омадани бемор аз «давраи кўдакї»-и табобатї дандонњо вобастагї дорад. Ин чизро махсус ќайд кардан зарур аст, ки бисёр ваќт духтури стоматолог бо бемор њурматона рафтор карда, на танњо љузъиёти меъёри деонтологияи тиббї, балки инсонро низ вайрон мекунад. 221 Њангоме, ки беморон барои табобати рўй љойњои норасогии модарзод мурољиат мекунанд, масъалањои зиёди деонтологї ба миён меоянд. Норасогињои руњ метавонад сабаби парешонии руњї бемор гардад. Аз ин рў ин беморон бояд бо муносибати махсус фаро гирифта шаванд. Кормандони тиббии ин муассисањо бояд бо мењрубонї ва хайрхоњии хеш ба руњї бемор таъсири мусбї расонанд. Њамаи он гуфтањои боло нишон медињад, ки духтури стоматолог бо муносибати даќиќона ва хайрхоњонаи худ истифодаи усулњои хозираи ташхис ва табобат бояд ёрии самараноки деонтологогї расонад. ШАХСИЯТИ ДУХТУР ВА ШАХСИЯТИ БЕМОР ДАР ЉАРАЁНИ МУОШИРАТ Аз замонњои ќадим мављуд аст, ки дардро не балки худи шахси дардмандро табобат кардан зарур аст. Ин чунин маъно дорад, ки духтур дар рафти муоинаи бемор, коркарди усули муолиља ва хусусиятњои шахсияти беморро бояд асос гирад. Ин чиз дар навбати худ талаб мекунад, ки њар як духтур доир ба мафњуми шахсият дар доираи психологияи тиббї маълумоти зарур дошта бошад. На њамаи духтурон дар кори рўзмараи худ асосњои биологии шахсияти беморро, ки он чараёнњои асосии системаи асабро муайян мекунад, ба назар мегиранд. Бо донистани ин чиз дар бораи шахсияти бемор, ки давоми зиндагиаш дар зери таъсири муњити атроф, тарбия ва фаъолияти иљтимоии мењнатї ташаккул ёфтааст, тасаввурот пайдо кардан душвор аст. Дар дунё хељ ваќт ду одами ба њам монанду фардияти якхела дошта мављуд нест. Фаркияти инсон аз рўи бисёр аломатњо зоњир мегардад. Ба хусусиятњои фардии шахси бемор диќќат додани духтур ва пешбинї 222 кардани муносибати бемор ба касалиаш танњо њамон ваќт имконпазир мегардад, ки агар он бо таълимоти психиологияи тиббї мустањкам бошад. Барои асоснок кардани ин суханон мисол меорем. Ба яке аз дармонгоњњо бемореро овараданд, ки касалии дил дошт. Духтур ба ў хабар дод, ки хаёташ вазнин аст ва ў бояд њамаи талабњоро риоя намуда, кам њаракат кунад. Дар њолати риоя накардани тартибот њолати бемор бад шуда, дубора сактаи дил шуданаш мумкин аст. Бемор ба гуфтаи духтур амал кард ва дар натиља њолати љисмонии ў бењтар шудан гирифт. Вай аз њељ чиз дигар шикоят намекард. Аммо аз тарси он, ки дубора сактаи дил мешавад ќариб, ки дар љойгањ бењаракат мехобид , њарчанд ки духтурон зарур будани њаракатро ба ў мефањмониданд. Хулоса, њеч гуна исботкунињо муътадилшавии саломатї, њатто электрокардиаграмма ўро ором карда аз љойгањ хезонида натавонист. Аз ин рў маљмўи љорањои муолиља ба воситаи таъсиррасонии руњї лозим шуд, ки ўро ба сињат будан бовар кунонанд... Њатто баъди аз беморхона баромадан ў муддати дуру дароз аз касалиаш хавотир буд. Ба њамон шуъба бемори дигареро оварданд, ки айнан њамон хел касал дошт. Кормандони тиб њодисаи авваларо ба њисоб гирифта, ќарор доданд, ки хатои худро «ислоњ» намоянд ва аз ин рў дар бораи тартиби риояи меъёри њаракат руяки ўро огоњ намуданд. Ба ў дар бораи имконияти такроршавии касалї хабар надоданд. Дар рўзи панљуми дар дармонгоњ будан, њамсояаш аз ў хоњиш намуд, ки доминобозї кунанд. Њангоми бозї ў санги доминоро бо шавќ сахт ба рўи миз мезанад. Фавран сактаи дил ба амал омада, ў дар љояш мефавтад. Дар њарду њолат духтур айбдор нест: дар њолати аввал на ин, ки вазнинии касалї, балки зарурати риоя намудани табобат огоњонида шуда буд ва дар њолати дуюм бошад, барои ўро озурда накардан тартиботи сахтро љорї нанамуданд. Дар ин њолатњо бояд духтур аз дониши худ доир ба тарафњои мухталифи шахсияти одам истифода барад. Духтур танњо њамон ваќт ба 223 муваффаќият ноил мешавад, ки агар ин донишњо ва таљрибаи амалиро роњнамои кори худ кунад. Ў дар он ваќт на танњо муќарраркунии тартиботи ба њолати касалї ва табобат мувофиќро меёбад, балки муносибати беморро ба касалиаш вобаста ба хусусиятњои фардии ў танзим мекунад. Муќаррар кардани алоќаи дуруст бо беморони љисман касал, ки ба гурўњи шахсиятњои љунунї ва «аксентуатсияшуда» дахл доранд, аз духтур санъати баланди касбиро талаб мекунанд. Барои пешбини кардани он, ки кадоме аз ин беморон дар натиљаи њаяљони сахт метавонад рафти касалии асосиро ављ гиронад ва кадоме аз онњо тибки заифи ранчуршавии руњї ба сињатёбии худ бовар накарда, ба њолати ноумедї меафтад, ки дар натиља механизмњои њимоякунандаи љисм аз фаъолият бозмемонанд ва он ба пешгуии умумии беморї таъсир мерасонад, бояд духтур дар соњаи психология дониши мукаммал дошта бошад. Бояд ќайд кард, ки дар љараёни њар гуна касалии љисмонї њангоми рў ба руњафтодагї майл доштани ин гуруњи шахсиятњо мураккаб мешавад. Шахси 35 солае дар вазифаи муњандисї бомувафаќќият кор мекард. Якчаид сол пеш ў ба касалии сактаи дил гумонбар шуда буд, вале баъди ташхис кардан ин тасдиќ нашуд. Акнун баъди чандин соли тарсу њарос ором шуд ва зиндагиаш љараёни муќаррарї гирифт. Њангоми дар осоишгоњ (санатория) будан духтури рентгенолог ба ў мегуяд: «Дили шумо њамчун латта будааст-ку». Ин суханон ба таќдири ин шахс наќши манфии њалкунанда бозиданд. Аз саломатии худ хавотир шуда, аз як духтур ба духтури дигараш рафтан мегирад ва хамин тавр сол ба сол ихтисоси худро гум карда, то дараљаи гум кардани ќобилияти кории худ меравад. Ў баъди табобат дар дармонгоњи беморињои рухї ба њолати аввалаи руњї бармегардад, аммо хусусиятњои њоси характераш боќї мемонад. 224 Таљрибаи њаррўзаи табобат нишон медињад, ки њолати шахсияти одам одами руњан солим дар зери таъсири бемории кисмњои алоњидаи љисм метавонанд хусусияти ѓайритабии патологї пайдо кунанд. Масалан, беморони меъдаю рўда ба хусусияти зудранљї ва бадќањрї, шахсони силкасал ба вазъияти димоѓчоќї, касони касалии гинекологї дошта ба ѓашкунї гирифтор мешаванд. Бояд ба духтури клиника низ таъсири махсус ба њолати шахсият ва рафтори беморон маълум бошад, агарчанде табобати онњо ба ўњдаи духтурони гуногункасб вогузор шудааст. Њамин тариќ, духтур ўњдадор аст, ки њамон њолати шахсияти беморро, ки дар давраи табобат ба ў хос мешавад, дарк карда тавонад. Њамаи он чизе, ки аз рўи мавќеи деонтологї дар бораи њолати беморї ва сињатии шахсият бояд дониста шавад, бо зарурияти доштани тасаввурот дар бораи аксуламали касалии бемор, яъне њаяљони руњї сахт алоќаманд аст. Њар гуна таъсироти ба психика расонида шуда метавонад, ки боз ба воситаи психика хусусияти зараровар пайдо карданаш мумкин аст ва он њамчун таъсироти руњї, «омили руњї» бањо дода мешавад. Њеч гуна шароити беруна бе алоќа бо аксуламали бемори мушаххас, њамчун љароњати руњї њисоб намешавад. Дар бораи таъсироти хуб, хурсандиовар ё ѓамовар гуфтан мумкин аст, аммо љароњати руњї гуфта танњо њамон њолатеро меноманд, ки одамро ба зуњуроти муайяни касалї дучор мекунанд. Љароњати руњї-ин осебнокии экзогенї «захрнокшавї» аз њолатњои нохуши бегона мебошад. Њамаи хусусиятњои он аз ду холатњои нохуши бегона мебошад. Њамаи хусусиятњои он аз ду њолат таркиб меёбанд: аз тасаввуроту андешањо дар бораи гузашта ва аз њиссиёт, њаяљон, бењбудї /аффект/, дар атрофи он љамъ шудаанд. Бояд кайд кард, ки ин њолат ба њамаи одамон хос ва муќаррарї аст. Патология њамон ваќт cap мешавад, ки ин маљмўаи 225 тасаввурот ва њиссиёт бо сабаби ба онњо њамроњ шудани аломатњои њолати бењбудї ба тафаккури инсон роњнамо шуда, дигар фикрњоро аз майна бурун мекунанд ва ба ќавли руњшиносон маълумоти аз њама зиёд пурќиммат њисоб меёбанд. Дар ин асос аксуламалњои психогенї ё њолатњои нисбатан мураккаб ва дурударози ангехт (реактивї) ташаккул меёбанд. Њамаи духтурони клиника бояд аќаллан чорањои пешгирї ва табобати ин њолатњоро дар њаљми китоби дарсї донанд. Њар як духтур бояд бохабар бошад, ки вайроншавии њолати руњии беморони љисман касал чи гуна дар шакли ин ё он аксуламали патологї зикр мегардад, то ки сари ваќт чорањои иловагии психотерапевтї андешида шавад. Духтур дар бораи таљрибаи њаррузаи тиббї бо одамони солим ва бемор сару кор дорад. Оињо барои ёрии тиббї расонидан, дар бораи саломатї, касалї, маишат, фаъолияти мењнатй ва ѓайра маслињат гирифта бо ў мурољиат мекунанд. Дар љараёни ин муносибатњо бањодињии дутарафаи нахустин ба амал меояд. Бемор ба духтур аз рўи маданияти касбї, ахлоќу одобаш бањо медињад. Духтур бошад дар навбати худ ба он шахс на њамчун объекти тиббї, балки њамчун субъекте, ки дорои хусусиятњои хоси шахсият мебошад, бањо медињад. Њамин тариќ, на танњо мутахассиси тиб ва бемори ба ёрй муњтољ буда, балки ду шахсияти дорои таљрибаи муайяни зиндагї буда ва љањонбинию хусусиятњои гуногуни ахлоќї дошта бо њам мурољиат мекунанд. Љахонбинї ва маданияти умумї як ќисми људонашавандаи обрую эътибори духтур мебошанд. Маданияти умумї ва касбї доираи муносибати корманди тибро васеъ ва ѓанї гардонида, ба ў имкон медињад, ки бо одамони гуногун тезтар алоќа барќарор намуда, ба психикаи шахсии бемор ба таври маќсаднок таъсир расонад. Сўњбати духтур бо бемор ин санъати мураккабе мебошад, ки ба такмилдињии доимї зарурат дорад. Вай аз духтур маданияти баланди сухангўи ва касбиро талаб мекунад. Сўњбати духтур - ин монолог (сўњбат 226 бо худ) набуда, балки диалог (гуфтугуи ду ва ё якчанд шахс) бо бемор ва атрофиёни он мебошад. Роли деонтологї ва ахлоќии суханронї, инчунин амалиёти касбии духтур дар њолатњои душвору мураккаб, ки дар тибби муосир вомехўранд, масалан, истифодаи усулњои нави ташхис ва табобат, љарроњї, иваз кардани узвњо, чорањои зиндакунї ва ѓ. калон аст. Дар ин гуна њолатњо бемор ва наздикони ў на танњо гуфтору кирдори духтур, балки њар як њаракату ишорати ў ва кормандони тибро ба дил наздик мегирад. Онњо њамаи ин чизњоро њамчун чизи бисёр муњим мењисобанд. таљрибаи касбию ахлоќї зарур аст, ки бе он кори Аз ин рў духтур маъное надорад. Њар як духтур ин донишу таљрибаро ба таври худ меомузад, аммо маќсади њамаи онњо яктост-манфиатрасонї ба мардум ва љамъият. Маълум аст, ки маълумоти аз худи бемор ё наздиконаш гирифта /анамнез/, барои ташхиси дард роли асосиро мебозад. Ѓайр аз ин анамнез тањкурсие мебошад, ки дар асоси он муносибати духтуру бемор сохта мешавад. Љамъ кардани маълумот-ин на танњо гўш кардани бемор, балки гирифтани маълумоти зарурие мебошад, ки дар он ваќт бемор ягон ѓаразнокиро њис накунад. Сифатњои муњими касби духтурї инхоянд: гўш карда тавонистани бемор, фањмидани азоби ў ва ба маљрои дуруст равон кардани суњбат, худро идора карда тавонистан, дар додани маслињат эњтиёткор будан в ѓ. Бояд њамеша дар хотира дошт, ки дар назди мо беморе нишастааст, ки руњияи ў чанд муддат љароњатнок шудааст ва аз ин рў як калимаи бељо, њатто як талаффузи тасодуфї ё њаракат метавонад наќши ислоњнашаванда боќи гузорад. «Ятрогения»- касали ё хуруљи касалие мебошад, ки дар ваќти аз тарафи кормандони тиб ба руњияи бемор таъсири манфї расонидан пайдо мешавад. 227 Аз рўи хусусиятњои мављудаи беморињои ятрогенї онњоро ба ду гуруњ људо кардан мумкин аст, вайроншавии руњї, ки онро ба истилоњи «ятропсихоген» меноманд ва вайроншавии љисмонї ё худ «ятросоматоген». Бояд дар паси њар як сухану њаракати духтур виљдони калон истад. Дар лањзаи пайдо шудани њисси худписандї, душворї дар масъалањои ташхиси дард, ки он бо њар як духтур руњ доданаш мумкин аст, бояд виљдони ў ѓалаба намояд. 228 МУНДАРИЉА Муќаддима 3-7 ПСИХОЛОГИЯИ УМУМЇ Предмет ва вазифањои психология. Психика, шуур ва фаъолияи................................. 8 Фаъолияти олии асаб ва психика. Методњои тадќиќоти психологї…………… 14 Эњсос ва идроќ ............................................................................................................. 24 Мафњум дар бораи тафаккур. Характеристикаи фаъолияти фикрї...Тафаккур ва нутќ............................................................................................................................... 33 Мафњуми хотира, характеристикаи протсессњои хотира ............................................ 47 229 Мафњум дар бораи эмотсияњо ва њиссиёт.................................................................... 59 Диќќат. Намудњои диќќат............................................................................................ 68 Ирода ва сифатњои шахс.............................................................................................. 74 Аќл ва ќисмњои таркибии он ....................................................................................... 79 Хусусиятњои индивидуалї-психологии шахс .............................................................. 85 ПСИХОЛОГИЯИ СИННУ СОЛ Предмет, вазифа ва методњои психологияи синну сол …………………. .................... 96 Назарияњои тараќќиёти психикї ............................................................................... 103 Шароитњо, ќувваи њаракатдињанда ва даврабандии тараќќиёти психикї ............... 106 Хусусиятњои психологии тараќќиёт, дар синни кудакї ва ибтидоии бачагї ........... 119 Тараќќиёти психика дар синну соли томактабї. Бози њамчун фаъолияти пешбаранда дар давраи томактабї. Намудњои дигари фаъолият ................................................. 128 Хусусиятњои психологии мактаббачаи хурдсол........................................................ 144 Хусусиятњои психологии наврас................................................................................ 154 Хусусиятњои психологии синни љавонї..................................................................... 163 ПСИХОЛОГИЯИ ТИББЇ Предмет ва вазифањои психологияи тиббї................................................................ 173 Таассур /реаксия/-и шахс ва беморї........................................................................... 174 Асосњои бењдошт /гигиенаи/ руњї ва пешгирии /профилактика/-и руњї. Асосњои муолича бо воситаи таъсиррасонии руњї /психотерапия/........................... 189 Деонтологияи тиббї................................................................................................... 206 Шахсияти духтур ва шахсияти бемор дар љараёни муошират .................................. 228 230