В. М. ЗАГЬИРОВ, КЪ. А. АЬГЬМАДОВ 5-пи классдиз учебник

В. М. ЗАГЬИРОВ, КЪ. А. АЬГЬМАДОВ
ТАБАСАРАН Ч1АЛ
5-пи классдиз учебник
Дагъустан Республикайин Урхбан ляхнарин
министерствоии тасдикь дап1на
МЯГЬЯЧГЪАЛА
НИИ ПВДАГОГИКАЙИН ИЗДАТЕЛЬСТВО
2005
УДК 4 С Таб.
ББК 81.63 Таб. - 922
3-14
Авторар: В. М. Загьиров, Къ. А. Аьгъмадов
Рецензент: филология илмарин доктор,
профессор, Къ. К. Къурбанов
3-14 Табасаран ч1ал: 5-пи классдиз учебник/В. М. Загьиров,
Къ. А. Аьгьмадов. ДР-йин Урхбан ляхнарин
министерствойи тасдикь дап1на. - Мягьячгъала:
НИИ педагогикайин издательство, 3-пи чап,
2005 - 208 м.
Табасаранский язык. Учебник для 5 класса
УДК 4 С Таб.
ББК 81.63 Таб. - 922
© Дагучпедгиз, 1995
© Загиров В. М., Ахмедов К. А., 2005
ISBN 5-94328-180-0 © Издательство НИИ педагогики, 2005
§ 1. Ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру
эгьемиятлу алат ву
Сар-сарихъди улхбан бадали, сар-сарин гъавриъ
ахъбан бадали инсанар саб ч1алниинди дулхну
ккунду.
Гьар халкьдиз чан хусуси ч1ал а. Ихь халкьдин ч1ал
табасаран ч1ал ву.
Вари жил'ин али инсанариз сар-сарин гъавриъ
ахъбан бадали, саб уьмуми ч1ал аьгъяди дубхьну
ккунду. Ихь гьюкуматдиъ табасаранар, даргйир,
лезгйир, аварар, гъумугъар, лакар, урсар ва жара
чвйирси яшамиш шулайи халкьар чиб-чпин гъавриъ
ужуди ахъра, фицики дурариз варидариз жвуван бабан
ч1алналан гъайри урус ч1алра аьгъя.
Ихь фикрар ухьу бабан ч1алниинди ачухъ ап1ури
шулхьа. Фикир адру йишваъ ч1алра шулдар, ч1ал адру
йишваъ фикирра шулдар. Дюзди улхбан бадали, дюзди
фикир дап1ну ккунду, гьаддиз ч1ал аьгъю дап1ну
ккунду.
Мялум вуйиси, ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа
уьбхру эгьемиятлу алат ву. Ч1ал жвуван фикир мялум
ап1бан алат ву. Ч1ал инсанари яратмиш гъапГу
варт1ан
гюрчег культурайин уьмарат ву.
Ч1ал гафарикан, гафарин ибарйирикан, дурумлу
ибарйирикан ва предложенйирикан арайиз дуфна.
Дурарин кюмекниинди саб ч1алниинди улхурайидари
мутмйир, дурарин лишнар гьяракатар, кьадар ва жара
фикрар ва гьисс ап1бар улупуру. Ч1алнан гафар,
ибарйир, предложенйир улхбаъ ч1алнан сесериинди ва
бик1баъ знакариинди (гьярфариинди) дюзмиш шула ва
ктитура.
Гафар, дурарин жюрйир, ибарйир, предложенйир
ва ч1алнан сесер чиб-чпихъди сигъди аьлакьайиъ а.
Гьар ч1алнаъ гафар къанунариинди арайиз гъюра ва
дигиш шула. Ч1алнан къанунариинди дюзмиш шула
предложенйирра. Гьар ч1алназ чан хусуси гафар ва
предложенйир пубан ва дюзди дик1бан хусуси
къанунар а.
Ч1алнан илимдиъ сабшвнуб раздел а, дурари ч1алнан
жюрбежюр терефар ахтармиш anlypa. Гафар ахтармиш
anlypa лексикологияйи, дурумлу ибарйир
фразеологияйи,
грамматикайин гъурулуш (гафар
арайиз гъюб, гафарин жюрйир, ибарйир ва
предложенйир) - грамматикайи, пубан къанунар
орфоэпияйи,
ч1алнан сесер - фонетикайи, дюзди бикКан
къанунар - орфографияйи, чТалнан алатар ишлетмип!
ап1бан къанунар - стилистикайи.
Табшуругъ. Суалариз жавабар тувай.
1. Ч1ал фтиз к1уру?
2. Ч1ал фиткан арайиз дуфна?
3. Ч1ал ахтармиш anlpy илимдин ччвур фу ву?
4. Лексикологияйи ч1алнан фуну терефар ахтармиш
anlypa?
5. Ч1алнан фуну терефар ахтармиш anlypa
фразеологияйи? грамматикайи? орфоэпияйи?
фонетикайи?
стилистикайи?
Табшуругъ. Табасаран халкьдин гафнан гавагьирар,
абйирин гафар урхай, дурар к1ваинди гъитай ва
дурарикан
мянфяаьт кадабгъай.
Гафар дап1ну, фикир мап1ан, фикир дап1ну, гафар
ап1ин.
Гаф дуч1вубкьну дап1ну ккун.
Гаф сифте дубжну ккун, хъа адап1ну.
Ч1ал аьгъдруриз ч1ал улупуз шул, аькьюл адруриз
аькьюл тувуз даршул.
Дугъри саб гаф тярифт1ан артухъ ву.
Гаф гафну хур.
Пайиз гафнан эйси уву, гъапихъантина яв эйси гаф
шул.
Табшуругъ. «Ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру
эгьемиятлу алат ву» к1ул алди жикъи сочинение
бик1ай.
ККЕРГЪБАН КЛАССАРИЪ ККУДУШДАР
ТЕКРАР АШУБ
§ 2. Гафнан гъурулуш. Саб ччивракан
ибарат вуйи гафар
1-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир урхай.
Саб
ччивран гафар гъядягъюри, дунариъди дик1ай.
1. Чвну баяр-шубари мектебдин багъдиъ йимишар,
хъа бистниъ кьутГар, келемар, картфар ва жара
мейвйир уч ап1ури шулу. 2. Ич гъулаъ варит1ан ужур
багъбанчи Мустафа халу вуйи. 3. Багъ кивури йимиш
ип1ур, ччил гъюбхюри йикк ип1ур. 4. Сиртчарин
гъулаъ ужудар багъ л ар а. 5. Дагъустан дагълу
вилаят
ву. 6. Дагъустандиъ варит1ан ягъли дагъ Базар-дюзи
ву. 7. Гвач1ниндин ригъдин нурар курк1райи дагълар
гизаф уччвуди рякъюру. 8. Дявдин кьяляхъ ихь
гъулариз гъилицнацар гъюри шуйи. 9. Аьли дамагъ
кади лицурайи. 10. Либцру хуйиз я к1ураб бихъур, я
- маргъ, к1уру абйирин мисал а.
2-пи илч1ихуб. Гафар урхай. Сабан форма
жигьатнаан,
хъа мяна жигьатнаан дигиш духьнайи саб ччивран
гафар
гъядягъюри, кидик1ай.
1. Гуж, гужливал, гужлир, гужлидар. 2. Гъурхьну,
дурхьну, урхьура, урхьуз. 3. Ах, ахраг, ахрудар,
даахна.
4. Варж, хьудварж, варжпир, варжар. 5. Цал, цали,
цалин, цализ. 6. Бирхурача, бирхурахьа, бирхураза,
бирхуб, гъибирхну, дибирхна, бирхури, бирхуз.
3-пи илч1ихуб. Саб ччивран гафар, чпин жюрейиз
дилигну, дунариъ дик1ай. Ччив гафариккан ц1арар
ккадатай.
Марфак1, юкьур, гъюр, йиз, юкьудварж, марфк1ар,
йизури, юкьурпир, гъюра, марфк1индар, йизурик,
гъюру, юкьури, йиздар, гъюрача.
4-пи илчГихуб. Дунариъди тувнайи гафар жа-жаради
урхай. Дурарикан фундар приставкйирин, фундар
суффиксарин кюмекниинди арайиз дуфнаш, йипай.
Чекмечи нахуш
хюрчабан бейкефвал
рягънихъан гъилихну
колхозник дибик1ну
Аьлигай кидик1унза
гуч1бях миккидипан
§ 3. Ктикьу гафар ва дурар дюзди дик1уб
5-пи илч1ихуб. Предложенйир ичв тетрадариъ дик1ай.
Ктикьу гафариккан ц1арар ккадатай.
1. БипДи вахтна сабан узу ярквраз гъянигъузйир
хуз гьаънийи. 2. Жанаври ип1ру вахтна к1ураб-мураб
зат к1урдар. 3. Хъа ярквраъ гъюблан-гъюбаз хъух
абхърайи, ва муч1ушин кьюркьлин ц1и парчйир
апГурайи. 4. Гуч1 дубхьнайи бицДидар Гаврошдихъди
гуч1ури-гуч1ури гъушу. 5. Лик гьамушв'ин див, хли
ижмиди бис! 6. Гъаахган сабишвхъандира сес ебхьури
имдайи. 7. Сулейманди за духьну, зимблиан сакьюб
вич адагъну, гъюдрачихъ диву. 8. Гьамусяаьт штузди
ерг!
6-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар сат1и ап1ури,
ктикьу
гафар дюзмиш ап1инай. Ктикьу гафар дюзди дик1бан
къайдйир кидитай.
Буш, гъаб; Мирза, Аьли; хъют, шарш; халу, шив;
гьяжи, леглег; аьхюр, бай; ухди, кьанди; cap, cap;
Шагь,
дагъ; Гюни, раццар.
7-пи илч1ихуб. Гьаму ктикьу гафар каъри
предложенйир
дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Ктикьу гафар
фици
арайиз дуфнаш, йипай.
Халабажи, к1ан-к1ул, кми-кмиди, гьярамзада,
Рапакдагъ, Мягьячгъала, ашсюзен, тупмаргъ,
дигамуччвур.
§ 4. Существительное. Думу падежариз дигиш
хьуб
8-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафаригъян сабан
падежаризна кьадарариз, хъа касаризна кьадарариз
дилигну дигиш шлу гафар гъядягъюри, дик1ай. Думу
гафар
фуну, ч1алнан паяр вуш, йипай. Класс улупбан
ишарйир
хъайи гафар аш, дурар жаради дик1ай.
Тикилиш, шагьур, ккебгъуб, учу, ужур, гъирагъ,
ккудубкIуб, аьхю, гюрчег'вал, уву, хьур, мертеба.
9-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Асул падежариъ айи
существительнйириккан ц1арар ккадатай. Дурарихьна
суал
дивай ва фуну падеж вуш, йипай.
1. Вичун гьарин к1ажари чип'ин али чиг алдабхьу.
2. Камал айи машиндиъ Милеисатдиз вари халкь чаз
лигури айибси вуйи. 3. Накьдин буран йиз к1ваълан
дишлади гъубшну. 4. Дяви адру йишваъ гъалибвалра
даршул. 5. Марччлихъан Муса аквнан ахсрар йивайиз
ухди гъудужву. (Т. Ш.) 6. Кюкйирихъ хъайи аьтирин
ниъ гьубкьу йишвахъинди дарабгънайи. 7. Амма Уьмар
дугъахъ хъпебехъди гьарганси лихури шуйи. (М. X.)
8. Жил гьяйвнарин ликариккан ухди-ухди
ккут1убччвурайи.
10-пи илч1ихуб. Скобкйириъ айи существительнйир,
лазим вуйи йишван падежариъ диври, предложенйир
кидик1ай.
1. Ихь (уьлке) капиталистар, помещикар адар.
2. (Дуствал) фук1а хъубкьдар. 3. (Швеъ) вари
сабишв'инди алархьу. 4. Мялимди (доска) мелиинди
бикГура. 5. Д ад айи чан балин (ккуртт) сефед
кибтГрайи.
6. Дояркайи (хюни) ккайи никк вари ккибтну.
7. (Марччар) жанавар гъябхьну. 8. Гъи дарсназ
гъюрайи
(Мурад) гизаф уччву портфель хьайи.
§ 5. Прилагательное. Дидин жюрйир
11-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текст кибик1ай.
Прилагательнйириккан ыДарар йкадатай, дурарин
жюрйир
йипай.
Сивиъ айи хяраъ аьхю лиж айи. Гьаму лижаъ гизаф
хюнйир, гамшар ва гьяйвнар айи. Хъа лижан багахь
ялгъузди саб дажи либцурайи. Диди чан кьял'инди
габнин япунжи, уьл ва нис гъабхури айи.
Хюнйирира, гамшарира, гьяйвнарира ужуб тГяаьмлу
таза ук1 ипГурайи, хъа дажди к1уруш, чан эйси
дахънаии гъарзук кайи зазар ктут1ури ит1урайи (Э.
X.)
12-пи илч1ихуб. Урхай. Прилагательнйир чиб ачухъ
ап1урайи. существительнйирра хъади кидик1ай.
Дурарин
жюре улупай.
1. Чахьна лизи халат хъайи духтур хъуркьган, балин
к1ваз рягьят гъабхьи. 2. Аьли, чан ирин чантара
гъадабгъну, марччарихъди гъушу. 3. Дере вуйиси
лизи
дубхьну диф гъюра. 4. Мялимди дарснаъ уччву уьру
жилдар али китаб урхуз хъюгъю. 5. Мектебдин
багъдиан учу уьру гъвалар хьайи вичар, чру жихрар
ва к1ару хутар гъахунча. 6. Ст1ал Сулейман вари
дюн'яйиз чан уч1ру шиърариинди машгьур гъахьну.
7. Мектебдин залиъ гюрчег концерт улупурайи.
§ 6. Ччвурнан ерин. Думу касариз ва
падежариз дигиш хьуб
13-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Ччвурнан
еринариккан ц1арар ккадатай.
1. Узу Хиварин кьялан мектебдиъ урхураза. 2. Ухьу
ихь халкьдин гъуллугънаъ духьну ккунду. 3. Узу фу
гъапиш, увура гьадму йип. 4. Дугъу гъапи гафар
саризкьан к1ваинди имдайи. 5. Увуз фуну китаб
ккундуш, гьадмунуб кадабгъ. 6. Учу закур чинчар уч
ап1уз ярквраз гъягъюрача. 7. Дугъан сагъ'вал зат
ужуди
ад ар. 8. Жвуван тяриф ап1уз гьич хай даршул.
14-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ччвурнан еринар кади
предложенйир дюзмиш ап1инай.
Учу, дурар, фужк1а, уву, фуж-вуш, му, гьатму,
гьаккму, мидин, мициб, гъуму, ккуму, жвув, думу,
ДУРар.
15-пи илч1ихуб. Йирхьуб кас улупру ччвурнан еринар
тетрадариъ дик1ай. Дурар падежариз дигиш ап1инай.
§ 7. Глагол. Думу вахтариз, классариз,
кьадарариз дигиш хьуб
16-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи глаголар вахтариз
дигиш
ап1инай.
Чешне. Бик1уб. Гьамусдин вахт -бик1ура.
Гъюзимбу вахт -бик1иди. Ккудубшу вахт -гъибик1ну.
Лихуб, лицуб, йивуб, ктабт1уб, хъап1уб, ергуб,
яртуб,
урхуб, жаргъуб.
17-пи илч1ихуб. Текст урхай ва бик1ай. Глаголар
тяйин
ап1инай. Класс ва кьадар улупру ишарйириккан
ц1арар
ккадатай.
Йигъарикан сад йигъан саб зимз, ип1руб абгбан
бадали, чан мукь'ан удубч1ву. Саб кьадар рякъ
гъубшган, зимзраз аьхю уьлин ц1имц1 гъибихъу. Зимз
гизаф шад гъабши. Зимзт1ан ц1имц1 юкьуб-хьуб ражну
аьхюб вуйишра, саб к1ак1нахъан дибисну, дидиз
гъагъишин аьгъю ап1уз ккун гъабхьну. Уьлин
аьхювализ ва гъагъивализ дилибгди, зимзру думу чан
мукьазди зигуз хъюбгъю.
(Э. X.)
18-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи глаголар къанажагълу
классдиз ва гизаф кьадарназ илт1ик1ай.
убсуб - алабхьуб либхуб
- ибшуб дабхъуб
- гъедебгуб либцуб
- убцуб убч1вуб
- гъудубжвуб хабгуб
- ебгуб
19-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи суалариз жаваб
тувай.
Фуну вахтнан глаголар ишлетмиш дап1ну ккундуш,
фикир
тувай.
1. Музыкайин дарснаъ учву гьап1ручва? 2. Урус
ч1алнан дарсариъ гьап1ри шулчва? 3. Тарихдин
дарснаъ
учву гьап1унчва? 4. Накь зегьметнан даре
гъабхьунчвуз?
§ 8. Наречие
Гьяракатнан гьяларин, ерийин лишнар улупру
ва наан? наана? фила? фици? к1уру суаларикан
сабдиз жаваб шлу дигиш даршлу ч1алнан пайназ
наречие к1уру. Месела: Закур Аьлихан Хивна
гъягъюру.
Наречйир, аьдат вуди глаголаризна
прилагательнйириз тялукь вуди шулу ва
предложениейиъ дурар гьадрарихъ хъайи
обстоятельствйир вуди шулу.
20-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай ва кибик1ай.
Наречйириккан ц1арар ккадатай.
Мурсал сад йисан узут1ан аьхюр вушра, йиз ижми
дуст вуйиз. Думу гизаф к1убнирра ву. Узуз бязи
вахтари
гатди^ бац ахъбахьан, кьуну к1арч йивбахьан
гуч1ури
шулзуз. Хъа дугъаз сабдихьанра гучГдар. Узу хьадну
нимкъариз гъягъруган, дугъу узу, хил дибисну,
ниркан
ктагъури шулу, хиял ап1ин, му йиз аьхю чве ву. Хъа
чюлиъ алабхъу гъют1рахыш, гар али гъюб гучГра
дарди
дисуру ва ич мектебдиз хуру.
Саб ражари элгьет йигъан йиз ижмиди фун иццру
гъабхьнийиз. Ктирсуз даршлур ц1ик1вси хулан кьялаъ
илдигъурайза.
(Къ. Р.)
21-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи наречйир кади
предложенйир дюзмиш ап1инай.
СИНТАКСИС ВА ПУНКТУАЦИЯ
§ 9. Гафарин ибарйир
Гафар ихь улхбариъ чиб-чпихъди аьлакьайиъ
духьну ккунду. Кит1ну ишлетмиш ап1ури, дурари
гафарин ибарйир к1уру жутар арайиз хуру. Месела,
уъру ва пайдагъ гафар китГбиинди, уъру пайдагъ
к1уру ибара арайиз гъюра; хьадан ва йигъ гафар
кит1биинди, хъадан йигъ к1уру ибара арайиз гъюра.
Шей'ар (мутмйир), дурарин лишнар, гьяракат,
гьял саб гафнутГан ачухъди улупру кьюб вая
сабшвнуб асас гафарин ц1арназ гафарин
ибара к1уру. Гафарин ибарйир асас гафнахъ
асиллу вуйи, яна думу ачухъ ап1урайи гафар
хъаъри, арайиз гъюру. Месела: гьава - таза гъава,
ачухъ гъава, мич1ли гъава.
23-пи илч1ихуб. Скобкйир ачмиш ап1ури, гафарин
ибарйир дюзмиш ап1инай. Скобкйириъ айи гафарихьна
лазим вуйи суалар дивай. Гафарин ибарйирин мяна
ачухъ
ап1инай.
(Гъулан) жигьилар, (нирин) гъирагъ, (гафнан)
гъурулуш, (йишван) падежар, (абурлу) инсан,
(ачухъ)
сес, (к1убан) бай, (абайин) васият, (гьюлин)
гъирагъ,
(зарбди) т1ауб, (гизаф) багьалу.
24-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйир кидик1ай.
Мелзналан суалар диври, лазим вуйи аьхирар хъаай.
Яваш... улхура, бахт... инсан, кьарни т1ибху...,
ма...
уьл, ягъ... гьар, баяр жик1у..., Мевлюд дахъ...,
кьуткь... арфани, кагъзар ...к1ура, мархь
...гъура, тумар
... зура, зарб... жабгъура, китаб ...хура, кагъаз
... к1ура.
25-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Дурариъ айи
гафарин ибарйир жа-жаради дик1ай.
1. Камил Аьлиевич ужур мялим вуйи. 2. Гьямид
гьар йигъан мектебдиз вахтниинди гъюру. 3. Радиойи
ухьуз гьар йигъан ц1ийи хабрар хуру. 4. Кьюрд
улубкьубси школьникар ничхрариз хъайивал ап1уз
хъюгъю. 5. Урхурайидар мектебдин багъдиз йимишар
уч агЛуз гъушу. 6. Халачачйири цехдиъ гизаф ужудар
халачйир урхура. 7. Чру ук1аригъян уьру ц1ийирсдар
нимкъар гъит1игънайи. 8. Колхозникари шадди хярар
уршвурайи. 9. Пионерари мектебдин багъдиъ уччву
кюкйир киврайи. 10. Мирзабегу ярквраъ бата
гъибисну.
26-пи илч1ихуб. Тувнайи чешнейиз дилигну, шу-шубуб
гафарин ибарйир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ
дик1ай.
1. Прилагательное + существительное: лизи к1аж...
2. Наречие + глагол: ухди хъиргуб...
3. Числительное + существительное: хъубпи класс...
4. Существительное + существительное: пионер
галстук...
§ 10. Ибарйириъ гафарин арайиъ шлу
аьлакьйир
Гафарин ибарйир, чпиъ айи асас гаф ч1алнан
фуну пай вуш, гьаддиз дилигну,
существительноейиндариз, прилагательное
й и нд а р и з , гл а г о л индар из,
числительноейиндариз ва гь. ж. паяриз
жара шулу. Месела: уъру парча, гъатху дяхин,
гъабгъу шид (существительноейин ибарйир); уъл
убжуб, малар хъауб, гвач1нин ухди гъудужвуб
(глаголин ибарйир) ва гь. ж.
Гафарин ибарйириъ гафар чиб-чпихъди
аьлакьайиъ хьпан кьюб жюре а: табигъвалин
аьлакьа ва табигъсузвалин аьлакьа.
Табигъвалин аьлакьа айи ибарайиъ саб гаф жара
гафну ачухъ агЛурайиб, тмуну гаф дидкан асиллу
вуйиб ва чав асас гаф ачухъ агЛурайиб вуди шулу.
Ибарйириъ асиллу вуйи гафар асас гафарик жубуб
къайдайиинди кит1ру: тархьуб,идара ап1уб
вахъахьуб.
Месела: юкъур адми, к1ару хюни, урч1вуб к1ари,
ужур бай, албагу дустар. My ибарйириъ адми,
хюни, к1ари, бай, дустар - асас гафар ву, хъа
юкъур,
урч1вуб, ужур, албагу - асиллу гафар ву.
Табигъсузвалин аьлакьайиъ гафар чпик сабсабдилан
асиллу дарди, сабсдар вуди, яна, асас гаф
ва асиллу гаф жара ап1уз даршлуси, кит1ри шулу.
Месела: ришна бай; я йигъ, я йишв; хъад ва кьюрд
ва гь. ж.
27-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир
кидик1ай. Гьарсаб ибарайиъ асас гафнаккан саб
ц1ар,
асиллу гафнаккан кьюб ц1ар ккадатай.
Пеълин шурпа, мархьлин ц1адлар, таза кюкйир,
гъалин яркур, аьхъю январь, ктГубшву ц1а, яртуб
мярхяриинди, шубуб самолёт, хьубдиз зарб ап1уб,
ухди
хъиргуб, гъабгъу булагъ, ужур адми, багъри ватан,
азгар йигъар, гьюлин гъирагъ.
28-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи жутарикан ибарйир
дюзмиш ап1инай. Дурарин арайиъ айи аьлакьйирин
жюрйир (табигъвалин вая табигъсузвалин) тяйин
ап1инай.
Меъли, чай. ХутГил, гъирагъ. Хул аз, гъюб. Хил,
иццру ап1уб. Машин, лицуб. Самолёт, тГибхуб. Хьуб,
йигъ. Леэф, ккуч1вуб. Даре, ккидипуб. Гьюлик,
жик1уб.
Риш, мяъли. Гарк1ал, бихъуб. Улар, дярякъюб.
Зарбди,
улхуб.
29-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Гьар гафнан ибарайиъ
асас
гафариккан ц1ар ккадатай. Асиллу гафар ч1алнан фу
ну
паяр вуш, йипай.
Шубуб машин, советарин гьюкумат, Гъушт1ларин
гъул, даре дубгъуб, диктант бик1уб, ихтилатар
ктитура,
сарпи ученик, мектебдин багахь, китабдин маш, юк1в
ал и дуст, йирхьуб хюни, вичар айи зах, багъдиъ
уч1вуб,
уччвуди алахьнайи, айван кайи хал, аьлхъюри улхуб,
ергру ялхъван, ишру бай, к1ваин гъубзру гаф,
зарбди
ишуб.
30-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир гафарин
ибарйириз жара ап1инай. Дурарик кайи асас гафар
ч1алнан
фуну паяр вуш, йипай.
1. Дюн'яйиъ мясляаьт яратмиш ап1урхьа.
2. Урхурайидарин вазифа мектебдиъ гьарсаб илим
дубгъуб ву. 3. Ич хул ар тепейиин алийи ва дилин
варишвар уччвуди рякъюйи. 4. Йирхьуд йис гъабши
баяр гвач1нин ухди мектебдиз гъягъюра. 5. Гвач1нин
ухди гъудужвур саб вахтнара пашман шулдар. 6. Урус
ч1алнан дарсназ учухьна директор гъафну. 7.
Советарин
халкьари ц1ийи электростанцйир дивра. 8.
Колхозникари
дяхин убзура.
Гафарин ибарйир разбор ап1бан къайда
1. Гафарин ибара урхуб.
2. К1улин гаф ва асиллу вуйи гаф тяйин ап1уб, су
ал
дивуб.
3. К1улин гаф фуну ч1алнан пай фуш, тяйин ап1уб.
Мелзналан разбор ап1бан чешне.
Гъюдли гъван. Гъюдли гъван к1уру ибарайиъ
к1улин гаф гъван ву. Гъван (фициб?) гъюдли. Гъюдли
- асиллу гаф ву. Шулин гаф существительное ву,
асиллу
гаф - прилагательное.
Дибик1ну разбор ап1бан чешне
фициб?
гъюдли гъван
(прил.) (сущ.)
31-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир
разбор
ап1инай.
Колхоздин жил, ккуни чйир, уьру вич, чюлиз
удуч1вну, чарасуз гьюрмат ап1уб, багъбанчийиз
кюмек
ап1уб, классдиъ уч1вну, хюрч гъабхну, гъабгъу
мик1,
аьхъю йигъ, йиз дуст.
32-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир кади
предложенйир дюзмиш ап1инай ва дурар ичв
тетрадариъ
дик1ай.
Табасаран халкь, мяналу макьала, багахьлу дуст,
рукьан т1ул, зирек бай, убшвурайи хяр, ягъли
айван,
к1ак1нан доярка, аьхиримжи ихтилат, адашин васият,
гъюрай машин, дабхънайи ху.
§11. Предложение
Гафарина гафарин ибарйири жюрбежюр
формйирин, интонацияйин ва дурар ишлетмиш
хьпан къайдайин кюмекниинди предложенйир
арайиз хуру. Месела: Чвлин ваз улубкъну. Сунайи
гъяятдиъ шюхъярихьди тамашйир aniypauu.
Гафарин ибараси дарди, предложение
грамматика ва интонация жигьатнаан дюзмиш
дубхьнаии тамам вуйи фикир ачухъ anipy ч1алнан
уьлчме ву.
Гьарсаб предложение саб метлеб, кьаст ади к1ури
шулу. Предложенйирин кюмекниинди ухьу ихь
фикрар, гьисс ап1бар мялум ап1урхьа, сар-сарихьна
суалариинди, т1алабариинди, теклифариинди
илт1ик1урхьа. Предложениейи саб ляхнин
гьякьнаан хабар тувру, гьерхру ва гь ж.
Гьаддиз улхурайири предложение пубан
кьастназ, мянайиз ва интонацияйиз лигну дурар
хабар тувбан, дих ап1бан вагьерхбан
предложенйириз жара шулу.
33-пи илч1ихуб. Предложенйир дюзди урхай:
предложениейин аьхирихъ сес ис ап1инай ва лазим
вуйи
йишваъ пауза уьбхяй.
1. Баяр-шубар мектебдин багъдиз гъушну. 2. Дарснаъ
учу читин месэлйир гьял гъап1унча. 3. Чвул
улубкьубси
адаши мани палтар алахьуз хъюгъю. 4. Гъийин
газетдик
космонавтарикан дибик1на. 5. Ярхлаанси мяълийин
сес
ебхьура. 6. Китабар уьрх. 7. Уьл ипГруган китаб
мурхан.
8. Китабдигъ карандашар, ручкйир ва жара шей'ар
мигъиван. 9. Рьи Гьясанбег маларихъ гъушну. 10.
Назлу
дадайихъди халачи убхуз гъушну. 11. Йиз чи гатйир
ккунир ву.
34-пи илч1ихуб. Урхай. Мушваъ швнуб предложение
аш, йипай. Сабпи ва кьюбпи предложениейиъ фуну
гафар
чиб-чпихъди аьлакьайиъ аш, суалариинди аьгъю
ап1инай.
1. Хябяхъ гъабши. 2. Хуларин унч1вариъ
кархьу. 3. Кьавлари зурнйирик кучу. 4.
ялхъвнариъ арагъу. 5. Чвул улубкьу. 6.
гьарар гъяпДли гъахьи. 7. Колхозникари
аквар
Жигьилар
Яркврариъ
бегьер уч
дап1ну ккудубк1у. 8. Гьавйир мичГли гъаши. 9. Гьа
раригъ ничхрарин сесер ц1иб гъахьи. 10. БицГидари
ничхрариз гъуллугъ ап1уз хъюгъю. 11. Учву кьюрдну
фуну ничхрариз хъайивал апГури шулчва?
35-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш
ап1ури, саб, кьюб гафнакан ва шубуб гафнакан
ибарат вуйи
предложенйир дюзмиш апГинай. Предложенйир ичв
тетрадариъ дик1ай.
Чвул, шула, аьхю, жилар, аргъуб, йиф, ктубгъуб,
убгъру, йигъар, гизаф, шуб, гьарар, к1ажар,
алдахьуб,
шаду жакьвар, гъит1ирхну, сабпи аьхълушнар, чвул,
мархьар, амси йигъар.
§ 12. Хабар тувбан предложение
Чаъ саб ляхнин, мутмуйин, гьядисайин
гьякьнаан хабар туврайи, ктибтурайи
предложениейиз хабар тувбан предложение
к1уру. Месела: Йиф убгъура. Баяр-шубар мектебдиз
гъягъюра. Ич дада халачйир урхру фабрикайиъ
лихура. Гьаму предложенйириъ жюрбежюр
гьядйсйирикан мялумат тувра.
Хабар тувбан предложение ктибтбан
нугъатниинди к1уру ва дидин аьхириъ сес ис шулу.
Бик1баъ хабар тувбан предложениейин аьхириъ
точка дивру. Аьдат вуди хабар тувбан
предложениеииъ подлежащее сказуемоейин улихь
шулу.
Месела: Чвул улубкьну. Гъарарин к1ажар
гъатху гъахъну.
36-пи илчГихуб. Хабар тувбан предложенйир урхай.
К1ваин уьбхяй: хабар тувбан предложениейин аьхириъ
сес
ис шулу.
1. Сарун чвул ву. 2. Чру мяхмарстар яркврар
йигъйишвди
гъатху шула. 3. Баяр нирихъ сарун жик1ури
имдар. 4. Дурар дарсарин кьяляхъ ярквраз
аьмлюхъяр,
чимлар уч ап1уз гъягъюри шулу. 5. Дагъларихъан
гъалин амсар хът1игъурадар. 6. Жилин диф
гъюблангъюбаз
багахь шула. 7. Гъалин мархьар ургъру вахтар
дуфну хъуркьу.
37-пи илч1ихуб. Шиклариз лигури, хабар тувбан
предложенйир кайи ихтилат дюзмиш ап1инай ва ичв
тетрадариъ бик1ай.
38-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан хабар
тувбан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Дурар дик1ай.
1. Баяр-шубар, колхоз, к1арариз, хъайивал ап1уб.
2. Гъуландар, аьхю машквриз, гьязур хьуб.
3. Чиркей ГЭС, Кавказдиъ, варит1ан аьхюб ву.
4. Ич класс, баяр, гьар йигъан, мектебдин багъ,
гъягъюри хьуб.
5. Аьлина Гьясан, аьмлюхъяр, уч ап1уз гъягъюб.
6. Ихь уьлкейи дюн'яйиъ, ислягьвал бадали, зегьмет
зигуб.
39-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текстнаъ
предложенйирин сяргьятар агай, аьхириъ лазим вуйи
ишарйир дивай ва дурар дик1ай.
Нариман хьубпи классдиъ урхура Фаридлиз
урхузбик1уз
аьгъю гъабхьнийин дарсариъ учву гьап1ри
шулчва ихь эскрари багъри ватандин сяргьятар
ижмиди
уьрхюра учвуз табасаран ч1алнан дарсар шли кивра
баяр
ничхрар уьрхяй иццури айирин багахьна нубатар
ап1ури
хпирна жилир гъягъюри шуйи уста фицир вуш, дугъан
ляхинра гьациб шул марччлихъан, акв мялум хьуз
хъюгъю вахтна, марччарихьна рякъюъ уч1ву.
§ 13. Гьерхбан предложение
Чак суал, гьерхуб кайи предложениейиз
гьерхбан (суалнан) предложение к1уру. Месела:
Увук гъаз хъял кавук? Гъи концерт шулин? Сяаът
швнуб ву? Гьаму предложенйириъ саб ляхнин
гьякьнаан суал дивра, гьерхра.
Гьерхбан предложенйирин аьхириъ интонация
за шулу. Гьерхбан предложенйириъ суал фуж?
фила? наан? швнуб? ва жара суалнан гафариинди
улупуру. Гьерхбан предложениейин аьхириъ
гьерхбан ишара дивру.
40-пи илч1ихуб. Лазим вуйи интонация уьбхюри,
предложенйир урхай. Рьерхбан предложенйир фундар
вуш,
улупай.
Дерд дубхьнайи бата майдандин гъирагъдихъ
рукаригъ пашманди дубсу. Сарун дидиз тамшир ап1уз
ккун шулинхъа?
Гьамусяаьтназ батайиз чан баб к1ваин гъабхьундайи.
Хъа гьамус кьаби ушвхърин гафар гъеерхьган, фикир
дарап1ди гъубзуз шулин? «Яраб йиз баб наан айк1ан?
Диди гьаз узу абгдайк1ан? Дарш бабу, узу кьабул
дарди,
гат1абхышйк1ан? Гьаз? Фу тахсир кахъа узук?»
фикрар
ап1урайи гъюран юк1в кур пашман гъабши.
(Ш. Къ.)
41-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафариин сес за
ап1ури,
гьерхбан предложенйир урхай.
а) Шарариз гъуллугъ ап1урайир Мурад вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад кГарариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
б) Шарариз гъуллугъ агЛурайир фуж ву?
Мурад гьапГрайир ву?
Табшуругъ . Сабпи гъварч предложенйириъ чип'ин
сес за гъап1у гафар улупай.
42-пи илч1ихуб. Учвуз фицдар суалнан (гъерхбан)
гафар
аьгъяш, йипай. Исихъ тувнайи гафар кади
предложенйир
дюзмиш ап1инай.
Фуж, фу, фунур (фунуб, фундар), фицир, фициб,
фила, наан, наана, гьаз, наънан, фукьан, швнуб.
Табшуругъ . Тувнайи гафарикан суалнан ччвурнан
еринар ва суалнан наречйир фундар вуш, улупай.
43-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай. Гьерхбан
предложенйир ичв тетрадариъ дик1ай.
- Фу гъап1ва, Мюгьюдин? - гьерху дадайи ч1урариан
бизар духьну дуфнайи чан балхьан. - Сул
гъибихънийвуз?
- Ав, гъябкъюнзуз, - жаваб туву Мюгьюдинди.
- Тюфенг йивну гъабкТунна думу ихъ гъятти гъубху
душман?
- Ваъ.
- Гьаз?
- Узу дидиз гъивундарза.
- Гьаз гъивундарва?
- Диди ихь гьяшти гъабхуз гъитувал ихь тахсир
ву.
- Фици ихь тахсир? Уву фу к1урава?
- Ухьу ихь гъазма ижми дарапГуб сарун шлин тахсир
шулу, дада? Сарун ачухъди гъазмайиъ гьяштйир
гъяркъган, гашди айи сулу гьап1ру? Закур гъазмайин
раккин ижми агЛурза, сарун сул душваъ убч1видар.
(Ш. Къ.)
§ 14. Дих ап1бан предложение
Чак шадвалин, дерд-хажалатнан, гуч1 хьпан,
тяжубвалин тясир вая дих ап1уб кайи
предложениейиз дих а п I б а н предложение
к1уру. Месела: Сагъ ишричву, юлдшар! Эй
инсанар! Марччаригъ жанавар гъябхьну! Яшамиш
ибшри ихъ Дагъустан! Пагь! Фици уччвуди
даринхъа дагълариъ! Гьаму предложенйириъ саб
ляхнин гьякьнаан гизаф тюнтди, гуж ли гьевес
кади, эсерлуди ктибтура.
Дих ап1бан предложениейиъ жюрбежюр
интонация шулу. Дих ап1бан предложениейиъ
жюрбежюр междометйир, частицйир, гьерхбан
гафар ва гь. ж. ишлетмиш anlypy. Дих ап1бан
предложениейин аьхириъ дих ап1бан ишара дивру.
44-пи илч1ихуб. Пунктуацияйин ишарйир диври, текст
кибик1ай. Хабар ап1бан предложенйир жара ап1инай.
- Увуз гаф-ч1ал гъапир айин, йиз риш? - Кас-масди
гиран ктап1уншулвуз гьа? Белки иццрушин, угрушин
кашулвук?
(Е. С.)
Кьюрд улубкьну. Йиф дабхъну. Нир мирккли
гъибисну. Аьхъю йигъан миркк ижмиди шулу.
(И. Ж.)
- Ай залум дарна, кьюл! - Залум вуйиш, узу гатди
бисидайи.
- Ай залум, дарна, гату!
- Залумра вуза!
- Калумра вуза!
Аьхю бабан улхьан ч1ук1ра гьит1ибк1идиза (Халкь.)
45-пи илч1ихуб. Фу, фукьан к1уру гафар кади кьюб
гьерхбан ва шубуб дих ап1бан предложенйир дюзмиш
ап1инай. Сабпи предложение ч1алнан паяриз жара
ап1инай.
46-пи илч1ихуб. Препинанияйин ишарйир диври, текст
кибик1ай. Хабар тувбан, гьерхбан ва дих ап1бан
предложенйир улупай.
Ярквраз чвул хъубкьну. Гьараригъян жюрбежюр
успагьи рангарин к1ажар гъядахьурайи. Дурарин
кьяляхъди жюрбежюр ч1уру мейвйирра ахьрайи. Амма
батайиз я уччву к1ажар ясана ицци чинчар, вичар,
жихрар рякъюрадайи. Думу акв мялум
гъабхьихъанмина ярквраъ ялгъузди либцураии.
Саб дупну ярквраъ «къярр! къярр!» сес арабгъу
батайи к1ул за гъагЛу ва дидиз гьаригъ дубснайи
къяркъяр гъябкъю.
- Къярр Къярр Наана гъябгъюрава, бата - гъапи
диди.
- Узу йиз баб абгураза.
(Ш. Къ.)
47-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Лазим вуйи препинанияйин
ишарйир дивай. Предложенйир лазим вуйи саягъниинди
урхай.
Учву гьап1рачва, гьюрматлу вуйи йиз биц1и дустар.
Учу мектебдин багъдиъ йимишар уч апIурача. Учвуз
яркврариъ фицдар гьяйванатар алахьунчвуз.
Баяршубари
баркаллуди ляхин anlypa. Сейриъ фукьан шадди
дайинхъа. Ухьу тупмаргъ апIуз хъюгъхьа. Гъуландари
хьадну ляхнар ап1ури шулу. Йиз адаш хюрч'ан
гъюрайи.
§ 15. Предложениейин кIулин членар
Подлежащее. Диш дополнение ва сказуемое
48-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Подлежащеена
сказуемое улупай. Подлежащйир ч1алнан фуну паяр
вуш,
йипай.
1. Шафийин иццру духьну вазкьан шулайи. 2. Кумсият
дишла гъудужву. 3. Биц1идар мгогьтал духьну
нимкъариз лигурайи. 4. Шубари чпин ккурттар ерццуз
чара ап1урайи. 5. Мархь убгъури имдайи. 6.
Гьясанна
Мурсал гьарариккна хъуркьнийи. 7. Кумсиятди чан
юлдшар Шафи дахънайи хулан раккарихъна хъади
гъушу. 8. Биц1идар явашди раккнар т1аъну,
ихтиятди,
са-сарди Шафи айи хулазди уч1ву. 9. Кумсият рякъюъ
айи кьалу ниризди алдаку. 10. Аьхъю дубхьнайи
шубарин сппар чиб-чип'ин йивурайи.
49-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1руган, мяна
жигьатнаан хъпалгру подлежащйир ва сказуемйир
гъяай.
Дурар ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Эрг'вал йивуз баяр чру (...) деу. 2. ГвачIнин
ухди
мектебдин гьяятдиъ баяри (...) йивурайи. 3. Узу ич
халуйин сумчриъ (...) гъап1унза. 4. Шуру адашдин
кьалу гъаши палтар (...). 5. ГвачIнин узу
гъудужвган,
жилариин йиф (...). 6. Кафари терефназди завариин
(...) улубч1ву. 7 Мирзамягьмадди картфариз шид
(...).
8. Совхоздин (...) марччар галариз хъаъра.
Подлежащее предложениейиъ шилкан ва
фиткан улхураш, гьадму улупру ва фуж? фу? вая
гили? фти? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу
к1улин член ву.
Подлежащее существительноейиинди вая
существительноейин йишв бисурайи ч1алнан жара
пайниинди дупну шулу. Месела: Узу (шли? ччвурнан
ерин) китаб урхураза. Аба (фуж? существ.)
айвандихъ деъна.
50-пи илч1ихуб. Подлежащйириккан саб ц1ар
ккадатури, предложенйир кидик1ай. Дурар фуну
ч1алнан
пайниинди улупнаш, йипай.
1. Директори ужуди урхурайи баяриз пешкешар
тувну. 2. Учу гурлуди гарччлар гъивча. 3. Вари
дагълу
районариз электрик акв хъубкьну. 4. Жвуву аьхю
гъап1у
бачук1 жвуван улариъ абхъру. 5. Чан урхъаъ кьюлра
аслан ву. 6. Уву узуз Мягьячгъалайиан гъабхи китаб
ужуб ву. 7. Ярхи кьюрдун йишвари узу абайин
ихтилатарихъ хъебехъуйза. 8. Фарид гъулан
мектебдин
хьубпи классдиъ урхура.
51-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Подлежащйириккан саб
ц1ар ккадатай.
1. БипДидар, ккунди хьуб, хьадан йигъ, дахъуб,
гъумриин. 2. Пионерар, мяълийир ап1уб. 3. Наида,
классдин, унч1вар, т1ауб. 4. Аьхю танафус, баяршубар,
тупмаргъ, ап1уб.
Предложениейиъ ччвур падеждинра, актив
падеждин суалариз жаваб шлу гафар ади гъашиш,
актив падеждиъ айи гаф подлежащее, хъа ччвур
падеждиъ айи гаф диш дополнение шулу. Думуган
сказуемое улдубч1вру глагол вуди шулу.
Ляхнин тясир, гьяракат, натижа чаина
гъюрайи, учв ччвур падеждиъ айи предложениеиин
к1улин члендиз диш дополнение к1уру.
Месела:
Жакъвари мукъмар anlypa предложениейиъ
подлежащее жакъвари (фйир?) мукъмар диш
дополнение ву.
52-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ диш
дополненйир агай. Дурариккан ц1арар ккадатай ва
дурар
ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Халачачйири халачйир урхура. 2. Дояркайи чан
ликрихъ хъайи хюнйириккан марцциди никк
ккудубзура. 3. Бали уьру рягърягъ али датт
гъибисну.
4. Адашди чан балин к1ул алдап1урайи. 5. Сулу
жанавар
чаз ккуниси алдатмиш гъап1ну. 6. Мурадли чулихьди
нириъ балугъар дисурайи. 7. БицДи шуру аынкьниинди
китаб урхура. 8. Мялимди гюрчег сесниинди
баяршубариз
даре ктибтура.
53-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай ва бик1ай.
Подлежащйираккан саб ц1ар, диш дополненйириккан
кьат1
ц1ар ккадатай.
1. Вичун гьарин к1ажари чип'ин али чиг алдабхьу.
2. Гъурбан машиндиъ деънайи. 3. Селминаздиз вари
халкь чаз лигури айиси вуйи. 4. Накьдин буран йиз
к1ваълан дишлади гъубшну. 5. Дяви адру йишваъ
гъалибвалра даршул. 6. Марччлихъан Мусайи ахсрар
ккивси марччар бинайилан алдау. 7. Шубари ипу
аьтирин ниъ гьубкьу йишвахъинди гъарабгъу. 8.
Уьмру
хут1ил хъапIруган, вари гъяркъдар русвагь шуйи.
9. Ашкьвари ширин мяълийир ап1ури баярин кефи
ачухъ гъагЛу.
54-пи илч1ихуб. Диш дополненйир кади йиц1уб
предложение дюзмиш ап1инай ва дик1ай.
55-пи илч1ихуб. Текстнаъ жара дап1найи гафар
фицдар
суалариз жаваб шулаш, йипай. Дурар
подлежащйирихъди
сат1иди гъядягъюри кидик1ай. Подлежащйириккан саб,
сказуемйириккан кьюб пДар ккадатай.
Мархь убгъури имдайи. Завун кьялаъ кьат1-кьат1
шулайи дифарин карвандигъян рякъюрайи хядари
ачухъди нур туврайи. Ярхла дагъларин к1ак1ариз
багахь
духьнайи вазлин акв ч1илли дифарин арайигъян
кьалудиси рябкъюри айи. Исикк гьюл айи терефнан
горизонтдиин никкдин ранг али ахсрар хабар
духьнайи.
Жилариин, улариз саб хайлин манзилнаъ айи нахшир
рябкърубси, акв дубхьнайи. Амма кин кайи саб шейъ
рябкъюри адайи. Уларикк ккархьрудар мушв'интушв'
ин али рукар-кюлер вуйи.
(А.Ж.)
Подлежащеейин гьякьнаан фу к1ураш, гьадму
улупру ва предметди гьап1ра? предметдиз фу шула?
думу дицир фуж ву? ва думу дициб фу ву? к1уру
суаларикан сабдиз жаваб шлу к1улин члендиз
сказуемое к1уру. Месела: Уъсмну (гъап1ра?)
урхура. Шериф (фици ву?) кет1ерцна.
Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ му,
магьа к1уру улупбан ччвурнан еринар аш, тире
дивру.
Месела: Ужуди урхуб - магьа ихъ сабли
ва зифа.
56-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб ц1ар ккадатай. Сказуемое
фуну
ч1алнан пай вуш, йипай.
Гьаму юкьур касдикан cap халис чаландарси
рякъюйи. Нежбрин гъулай, милли палатну дугъаз
аьлава такабурвал тувнайи. Узуз думу дишла
бегелмиш
гъаши. Тмундарин арайиъ думу, дугъриданна,
дюшкюндарси рякъюрайи. Думу кидит1найи саягъну
узуз дугъкан улихьмиди гюзел ва марцци фикрар
aпlpy
мумкинвал гъаши. Дугъаз уьру гъахмийир гъяйи
гъит1иршу шаламар, элвен гъахма хъади кидит1найи
тулакъар, к1ул'ин али бачук1 ва хилиъ айи чамах
лап
ярашугъ вуйи. (Б.Р.)
57-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи существительнйир
сабан
подлежащйир хъа сказуемйир вуди предложенйир
дюзмиш
ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.
Халачачи, тракторист, мялим, шид, мик1,
марччлихъан.
Ч е ш н е : Халачачи хулаз гъушну. Ялхъвниз
удуч1вур халачачи ву.
58-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1ури, дик1ай. К1улин
членариккан
ц1арар ккадатай.
1. Учу, мектебдин, багъдиъ, лихуб. 2. Баяри,
ич1ар,
адат1уб. 3. Ученикар, чиб, ляхин, ап1уб, лигуб. 4.
Дада,
кагъаз бик1уб. 5. Адаши, бай, шагьриз, гьауб.
6. Минара, хьубпи, класс, урхуб. 7. Думу, вари,
дарсар,
отлично, кьиматар, гъадагъуб. 8. Элмира, латаккна,
гъягъюб. 9. Муслимат, картфариз, руг, тувуб.
1. Предложениейин к1улин членар фундар ву?
2. Подлежащее фтиз к1уру?
3. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
4. Диш дополнение фтиз к1уру?
5. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
6. Сказуемое фтиз к1уру?
7. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
8. Дибик1ну разбор ап1руган подлежащее, диш
дополнение ва сказуемое фици жара aпIypy?
§ 16. Предложениейин кьюбпи дережайин
членар
Определение
|| Предложениейиъ шейънан ери, кьадар, эйсивал,
тялукьвал улупру ва фицир? фициб? шлин? фунур?
фунуб? фукъан? швнурпи? швнубпи? к1уру
суаларикан сабдиз жаваб шулайи кьюбпи
дережайин члендиз определение к1уру.
Месела: Гъатху к1ажар ккахъра к1уру
предложениейиъ гъатху -фицдар? к1уру суалназ
жаваб шула ва думу гаф определение ву.
Определениейи предложениейиъ прилагательноейин,
причастиейин, тартибнан числительноейин,
ччвурнан еринарин ва тевбан падеждиъ айи
существительноейин йишв бисуру.
59-пи илч1ихуб. Шиир урхай. Фицир? фициб? шлин?
фтин? фунур? фунуб? швнур? швнуб? к1уру суаларикан
сабдиз жаваб шулайи гафар улупай.
Азадвалин асул, бина дюн'яйиз
Мюгькам вуйи шибрит1 ипу йигъ ву гъи.
Аьсрар'инди зулмикк гъаши халкьариз
Азад вуйи уьмур гъабши йигъ ву гъи.
Кюгьне девир кечмиш, ч1уру замана
Ургуд гьюлериз гат1абхьу йигъ ву гъи.
Муч1у йишвкан ригъ удубч1вну йигъ гъабши,
Акувалин улар т1ау йигъ ву гъи.
Фягьла нежбриз цIийи, азад гьюкумат
Лап яратмиш гъап1у нурлу йигъ ву гъи.
Азад деврин гьякь мюгькам вуй аьдалат
Яратмиш гъап1у шадлу йигъ ву гъи.
(Къ.Р.)
60-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи прилагательнйир,
числи
тельнйир, ччвурнан еринар чпиз хаc вуйи
существительнйирихъ хъаъри, ибарйир дюзмиш
ап1инай.
Аьхъю, к1ару, гъвандин, юкьур, миржибпи, ч1илли,
рукьан, кьюрд, дуст, ритин, ккуртт, класс, тахта,
уста.
61-пи илч1ихуб. Зиихъ учву дюзмиш гъап1у
ибарйирикан учвуз ккунистар юкьуб ибара гъядягъну,
дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва
тетрадариъ
дик1ай. Определенйириккан лепе ц1ар ккадатай.
62-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб, определенйириккан лепе
ц1ар
ккадатай. Определенйириз суалар дивай ва дурар
фуну
ч1алнан паяр вуш, йипай.
Дахабгнайи жил мархьлиз ухдитIан ккилибгурайи.
Гьарсаб лит1ан жилик кубк1убси, диди бишируг
жилилан гъит1ибккуйи ва дидин ерина учв гьадушв'ин
фаркьат шуйи. Саб хайлин арайиъ мархь убгъбалан
кьяляхъ, зав ачухъ хьуз хъюбгъю. Думу чаин али
к1ару
амсар алдауз гьацира ухдитГан ккилибгурайи. Дидиз
кюмек вуди ригъ гьудубч1вру терефнахъан хъиврайи
мик1ари амсар-дифарин лижар са-сабди ут1укку.
(А.Ж.)
63-пи илч1ихуб. Текст урхай. Определенйир фициб
суалназ жаваб шулаш ва предложениейиъ фуну
гафнахъди
аьлакьайиъ аш, йипай.
Гьяснан шубуд йис гъабшиган, аба гъак1ну. Касиб
хизан вуйи. Абара гъачГихъантина, дуланажагъдин
гьял
хъана пис ч1уруб гъабши. Аьхю бабра гъач1и.
Йирхьуд
йисаъ айи чира бит1ари кечмиш гъап1у. Гьясназ
агьли
духьнайи дадат1ан имдайи. Ут1усу гарпДларин,
хъунти
хъюхъ гъяйи Гьясан касибди, уьзриккди дуланмиш
шули айишра, чагъир, ац1у жандкинур вуйи. Дада
гьаммишан гвач1ниндиан хябяхъдизкьан чпин гъулаъ
девлетлуйин хулаъ лихури шуйи.
(Б.М.)
Дополнение
Мутму (шейъ) улупру ва актив падеждилан
гъайри имбу падежарин суаларикан сабдиз жаваб
шлу кьюбпи дережайин члендиз дополнени е
кIуру. Месела: Мазну абайиз китаб урхура к1уру
предложениейиъ фу? - китаб ва шлиз? абайиз
к1уру гафар дополненйир ву.
Дополненйир глаголарихъди, глаголикан
духьнайи членарихъди аьлакьайиъ шулу.
Дополненйир существительнйирикан, ччвурнан
еринарикан, глаголин асул формайикан ва
существительноейин йишв'ин ишлетмиш дап1найи
фуну ч1алнан пайнакан вушра шулу.
64-пи илчIихуб. Предложенйир урхай. Жара дапIнайи
гафар, чиб тялукь вуйи гафарра хъади, гъядягъюри
дикIай.
Асас гафналан асиллу вуйи гафназ суал дивай.
1. Урхурайидари багъдиз бер йивура. 2. Художникди
уьру рангниинди шикил зигура. 3. Мялимди
аьшкьниинди зегьметнан дарc кивра. 4. Шуру
гвачIнин
ухди нирихъ дадайин ккурттар урччура. 5. Совхоздин
рабочйири келемар ккадатIурайи. 6. Физкультура
дарснаъ баяри гизафси тупмаргъ апIури шулу. 7.
Халачачийи
лап зарбди гугар кахьуз хъюгъю.
65-пи илчIихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб, дополненйириккан кьат1
ц1ар
ккадатай.
Володяйи дарсар аьшкьниинди ва рягьятди
дургъуйи. Учв бай зирекур, зигьим айир вуйи.
Дидлан
савайи, аьхюну чвена чиси, ич гагайи думура, туву
табшуругъ дикъатниинди ва марцциди тамам ап1ури,
вердиш дапIнайи. Классдиъ даре ктибтру вахтна
Володя
гизаф дикъатниинди хъпехъуйи, гьадди бализ дарснаъ
аьгъю гьабшиб текрар апIуб чIяаьн шуйи. Мяъли
апIувал
Володяйиз ккуниб вуйи, мукьминра бажаранвал кайи,
дидин ужуди гъаври шуйи.(Б.-Бруевичдинубдиан).
66-пи илчIихуб. Урхай. КIулин членариккан ва
определениейикканна дополнениейиккан цIарар
ккадатай.
Дурар фицдар суалариз жаваб шулаш, йипай.
Дербент кюгьне заманайин шагьрарикан саб ву.
Думу Каспий гьюлин гъирагъдихъ хъа. Шагьрилан
зурба гъванарикан дап1найи ягъли бару илт1ибк1на.
Думу бардин саб пай цалар гьамусра сагъди ими.
1. Абумуслим Жяфаровди гизаф ужудар шиърар
гъидик1ну. 2. Зурба мик1лу гвач1ниндизкьан сес
ипну.
3. Ухди удуч1ву кюкйири жигьиларин юк1вар шад
гъап1у. 4. Апрелин аьхиризкьан аьхъю йигъар
гъахьну.
67-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Предложенйир дик1ай,
дурар членариз жара ап1инай.
1. Пионерари, ктибтуб, аьжайиб, поход. 2. Чекмечи,
туфлийир, рас ап1уб. 3. Доярка, хюнйир, ккудурзуб.
4. Марччлихъан, сивиъ, швут1рам, йивуб. 5.
Уьрдгери,
нир'ин, сирнав, ап1уб. 6. Зурначи, машквар, зурна,
йивури, шуб. 7. Ужудар баяр, колхоздин, хярар,
уршвуз, гъягъюб. 8. Комбайнер, хьадан мягьсул, уч
ап1уб.
Обстоятельство
Ляхин, гьядиса арайиз гъюбан жюрбежюр
саягъар, вахт, йишв улупру ва наан? фила? гъаз?
фици? фтиз гюре? фу себебназ? к1уру суаларикан
сабдиз жаваб шлу кьюбпи дережайин члендиз
обстоятельство к1уру. Месела: Гвач1нин
(фила?) зарбди (фици?) кулак ут1убччвнийи.
Обстоятельствйир гизафси глаголариз
(сказуемоейиз) тялукь вуди ва дурар ачухъ ап1ури
шулу. Обстоятельствйир мянайиз дилигну
сабшвнуб жюре шулу.
68-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина
мянайиз ибарйириинди дивай.
1. Накь зарбди мик1 хъивнийи. 2. Клубдиз гизаф
халкьар уч духьна. 3. Йиз чве урхуз душна.
4. Мурадлихьан кетIерццну мектебдиз гъюз
гъабхьундар. 5. Хябяхъдиз ляхин ап1уз шлу вахт
имийи
(М.Ш.) 6. Рапак ут1убччву сел ич гъулаз хъубкьу.
7. ГвачIнин ухди вари жямяаьт ляхнариина гъягъюз
рякъюъ уч1вну. 8. Жик1уз гъушу баяр лап кьаназ
ригъдикк дахъну гъузу.
69-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина
мянариз ибарйириинди дигиш апIури, дикIай.
ИлчIихуб
тамам апIруган, гьаму чешнейикан мянфяаьт
кадабгъай.
Наан? Наънан?
Хулаъ учIвуб хул'ан удучIвуб
Москвайиз гъюб; дагълариз гъягъюб; жибдиъ ивуб;
классдиъ архьуб; столихъ деуб; мани уьлкйириз
т1ирхуб.
70-пи илч1ихуб. Жара дап1найи обстоятельствйир чиб
тялукь вуйи сказуемйирра хъади кидик1ай.
Обстоятельствйириз суалар дивай.
1. Мектебдиъ йиз чи аьшкьниинди урхура. 2. Кьюрдну
малариз гизаф алаф харж шулу. 3. Хябяхъ гъабшиган
маларин лиж гъулаз гъюри шулу. 4. Кьади Хивна
почта
хуз гъупгау. 5. Мурад адашдихъди ярквраз гак1влар
гьязур ап1уз гъушну. 6. Йигъну зегьмет гъизигуриз,
йишвну ужуб нивк1 гъюру.
71-пи илчIихуб. Предложенйир, схемайиинди членариз
жара апIури, тетрадариъ дикIай.
Схемайин чешне:
1. Биц1и Аьлди аьшкьниинди китаб урхура. 2. Селим
гъулан мектебдин хьубпи классдиъ урхурайи бай
вуйи.
(М.М.) 3. Гизафси дугъаз ккунидарра мудрар,
ччилар,
к1арар, даяр вуйи. (М.М.) 4. Селим маш завузди
дахъу.
(М.М.) 5. Ибрагьимди хурагнак хилра кучдар. (A.M.)
6. Чубнари эрг'вал йивурайи. (М.Х.)
72-пи илчIихуб. Жара ап1бан лишнарикан мянфяаьт
ктабгъури, предложенйир членариз жара ап1ури,
дик1ай.
Гъидирчнайи гьярфар гъяай.
1. Узу уртахъди жар... дарин хут1лар у...зураза.
(М.Ш.) 2. Увуз швнуб р...бейин у...зру жил авуз,
Макьсуд? (М.Ш.) 3. Халис хьад...кар сарун
улу...кьну.
4. Мурсали д...скайик мис.лар гьял aпIypa. 5.
Жанаврари
и...ру вахтна к1ураб-мураб зат к1у...дар. 6. Волга
нир Каспий гь...лиз ахмиш шула. 7. Йиз дустар,
гьав...йиан т1и...хурайи гьагъму ничх...р
ря... къюрайчвуз?
(Аяв Акавов )
73-пи илчIихуб. Предложение, исихъ тувнайи
таблицайиз асас духьну, членариз ва ч1алнан паяриз
жара
ап1инай.
Хяраъ, уьру, элвен, гъатху кюкйир битмиш шула.
Предложениейин
Гаф Суал ЧIалнан пай
член
хяраъ наан? Обстоятельство существительное
1. Предложениейин кьюбпи дережайин членар
фундар ву?
2. Дополнение фтиз к1уру ва думу фицдар суалариз
жаваб шулу?
3. Определение фтиз к1уру? Думу фицдар суалариз
жаваб шулу?
4. Обстоятельство фтиз к1уру?
5. Метлебназ дилигну, обстоятельствйир фицдар
жюрйириз жара шулаш, фикир тувай.
6. Шиклиз лигай. Учву фици спортдиин машгъул
шулаш, кидибтай.
§ 17. Саб жинснан членар кайи
предложенйир
Предложениейиъ саб члендиз тялукь шули,
сабсдар суалариз жаваб шлу членариз
предложениейин с а б жинснан членар к1уру.
Месела: Хяраъ диркьи, лизи, уьру, гъатху, беневш
кюкйирин кунц1 гъап1унча.
Саб жинснан членар саб-сабдилан асиллу
шулдар ва ктухбан нугъатнахъди к1уру. Саб
жинснандар хьуз мумкин ву к1улин ва кьюбпи
дережайин членарра.
74-пи илчIихуб. Предложенйир дик1ай, саб жинснан
членариккан ц1арар ккадатай. Дурар фуну ч1алнан
паяр
вуш, йипай.
1. Йиз чуччу гвачIнин ухди аьхнар ккадагъуйи,
мургул йивуйи, мал ар ч1атна ут1урккуйи. 2. Абайин
улихь суфрайиин памадрар, вичар ва жихрар алийи.
3. Адаши мектебдиз гъягъюрайи шураз ручка, кьалам,
резинка ва портфель гъадагъну. 4. Халачачийи чан
халачийик элвен, ал, диркьи, ук1у, уьру ва к1ару
рангар
кит1ра. 5. Мислиматди чан бистниъ я йигъ, я йишв
дарпиди зегьмет зигура. 6. Шагьриъ урхурайи
баяршубариз
гьарган кино, театр, цирк, футбол ва жара
мушгъулатар ади шулу.
75-пи илч1ихуб. Шиир бик1ай. Предложениейин саб
жинснан членар агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.
Уьмур гъубшну ич дадайин саб гъулаъ
Дагъдин гъарз'ин дивну айи саб хулаъ.
Гизаф йисар гъушну гъавриъ адарди,
Рягьятвалар ашна адарш аьгъдарди.
Кьюрдну йифукк, чвну мархьликк гъилицну,
Йигъан кьюбан ч1урарилан илдицну.
Хьадну гюрчег кюкйир гъут1ну сивариъ,
Гъабгъу булгъин сес ат1абгну ибариъ.
Сабан дагъдиъ, жилар писди
Хулар ахьган, вари гъул'ан
Имдар вахтна ап1уз шлу саб
Ич дадара гъулхьан гъахьну
дут1урччвну,
удуч1вну.
чара,
лап жара.
(Ю.Б.)
76-пи илч1ихуб. Юкьуб саб жинснан подлежащйир
кади,
юкьуб саб жинснан сказуемйир кади предложенйир
дюзмиш ап1инай.
Саб жинснан членар союзариинди кит1ну адру
вахтна, дурарин арайиъ запятая дивру. Месела:
Шару ярквраъ пирпун, мяхъюн, мухъан, хярдин
гъарар а. Запятая дивдар, эгер предложениейин
членар ва союздиинди китГраш. Месела: Увуз ихъ
яркврар ва дагълар багъа вувуз.
77-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш
ап1ури, саб жинснан членар кайи предложенйир
дюзмиш
ап1инай.
1. Мал ар, марччар. 2. Мае, айран, никк. 3. Элвен,
лизи, гъатху, к1ару. 4. Ихтилатар, махъвар,
мяълийир.
5. Ергуб, жаргъуб, жик1уб. 6. Шагьрар, заводар,
фабрикар. 7. Дарги, гъуллугъ, авар, лезги,
табасаран.
8. Зарбди, сес хъади.
78-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ саб
жинснан членар агай. Лазим вуйи препинанияйин
ишарйир
дивай.
1. Жарари гъап1уб хилариз рягьят жвуву гъап1уб
к1ваз рягьят. 2. Ляхин жарарин ад жвуван. 3. Суал
фициб вуш жавабра гьациб шулу. 4. ДапДаркну деъ
дюзди улх. 5. К1ваъ саб мелзниин жараб. 6. Жарарин
сир увуз к1уруш яв сир тмунуризра к1уру. 7. Абайи
бализ т1умт1ин багъ тувну бали абайиз т1умт1ин каб
гьяйиф гъап1ну. 8. Гъван гъюрд'ина гъябгъюр, бала
касибриина.
9. Уж'влиз - кьимат писвализ нянат тувру.
10. Гашу хул'ан ут1уккур гъяц1лишну хулаъ уржур.
79-пи илчГихуб. Тувнайи саб жинснан членар кайи
предложенйир лазим вуйи нугъат уьбхюри урхай.
Дурар
саб жинснан фуну членар вуш, йипай.
1. Ич совхоздиз тракторар, машинар, комбайнйир
а. 2. Гъуландар багъбанчивалиин ва малдарвалиин
эллешмиш духьна. 3. Совхоздин бистниъ ужудар
келемар, кьут1ар, картфар хъуркьна. 4. Хут1лариъ,
хярариъ, багълариъ лихурайи гъуландарин сесер
ерхьуйи. 5. Хиварин хозмагдиъ гаран, рукьан,
шюшдин
гъабар масу тувра. 6. Пягьливнариз лигуз жигьил
шубар, кьаби гъарйир, биц!и баяр, аьхю адмийир
дуфнайи. 7. Узу биц1иди вуйиган, ич адаши
аьрабайиъ
итуйи, гьяивнихъ хъитуйи ва гьяивниин илитуйи.
§ 18. Ккат1ат1арццу ва ккат1арццу
предложенйир
Табшуругъ. Предложениейин к1улин членар агай.
Арчул терефнаъ айи предложенйиринна гагул терефнаъ
айи предложенйирин арайиъ фициб фаркьвал аш,
йипай.
1. Жакьв рабхура. 1. Гьарин цирклиин али
жакьв аынкь кади рабхура.
2. Даттли уь-уь anlypa. 2. Ахсрар ккивайизра
зангар даттли зарбди уьуь
anlypa.
3. Аба даахна. 3. Дивандиин кьаби аба
сакитди даахна.
Анжагъ к1улин членарикан арайиз дуфнайи
предложенйириз аьдатнан ккат1ат1арццу
предложенйир к1уру. Месела: Жакьв рабхура.
К1улин членарин гъайри кьюбпи дережайин
членарра кайидариз аьдатнан ккат1арццу
предложенйир к1уру. Месела: Гъарин
цирклиин али жакьв аъшкъ кади рабхура.
80-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва к1улин
членариккан ыДарар ккадатай. Ккат1ат1арццу
предложенйир улупай.
Хъухърумар гъап1у. Мархь и л иву. Кючйир вуйибси
биц1и нирар гъягъюз хъюгъю. Инсанар, мархьлихьан
гуч1 дубхьну, далдайикк ккуч1внийи. Кьюркьлин ц1а
гьеребчу. Мархь гъалинди убгъуз хъюбгъю. Вари
терефарихъанди муч1у гъабхьи. Саб арайилан мархь
яваш гъабши. Зав марцц гъабхьи. Ригъ гьудубч1ву.
Дюн'я аку гъабхи. Биц1идар са-сарди хулариан
удучГвуз
хъюгъю.
81-пи илч1ихуб. Гьаму ккат1ат1арццу предложенйир
ккат1арццай. Дюзмиш гъабши ихтилатниин к1ул
иливай.
Зенг гъиву. Баяр деу. Мялим гъафи. Вари ккебехъу.
Раккник кучу. Фарман уч1ву. Мялимди гьерху. Фармну
к1ул эбху. Урхурайидар гъяаьлхъю.
82-пи илч1ихуб. Саб жинснан членариккан цIарар
ккадатури, предложенйир кидик1ай.
1. Майдандиин к1арари, ччилари, мудрари ук1
ип1ура.
2. Йигъ ригъ алиб, амма мичIлиб вуйи. 3. Шем'яйи
тукандиан кьалмар, тетрадар ва перйир гъадагъу.
4. Баяр-шубар гьяятдиъ жаргъура, ергура. 5. Мик1
гагь явашди, гагь зарбди хъиврайи. 6. Йишвнура,
йигънура даърахрур му гьапГрур ву? Гьарарин
к1ак1аригъ гагь сесер ап1ури, гагь мукьмар ап1ури
фицдар-вуш дугъаз зат дярякъстар ничхрар ергури
айи.
Табшуругъ. Учву ц1арар ккадату гафар
предложениейин
фуну членар вуш, йипай.
1. Ккат1ат1арццу предложенйир фицдариз к1уру?
2. Ккат1арццу предложенйир ккат1ат1арццдарихьан
фит'инди жара шула?
Аьдатная предложение разбор ап1бан къайда
1. Предложение урхай.
2. Пубан кьастназ лигну предложениейин фуну жюре
вуш, йипай.
3. К1улин членар агай.
4. Кьюбпи дережайин членар айивализ дилигну,
предложениейин жюре тяйин апГинай.
5. Предложениейиъ кьюбпи дережайин членар аш,
дурар агай.
Мелзналан разбор ап1бан чешне.
Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура. My
предложение хабар тувбануб ву. К1улин членар дифар
(подлежащее), улуч1вура (сказуемое).
Предложениейиъ
кьюбпи дережайин членарра а, гьаддиз думу
ккат1абццуб ву. Дифар (фицдар?) к1ару определение.
Зав'ин (фициб?) ук1у - определение.
Дибик1ну разбор ап1бан чешне.
Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура.
§ 19. Обращение
Ихь улхбариъ ухьу cap касдиз дих ап1руган,
дугъахъди улхруган, дугъан фикир
ктибтураиибдиина жалб ап1бан бадали, думу касдин
ччвур бисурхьа. Месела: Яда, Исмаил, уву ич хулаз
гъаз гъафундайва?
Шлихъди улхураш, шлихьинди илт1ик1наш,
гьадму кас улупру гафназ вая гафарин ибараииз
обращение к1уру. Месела: Асли, къябак кайир
ишуз мигъитан кГуру предложениейиъ Асли к1уру
гаф обращение ву.
Аьдат вуди обращение ччвур падеждиъ айи,
существительное шулу: Мягъяммад, закур
кьюридра сивиз ук1 убшвуз гъягъюрхъа: саспиган
обращение существительноейин йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи прилагательное вуди шулу:
Хъебехъ узухъ, ужу р.
Гизафси обращение инсанарихьна илдицнайидар
шулу. Шиърариъ, поэзияйиъ жансуз шей'арихьна,
гьяйванатарихьна илдицнайи обращенйирра шулу.
Арабир обращениейихъ чаз тялукь вуйи жара
гафарра {эй, я, дусткас, ягъадаш, я бай, аман жан
ва гь. ж.) шуб мумкин ву.
Предложениейиъ обращение саб члендихъдира
грамматикайин аьлакьайиъ ади шулдар, гьаддиз
обращение предложениеиин я к1улин, я кьюбпи
дережайин член вуди шулдар. Обращениейихьна
предложениеиин членарихьан суалра дивуз шулдар.
Улхбаъ обращение дих ап1бан интонацияйиинди,
хъа бик1баъ запятаяйиинди ва дих
ап1бан ишарайиинди жара anlypy.
Обращение предложениеиин к1улиъ ади
гъабшиш, дидихъ запятая вая дих ап1бан ишара
дивру: My рту з, биц1идариз лиг (Ш.Ш.). Я жан
дада! Дяви ккудубк1ну гьамус сумч1ур йист1ан
артухъ ву (Ш. Ш.).
Обращение предложениеиин кьялаъ ади
гъабшиш, думу кьюбиб терефарихъандира
запятйириинди жара anlypy... Месела: Увузра,
Халумагъа, гъадгъвахъан улхуз аъгъю
дубхьнайиси вуки (Ш. Ш.).
83-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи шиир урхай. Дидиъ
обращенйир улупай.
Йиз дуст, ич бай, сагъул увуз, игитриз,
Лап гьарурин юк1вар гизаф шад гъап1у.
Увкан гъахьну намуслу бай аьхириз,
Табасаран халкьдин кьимат за гъапГу.
Рази гъахьну увкан му ихь гъуландар,
Уву дюрхну гьау гьякь вуйи фронтдиз.
Лап багьа ву ихь халкьариз яв гьунар,
Вафалу дуст, Советарин ватандиз.
Дагъдин аслан, фронтдин юк1в, ул уч1ру,
Ифи гъизмиш, к1вак паплар ка, хил рукьан.
Душмниз гъаних, халкь бадали гьунарлу,
Аьбдуллагь дуст, уву гъярдар ич к1ваълан.
(М.Ш.)
84-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи бендар дик1ай.
Обращенйириккан ц1арар ккадатай, дурарихъ лазим
вуйи
препинанияйин ишарйир дивай.
Аьзиз дагълар гюзел дагълар йиз Ватан
Хил алдабгъай, ап1уразачвуз хаиш...
Жилир вуйиш, белки, игит шуй узкан,
Гьаз узу бабкан гъахьнийк1ан, вуди риш?
Рубас Рубас Йиз аьзиз нир
Туври тарами шид арсран,
Хиял ап1ин, гьаригъ йимиш,
Фу бадали узу инсан
Гъап1унвахъа яратмиш?
(Ш.Къ.)
85-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар обращенйир
вуди
миржиб предложение дюзмиш ап1инай ва ичв
тетрадариъ
дик1ай.
Совхоз, жигьилар, гъуландар, бюлбюл, юлдшар,
дада, дуст, Дагъустан.
§ 20. Аьдатнан ва ктикьу предложенйир
Табшуругъ. Исихъайи предложенйириъ
подлежащйирна сказуемйир агай.
1. Ц1ирц1ари ликарикк 1. Чвлин йигъар
сес anlypa. улуркьну ва кьарнийир
мани уьлкйириз гъит1ирхну.
2. Чвлин йишв багахь
2. Аьхю мик1ари сес
шула.
anlypa, гъавагъдин кюлер
тГурччвура, гъатху к1ажар
жилиина ахьра.
Гьаму предложенйирикан фундар аьдатнандар ва
фундар ктикьдар ву?
Ктикьу предложенйир швнуб аьдатнан
предложенйирикан арайиз дуфна?
Ктикьу предложенйирик кайи аьдатнан
предложенйирин арайиъ фицдар ишарйир дивна?
Предложенйираьдатнандар вактикьдар
шулу. Ктикьдар кьюб вая сабшвнуб аьдатнан
предложенйирикан арайиз дуфнайидариз к1уру.
Месела: Ахсрар ккиву, ва учу рякъюъ уч1вча.
86-пи илчЬгхуб.Шиир кибик1ай. Подлежащйирикканна
сказуемйириккан ц1арар ккадатай. Аьхиримжи бенднаъ
айи таредложенжирита схема дюзмиш ап1инай.
Ч е ш н е : Гьарубдик чан уйин кайи, сулу вари
хътирчуйи.
Жан бай, хъебехъ, аннамиш ап1ин йиз гаф,
Гъит думу вуз гъюру уьмриз даре ибшри!
Ватандиз хайир тув, душмниз мап1ан инсаф,
Гъит яв ччвур варидиз машгьур ибшри.
Ужуди аьгъю дарап1ди хасият,
Алахъу кас уьмрин дустди мидисан.
Уьмриъ бахтлу йихь! Anlypsa васият:
Дугъри юлдаш гъадагъуз шулдар йисан.
(П.Кь.)
87-пи илч1ихуб. Предложениир урхай. Ктикьу
предложенйир швнуб аьдатнан предложенйирикан
арайиз
дуфнаш, йипай.
1. Гьясан гьяйвниинди гъягъюрайи, дугъан шей'ар
айи фургъунра кьяляхъ хъайи каравандихъди гъюрайи.
2. Ригъ алабхънайи, гьавара лалди вуйи. 3. Сабпи
ражари узу гьергунза, хъа узу дугъу гъагну. 4.
Чубнар
рякъюри ад айи, хъа дурарин сесер ерхьурайи. 5.
Акв
мялум гъабши, сиягьятчйир али йишвлан гъиришву.
6. Дугъаз хал адайи, уьл адайи, дугъаз мани anlpy
ва
жан-юк1в anlpy кас адайи, амма дугъу дерд-гъам
зигдайи. 7. Я кючйириъ, я хулариъ адмийир имдайи
вари
гъулан исккан к1ак1нахъна уч духьнайи. (Т.М.).
Табшуругъ . Ктикьу предложениирик кайи аьдатнан
предложенйир чиб-чпик фици кит1раш ва фици жара
anlypain, фикир тувай.
§ 21. Союзар кайи ва союзар ктру ктикьу
предложенйир ва дурариъ дивру ишарйир
Кпикьу предложениейиъ айи аьдатнан
предложенйир чиб-чпик я сеснан нугъатниинди
ясан союзарин кюмекниинди кит1ру. Месела:
1. Гвач1ин дубхъна, ахсрар ккивра аскканди.
2. Кьюрд хъубкъра, амма гъавйир маниди ими.
БикГруган ктикьу предложениирик кайи аьдатнан
предложенйир чиб-чибхьан запятйириинди жара
anlypy.
88-пи илч1ихуб. Сифте союзар ктру, хъасин союзар
кайи
ктикьу предложенйир кидик1ай. Илч1ихбан кьюбпи
пайнак
кайи предложенйир членариз жара ап1инай.
I. Думу булагъ гьадмукьан биц1иб вуки, дид'ан яв
кьушмариз шид тувуз мумкин дар. Учуз душмандиз
ич жил тувуз ккундарчуз, гьаци ич шидра душмандиз
тувидарча. Бали юрт архаинди за гъап1у ва думу
гъюнариинади илипу. Дурар балик кучуз хъуркьдар,
хъа бай дурарин улихь гъвандиз дюзмиш гъаши.
(«Гъван бай» махъвраан.)
П. Уву бизар духьнаву, эрг'вал йивру вахт ву.
Йигъар
лисун гъаши, луфар т1ирхну гъафи. Я узуз гъеебхьу
саб ч1уру хабар адар, я йиз кГул'ина гъафи саб
балакьаза
адар.
(«Гьюлин гьяйван» махъвраан.)
89-пи илч1ихуб. Аьдатнан предложенйир ва, хъа,
амма,
на,ра союзариинди чиб-чпик кит1ри, ктикьу
предложенйир
дюзмиш ап1ури, дик1ай. Лазим гъюру ишарйир дивай.
Кьюрд улубкьу. Гьавйир аьхъю гъаши. Узу гализ
марччарихьна гъягъюраза. Уву дагъдиз гъарах.
Марччлихънар сикинди суфрайихъ деънайи. Марччари
ятгъиъ гъебццу ук1 ип1урайи. Гвач1ин шул. Ухьу
ухди
гъудужвну марччар ккитархьа. ГьапДишвар гъабхьи.
Хъухърумарин сес ут1убччву. Марччаригъ жанавар
гъябхьу.
90-пи илч1ихуб. Шиърин кьат1 кибик1ай. Учву
ишарйир
дюзди дивнуш, ахтармиш ап1инай.
Гъайгъусузар улдудугри ихь рякълан:
К1улиъ т1ауз гьапГраза к1аж ярхлаан
Ватандашар гъягъюрадар йиз к1ваълан,
К1ваз ккунибси кефнаъ а йип дустариз.
Юк1в адруриз дюн'я, уьмур ву фана
Нянат алди дукЬну ккундар саб вахтна.
Багъри Ватан уьбхру касдин вахт дуфна,
Азадвалин женгнаъ а йип дустариз.
Читин вахтна игитур аьжуз даршул,
Бахтлу хьпу илт1ибк1ур дугъан к1ул.
Саб дарш саб йигъ мургужвуваз кьисмат шул,
Зурба гьациб кефнаъ а йип дустариз.
(ЕМ.)
91-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Ва, ра, хъа,
амма
союзари наан саб жинснан членар ва наан аьдатнан
предложенйир чиб-чпик кит1раш, йипай.
1. Абйир-бабар ва урхурайидар мектебдин зализ уч
гъаши. Директори собрание ачмиш гъап1у, ва вари
ккебехъну деу. 2. Хябяхъ дубхьнашра, ч1ат акуди
ими.
Йигънура, йишвнура пограничникари ихь сяргьятар
мюгькамди уьрхюра. 3. Йиз рякъ жикъиб, хъа гъагъиб
гъабхьнийи. Мурсал ч1атна удуч1вна, хъа Мурад
хулаъ
ими. 4. Дашдемирин аба кьабир, амма сагъур вуйи.
5. Гьавйир амсиди ву, амма мархь убгъурадар.
92-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай ва лазим
вуйи
ишарйир дивай. Кьюб предложение членариз жара
ап1инай.
1. Кючйириъ каскьан имдайи гьаз гъапиш муч1у
дубхьнайи. 2. Яркур гьадмукьан гъалинуб вуйики
жил'ина ригъдин нураркьан хъуркьдайи. 3. Мурад
халуйиз бипДидарихъ хъергуз ккун гъабши хъа дурар
рякъру йишвариъра имдарди гъудургу (Къ!*.) 4.
Хьадан вахт ву вари игниъ а ялгъуз Ханум ляхниъ
адар. 5. Люкьру гагь хлинццар гьат1арццуйи гагь
диди
чан к1ул гъарзлан исина эбхуйи (АЖ.) 6. Узу лап
ужуди
гъахьунза хъа учву фици гъахьунчва? 7. Хъютли хиф
гъванариина ипну хъа къяркъри думу жил'ина
абхъайиз дибисну ярквраз гъит1ибхну. (Къ. М.)
8. Хябяхъ шулу амма Паша уьл ип1узкьан хулаз
гъюрдар. (М. Ш.)
93-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи аьдатнан
предложенйир
ктикьдариз илт1ик1ай ва лазим вуйи ишарйир диври,
дурар
ичв тетрадариъ дик1ай.
I. Ва союз кади: 1. Мик1лу сес агЛурайи. Гьюл
т1убччвурайи. 2. Кючейиан сес гъабши. Баб
унч1вихъна
гъушу. 3. Кьавлари мукьам ккебгъу. Жамрар рякъюъ
уч1ву.
II. Хъа союз кади: 1. Узуз тарих ккундузуз.
Аьрифдиз литература ккунду. 2. Трактористари
трактор
хъап1райи. Тумчийи тум алабхьурайи.
III. Амма союз кади: 1. Чиг кивнайи. Жилар кьяши
духьнадайи. 2. Шубуд йигъан гъушча. Чюл
ккудубкГурадайи. 3. Сулейман хюрчаз гъушу. Хюрч
гъабхьдар.
§ 22. Диш улхуб ва дидиъ дивру ишарйир
Сар касди гъапи гафар тмунури гьич саб жюре
дигиш'вал адарди тувбаз диш улхуб к1уру.
Месела: Аълисултну баярихъан гъерху: «Ичв
электростанция наанси а?»
Диш улхуб кавычкиириз гъадабгъуру ва аьхю
гьярфниинди ккебгъну бик1уру. Авторин гафар
улихь гъюрайиган, дурарин кьяляхъ кьюб точка
дивру. Месела: Колхоздин председатели гъерху:
«Вари рази вуйин?»
Диш улхбан кьяляхъ авторин гафар гъюруган,
дурар гьарган биц1и гьярфниинди ккергъну
дикГуру.
Табшуругъ. Предложенйир урхай ва суалариз жаваб
тувай.
1. Узу бабаз гьар йигъан 1. Узу бабаз гьар
к1уйза: «Жан баб, гъач йигъан, жан баб, гъач
ярквраз гъягъюдахьа!» ярквраз гъягъюдахьа,
2. «Гъучагъ вува, аьх к1ури шуйза.
ап1увал хъавухъ, 2. Бабу, йиз гъучагъ
удукьувалра шулвухъ», - вува, аьх ап1увал хъавухъ,
к1ури, бабу йиз тяриф удукьувалра шулвухъ
ап1уйи. к1ури, тяриф ап1ури
шуйи.
1. Жара дап1найидар шлин гафар ву?
2. Фуну предложенйириъ думу гафар дигиш дарап1ди
ва фуну предложенйириъ дигиш дап1ну тувна?
3. Балин ва бабан гафар ухьухьна рукьуз кюмек
ап1урайи гафар фундар ву?
Авторин гафар Диш улхуб
1.Аьлисултну баяри- «Ичв электростанция
хьан гьерху: наанси а?»
2. Аьхирра баярин «Мукьан ужуди
багахьнаси душну дугъу инсанарин юк1вар шад
(Шингъру) гьерху: ап1урайи игитар фужар
ву?»
94-пи илч1ихуб. Сесниинди диш улхуб жара ап1ури,
предложенйир урхай. Диш улхуб жара ап1бан бадали
дивнайи ишарйир улупай.
1. Девриш дугъахъди улхуз хъюгъю: «Уву гьап1рава,
биц1ир, йиз аьрабайиз рякъ тувуз ккадарива?»
2. Бит1 гъябкъюбси чиркквари гьарйир гъап1у:
«Кюмек ап1инай, кюмек апГинай!»
3. «Узу ич хул аз хьади гъарах!» - т1алаб гъап1у
бали.
4. «Узу гьязур вуза», - гъапну девришди.
5. «Узу зазаригъ вердиш вуза, - гъапну
Гъют1рахьми. - Инжиквал адарзуз».
Табшуругъ . Зиихъ тувнайи предложенйирин
схемйир дюзмиш ап1инай. Диш вуйи улхуб кавычкйириз
гъадабгъай, лазим вуйи ишарйир дивай. Авторин
гафар
лепе ц1арниинди, диш улхуб диш ц1арниинди улупай.
95-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, хъасин
кидик1ай.
Диш улхуб, нДарар ккадатну, жара ап1инай.
1. «Хил алдабгъ, бабкан дубхьну йисра дариз»,
к1уру
ччилу. 2. «Дийигъай, чвйир, дийигъай!» - ч1игъ
anlypy маймни. 3. «Гъавум, узу мюгьтал вуза: уву
хьадну гъилихнийва?» - к1уру дидиз зимзру. 4.
«Агь,
уву, уьж! Агь, язид!» - мушв'ин кьасабри Мурадлиз
тягьнийир йивуру. 5. Дугъу, гъагъиди за духьну,
гъапи:
«Узухыга Мусакайиз дих ап1инай». (С.Аъ.) 6. «Учу
ляхнихъан хътакуз ккадарча», - гъапи баяри. (М.Ш.)
К1ваин уьбхяй
1. Диш улхуб хабар тувбан предложение вуди
гъабшиш, дидин кьяляхъ запятаяна тире дивру
(« », — ...).
2. Эгер диш улхуб гьерхбан вая дих ап1бан
предложение вуди гъабшиш, дидин кьяляхъ дуфну
ккуни ишарана тире дивру. (« !-...) (« ? 96пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Лазим вуйи
ишарйир диври, диш улхуб авторин гафарихьан жара
ап1инай.
1. Мялимди гьерху Хулаз фициб табшуругъ тувна,
баяр.
2. Сабири жаваб туву Хулаз миржибпи параграф ва
хьуцДурна юкьубпи илч1ихуб тувна.
3. Узуз даре пуз ккундузуз гъапи урхурайири
сирайихъан за шули.
4. Юлдшар, архаин йихьай! Хил за дап1ну гъапи
Сулейманди.
5. Кьарнийир т1ирхура шад гъаши бипДир.
6. Уву наънан вува, юлдаш гьерху председатели
жигьилихьан.
97-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир,
авторин
гафар хъаъри, диш улхбаз илт1ик1ай.
Ч е ш н е : Мирзагъа ужур ученик ву. «Мирзагъа
ужур ученик ву», - гъапи мектебдин директори.
1. Гъулан малар сивиз хъаъна. 2. Мектебдин бистниъ
урхурайидари гизаф зегьмет зигура. 3. Ярхлаъ акв
мялум шула. 4. Селимат гъулан мектебдин юкьубпи
классдиъ урхура. 5. Дугъан ччвур Бейдуллагь ву.
6. Сунайи сабпи сортнан халачи гъубхну. 7.
Тукандиз
тетрадар гъахну. 8. Русланди вичар адат1ура.
9. Дарсариъ учу урхури, бик1ури шулча.
1. Диш улхуб фтиз к1уру?
2. Бик1руган диш улхуб фици жара anlypy?
3. Авторин гафар фундариз к1уру?
4. Авторин гафар диш вуйи улхбан улихь хьайиган
ва кьяляхъ хъайиган дивру ишарйирикан кидибтай.
§ 23. Диалог ва дидиъ тире
Кьюрин ва кьюрилан артухъ инсанарин улхбаз
диало г к1уру. Диалог дюзмиш шулайи
суаларизна жавабариз репликйи р кГуру.
Бик1баъ сюгьбатнаъ иштирак шулайи гьарсарин
улхуб аьхю гьярфниинди ва ц1ийи ц1арнаан, улихь
тире дивну, ккебгъру.
Месела: Сад йигъан гъуланжакъв ярквраз т1ибхури
шулу. Рякъди гъягъюрайи нежбри дидхъан гъерхру:
-Я жакъв, ягъур ибшри, наана гъябгъюрава?
-Ярквраз гъябгъюраза, халу, - жаваб туеру
жакьвли.
- Ярквраз гъап1уз гъябгъюрава, жакъв?
- Т1улариз гъябгъюраза, нежбер халу.
- Т1улар гъаз вуяв?
-Хал ап1уз, вуйиз.
-Хал danlny гъаз вуяв?
- Швушв хуз, хал ккебгъуз.
(Халкь.)
98 -пи илч1ихуб. Лазим вуйиси препинанияйин
ишарйир
диври, текст бик1ай.
Бална Гьябал к1уру кьюр дуст Дербент шагьриз
гъягъюз рякъюъ уч1вну. Саб кьадар рякъ гъягъбалан
кьяляхъ мурари сари-сарихьан гьерхру. Ухьу
гъягъюрахьа. Хъа душваъ улхру ч1ал ихьуб дар тюрк
ч1ал ву. Ухьуз думу ч1ал аьгъяйинхъа.
Щибди аьгъязуз к1уру санури.
Гьаган улхаган к1уру тмунури.
Мен мен мен к1уру Гьябали
Мен фу к1уру гаф ву
«Мен» узу к1уру гаф ву к1ур.
Дициб бипДи ч1ал узузра аьгъязуз к1уру тмуну
юлдши.
Гьаган увуз фу аьгъяш улупа.
Узуз «Кеф уьчюн» к1уру гаф аьгъязуз.
«Кеф уьчюн» узузра аьгъдаринхъа. Думу лап ихь
ч1ал вуки.
Дар думу тюрк ч1ал ву. Ич гъуншдикан
гъеебхьунзуз.
99-пи илч1ихуб. Яв гъвалахъ партайихъ
деънаиирихъди
диалог дюзмиш апТин ва бик1.
Вари ккудушдар текрар ап1баз вуйи илч1ихбар
100-пи илч1ихуб. Аьхириъ лазим вуйи ишарйир диври,
текст кибикГай. КГулин ва кьюбпи дережаиин
членариккан
ц1арар ккадатай.
Гьясан ч1атна удуч1ву. Ригъ али йигъ вуйи. Гъулан
кючйириъ фужк1а рякъюрадайи. Мани дубхьнайи
марччар гьарарикк сикинди дахьнайи. Дурарин багахь
к1арарра хьайи. Амма дурар кми-кмиди саб дупну
гъудужвну, рижвар за дап1ну, минди-тинди жаргъуз
хъюгъюйи.
Гьясназра мани гъабши. Дугъаз чан юлдшар
кьаст1анси чахьан гьергнайиси рякъюрайи.
(Ш. Къ.)
101-пи илч1ихуб. Шиклиз дикъатниинди лигай. Учвуз
фу рябкъюраш, кидибтай. Хулаъ «Ярквраъ экскурсия»
ччвур али ихтилат бик!ай.
102-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Предложенйириз
характеристика тувай. (Думу аьдатнануб, даршиш
кпикьуб
вуйин; хабар тувбануб, гьерхбануб вая дих ап1бануб
вуйин;
ккат1абццуб дарш ккат1ат1абццуб вуйин?) Диш улхуб
аш,
улупай.
ПЮСТАХАНУМДИН ИГИТВАЛ
Мидкан учуз азербайжан риш Пюстаханум
Мамедовайи Артекдиъ ихтилат гъап1нийи.
Саб ражну майдандиз яд кас адахъу. Дугъу наанвуш
чан палтар гъяч1яргънийи. «Рякъру гьялариан,
зазаригъян гъюдуч1вну», - фикир гъап1у
Пюстаханумди. Хъасин дикъатниинди гъилигу ва
гъавриъ гъаши: яд, лап яд ад ми дуфна. Яд кас
шуран
багахьна гъафи ва рубна мурсул хьадарин увухь
к1ури,
гьерху, Пюстаханумди гьамус хурза к1ури жаваб туву
ва хулаз гъажаргъу. Хулаъ аьхю абана аьхю бабт1ан
адайи. Гьигьлан духьнайи шуру гъапи: «Ккудубк1,
аба,
заставайиина гьяракат ап1ин! Майдандиина яд кас
дуфна. Узу думу дерккурза». Пюстаханумдин мухриин
«Гьюкуматдин сяргьятар уьрхбаъ тафавутлу хьпаз»
к1уру медаль ал.
Читин гафар: Артек, застава, сяргъят, яд кас.
103-пи илч1ихуб. Гьаму ккат1ат1арццу предложенйир,
дополненйир, определенйир ва обстоятельствйир
гъяъри,
ккат1арццай.
Ахсрар ккивра. Малар адаура. Ху хъебгра. Гъюр
гьебгра. Ккуккум рабхура. Луф т1ибхура. Хялар
дуфна.
Йиф убгъура.Москва улхура.
Урхурайидарин аьгъювалар ахтармиш ап1бан
бадали суалар
1. Предложение фтиз к1уру? Дидин аьхириъ фицдар
ишарйир дивру?
2. Хабар тувбан предложение фицибдиз к1уру?
3. Дих ап1бан предложение фицибдиз к1уру?
4. Гьерхбан предложение фицибдиз к1уру?
5. Подлежащее фтиз к1уру? Диш дополнение фтиз
к1уру?
6. Сказуемое фтиз к1уру?
7. Фицдар членариз к1улиндар ва фицдариз кьюбпи
дережайиндар к1уру?
8. Определение фтиз к1уру?
9. Дополнение фтиз к1уру?
10. Обстоятельство фтиз к1уру?
11. Ккат1арццу предложенйир фицдариз ва
ккат1ат1арццдар фицдариз к1уру?
12. Кпикьу предложение фицибдиз к1уру? Дидик
кайи аьдатнан предложенйир чиб-чпик фици кит1ру?
13. Диш улхуб фтиз к1уру? Диш улхбаъ фицдар
ишарйир дивру?
14. Аьдатнан предложение фицибдиз к1уру?
15. Саб жинснан членар кайи предложенйир
фицдариз к1уру?
16. Обращение фтиз к1уру? Дидиъ фицдар ишарйир
дивру?
17. Диалог фтиз к1уру? Дидиъ фицдар ишарйир
дивру?
ФОНЕТИКА, ГРАФИКА ВА ОРФОГРАФИЯ
§ 24. Ккергъбан классариъ сесерин
ва гьярфарин гьякьнаан аьгъю гъап1дар
текрар ап1уб
104-пи илч1ихуб. Р. Гьямзатовдин «Бабан ч1ал»
к1уру
шиир дикъатниинди урхай. Жара существительнйир
гъядягъюри, кидик1ай. Гьар гафнаъ швнуб сес аш
йипай,
ва дурариин ударение дивай.
Бабкан гъахьунзу узу тик дагълариъ,
Душваъ гъяр'ан зарбди жабгъурайи нир.
Йиз кьяб'ин бабу, ипну чан к1ул мухриъ,
Авар чГалниинди кГуйзуз мяълийир.
К1ваинра илмишул, мумкин ву, дугъан,
Узу йиз уларлан нивгъар рузури,
«Дада» к1уру гаф вуди сифте варт1ан
Гъапи йигъ гъахи авар ч1алниинди.
Адашди ктитури шуйзуз махъвар,
Дицдар сарун сариканра гъерхьундарзуз.
Даршул дицдар уччвудар, сюгьюрлудар Дурар
бабан ч1алниинди ктитуйзуз.
БипДиган узуз мяълийир ва махъвар
К1ури гъаши йиз бабан ч1ал ккундузуз.
Амма, варидарикан дап1ну дустар,
Ярхла йишвар жара ч1алну улупзуз.
My ч1алну узуз йиз ватан улупну,
Думу таниш дару йишв айиб дар гьич.
Ва узу, дагълуйин бали, лап к1ваан
К1ураза: гьадмура ву йиз ч1ал бабан.
105-пи илчГихуб. Гафар ерхьури урхай.
Хал, кал, мал, лал, зал, шал, ч1вал, цал, гал.
Гьаму гафарин варидин мяна сабсиб вуйинхъа?
Гафар ичв тетрадариз кидик1руган, дурарин мяна
дигиш ап1урайи гьярфариккан ц1арар ккадатай.
106-пи илч1ихуб. 1. Исихъ тувнайи гафар урхай.
Гьарсаб
гафназ ц1ийи мяна туврайи ачухъ сеснан гьярфар
улупай.
Хал, хил, хюл, хул; гал, гил, Гюл; фал, фил;
к1арар,
к1ирар, к1урар; халар, хилар, хюлар, хялар, хулар.
2. Учвура, гъидирчнайи гьярфар гъяъри, исихъ
тувнайи
гафарикан нДийи мянайин гафар дюзмиш ап1инай ва
гъяу
гьярфариккан щарар ккадатай.
К1...р, к1...р, к1...р; н...р, н...р, н...р;
Хали...,
Хали..., Хали...; ш...р, ш...р, ш...р.
107-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафарин мяна дигиш ап1урайи ачухъ сеснан
гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан
гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
1. Халид ва Халил лап улдукьу дустар вуйи.
2. Халилиз Хамиса, хъа Халидриз Халиса к1уру чйир
айи. 3. Эгер у вуз яв палат марцциди гъубзну
ккундуш,
ляхнихъ хъайи вахтна халат алабхь. 4. Варта хара
чанта гъадабгъну базариз гъягъюрайи. 5. Серт1ларна
ЗертГлар гъунши гъулар вуйи. 6. Серт1ларин саб пай
Сегьлик к1уру гъулаз удуч1вну гъушнушра, саб
кьадар
хизанар душваъ хъана ими. 7. Амма ЗертГлар вари
Огни шагьриз кюч гъахьну. 8. Жавад ухдитГан, жасад
зяиф дубхьну, аьхниъ ахъна. 9. Айбикайи, хялар
кьабул
ап1бан бадали, хулар гьязур апГурайи.
§ 25. Фонетикайин гьякьнаан уьмуми
мялумат
Ч1алнан сесерикан улхру илимдиз фонетика
к1уру.
Ч1алнан сесер улхбан гьендемарин кюмекниинди
арайиз гъюру.
Улхбан гьендемар - гъурдлар, кьаркьар, дюд,
ушвнин ва хъюхъярин бушлугъар, мелз, спар ва
к1вант1ар ву.
Улхбан гьендемар
1. Дюд. 2. К1алхан. 3. Ушвнин
бушлугъ. 4. К1вант1ар. 5. Сил-бар.
6. Мелзнан к1ак1. 8. Мелз-нан кьаб.
9. Ушвнин гъваан к1ак1. 10. Ушвнин
гъюдли гъваъ. 11. Ушвнин ижми
гъваъ. 12. Хъюхънин бушлугъ.
Гьарсариз аьгъяди ккунду: улхруган гьава
гъурдлариан ч1атинди адап1урхьа. Думу
кьаркьриъди дюдниъ убч1вру. Дюдниъ сес арайиз
хуру назук пердйир (гажар) а, дурарик ч1атинди
удубч1вурайи гьава кубк1ган, дурар гук1ни шулу
ва сесер арайиз гъюру.
Ч1алнан сесер арайиз гъюбаъ мелзнан,
к1вант1арин ва силбарин вазифа лапра аьхюб ву.
Табшуругъ.
1. К1вант1ар уьлч1юкьну ча, май, хил, халу, саб
гафар
пуз чалишмиш йихьай. Гъабхьнийин учвхьан?
2. Гьамус гьадму гафар мелзнан ва силбарин
иштираквал адарди йипай. Пуз шули айин?
3. Hyp, маъ, гьяят - к1уру гафар хъюхънин ппулар
дюч1юркьну пуз чалишмиш йихьай. Учву фу гьисс
гъапГунчва?
108- пи илч1ихуб. Гьаму гафар сес хъади урхай.
Гьарсаб
гафнак кайи улхбан сесер швнуб вуш, йипай. Дурар
фицдар
гьендемарин кюмекниинди арайиз гыора?
Нагъма, Ч1вурдаф, селлер, илим, ургъ'ар, Мажвгул,
сиф, бай, Эмна, кьамкь, жакьв, швеъ, зав.
Сесер арайиз хурайи пердйир дизигну к1урайи
вахтна, дурар зарбди гук1ни шулу ва сес зил шулу
(зурна, далдабу, ваз), хъа пердйир буш гъап1у
вахтна дурарин гук1нишин зяиф шулу ва сес лал
шулу. (Шаф, пул, Цалак).
109- пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи т1алабар урхай.
Дурар
тамам ап1уб гьаз чарасуз вуш, фикир тувай.
1. Гьялак дарди улхай ва урхай.
2. Гафар к1уруган, гьарсаб гаф ва гафарик кайи
гьарсаб сес дабтГну йипай. Гафар хът1юкьюри вердиш
махьанай.
3. Гафарин арайиъ лазим гъюру йишвариин энгел
хьуз дубгъай.
4. Сесерикан гафар дюзмиш ап1руган, сеснан
нугъатариз фикир тувай. Диди хъпехъурайир гафнан
мянайин гъавриъ хьуз кюмек дап1ну ккунду.
5. Ударение ва логикайин ударение дюзди дивуз
к1ваълан магьап1анай. Ч1алнаъ дурарин эгьемиятра
аьхюб ву.
110-пи илчГихуб. П. Ершовдин «Гъузгъун дайча»
махъвраан гъадабгънайи гьаму кьат1 адахъну урхай.
Урхруган, учву зиихъ тувнайи т1алабар тамам
anlypam,
фикриз гъадабгъай.
...Йишв гъафи. Гьудубч1ву ваз...
ХутГлиъ гъилицу Иван,
Вари уьбхюри уликк.
Хъасин деу саб гьарикк
Уьлиз йивури кьапДар,
Гьисаб ап1ури хядар...
Сабпну гьацГкьялаъ йишван
«Гьи-гьи!» Гъарабгу гьяйван...
Дишла гъедергу Иван,
ХутГпиз гъилигу хилккан Чардиъ
йифси лизи хвар,
Эрхну гъизилин кушар,
Либцура, фурсар кади,
Чар ч1абк1ури ликари
«Эгье-гьей, угъри, яваш,
Аьхир улупва яв маш...
Аьлхъюри айна уч'ин?
Элеарза яв кьял'ин, К1ури
гъушнийи Иван
Ихтиятди чардигъян
Ва, рижв дибисну гьяйвнин,
Улурсу дидин кьял'ин,
Деу, хилиъ бисну рижв,
Кьяляхъинди улихьишв.
§ 26. Ачухъ ва ачухъ дару сесер арайиз гъюб
Табшуругъ I. Гафар урхай. Дурарин мяна дигиш
шулайивал фит'ан ву?
1. Нар, нир, нур. 2. Камал, камах, дамах, чамах.
3. Гъван, гъян, гъюн. 4. Гъул, гъуш, гъун, гъуз.
5. Зав, заз, зах, загъ.
И. Гьаму гафар тетрадариз кидик1ну, ачухъ сеснан
гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан
гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
III. Исихъ тувнайи гьярфарикан сабан ачухъ
сеснандар,
хъа ачухъ дару сеснандар йипай: гь, б, а, у, с,
аь, т, уь, з,
ы, хъ, л, и, ч.
Фуну сесер ушвниан адаъруган гьава ч1атинди
ачухъди удубч1вуру, фуну сесер адаъруган,
мелзнан, силбарин, к1вант1арин терефнаан
манигъвал арайиз гъюру?
Чиб арайиз гъюбаъ ачухъ сесер ачухъ дару
сесерихьан фит'инди жара шулаш, йипай.
Ачухъ сесер арайиз гъюруган, яна ушвниан
адаъруган, улхбан гьендемарин терефнаан саб
жюрейин манигъвал арайиз гъюрдар. Дурар марцци
дихнакан арайиз дуфнайидар ву (а, у, уь, аъ, о
ва ж.).
111-пи илч1ихуб. Макьала, гъидирчнайи ачухъ сеснан
гьярфар гъяъри, кибик1ай. Дидин мянайиз фикир
тувай.
Биц1ир...хьан адмийирин к...мек дарди улхуз аьгъю
ап1...з шулинхъа?
Ваъ, думу саб в...хтнара удукьру л...хин дар.
Ил...мдиз биц1идар ч1урдин гь...йванатари:
жан...врари, гъафл...нари, маймн...ри, шве...ри,
ва
гьятта марччл...ра д...рхну аьгъя. Ва думу
адм...йир гь...
йванатари инсан...рин ч1ални...ди ваъ, хъа учв
гъ...рхю гьяйван...тдин ч1...лниинди улхури
гъахьну:
ж...наварси рабг...ри, маймниси ч1в...т1ар ап1ури,
м...рччси рябх...ри. Аьхю зегьметнииндит1ан
хъ...син
дур...риз адмиси улхуз ул...пуз шули
гъабхь...идар.
Димели адми бабк...н шлуг...нт1ан улхуз шлур вуди
хъиршдар. Думу удукь...вал адмий...рин гьар
йигъ...ндин к1ваант1ан вуйи кюм...книинди арайиз
гъюру.
112-пи илч1ихуб. Учвуз аьгъю Дагъустандин
шагьрарин
ччвурар дик1ай ва ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар
ккадатай.
113-пи илч1ихуб. Ачухъ сеснан гьярфариинди
ккергърайи гафар фундар вуш, йипай.
Гъушт1ил, Ярагъ, Вечрикк, Рубас, Афна, сяаьт,
аьраба, кашу, Айханум, Мягьямад, Урзигъ, Шефи,
Ибрагьим, Абумуслим, Хив, ахсрар, Яряли, Зюгьре,
арх, У луз.
114-пи илч1ихуб. Сифте урус ч1алнаъ ишлетмиш
ап1ури,
табасаран ч1алнаъ ишлетмиш дарап1ру, хъа табасаран
ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури, урус ч1алнаъ ишлетмиш
дарап1ру ачухъ сесер кайи гафар гъядягъюри, кьюб
дуниъди дик1ай.
Ризван мектебдиъ «отлично» кьиматариз урхру
ученик вуйи. Уьсманра дугъан кьяляхъ гъуздайи.
Ризванди фотокружокдиъ гьязур гъап1у шиклар Аьдил
мялимдиз гизаф кьабул гъахьниии ва думу шикларин
выставка мектебдиъ ачмиш агЛуб тек лиф дивнийи.
Выходной йигъан Уьмарна Аьйнара мурариз кюмекназ
гъафнийи ва шиклар керхру йишв гьязур гъагЛнийи.
Урхурайидариз шикларик варит1ан «Ич мектебдиъ
ёлка» ва «Аьраба ва машин» к1уру шиклар кьабул
гъахьниии. Сяаьт сабдиъ выставка гьязур
агЛурайидарин багахьна мектебдин директорра
адахъу.
Дюз гъапиш, баяриз му чпин сирикан саризра аьгъяди
ккундайи, амма гьап1дивахъа, директорихьан жин
ап1уз
шлуб фук1ара ад ар.
Ачухъ дару сесер улхбан гьендемарин терефнаан
саб фициб-вуш манигъвал ади арайиз гъюру (б, в,
д, т, з, ш, с ва ж].
Гьаци хьпаз дилигну садар ачухъ дару сесер
дихнаканна фишфишнакан арайиз гъюру (б, в, ж,
з, хъ, къ ва гь. ж.); тмундар марцци фишфишнакан
арайиз гъюру (п, ф, с, ч, к1, гь ва гь. ж.).
115-пи илч1ихуб. Шубуб-юкьуб ражну д-т, г-к, в-ф,
гъ-гь, хъ-хь, ж-ш сесер ачухъди адахъну йипай.
Дурар
улхбан фуну гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюраш,
йипай.
116-пи илч1ихуб. Гьаму шиклиз ва табиаьтдин
гьялариз
лигури «Гъизилин чвул» к1уру хулан сочинение
бик1ай.
117-пи илч1ихуб. Шиир адахъну урхай. Жара дап1найи
гафарик швнуб ачухъ ва швнуб ачухъ дару сесер каш,
йипай.
К1ваз гъапиза: «Сабур ап1ин, йиз аьзиз,
Гьялак мабхьан, шулва хабарсуз бизар.
Ухшар вуди къефсиъ абхъу тек ничхриз
Ебгурава мухриъ йивури хлинццар.
Гъапну юк1ву узуз сабпну пашманди:
«Азад ап1ин шулуш ижми къефсиан.
Белки, айк1ан гъи дюн'яйиъ гьудрубк1ди
Ялав анжагъ ут1убччвурай йиз айт1ан.
Инсанарин арайиъ ерц1уз мирккар,
Белки, уьмриз ц1ибт1ан ккунди имдайк1ан,
Белки, ккунди айк1ан узкан саб удар,
Деебт узу, гъит гьадмукьан хьуз узкан...
(П. А.)
118-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир
учвхьан
шлубкьан чкиди урхури, швнуб ражну дюзди пуз
удукьуруш, фикир тувай.
1. Дярч1вгъярин гъюлягъ лизи рижв хъайи iilapy
лич1.
2. Мухан хюйин хьуб хинк1.
3. Хумаъ хьуб хук1у.
4. Халгъарин гъулаъ хьур кавха.
Сарун ихь халкьдин фицдар чки-чкиди к1уру келимйир
аьгъячвуз?
§ 27. Сесер ва гьярфар
119-пи илч1ихуб. Тувнайи гафар сифте ачухъди
адахъну
урхай, хъа тетрадариз кидик1ай. Ухьуз рякъюрайи
гафар
фиткан арайиз дуфна?
балугъчи силисчи Суварат
габан фягьла астакан
аьмлюхъ жюнерг бегьли
халкь муштулугъ аьраба
уьлке шагьид уьрдег
орден Дербент Шагьзада
Улхруган гафар арайиз хурайи сесер бик1баъ
гьярфариинди улупурхьа. Гьаци вуйиган, сесер
ушвниан адаурхьа ва ихь ибариз ерхьуру. Гьярфар
дик1урхьа ва дурар ухьуз рякъюрхьуз.
Амма, къайд ап1уб лазим вуки, гьарвахтна ухьу
фици улхураш, гьаци бик1урира шулдархьа.
Месела: урхуб, рахуб бирхубстар гафар дигиш
ап1руган аьхириъ айи -«б» «п»-си урхурхьа, (урхпу,
рахпу, бирхпу), амма бик1руган «б»-йиинди
бик1уру.
120-пи илч1ихуб. Предложенйириъ жара дап1найи
гафар
кидик1ай. Дурар саб формайиан жара формайиз
илт1ик1руган, фицдар дигиш'валар гъахьнуш, йипай.
1. Келемдин штилар ухдит1ан кудуч1вну, амма
памадрин штилар ктуч1вуз кьан aniypa. 2. Йиз муре
л ар
явдарт1ан лизидар вуйи. Лизистар гъюдюхнийиш,
явдарра уччву рангнандар шуйи. 3. Сивинкюлин
гьарар
чиб-чпихъди гьюжатнаъ айиси рякъюйи. К1аж
алдабхьру вахт ухдит1ан дуфнашра, дурари мегьел
дучурхнайи гъатхустар к1ажар уьрхюрайи. 4. Ярхла
Оренбург чюллериъ, ригъ бисбаз лигбан бадали, йишв
тешки л гъап1нийи. 5. Палтар дирхбу бабан
тГубарикан
урхъар кадахьна, хъа ухьуз дугъан кьадри адархьуз.
6. Яв вари фикир урхбаз сарф ап1ин, аьзиз хтул!
Ихь ч1алнаъ кьюб сеснан йишв'ин саб гьярф (г,
ж, з, уь) ва саб сеснан йишв'ин кьюб гьярф
ишлетмиш ап1барра алахьуру (аь-я, уь-ю).
Месела: 1. гаргар (рабхру) -гаргар (мягьсул)
жилар (инсанар) -жилар (мулкар)
сив (хифран) -сив (дагъ)
зимз (гьяшарат) -зимз (йимишдин гьар)
2. Уълке, уърдег, амма Уьсман, уъмур
вая аъраба мярхяр; уьрушин гъюб.
121-пи илч1ихуб. Предложениир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ айи я, ю гьярфари фицдар сесерин
йишв
бисураш, улупай.
1. Аюбризна Саядриз гагайи сат1ланди мярхяр
гъадагънийи. 2. Юнус, юрккагъ дюбгъну, ярквраан
гак1влар хьадарди кьяляхъ гъафну. 3. Адмийири гъюр
ягъурсузуб вуди гьисаб anlypy. 4. Асият хала Ягь'я
халуйин хпир ву. 5. Хябяхъ шули туристар Ая-Махи
к1уру гъулаз ктахъу. 6. Табасарандиъ яркур адру
йишвар тек-бирра рякъюб мумкин дар.
122-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гъяъри,
предложениир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ
дик1ай.
Кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан
гьярфариккан дДарар ккадатай.
Ягъдигъ, Юргъа, Марият, уюгъ, Гюллер, яшар,
аьзият, Минаят, уьмур, заз.
Зиихъ тувнайи мисалариан рябкъюрайиганси,
гьарубди кьюб сеснан йишв бисурайи гьярфар
ухьузра ахьуз. Дурар я (й + я), ю (й+у), е (й+э)
ва урус чГалнаан дуфнайи ё (й+о).
Месела: ягъурлу (йагъурлу), юргъа (йургъа),
ергуб (йэргуб), щётка (щиотка) вая ёлка (полка).
Къайд. Чак кьюб сес кайи ё гьярф ухьу анжагъ урус
чГалнаан гъадагънайи гафариът1ан ишлетмиш
ап1дархьа.
Кьюб сес кайи е, ё, я, ю гьярфар чпин асул
мянайин йишв'ин дик1руган, гафнан к1улиъ ва
ачухъ сеснан гьярфнан кьяляхъ ишлетмиш aniypy.
Месела: ягълухъ, юрт, баяр, Европа, ери, ёлка.
Ухьуз саб сес кьюб гьярфниинди улупбан
дюшюшарра гизаф ахьуз. Саб сеснан йишв'ин кьюб
гьярф гизафси гафарин мяна дигиш ап1руган,
ишлетмиш aniypy.
Месела: чил-ччил, марц —марцц, пул-ппул ва
гь. ж.
123-пи илч1ихуб. Шиир к1ваъланди аьгъю ап1инай.
Думу фикриан тетрад ариъ дик1ай ва саб сеснан
йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи кьюб гьярфнаккан ц1арар
ккадатай.
Юлдшар, гьаму аьжаб зурба
Мисибатнан кьюрд гъабхьнуки.
Ццийин йифар айи турба
Кьюб к1улра бушуб гъабхьнуки...
Хъяркьну вари айи рягънар,
Миркк духьну лицурай рякъяр.
Эбелцнин улихь хьайи йигъар
Хъана ижмидар гъахьнуки.
Эй, Сулейман, гьарай мап1ан.
Герек дар, гъудужв гьамускьан.
Адауз даршлу раккнар'ан
My гъюнар ккуру гъахьнуки.
(С. С.)
§ 28. Ачухъ сесер. Гъалин ва назук
ачухъ сесер
124-пи илч1ихуб. I. Ч1алнан сесер фици арайиз
гъюрайидар вуш, к1ваин ап1инай.
П. Гъяжибугъда, эвел, художник, аънт1икъа,
выставка
к1уру гафарик кайи ачухъ сесер йипай.
Ухьу улихьна къайд гъагЛганси, улхбан
гьендемарин терефнаан саб жюре манигъ'вал
адарди арайиз гъюрайи сесериз ачухъ сесер к1уру.
Табасаран ч1алнаъ 9 ачухъ сес а (а, аь, и, ы, у,
уь, о, э). Уь-йи кьюб жюре сес тувру: уълке, уъмур
ва гь. ж.
Бик1баъ дурар 12 гьярфниинди улупуру: (а, аь,
и, ы, у, уь, о, э, е, в, то, я)
125-пи илч1ихуб. Шиир сабан фагьумлуди урхай,
хъасин
кибикГай. Ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар
ккадатай.
Гъач к1уразуз
Йиз байвахтнан уьлкейи,
Душваъ гьарган
Албагну а ук1на чиг.
Нирин кьялаъ
Вазлин гъизил лемчейиъ
Убсуз ккунди
Хъилибцура арсран чич1.
Сюгьрин мяъли,
Гъюдру ккебгъу гюнейиъ,
Гагьму, гагьтму
Дагъди anlypa текрар,
Ягъли гъарзлан
Урсра мич1ли дюгьнейиъ
Чвулин сабпи
Уф кубк1ну гъургу к1ажар...
(Ш. Къ.)
Фуну ачухъ сеснан гьярфари кьюб сеснан йишв
бисураш, йипай.
Хъана текрар ап1урахьа: Урус ч1алнаъси ихь
ч1алнаъра е, ё, ю, я гьярфари кьюб сеснан йишв
бисура (якъ-йакъ, Юзбег-Йузбег, екв- йэк1в,
ёлкаполка).
Я, ю гьярфар сарун фицдар дюшюшариъ
ишлетмиш anlypyrn, к1ваин ап1инай.
126-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариъ кью-кьюб
сеснан йишв'ин ишлетмиш дап1найи назук ачухъ
сесерин
гьярфариккан -саб, гъалин ачухъ сесерин
гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
мая
маямаяк
кк юргъ
юргъюргъа
аа Эсе
ЭсеЭсед
дд
буюр кьяб Жюм'э
щётка ергюх ёлка
гьяясуз Юлчибег Азия
Ачухъ сесер гъалиндариз ва назукдариз жара
шула. Гъалин ачухъ сесер ушвниан адаъруган,
мелзнан кьаб цГибди за ва кьяляхъинди шулу (ы,
у, о, а).
Назук ачухъ сесер ушвниан адаъруган, мелзнан
к1ак1 ц1иб за ва улихьинди шулу (и, э, к1вант1арин
уь, кТалхандин уъ ва аъ).
127-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Назук
ачухъ
сеснан гьярфариккан саб, гъалин ачухъ сеснан
гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Ац1у гафарт1ан ч1илли афрар ужу ву. (Мисал.)
2. Ихь уьлке кьадар адрубкьан девлетарихьди
абц1на.
3. Ичв юрд аьгъю агЛинай, ахтармиш ап1инай.
4. Жюнерги гьап1раш гъябкънийвуз? 5. Сарун лизи
гъахьну хябяхъдин ахсрар. 6. Уву яв тяриф мап1ан,
гъит халкьди яв тяриф ап1ри. (Мисал). 7. My цалик
керхнайи хпир фуж вуячв, гьарсаб хулаъ дугъан
сурат
гьаз аячв? (KI. Мягьмуд). 8. Алафар гьязур агЛуз
удуч1вну шубудпи йигъ вуйи. Гагь мушвхъан, гагь
тушвхъан мяълийирин сесер ерхьуйи. (Э. Гьяжиев).
128-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи ачухъ сеснан гьярфар
гъяъри, гафар кидик1ай. Дюз вуйивал орфографияйин
словариан ахтармиш ап1инай.
Х...нча, чайн...к, юлд...ш, Экс.р, дерг...с,
дегь...,
бал...гъ, к1ур...б, ажд...гьа, лемб...ку,
ш...гьид, г...згю,
в.-ходной, ат1н..., б...лбюл, к...лхоз, чекм...чи,
ашх...на,
елк...н, пар...ход.
129-пи илч1ихуб. I. Ятагъ, Аюб, баяр, Абрият,
жюлег
гафар гъяъри предложенйир дюзмиш ап1инай ва
дик1ай.
Аьхиримжи предложение членариз разбор ап1инай.
II. Кагъаз урхай. Чпин асул мянайин йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи е, ё, ю, я гьярфар кайи гафар
йипай.
Гьюрматлу Ярмет!
Узу яв кагъаз гъадабгъунза ва гизаф юк1в хъади
гъурхунза. Диди узуз ихь бай вахтар к1ваин
гъап1ну.
К1ваин илмияв, ухьу ярхи йигъди жара юлдшарра
хъади фици ярквраъ жакьварин мукьмарихъ
хъпехъури шуйиш?
Гьюрматлу Ярмет, учу ук1ан эплар дивну, экинарихъ
хъюгънача. Гъи Кумсиятра гъяркъюнзуз. Дугъу
кмикмиди
яв гьякьнаан гьерхри шулу.
Узу багарихьди я Евлахдиз, я Еревандиз гъягъбанди
вуза. Ихь гъулаъ фу хабар а? Яв риш Сабиятди
юкьубпи
класс ккудубк1нийин? Ихь юлдшарилан Самурхандилан,
Якьубдилан, Гьямзатдилан - йиз ерина
духьну хабар алдагъ ва саламар йип.
Яв дуст Аьлихан.
III. Хулаъ учвура ичв дустраз гьамциб кагъаз
бик1ай.
Конвертдин зиин адрес йивуз аьгъю ап!инай.
Ачухъ сеснан кьюжли аъ, уъ гьярфар гафнан ва
слогдин к1улиът1ан ишлетмиш ап1дар. Слогдиъ
думу гьярфарин ерина я, ю гьярфар дик1уру.
Месела: аъраба, сяаът, уъгъю, амма ляхин, дяви,
кюкю, Мюгьюр.
130-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, хъасин жара
дап1найи гафар гъядягъюри, кидик1ай. Гьадму
гафариъ
саб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи я, ю
гьярфариккан
саб ц1ар, кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш
ап1урайидариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Январь кьюрдун кьялан ваз ву. 2. Уюнбаз
сягьнайиз удубч1ву. 3. Шем'я шагьриз душна.
4. Хъюл'ан Юлчибеган шаф гук1ни гъабши (М. Ш.)
5. Габнар дишла мугъаят хьуз хъюгъюбси, ярхла
сесну
мялум гъап1у гъюрайир (А. Ж.) 6. Юкьуб тереф ул
илт1ибк1ну лигай ичв ифдихьди ва амк1ухьди ац1найи
хутГлариз, хярариз ва багълариз (М. X.) 7. Яракьлу
нукрар гъул вуйибси гъарагъу. (М. X.) 8. Рякъюн
гъирагъдиин али батлагъдигъ гъюбар рахурайи.
(М. Хангишиев).
131-пи илч1ихуб. Шиклиз лигури, жикъи сочинение
бик1ай.
Сочинениейиз план.
1. Шиклиъ йискьубан фуну вахт улупна?
2. Думу ухьуз табиаьтдин фицдар лишнариан аьгъю
шула?
3. Кьюрдну инсанар фицдар ляхнариин машгъул вуди
шулу?
4. Гьаз биц1идарин кьюрд варит1ан ккуни вахт ву?
5. Учву кьюрдну фицдар тамшир ап1ури шулчва?
6. «Йифун аба» ап1урайи баяриз ччвурар тувай.
Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар агЯбаз суалар.
1. Фонетика фтиз к1уру?
2. Ч1алнан сесер фици арайиз гъюра?
3. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб фаркьвал а?
4. Ачухъ сесер фицдариз к1уру ва дурар швнуб ву?
5. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фундар
вуш, йипай.
6. Ачухъ сесер фицдар жюрйириз жара шула?
7. Кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фила чпин,
асул мянайин, фила жара сеснан мянайин йишв'ин
ишлетмиш anlypa?
§ 29. Ачухъ дару сесер
Табшуругъ. Гъаму, дагъур, дергес, табушв к1уру
гафар сабшвнуб ражну адахъну урхай. Дурарик кайи
ачухъ
дару сесер фйир вуш, йипай. My сесер фицдар улхбан
гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюра?
Дихнакан ва фишфишнакан вая марцци
фишфишнакан арайиз дуфнайи сесериз ачух ъ
дару сесер к1уру.
Бик1баъ дурар 33 гьярфниинди алупура: б, в, г,
гъ, гь, д, ж, з, й, к, къ, кь, к1, л, м, н, п, nl,
р, с, т,
ml, ф, х, хъ, хъ, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, ъ.
132-пи илч1ихуб. Макьала адахъну урхай. Ачухъ дару
сесер ушвниан удуч1вбаз фикир тувай.
Ч1атху жандкин, гъумрал жигьил адми улхурайи
гъарзухьинди илдицну, зурба амфитеатриъси
дугъужвнайи ва деънайи адмийири дагъдин хайлин
йишв дибиснайи. Сар жигьил улхурайи. Дугъан унт1аз
амк1ун чиг ут1убччвнайи. Дугъан гъвалахъ гъарз'ин
лизи мужрийир ккайи гьюрматлу кьаби адмийир
дийигънайи. Лисундин вахтнан ил бисру, манишин
лалди дагълариин дийибгънайи...
(Э. Капиев).
133-пи илч1ихуб. Ачухъ дару сеснан гьярфариккан
цДарар ккадатури, гафар кидик1ай. Бязи гафар гьаз
аьхю
гьярфниинди дидикГнаш, йипай.
мяхъ аяз бахча арчил
к1ари Кьаркьул ушвхъяр китаб
Ругъац бригадир гунт1 Руслан
Шамсудин Кюрягъ амс яркур
айван Мевлют чугъундур Дербент
гьяйван майдан Сурижат пионер
Табасаран ч1алнаъ гафариъ жутди (гъушади)
гъюру ачухъ дару сесер алахьуру. Дурар бик1баъ
кьюб гьярфниинди улупуру.
Месела: чюллер, гъятта, амма, сессуз ва гь. ж.
134-пи илч1ихуб. Жут ачухъ дару сеснан гьярфар
кайи
гафариккан пДарар ккадатури, макьала кибик1ай.
Телли бабаз Тават к1уру хтул риш айи. Думу риш
пДиб деллурсир вуйи. Таватри к1уллан ягълухъ
алдабгъну гъябкъган, Телли баб учвра деллу шуйи.
«Уву гьап1ру миллет вува, - к1уйи дугъу, - аьрнамус
адрур». Амма Таватри бабан гафар гьяспикк ккаъдаии
ва чаз ккунибсит1ан лицдайи. Риш мют1югъюр даруб
аьгъяди, Телли бабу дугъаз миннат anlpy вахтарра
шуйи. Уву фицир инсан вува, гьарган к1ул'ин баттил
алирси лицрур, - гъапи бабу сад йигъан хутлиз.
- Баттил алиб яв кьял ву! - хъял кади жаваб туву
шуру. Бабаз му ражну шуркан хъял гъафдар. Дугъаз
Таватри фила-вуш китабдикан гъурху cap шаирин:
«Кюрпе вува мудур ччилси, юк1в шад, хуррам вуяв,
хтул», - кГуру гафар к1ваина гъаши ва «—Умчари
йивривуз, душман», - дупну гъяаьлхъю.
§ 30. Ачухъ дару зил ва лал сесер
Чпик кайи дихназ дилигну, ачухъ дару сесер
зилдариз вал лалдариз пай шула.
Дихнакан ва фишфишнакан арайиз дуфнайи
ачухъ дару сесериз зил дар, хъа марцци
фишфишнакан арайиз дуфнайидариз лал сесер
к1уру.
135-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар жутарди
урхай.
Дурарин к1улиъ айи сесерин арайиъ фициб фаркьвал
аш,
лигай.
бай
дай
гал
вич
-
пай
тай
кал
фил
жил - шил
загъ - сагъ
кьун - гъун
ч1ар - чар
Гьаму мисалариан рябкъюрайиганси, бязи зил
ва лал сесери таяр арайиз хуру. Исихъ тувнайи
таблица дериндиан аьгъю ап1ин.
Тай Зилдар б в г д ж 3 гь кь ц1 ч1 хъ
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
айи Лалдар п ф к т ш с къ Kl ц ч хь
Тай Зилдар л м н nl р Tl — — — — —
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
адру Лалдар -— — — — — — гъ й X щ
136-пи илчГихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, гафар
тамам ап1инай. Учву гъиву гьярф фициб сеснануб
вуш,
йипай.
1. Шикл...р, умбр...р, к...нверт, с.бун.
2. Къа...ра, Са...игь, Кьа...ир, йи...уб, Ка...ал.
3. Ка...ари, Яр...ур, ши...ал, му...к1рук1.
137-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чиб
ккергърайи
зил ачухъ дару сеснан гьярфар лал ачухъ дару
сеснан
гьярфариинди дигиш ап1ури, ц1ийи гафар дюзмиш
апГинай
ва арайиз гъафи жутар тетрадариъ дик1ай. Зил ва
лал
сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
дай зул
гули
бай
кьул
— къаб жибар
ц1урт1ил
—
138-пи илч1ихуб. Урхай, хъа тетрадариз кибик1ай.
Ачухъ дару зил сеснан гьярфариккан диш, лал сеснан
гьярфариккан лепе ц1ар ккадатай.
Немцари гьарай ипнийи. Вари ликриин гъахьи. Саб
десте солдтар дуфну хъуркьнийи. Офицерари дурар,
ц1арнаъ дерккну, ярквран терефназди хъади
гъушниии.
Гьаму вахтна тмуну терефнаанди шагьриъ
гьяйвнариинди партизнар архьнийи. Кьюбиб
терефарианра партизнари немцариина гьюжум ап1уз
хъюгънийи. Немцар гъирмиш дарагЛди партизнар
сикин гъашдар. Хъаиигъан шагьриъ ихьдар уч1внийи.
Танкистариз мушваъ сифтена-сифте гъябкъюб
Лениндин гюмбет вуйи. Гюмбет уьбхюри, хюрчабнин
тюфенг хилиъ дибисну, cap кьаби жви дийигънайи.
Лениндин гюмбет мюрхюн гьарикк сагъди имийи,
дидиз гизаф зарар дубхьнадайи. Памятникдилан
мюрхюн гьар алдабгънийи. (А. Кононов).
Ихь чГалнаъ лал сесерин кьяляхъ хъахьу зил
сесер лалдариз дюзмиш шулу ва бик1руганра лал
сеснан гьярфариинди дидик1ну ккунду. Месела:
аьхю хъуб-аъхю хъпу; ужудар йимишар -ужустар
йимишар ва гь. ж.
139-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар тетрадариз
кидикГай. Гагь зилди, гагь лалди ерхьру ачухъ дару
сеснан
гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Ч е ш н е: лихуб-лихбан бадали, хуб-гак1влар
хпу...
хьуб-хьпан бадали, мицидар-мицистар.
йигьаг-йигьгар, шид-штар.
гужлидар-гужлистар, ерхьуб- ерхьпар.
140-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир гъяъри,
предложенйир
дюзмиш ап1инай ва дик1ай. Ибарйириъ жара дап1найи
гафариъ ачухъ ва ачухъ дару сесер улупай.
Чвлин вахт; Шингъран хпир; колхоздин хутГлиъ;
хьадукран лишнар; к1ан-к1ул адру дюзенар;
дурарстар
игитар.
§ 31. Нефес хъайи ва нефес хътру ачухъ
дару сесер
141-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар адахъну
урхруган, дурарик кайи к, п, т, ч, чв, ш сесер
ушвниан
удуч1вбаз фикир тувай. My сесер ухьу гьарган сабеи
урхурайинхъа?
Шулихъ хъабхьру шал, дяхнин шил; таза булка,
Булка к1уру ху; саб пай, ппаздин улар; дярхнайи
гак1влар, дурккнайи мал ар; гатдин чирккв, даттлин
рягърягъ; хъюхънин ппул; чру чар, ччимдин бети,
Зилдккарин гъул, раццан кьял; жалин чвуг, йиччвун
гъарзар.
К, п, т, ч, чв, ц, ш сесер гагь нефес хъади, гагь
нефес хътарди, яна гагь нефесназ илзигну, гагь саб
дупну мелзну ушвниан адаурхьа. (Зиихъ тувнайи
мисалариз фикир тувай.)
Нефес хъайи ачухъ дару сесер кайи гафаринна
нефес хътру ачухъ дару сесер кайи гафарин мяна
гъибикьури гъашиш, гизафеи нефес хътру ачухъ
дару сесер кьюб гьярфниинди дик1уру.
Месела: урч-урчч, кум-ккум, марц-марцц ва
гь. ж.
142-пи илч1ихуб. Циркил, ччиларбан, тагъ, ттирин,
ццавнис, картушка, шил гафар гъяъри предложенйир
дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай. Нефес
хъайи
ачухъ дару сеснан гьярфариккан саб, нефес хътру
ачухъ
дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
143-пи илч1ихуб. Урхай ва нефес хъайи ачухъ дару
сесерна нефес хътру ачухъ дару сесер улупай.
1. ИпГрубдихъ либцурайи жанавриз ччил гъябкъю.
(И. Крылов). 2. Аьдат вуйиганси, дагълу колхозарин
марччлихънари чпин марччарин лижарихъди кьюрд
Кафари Дагъустандин чюллериъ Кизлярин ч1урариъ
адап1уру. (Аь. Абу-Бакар). 3. Петрограддин шубуб
пайнакан саб пай восстаниейиз гъудужвдарин хилиъ
айи. 4. Йиз дубгъай - дубгъуз даршлуб: ккумрак
кубшруб, сундхиъ удрубшруб фу ву? 5. Амма думу
гвач1ниндин рякъ маллайик кимдайи. (Махъв.).
6. Фукьан гъап1иш ач1ал марцци, чухсагъул к1ур
увуз
дурци. 7. Кумарин ук1ушин али парчйир Сулеймандин
машнахьангъина за шулайи. (Э. Капиев). 8. Амма
магьа
купейин раккнар арццу. (Э. К.)
144-пи илч1ихуб. Гьаму текстнаан гъуша сеснан
гьярфар
кайи гафар гъядягыори, дик1ай. Думу гафар фу ну
ч1алнан
пайназ дахил шулаш, йипай.
- Йиз ччвур Ятул вуйиз, - гъапнийи гатди.
- Ятул? - мюгьтал гъабши гъюр.
- Ав, Ятул. Узу биц1иган йиз хьайиз мелз йивури
гъуллугъ апГуз ккуниб дайи, к1ур. Гьаддиз узу
ятулси
рябкъюри гъабхьну. Хъа уву гьап1руб вува, наънан
вува?
- Узу ярквраан вуза, узу гъюр вуза, узу рякълан
улдубгунзу.
- Пагь, Гъюр к1уру ччвур шулин? Гъибт думу яв
ярквран ччвур, аьйиб ап1урвукан. Яв рижвра жикъиб
вуйиган, увуз Кьант1а дупну ккунду.
Гьамусдихъантина
ухьу сатГиди кьюлар дисидихьа.
- Гьаз ву хъа ихь кьюлар?
- Фици гьаз? Уву гьап1руб вува мициб? - мюгьтал
гъабши гату.
- Уву саб кьюлкьан гъипГунва?
- Ваъ, гьаз ву йиз кьюл дип1ну?
(Ш. Къ.)
§ 32. Лабиал сесер
Исихъ тувнайи гафар дюзди урхуз чалишмиш
йихьай. Дурарин мяна ичв гафариинди кидибтай.
гар - гвар накь - накьв
хар - хвар гъал - гъвал
Зиихъ тувнайи гафар урхруган, улхбан
гьендемарин гьяракатназ фикир тувай. Фуну сесер,
к1вант1ар гъварч гъап1ган, арайиз гъюра?
Табасаран ч1алнаъ 5 марцциди лабиалламиш
духьнайи сесер а: же, чв, ччв, ч1в, шв. Дурарилан
гъайри бязи вахтари г, гъ, к, къ, къ, к1, х, дсьстар
сесерра лабиалламиш шулу. Бик1руган, сеснак
лабиал кайивал, гьадму сеснан гьярфнахъ в гьярф
хъап1биинди улупуру. Месела: к1вант1ар,
Ярквраъ, гвачТин, гъван ва гь. ж.
145-пи илчГихуб. Гьаму ибарйир гъяъри,
предложенйир
дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Лабиалламиш
духьнайи сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Гъвандин гъюрд, асккан к1вант1, ярквран к1ап1ал,
гъулан жакьв, к1ул жвубхру рягъ, швуршвлин кьаб,
жвул'арин ч1вурд, швеъдин мугъара.
146-пи илчГихуб. Орфографияйин словариан
лабиалламиш духьнайи сесер кайи 10 гаф дагну, ичв
тетрадариъ дик1ай.
147-пи илч1ихуб. А. Жяфаровдин «Эреллер» поэмайиан
гъадабгънайи гьаму кьат1 урхай. Лабиал сесер кайи
гафар
улупай.
Завар ук1у-ук1у лелегси вуйи,
Саб-сабдихъди завуъ жакьвар улхуйи.
Сейранди жакьв лиси мукьмар ап1руган,
Пуч1у хьару дугъан сесер гъахуйи.
Гъатху улар айи кюкйир ришвуйи,
Асланди чан швут1рам к1вант1арик кубк1ган.
Дугъу швут1рам бат1рикан чав гъап1нийи,
Гъерхьу агьлар гьяйран хьпан бадали.
Чпин баяриин гьяйран духьнайи
Абйир-бабар саб дерднура ккагъдайи.
Баяр аьхю хьпахъ юк1вар маниди,
Кьюрдун аязнура дурар аргъдайи.
148-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ наан в гьярф чан асул мянайиъ ва
наан
сес лабиалламиш ап1бан бадали ишлетмиш дап1наш,
улупай.
1. Колхозникари хьадан мягьсулар саб жюрейин
пуч'валар адарди уч гъап1ну. 2. Хив райондикк
ккайи
гизафси гъулар Диричв мягьялик кахьра. 3. Харжиб
дярябкъю касдиз уж'валин кьадри даршул. (Мисал).
4. Хялижв хулаъ варит1ан гирами кас ву. 5.
Аьхиримжи
йисари гъулаъ аьхю дигиш'валар арайиз
дуфнайи. 6. Кьюрдун йишван чюлиъ анжагъ аязну
агъавал anlypy.
§ 33. Ачухъ дару сесер бик1баъ улупбан
къайдйир
1. Алфавитдиъ айи 33 ачухъ дару сеснан
гьярфари 36 ачухъ дару сесер улупура. Дурарикан
30 сес гьарган чпиз хае вуйи гьярфариинди
улупуру: м, н, р, л, п, nl, в, ф, д, т, ml, с, ш,
щ, ч,
ч1, ц, ц1, й, к, к1, хъ, гъ, х, хъ, къ, кь, ъ, гь.
2. Шубуб гьярф (г, з, ж) кью-кьюб сеснан
йишв'ин ишлетмиш anlypy:
гамуш - гаму; зав - ваз; жилар -жилар.
3. Хьуб ачухъ дару сес гьаммишан лабиалламиш
духьна. Же, чв, ччв, ч1в, шв (жвугъри, чвул,
йиччв,
ч1вал, швеъ).
4. г, к, къ, кь, к1, х, хъ, гъ сесер бязи вахтари
лабиалламиш шулу: (гвар, ярквран, даркъв, юкъв,
к1ваъ, махъв, гъваркъв, хвар).
5. Хьуб нефес хътру ачухъ дару сесер гъуша
(жут) гьярфариинди улупуру. (ппул, датт, ччил,
хлинцц, ккум).
6. Ихь табасаран ч1алназра ярхиди (хъарафну)
к1уру ачухъ дару сесер а. Думу сесер бик1баъ
кьюкьюб
гьярфариинди улупуру. (гъятта, келле,
амма, миннат ва гь. ж.)
149-пи илч1ихуб. Предложенйириъ жара дап1найи
гафар, чпин сесназ хае вуйи ва хае дару гьярфар
фикирназ
гъадагъури, кьюб дуниъди дик1ай.
1. Ек1в гурдахъ дипну мигъибтан: бицГириз хат1а
ап1уб мумкин ву. 2. Аьхю абайин ургам учвси кьаби
дубхьнаш к1урза. 3. Зимзун гьари кюкю адабшвура.
4. Бизар духьну хъадахънайир ц1ибди рягьятвал
гъадабгъуз деунза. 5. Гьарарин к1ажар гъатху шула.
6. Гьямид гьяйвниин элеъну сивариз гъягъюрайи.
7. Ухьуз жиликан мянфяаьт ктабгъуз аьгъяди ккунду.
8. Аьхю гимихъ гизаф жилар дийигънайи.
150-пи илч1ихуб. Скобкйириъ тувнайи гафар чиб
аьлакьайиъ айи гафарихъди тархьри, предложенйир
кидик1ай.
Гьадму гафариъ нефес хътру гъуша сесер улупай.
1. Зангар (дат...) гъуншйирин вари (датт...) гуч1
тувнайи. 2. Хулан (марцц...) апТуб сабпи нубатнаъ
кейванйирин буржи ву. 3. (Марч...) галариан
сивариз
хъадакру вахтар багахь шула. 4. Доярка Анаханумди
лай-лай йивури пДару хюни (ккудубз...).
5. Конституцияйиинди ухьухь (хупар...) жиларизсиб
ихтияр тувна. 6. Ярхла севериъ (кьюрд...) чакан
гьеле
(сентябрь...) эвелариъ хабар тувру. 7. Ихь Ватан
(балгур.
-) , баяр! 8. Думу сарун (ччим...) бетдиъ итишра
сагъ
шлур дар. 9. (Ккукк...) пашман мукьам ибарихъан
дубгурадариз.
151-пи илч1ихуб. Гафар лабиал сес кайидариз ва
ктрудариз жара ап1ури, кидик1ай. Дурарин дюзди
дик1уб
ахтармиш ап1уб метлебниинди орфографияйин
словарикан
мянфяаьт кадабгъай.
Гъанда, гагвлац1, даршул, гъавум, кваса, жвул'ар,
дандак1, швушвмаг, Гъвандикк, бухча, уртахъ,
Эйваз,
сябун, муччвур, асант, шинель, беъли, гьарзакар,
кьакьуч, мюгьюр.
Учвуз сарун фицдар словарар ачвуз?
152-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гъуша сеснан
гьярфар
кайи гафар гъяъри, предложенйир дюзмиш ап1инай ва
тетрадариъ дик1ай. Кьюб предложение членариз
разбор
ап1инай.
Малла, гьятта, чюллер, келле, гъуллугъ, берччем.
§ 34. Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ гъафи
гафариъ ачухъ дару сесер дюзди дик1уб.
Ачухъ дару сесерин гъюдливал улупуб
Гьарсаб чГалнан девлетлувал гьадму ч1алназ жара
ч1алариан гъафи гафарин кьадарнаканра асиллу ву.
Ихь чГалназ жюрбежюр ч1алариан, гьадму
жюмлейикан аьраб, тюрк, азербайжан, лезги,
аьхиримжи вахтари, иллагьки, урус чГалнаан гизаф
гафар дуфна.
153-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва дурариъ
фицдар жара ч1алариан дуфнайи гафар ишлетмиш
дап1наш, йипай.
1. Багъдиъ бюлбли ширин нагъма йивура. 2. Шагьрин
агьалйирин яшайиш гъулан агьалйирин яшайишт1ан
ужуб ву. 3. Ич хулан библиотекайиъ гизаф
китабар, журналар айич. 4. Хьадан вахтна дагъларин
яйлагъар гизаф гюрчегди рякъюру. 5. Яв китабарин
жилдар йирси хьуз мигъитан. 6. My падишагьдин
вазир
гизаф аькьюллу кас вуйи. 7. Гитлерин чапхунчи
гъачагъар ихь ватандиан шлубкьан ухди терг ап1баъ
вари миллетари аьхю роль уйнамиш гъап1ну. 8. Учуз
электроэнергияйиинди ишлетмиш anlpy ути, самовар,
палтар урччру машин ачуз.
154-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар урхай.
Дурариъ
ихь ч1алнан гафариъ ишлетмиш дарап1ру фицдар,
сеснан
гьярфар аш, улупай.
Школа, тетрадь, выставка, пионер, директор, ёлка,
воспитатель, щука, съезд, щетка.
Гьаму гафар ихь ч1алназ фуну ч1алнаан дуфнайидар
ву?
К ъ а й д. Гизаф вахтар мидиз улихьна урус
ч1алнаан
ихь ч1алназ гъафи гафар ихь ч1алназ хае вуйи саягъ
дигиш
дап1на.
Теври лигай: стакан - астакан, шкаф - ишкаф, ящик
ишик1,
утюг - ути, аэроплан - аьйрупалан, стол - устул,
пальто - палтум вая палдум ва гь. ж.
Ачухъ сеснан о, ы, ё табасаран ч1алназ хае дар.
Дурар анжагъ урус ч1алнаан ихь чГалназ дуфнайи
гафариъ ишлетмиш anlypy (больница, совхоз,
выходной, вывеска, щётка, ёлка).
96
Ачухъ дару сеснан щ-ра. анжагъ урус ч1алнаан
дуфнайи гафариът1ан ишлетмиш ап1дар. (Плащ,
щука).
Къайд. Ихь ч1алнан бязи нугъатариъ саб жюре
гафариъ ш сес щ-ся урхурашра, бик1руган ш-йиинди
бик1уру. (Шамсудин, шарш, шир (т1умт1ин), шал,
шюхъ
ва гь. ж.)
155-пи илч1ихуб. Ихтилат сабан фикирлуди урхай,
хъасин тетрадариз кибик1ай. Урус ч1алнаан ихь
ч1алназ
дуфнайи гафариккан ц1арар ккадатай. Дурар дюзди
урхуз
чалишмиш йихьай.
Зегьмет дарсарин мялим Аьбдурягьман
Къурбановичдин регьберваликкди урхурайидари ич
мектебдиъ ужуб выставка дюзмиш гъап1нийи.
Выставкайи зегьметнан ва шикил зигбан дарсариъ
гьязур гъап1у ужустар экспонатар дивнайи.
Мектебдин выставкайиз лигуз гъафидариз
Нурудиндин гак1влин алатарикан гъап1у трактор ва
Сурижатди рангнан мурсларихьди карчу щукана ёлка
гизаф кьабул гъахьнийи.
Выставка ачмиш агЛури, мектебдин директори
ужудар экспонатар гьязур гъап1у пионерариз ва
урхурайидариз чухсагъул мялум гъап1нийи.
Табшуругъ . Гьаму макьалайиз ухшар вуди учвура
мектебдиъ гъахру ляхнарикан сочинение бик1ай.
Урус чГалнан гафариъ ачухъ дару сесер
ижмидариз ва гъюдлидариз жара шула (Пальто,
люстра, учитель, тетрадь). Амма ихь ч1алнаъ
урус чГалнаан дуфнайи гафар сабеи дик1урашра,
ачухъ дару сесерин ижмивална гъюдливал улупдар.
156-пи илч1ихуб. Шиир ачухъди урхай. Шаири чан
шиъриъ фицдар гафар жара ч1алариан гъадагъну
ишлетмиш aniypa? Дурар дюзди дик1бан къайда
уьбхюри
айин?
Женнет багъдин багъларикан
Гъяркъюнзузки му курортдиъ.
Гюзел вуйи шей'арикан.
Гъяркъюнзузки Алуштайиъ.
Klapy гьюлин кьялаъ айи
Крым остров девлетлу ву.
Гьарсаб нази-ниъмат айи.
Алуштара багьалу ву.
Гъяркъюнзузки Гурзуф, Ялта,
Уьмаратди дабалгнайи.
Фу гаф авуз, Алушта,
Гюрчег'валихъ хъубкьну айи.
(Б. М.)
157-пи илч1ихуб. Предложенйириз жара дап1найи
гафарик кайи ачухъ ва ачухъ дару сесерин гьякьнаан
учвуз
фу аьгъяш, вари кидибтай.
1. Щийи шинель алди, хиликк багълама ккади
полицияйин надзиратель Очумелов майдандиантина
гъягъюрайи. 2. Дугъан кьяляхъ йимишар айи сиф
хабахъ дибиснайи городовой хъайи. (А. Чехов). 3.
Сес
дик1 адарди варишвар сикин вуйи. 4. Колхоздин
конторин унч1вар арццнайи. 5. Идарайиъ cap
председательт1ан адайи. (Т. Мягьямедов).
Урус ч1алнаан гъадагънайи гафар дик1баз фикир
тувай.
158-пи илчГихуб. 1. Гьаму урус ч1алнаан ихь
ч1алназ
дуфнайи ва гьацдар жара гафарра дюзди урхбаз фикир
тувай.
Автомат, поезд, Люся, шинель, холодильник, плащ,
выходной, календарь, театр, кино, телевизор,
космонавт, хоккей, футбол, трактор, самолёт.
2. Гафар ичв тетрадарик дик1ай ва сиягь давам
ап1инай.
§ 35. Алфавит
Табшуругъ. Тувнайи гафар алфавитдин къайдайиинди
дик1ай.
Пул, табут, фагьум, хъял, якьут, ранда, чакъал,
эбелцан, мурта, ек1в, заз, ихтияр, кум, ч1ар,
хьад, шил,
аьраба, хю, чвул, гату, к1ул, чатир, хазна, ц1ар,
кьил,
юрккагъ, ягълир, аш, силбар, юкьуб, зарбаф, бурма,
хил, далдабу, шагь, юк1в, лаваш, фури, нарат,
елкан,
хабар, эпел, унч1в, жихир, ц1а, рук.
Ухьу зиихъ дулхнайиганси, улхруган сесер
гафариз сат1и ап1ури улхурхьа, хъа бикГруган,
гьадму сесер гьярфариинди улупурхьа.
Саб ч1алназ хае вуйи вари сесер улупурайи
гьярфар кьабул дап1найи къайдайиинди дивбаз
алфавит к1уру.
Табасаран ч1алнан алфавитдиз 46 гьярф дахил
шула. Дурарикан 12 гьярф ачухъ сеснандар ву, 32
гьярф ачухъ дару сеснандар ву, хъа кьюб гьярфназ
сес ад ар.
Алфавитдиъ айи гьарсаб гьярфназ чан ччвур а.
Табасаран ч1алнан алфавит ва гьярфарин ччвурар:
Аа Аь аь Бб Вв Гг Гъ гъ Гь гь Дд Ее Её Жж Зз
а аь бе ве ге гъе гье де е ё же зе
Ии Йй Кк Къ къ Кь кь KI к1 Лл Мм Нн Оо Пп
и йи ка къа кьа к1а эл эм эн о пе
Ш nl Рр Сс Тт TI т1 Уу Уь уь Фф Хх Хъ хъ Хь хь
nie эр эс те т1е у уь эф ха хъа хьа
Цц Щ ц1 Чч 41 ч1 Шш Щщ ъ Ыы ь
це ц1е че ч1е ша ща (ижми ы (гъюдли
ишара) ишара)
Ээ Юю Яя.
э ю я.
Алфавит к1ваъланди аьгъяди хьуб ужу ву. Гьар
жюрейин словарар, адмийирин фамилйир ва
ччвурар ади сиягьар, библиотекйириъ китабарин
каталогар алфавитдин къайдйир уьрхюри дик1уру.
Ъ (ижми ишара) табасаран ч1алнаъ ишлетмиш
anlypy:
1. Ктикьу гьярфар (гъ, къ, хъ) дюзмиш ап1бан
бадали; 2. Дюднин к1алхандиан гъюрайи гьямзайин
сес улупбан бадали (беъли, сяъти, хилиъ, гъариъ
ва гь. ж.); 3. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи
(съезд, подъезд, объявление) гафариъ.
Ь (гъюдли ишара) ихь ч1алнаъ:
1. Ктикьу гьярфар аъ, уь, гь, хь, къ дюзмиш
ап1бан бадали; 2. Урус чГалнаан ихь ч1алназ
дуфнайи гафариъ айи бязи сесерин гъюдливал
(тетрадь, сельсовет, лагерь) улупбан бадали;
3. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ
ачухъ дару сеснан гьярф (Ильич, почтальон) жара
апГбан бадали, ишлетмиш anlypy.
159-пи илч1ихуб. Увухъди саб классдиъ урхурайи яв
юлдшарин ччвурар, алфавитдин къайда уьбхюри, дик1.
Дюз
вуйивал алфавитдихъди ахтармиш ап1ин.
160-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, алфавитдин
къайда уьбхюри, ичв тетрадариъ дик1ай. Урус
ч1алнаан
ихь ч1алназ гафариккан ц1арар ккадатай.
Фургъун, дестег, гьюл, Москва, беъли, шофёр,
дяхин, насос, гектар, шаир, арфани, тарих, гъавах,
гъют1рахьим, щётка, Яряли, океан, Рамазан,
инженер,
уьзур, интернат, ясли, сиргъа, суфат, диф.
161-пи илч1ихуб. Хюрюг Тагьирин уьмрикан вуйи
гьаму
ихтилат урхай. Ихтилатнаан существительнйир
адагъури,
асул формайиъ т1аай. Месела: шагьриъ -шагьур.
Дурар
алфавитдихъди тетрадариъ дик1ай.
1928-пи йисан Мягьячгъала шагьриъ лезги
ч1алниинди сабпи «Щийи дюн'я» ччвур ал и газет
адабгъуз хъюгъну. Тагьири му газетдиз «Дадайин
ч1ал»
к1уру шиир хъадап1ну. Шиир газетдиъ чап гъап1ну.
Гьаму вахтналанмина дугъан шиърар багахь-багахьди
чап ап1уз хъюгъру.
Хюрюг Тагьириз Аьлибег Фатягьовди, Эфенди
Капиевди, Гьяжибег Гьяжибеговди яратмиш'валарин
рякъяр улупури, кюмекар гъап1ну.
1934-пи йисан Хюрюг Тагьир Аст1ил
Сулеймандихъди таниш шулу. Машгьур шаир, Тагьир
рякъбан бадали, дурарин гъулаз гъафну, сюгьбатар
гъап1ну. Тагьирин шиърарихъ хъпехъну. Ц1ийи шаир
дугъаз бегелмиш гъахьну. Сулейманди Тагьириз аьхю
эсер тувну, чан терефнаан ихь уьлкейиъ шаирвал
лайикьлу, гьюрматлу ва гьюрматназ герек вуйи пише
ву, гъапну.
Аст1ил Сулейман кечмиш гъашиган, Тагьири аьхю
хажалат гъизигну ва «У-стад» к1уру шиир гъибик1ну.
Дагълар'ина гъафну дифар,
Ч1ур гъахьну халкьдин кефйир,
Дюн'яйиин дап1ну лицбар,
Накьв гъабхьнуки яв йишв, устад.
Гьаму макьалайиъ тувнайи садар существительнйир
гьаз аьхю гьярфниинди ккергъну дидик1наш, йипай.
162-пи илч1ихуб. Гьаму гафар алфавитдин къайда
уьбхюри дик1руган, сабпи гьярфналан гъайри кьюбпи
ва
шубубпи гьярфаризра фикир туври, кидик1ай.
Ч е ш н е : Шагъур, шаир, шурпа...
Шагьур, уьмарат, багъбанчи, Аьлигай, мурта, шурпа,
астакан, булагъ, Шамил, сумчир, Уьсман, плакат,
Баку,
Индия, радио, арх, хиф, чархачи, палат, марка,
юлчи,
уьрдег, медени, хяр, йисир, дакьал, мярака.
163-пи илч1ихуб. Зиихъ т1алаб ап1урайи саягъниинди
ичв хизанарин ччвурар дик1ай.
§ 36. Слогар. Слог жара ап1бан бадали
апостроф (') ишлетмиш ап1уб
Гаф к1уруган, ухьу дидик кайи вари сесер саб
дупну ушвниан адаурдархьа, хъа паяриз (слогариз)
жара ап1ури, к1урхьа. Месела: ма-къа-ла, Эстенгер,
ус-тад...
Гафнак швнуб ачухъ сес кади гъабшиш,
гьадмукьан паярра (слогарра) кади шулу (зиихъ
тувнайи мисалариз лигай).
Слогар ачухъдариз ва хъяркьдариз
жара шула.
Ачухъ сесниинди ккудубкГурайи слогдиз а б ц ц у
слог к1уру. Месела: А-гъа-ба-ла, радио, сини.
Ачухъ дару сесниинди ккудубк1урайи слогдиз
хъябкъю слог пну к1уру. Месела: сур-су л. Эсмер,
Тюр-кис-тан.
164-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гьялак дарди
сабшвнубан урхай. Гьарсаб гаф швнуб пайназ жара
шулаш,
фикир тувай.
1. Мулк, мектеб, мялумат. 2. Уста, успагьи, урхъ.
3. Шагьиднама, шид, шагьур, Шагьзада.
Гьарсаб гафнак швнуб ачухъ сес ва швнуб пай (слог)
ка?
Гафнан паяринна ачухъ сесерин кьадар сабсиб вуйин
дарш дарин?
165-пи илч1ихуб. Гафар слогариз пай ап1ури
кидик1ай.
Арццу слогариккан - саб, хъяркью слогариккан кьюб
ц1ар
ккадатай.
Бахтавар, суал, ватан, уьруыган, нахшир, Мустафа,
Эфриз, акт, берекет, аькьюл, яш, Мягьячгъала,
истисмарчи, гьяжилеглег, чимил.
166-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафар слогариз жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай.
Ачухъ
сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
1. Эскервализ душну Наврузбеган шубуд к1уру йис
шула. 2. Тагьир, кьялан мектеб ккудубк1убси,
пединститутдиъ уч1вну. 3. Тимур тупмаргъ ап1уз
ккунир ву. 4. Дюн'яйин йирхьубпи пай вуйи аьхю
Урусат ахьуз. (С. С). 5. Уж'вал дап1ну, гьюллик
ккип
(Мисал). 6. Тамал бабу, чухрайихъ деъну, ишлар
anlypa.
7. Дустна душман читин йигъ алабхъган аьгъю шлуб
ву. (Мисал). 8. Жараринубдихъан, му йизуб вуйиз
дупну, михъичГихан. 9. Заваризди лигури лицуз
хъюгъиш, сабан дарш сабан лик гъвандихъ йивур яв.
Чпин кьадарназ гъилигган, гафар саб слог
айидар, кьюб слог айидар ва гизаф слогар айидар
шулу. Месела: мархъ (саб слог); дагар (кьюб слог);
къасабарвал (юкьуб слог) ва гь. ж.
167-пи илч1ихуб. Гафар саб слог, кьюб слог ва
шубуб
слог кайидариз жара ап1ури, дунариъди дик1ай.
Тепе, к1иф, Селимат, ваз, амсишин, псинч1,
комсомол, план, мярафат, гюзгю, Исмаил, гъул,
нагъил,
халачи, келем, диф, кюмек.
Гафар мяна жигьатнаан гъидидикьбан бадали
ва саспиган сажли гьярфарна кьюжли гьярфар
жара ап1уб метлебниинди апостро ф (')
ишлетмиш anlypy: Месела: ликар -лик'ар, к1улин
— кГул'ин, хулан — хул'ан, ургъ'ар, нач'вал,
уж'вал,
таниш'вал.
168-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафариъ гьаз апостроф дивуб лазим вуш, гъаврикк
ккаай.
1. Гъул'арин гъул'ан удуч1вган, гьаму гъулхьан
ярхла дарди Шил'арин гак1влин гъяд алабхъуб мумкин
ву. 2. Ургъ'арин Гьяснан бай Аьбдулвагьабдихъди
таниш'валар ккергъну гизаф йисар вуйиз. 3. Надинж'
вал биц1иризт1ан хае дарин? 4. Ил'яс халу дюн'я
гъябкъю яшлу кас вуйи. 5. Хул'анна хил'ан кам
дарибшрияв, Мар'ят хала! 6. ГъуштГларин Ягь'яна
Лижв'арин Шихкерим Аьхю Ватандин дявдин
иштиракчйир гъахьну. 7. Ишуз ккун гъабшиш, бюркью
ул'анра нивгъ гъюру. (Мисал.).
Апостроф дивру:
1. Гафнан кьялаъ ачухъ сеснан гьярф ачухъ
дару сеснан гьярфнахьан жара ап1бан бадали
(Акъ'ан, к1ул'ан, гъар'ан, нир'ин).
2. Чан йишв'ин ишлетмиш дап1ну ккуни «в»
гьярф лабиалламиш шулайи сеснан гьярфнахъ
хъабхъну, гафнан мяна ч1юбгъюри гъабхьиш.
^Месела:
гучГвалар, буш'валар, пуч'валар ва гь. ж.
Апостроф алдруган му гафар ч1ур шулу:
гуч1валар, бушвалар, пучвалар.
3. Я гьярфну к1ул'инди вуйи слог арайиз
хурайиган. Месела: Шем'я, Рукъ'я, Ягъ'я, гъир'ят.
К ъ а й д . Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи
гафариъ
ачухъ сеснан гьярф ачухъ дару сеснан гьярфнахьан
жара
ап1бан бадали апостроф ишлетмиш ап1дар, хъа урус
ч1алнаъси жара ап1бан ишарйир вуйи Ъ ва Ь ишлетмиш
anlypy. Месела: съезд, подъезд, Илья, шифоньер ва
гь. ж.
169-пи илчГихуб. 5-пи классдин литературайин
хрестоматияйиъ тувнайи эсерариан апостроф али
гафар
гъяйи 6 предложение тетрадариъ дик1ай ва гьадму,
гафар
ц1ар ккадатну жара ап1инай.
170-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариъ Ъ ва Ь гьаз
ишлемиш дап1наш, йипай.
1. хулаъ 2. кьамкь 3. писатель 4. съезд
ликриъ гъабагъ почтальон Илья
муъриъ Гьялим подъезд роль
дюъйир гъумрал октябрь сельсовет
§ 37. Ударение
Табшуругъ. Предложенйириъ жара дап1найи гафар
дюзди пуз чалишмиш йихьай. Дурарик кайи слогарикан
фунуб ижмиди адабхъну к1урат, фикир тувай.
1. Йиз маргът1ан явуб ац1уб гъабхьну. Гварар
штухьди ац1уб думукьан читин ляхин дарда, Зираят.
2. Учуз ургуб ччил ачуз. Таниш дару дагълариъ
ургуб
мумкин ву.
3. Ухьу ац1уб, ургуб к1уру гафар кьюбиб
предложенйириъра сабеи урхурайинхъа?
Эгер гафариъ кьюб вая сабшвнуб слог ади
гъабшиш, дурарикан саб ижмиди адабхъну
кГурхьа: уржуб — уржуб, убшуб -убшуб.
Гафнан слогари'кан саб ижмиди адабхъну
ушвниан адап1баз ударени е к1уру.
Ударение дигиш апГбахъди гафнан мянара
дигиш хьуб мумкин ву. (Табшуругънаъ тувнайи
мисалариз фикир тувай).
Чаина ударение гъюрайи слогдиз ударение али
слог, имбудариз ударение алдру слогар кТуру.
171-пи илч1ихуб. Жутди тувнайи гафар ерхьури
урхай.
Гафарин мяна дигиш шулайивал тасдикь апГинай.
уржуб кпикьуб
убзуб гъюру -
уржуб ургъуб - ургъуб
- кпикьуб улупур - улупур
убзуб уршур -уршур
гъюру алдакну - алдакну
Слогдиина гъюрайи ударение (') ишарайиинди
улупуру ва слогдиъ айи ачухъ сеснан гьярфниин
дивру. Месела: мискьал, гъергри, зарафатниинди.
172-пи илч1ихуб. Гафарин ибарйир кидик1ай ва
гьарсаб
гафниин ударение дивай.
Гюзел ватан, ужуб яшайиш, хъубкьнайи мягьсул,
игитариз баркаллагь, ягъалди т1ирхуб, доярка
Султанагъа, жигьил сиягьятчи, Рубасдин сес, к1ваз
хуш
дару субайвал, кьут1кьли фикрар, миллетарин
сабвал,
дурзнайи ук1ар, табиаьтдин дигиш'вал ар.
Ихь ч1алнаъ ударение гизафси гафнан ахириъ айи
слогдиин алабхъуру: арфар, гак1влар, мяълийир,
Сеидри.
Гафар кьадарариз ва падежариз дигиш шлуган,
ударение улт1убччвуру. Думуган ачухъ сес
гьюдюхюб вая зат имдарди гъядябхъюб мумкин
ву. Месела: риш - шубар, хал - хулар, мурсул
мурслар,
amluH -amlnap.
173-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гизаф
кьадарназ
илт1ик1ай ва ударение дивай. Гизаф кьадарназ
илт1ик1бахъди гафариз фу шулаш, фикир тувай.
Кумис — лихуб дафтар
-аьлхъюб кашу
-ергуб
леэф -элегуб челег
-улхуб
174-пи илч1ихуб. Хамхар, гаргар, габан к1уру гафар
асул падежариз илт1ик1ай. Гафариъ дигиш'валар
гъахьнуш, йипай. Асул падежарин формайиъ айи
гаргар
к1уру гаф кади 4 предложение дик1ай ва ударение
дивай.
Фонетикайин разбор ап1бан таблица
Ачухъ сесер Ачухъ дару сесер
Нефес Нефес Лабиал
Гъалиндар Назукдар Зилдар Лалдар
хъайидар хътрудар кайидар
а и н,д, р гъ, кк к гьв
Ч е ш н е : гъвандккар.
а — гъалин ачухъ сес; и — назук ачухъ сес; н, д, р
зил
ачухъ дару сесер; кк - лал ачухъ дару сес; к нефес
хътруб; гъе - лабиалламиш дубхьнайиб.
Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар ап1бан бадали
вуйи суалар ва табшуругъар
1. Ачухъ сесер фицдариз к1уру, ачухъ дару сесер
фицдариз?
2. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб тафавутвал
аш, йипай.
3. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фйир
ву? Думу гьярфар фила чпин асул мянайин йишв'ин,
фила жара сесерин йишв'ин ишлетмиш anlypy? Мисалар
аькъинай.
4. Ачухъ сеснан аъ, уъ гьярфар гафариъ наан
дик1уру?
5. Ачухъ дару зил сесер фицдариз кГуру, лал сесер
фицдариз к1уру?
6. Нефес хътру сесер нефес хъайи сесерихьан
фит'инди жара шула?
7. Ихь ч1алнаъ гьаммишан лабиалламиш духьнайи
ачухъ дару сесер швнуб ва фйир ву?
9. Бязи вахтари лабиалламиш шулайи ачухъ дару
сесер йипай.
9. У рус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ
ачухъ
ва ачухъ дару сеснан гьярфар фици дидик1ну ккунду?
10. Ихь ч1алнан гафариъ зат ишлетмиш дарапГу
сеснан гьярфар фйир ву?
11. Гафарик кайи слогарин, кьадар фици аьгъю ап1уб
гъулай ву?
12. Алфавит фтиз к1уру ва думу гьаз аьгъяди
ккунду?
13. Апостроф гьаз к1ури ишлетмиш anlypy?
14. Ударение фтиз к1уру? Ударение дивбан асул
метлеб фтиъ рябкъюрачвуз?
Фонетикайиан вари ккудушдар текрар ап1баз
илчГихбар
175-пи илч1ихуб. Шиир кибик1ай. Ачухъ сеснан
гьярфариккан диш, ачухъ дару сеснан гьярфариккан
лепе
ц1ар ккадатай.
ТУМ ВА ГАФАР
Тум алабхьру дагълу жвуву,
Хуржиндиъ аи гъатху дяхин.
К1ишар али нежбер хили
Яркьу хут1лиз гат1абхьуру.
Дугъаз аьгъя, гъюру хьадну
Мушв'ин экин шлуб адлу.
Белки, узура мяълийин йиз
Аьхю умуд кивну гафар,
Хиял ап1ин дяхнин удрар,
Гат1ахьури айк1ан уьмриз.
Гъалабну юк1в убкура йиз Инсанарин
к1ваъ дурарин
Ктубч1вуйк1ан бегьерлу чар?
(П. А.)
176-пи илч1ихуб. Алфавитдин къайдайиинди гафар
кидик1ай. Дурариин ударение дивай. Кьюб сеснан
йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан гьярфар кайи
гафариккан ц1арар ккадатай. Садар гафар гьаз аьхю
гьярфниинди ккергъну дик1ураш, йипай.
Аргагь, дурхин, шляпа, ашукь, Ермак, Арам, юрт,
Разият, «Пионер», шибрит1, Европа, Субгьянат,
Яракк,
ап1баз, гъумбек, юлдаш, Избербаш, Хасавюрт,
уйинжагъ, мишмиш, седеф.
177-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи ачухъ ва ачухъ дару
сеснан гьярфар гъяъри, предложенйир кидик1ай.
Гьаммишан лабиалламиш духьнайи сеснан гьярфариккан
саб, бязи вахтари лабиалламиш шлудариккан кьюб
ц1ар
ккадатай.
1. Мушв...ъ лам...нди вуйи, гьаз гъапиш гъва...лан
хула...ди йифун штун ли...нар булди а...райи. (Аь.
АбуБакар).
2. Жан чве, дугъ...з акьвлар ту...дар гизаф шула,
ам...а дугъан к1у...ъ фук1...ра уб...радар, хъа
фици
ибшри? (М. Ш.). 3. Иг...тар удуч1вун...ар
Кав...аздиан
ц1иб, амма Эмир...вдин ччвур вухьуз лап мар...иб.
4. Ахц...гьарна Гун...б ва Шагьдагъдин к1ак1...р
дийигъна ап1...ри яв х...жалатар. 5. Дявдиъ гъач1и
яв
ччвур ву...уз багьа душ...нилан кьисас учу
алда...гъарча.
(А. Аджиев).
178-пи илч1ихуб. Шамил Къазиевдин «Фйир ву гафар»
шиир дикъатлуди урхай ва мянайиз фикир тувай. Жара
дап1найи гафар тетрадариз кидик1ай ва саб-кьюб
гафнан
фонетикайин разбор ап1инай.
Фйир ву гафар? Анжагъ сесер, буш сесер,
Амма дугъри жергейиъ дерккиш дурар,
Гафари гъванариз anlypy эсер,
Нириз дюнмиш anlypy миркклин дагълар.
Фу ву зав'ан абхъу саб ц1адал мархьлин?
Убхъур думу аьдатнан гъулан жакьвли.
Амма дурар сат1и гъахьиш саб йишв'ин
Душв'ин ухьуз гьунар улупур гьюли.
Фуж ву cap кас? - Ялгъуз саил тек аьжуз.
Муч1у зиндандиъ ипнайи бахт дугъан.
Амма халкьдиз уч гъашиган гьар ялгъуз.
Тикмиш гъабхьну аьламат багъри ватан.
Йиз халкь! Сабвал зарб ибшрияв гьар йигъан
- Яв жергейиъ узканра гъахьну ИНСАН!
Фонетикайин разбор ап1руган, гьамциб къайда
уьбхяй.
1. Ударение али слог улупуб.
2. Гафарик кайи сесерин ва гьярфарин къайда тяйин
ап1уб.
3. Ачухъ сесер улупуб ва дурар назукдар вуш,
даршсана
гъалиндар вуш, пуб.
4. Ачухъ дару сесер пуб ва дурариз характеристика
тувуб.
5. Хъайи-хъайибси гьярфар пуб.
179-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текст урхай. Урус
ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафар дюзди пувализ
фикир
тувай. «Халкьдин мяишатдин выставка» ччвур алди
изложение бик1ай.
Москва - магьа ихь Ватандин меркез. Думу
ВосточноЕвропейский
дюзендин кьял'ин али Валдайский
тепйириин ерлешмиш дубхьна. Тепйир ёлкайин ва к1аж
али гьарарин яркврари ккаъна.
Москва чан промышленностдин карханйириинди,
илимдинна культурайин ужагъариинди вари дюн'яйиз
машгьур ву. Москвайиъ халкьдин мяишатдин выставка
a. My выставкайиъ адру жюрейин экспонатар адар.
Аьхю йишв авиацияйин ва космосдин техникайи
дибисна. Гьятта мушваъ «Жигьил техник» ва «Жигьил
натуралист» к1уру отделарра а.
Халкьдин мяишатдин выставкайиз адахъган, жара
дюн'яйиз адахъганси, инсан гьяйран шулу.
Москвайин выставкайиз гьар йисан варжариинди
зегьмет дарсариъ ва гьясилвалин бригадйириъ ужудар
натижйир гъазанмиш гъап1у урхурайидар гъягъюру.
ЛЕКСИКА
§ 38. Лексика фтиз к1уру
Гьарсаб гаф сесерикан ибарат дубхьнайиб ву.
Месела, мал к1уру гаф шубуб сеснакан (м, а, л),
шадвал к1уру гаф йирхьуб сеснакан (ш, а, д, в, а,
л)
ибарат ву. Амма сесерихъ чпин к1ул'инди вуйи
мяна хътар, дурарин кюмекниинди улхуз шулдар.
Улхбан бадали сесерикан гафар яратмиш дап1ну
ккунду. Гьарсаб гафназ чан мяна ади шулу.
Ч1алнаъ айи вари гафарин хазнайиз
сабйишв'инди лексика к1уру. Ч1алнан лексика
аьгъю anlpy илимдиз лексикология к1уру.
Ч1алнаъ айи гафарин кьадар, яна ч1алнан
лексикайин девлетлувал, жюрбежюр словарариъ
тяйин дап1на.
180-пи илчЛихуб. Исихъ тувнайи гафариъ айи
гьярфарин
ва сесерин кьадар тяйин ап1инай.
Ихтият, пеъ, сяаьт, швеъ, гюлле, чвул, раккин,
беъли, малла, эдеъ, раццахъ, мяляхъв, деетуб,
убччвуб,
ялхъван, мяхъв, мюгьтал, рякъюъ.
181-пи илч1ихуб. Текст, гъидирчнайи гьярфар
гъяъри,
кибикГай. К1аруди дидик1найи гафарин мяна ачухъ
ап1инай.
Магьа ули...ди ужуди урхурайи Паша кьадарналан
а...тухъ к1ваз хяви байвалин, на...ус исина anlpy
«кьюбарин гал...ам» шулу. Мяр...яр асла мучвурхан
к1уру адаш даршул, хъа чан бай магьа гьамци ч1ур
шули гъяр...ю дурарин адаш мярхяр гъадагъ...н
пашман шулу. My гьял гъябкъю адашди дугъаз
зар...ар,
ч1игъар anlypy, амма Пашайин ибариъ дурар
са...кьан
уч1вдар. Думу жин...дира гъягъюри я...ал
табарилансина чвурх...иин машгъул шулу. Амма
Пашайин ул му чвурх...арикан абыДудар... (М. Ш.).
182-пи илч1ихуб. Гьаму гафар саб пДарнаан тмуну
цIарназ кючюрмиш ап1руганси чёрточкайиинди жара
ап1ури, дик1ай.
Чешне: гъа-мус-ра.
Гьамцдар, арццнайи, ярквраан, шаирвал,
ч1варч1влиди, аькьюллувал, умудлуди, жавабдарсуз,
дегьзамана, кьалухъжви, кьудратлуди, арайиланси,
гъибикьуб, мярхярилан, аржлариз, баркаллагь,
машквар, шикаятну.
1. Гаф фиткан ибарат шулу?
2. Улхбаъ гафнан вазифа фу ву?
3. Гафар саб-сабдихьан фит'инди жара шула?
4. Лексика фтиз к1уру?
§ 39. Гафнан мяна
Гаф сесерин гъварч ву. Амма сесерин гьар фициб
вунгоа гъватназ rarb rrvn ттлттттяг». Месела, зур,
зул,
зар, зил ихь ч1алнаъ айи гафар ву ва дурарихъ
гьарубдихъ саб ккудубк1у мяна хъа: зим, зум, зир
гафар дар ва дурари ихь ч1алнаъ саб мянара ачухъ
апГурадар.
Гаф хьпан бадали, сесерин гъварчнак гьам
хъпехъурайириз, гьамсана гьадму ч1ал
апГурайидариз варидариз аьгъю, дурар гъавриъ
ахъру мяна кади ккунду. Дици даршиш, гаф арайиз
гъюрдар. Эгер гафарикан гьарубдихъ кГул'инди
вуйи мяна хътарди гъабхьнийиш, инсанар сарсарин
гъавриъ адрахърийи ва ч1ал арайиз
дяргърийи. Гьаму саягъниинди гьарсаб гаф учв
арайиз хурайи сесерин, гьамсана дурарик кайи
мянайин сабвал ву.
Гьарсаб гафну саб мутму, лишан, гьял, гьяракат
ва гь. ж. улупури шулу. Месела, ек1в к1уру гафну
тялукь вуйи саб гакГвлар гьадат1ру алат улупура.
My думу гафнан лексикайин мяна ву. Гафнан мяна
учв ишлетмиш ап1урайи текстнаан вая словарариан
аьгъю ап!уз шулу.
1. Гаф фу ву?
2. Гаф фици арайиз гъюрайиб ву?
3. Гафнан мяна фици тяйин ап1уз шулу?
183-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин мяна жара
гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафар ичв словариъ
дик1ай.
Чешне: жумартди — хил хъибтну, гъяйиф
dapanldu.
Устад, билиг, эвел, дугъри, бахил, бейкефди,
бенде,
исал, чапди, шаклуди, лайикьди.
184-пи илч1ихуб. Гьаму предложенйир урхай. Душваъ
айи гафарикан лишан улупрудар, гьял улупрудар ва
гьяракат улупрудар жа-жаради дунариъ дик1ай.
Зав'ин гьич амслин кьюркькьан алдарди, марцциди
вуйи. Вари гьялариз гъилигган, йигъ гизаф маниб
дубхьну ккундийи. Кюкйир, ук1ар, кьалар сует
гъашисиб гьялназ гъафи. Амма мициб л ал гьял ади
кьан гъабшдар. АчГлариъ айи дишагьлийирик гьяркат
кабхъу. Заварира гизаф ижмиди рахбан сесер гъап1у.
Хъа писди хъивнайи мик1лу гъулазди гъюбаз
манигъвал
ап1уйи. Амма кулки ва гужлиди убгъуз хъюгъю
мирккли кГарар гьирчу. Биц1и игит, к1арарихъди
ликкьан исинади алдабгъуз гъидритри, уюгъси
аьхиризкьан дийигъу. Завар гьамус ярхлаанси
рахурайи, мик1 лап ц1иб шулайи, мирккар сарун
сасабт1ан
ктахьури имдайи. Дугъан хабахъра дуч1убхну
гук1ниди айи варт1ан биц1и к1ари хъайи. (М. М.).
185-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи кроссворд ар ац1ай.
1 2 3 1 2 3
2 2
3 3
I. а) Ц1арнаан тина:
1.
Зегьмет алабхъуб (гизаф). 2. Дарман (зегьер).
3.
Биши хьуб.
б) Заан исина:
I. Наразивал. 2. Улихь заманайиъ аьхюр. 3.
Халкьдин
дуланажагъ гъябгъюрайи йишв.
II. а) Ц1арнаан тина:
1.
Музыкайин алат. 2. Бин айи гъахи йишв.
3. Гьяйванат.
б) Заан исина:
1.
Шадлугъ. 2. Вахт. 3. Ч1урдин аьхю гьяйванат.
186-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар урус ч1алназ
илт1ик1ай ва ичв тетрадариъ дик1ай.
Фалчи, аьдат, бахча, кьиса, макьала, люкь, жакул,
эйси, юлчи, швургъан, лепе.
187-пи илч1ихуб.Исихъайи гафар урхай, дурарин мяна
жара гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафарин
дик1баз
фикир тувай.
Лембе, зяиф, гъахма, арха, туба, налог, надинж,
сейир, футна.
К1ваинди гъит:
Гафнан мяна, багахь мяна айи гафарин
кюмекниинди (тюфенг - ружа), гафну улупурайи
предметдин лишнар ктухбиинди (чайник - чай anlpy
гъаб) ва гафнан паярин метлеб ачухъ ап1биинди
(сакьюб
- саб, кьюб) тувуз шулу.
§ 40. Гафнахъ швнубсаб мяна хьувал
Гафнахъ саб вая сабшвнуб мяна хъади шулу.
Жюрбежюр мутмйир улупру гафарихъ гизафси саб
мяна хъади шулу (ек1в, сундух, чиг, хъют).
Тмундарихъ кьюб вая швнубсаб мяна хъади шулу
(к1аж, ц1ар, к1ул ва гъ. ж.)
Кьюб вая сабшвнуб мяна айи гафариз гизаф
мянйир хъайи гафар к1уру.
Табасаран ч1алнаъ гизаф мянйир хъайи гафар
хайлин а. (жан, кьюб, сяаып, кюгьне, к1ул, руг ва
гъ. ж.).
188-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир
дик1ай.
Жара дап1найи гафариз фикир тувай ва гьар
предложениеииъ думу гафарин мянйир тяйин ап1инай.
1. Мялимди Аьлдиз кьюб диву. 2. Адаши узуз кьюб
манат пул тувунзуз. 3. Бали к1улиан хъюгъну
ихтилат
гъап1нийи. 4. Ич мектебдин цалин газетдиин
баяршубари
«Ппази» к1уру к1ул иливнийи. 5. Дестейин к1ул
машгьур вуйи революционер вуйи. 6. Классдиан
бинДидарин сесер ерхьурайи. 7. Комиссияйин
председатели сесер гьисаб ап1урайи. 8. Учители
урхурайидариз тетраддин к1ажар пай гъап1у. 9.
Гьарарин
к1ажар гъатху духьну алдахьурайи. 10. Мялимди
урхурайидариз илч1ихуб тамам ап1бан чешне туву.
11. «Аьламатнан чешне» Къ. Рамазановди гъибик1у
шиърин ччвур ву.
189-пи илч1ихуб. Саб вая швнубсаб мяна айи
юкьубхьуб
гаф дик1ай. Думу гафарин мяна ачухъ ап1инай ва
гьар гаф кади предложенйир дюзмиш ап1инай.
190-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир урхай, дурарин
мянайиз фикир тувай. Шул, руг, кьал гафар кади
гьацдар
ибарйир дюзмиш ап1инай.
Жикъи гафар, жикъи уьмур, жикъи шал вар, жикъи
йигъ, жикъи адми, жикъи ихтилат, жикъи шадвал,
жикъи ц1ар, жикъи маргъ.
Гьарин к1аж, тетраддин к1аж, уч1вру к1аж, газетдин
к1аж.
191-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, дид'ин к1ул
иливай.
Жара дап1найи гафариз фикир тувай, дурарин мяна
ачухъ
ап1инай.
1. Аьхъю кьюрд дуфну хъубкьу. 2. Ригъ гвач1нинган
кьанди гьудубч1вуру. Жил'ин пурпу йиф дабхъра.
3. Чюллер, яркврар лизиди а. 4. Гъунарикк йифун
маргъвлар ккаъна. 5. Колхозникари хутГлариз пейин
зигура. 6. Биц1идари мярхяр чвурхура. 7. Гьяятдиъ
Мусайина Селмийи йифкан адми гъапГну.
8. Шим'яйина Ил'ясди жакьвариз удар ккабхьра.
9. Аязну дурарин гарцГиар уьру дап1на. 10. Ужу
шулуда
кьюрдну.
§ 41. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна
Гафарикан гизафдарихъ, чпин диш мяна ктарди,
илт1ибк1у мянара хъади шулу. Месела: гъизилин
т1ублан ва гъизилин хилар к1уру мисалар
гъадагъиш, сабпибдиъ гъизилин к1уру гаф чан
мянайиъ ишлетмиш дап1на, кьюбпибдиъ думу
илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1на (гъизилин ужуб
ляхин anlpy хилар вуйивал улупура).
Илт1ибк1у мяна гафнан асас мянайикан арайиз
гъюру, яна гафнан диш ва илт1ик1у мянйир
чибчпихъди
аьлакьайиъ ади шулу. Гафарин илт1ик1у
мянйир, ц1ийи гафар арайиз фици гъюруш, гьаци
арайиз гъюру. Дурар халкьдин мяишат ва культура
артмиш хьпахъди аьлакьалу ву.
Илт1ибк1у мяна айи гафари предметарин,
мутмйирин, гьядисйирин ччвурар, дурарин арайиъ
айи ухшарвалар аьлакьйир улупуру. Месела:
кюгъне мутму, кюгъне фикир. Гафнан мяна тяйин
anlpy вахтна, думу гафнан диш мянайихъди
илт1ибк1у мянара гьисс дапГну ккунду.
192-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйириъ диш ва
илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафар улупай.
рукьан жан ачухъ йигъ
рукьан турба ачухъ юк1в
гъабгъу шид инсандин к1ул
гъаргъу инсан дарснан к1ул
нир даабхна гъагъи вахт.
биц1ир даахна гъагъи гак1ул
193-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар сифте диш,
хъа
илтик1у мянайиъ ишлетмиш ап1ури жут предложенйир
дюзмиш ап1инай ва дурар ичв тетрадариъ дик1ай.
Хил, к1ул, мик1, усал, кюгьне, гарц1лар, лик,
гъягъюра.
194-пи илч1ихуб. Предложенйир ачухъди урхай ва
кидик1ай. Жара дап1найи гафар фуну мянайиъ
ишлетмиш
дап1наш, йипай.
Думу учв аьхю хьпахъ дугъан юк1в гизафси
марччариин шули гъабхьну ва учвра йигълан-йигъаз
му ляхниин лигам шулу. Гьамци вари чударарин
арайиъ,
варит1ан машгьур вуйир ва гафнак берекет кайир
гъахьну. Дагъларин яйлагъариз тамаши ап1бан бадали
юк1в хуррамди, жан ич1иди ЧударЛит1арин гъарзарин
гуриина удуч1вуру. My гаф гъеебхьу Чударин рангар
сабшвнубан дигиш гъаши. Думу ал и йишв'ин чаз
дюн'я
к1ару дубхьну дийигънайи. (М. М.) 2. Рякъюн
гъирагъариин али гьарар дурарихьан гюллйирси
гьерграйи. 5. Гъунибдиин явашдиси ис дубхьну
алабхъури айи магьа аку ригъ. (Р. Гь.)
195-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар урхай мяна
жигьатнаан дурарин арайиъ айи тафавутвал улупай.
Багъ - багъбанчи, шаклу - шаксуз, ватан
ватанагьли,
гьякь - гьякьсуз, колхоз - колхозник,
фикир - фикирсуз, жаваб - жавабдар, зегьмет
зегьметкеш.
196-пи илч1ихуб. MUKI, дагълар, нир, т1урфан
къанажагълу
шей'ар вуди улупру предложенйир дюзмиш
ап1инай. Илт1ибк1у мяна айи гафариккан ц1арар
ккадатай.
§ 42. Синонимар
Саб бязи гафар, чиб жа-жара гафар вушра, чпин
лексикайин мянайиз лигну, гизаф багахь вуди
шулу. Месела: элегуб, кч1ихуб к1уру гафарин мяна
саб ву. Гьаму гафарикан гьарубдиз чан хусуси мяна
ашра, дурарин кьюбибдинра мянйир чиб-чпиз гизаф
багахь вуйидар ву.
Мяна жигьатнаан сабстар вуйи вая лап багахьлу
вуйи гафариз синонимар к1уру.
Мяна жигьатнаан сабстар вушра мицдар гафар
саб-сабдин йишв'ин ишлетмиш агЛуз шулдар. My
гафари ачухъ ап1урайи лишан улупбан бадали
жюрбежюр дюшюшариъ дурарикан сабунуб
ишлетмиш anlypy.
Ч1алнаъ синонимар гизаф ади хьуб дидин аьхю
вуйи дев лет ву. Чпи дик1ру шиърарин ч1ал гюрчег
ап1бан бадали, писателари ва шаирари жюрбежюр
синонимар ишлетмиш ап1ури шулу. Месела:
гюрчег, уччвур, гюзел ва гь. ж.
197-пи илч1ихуб. Гьаму прилагательнйириз синонимар
дагну гьадрарихъ дик1ай.
Аьхю, гъабгъу, меъли, дирбашур, хяви, ягъли,
уткан, шадди, ачухъ.
198-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар
агай ва дурар дик1ай.
Ч е ш н е: самолёт — аэроплан.
дирбаш зарар
к1убан фикир
ахин дерд
ижми аьхю
199-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Синонимар
агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.
1. Ихь халкь чав зигурайи зегьметназ гъилигган
аьшкьлу уьмриз бахтлу йигъариз ва шад девриз
лайикь
шула. 2. Хьадан вахтна ихь юрдариъ гьар тереф
дабалгна, безетмиш дубхьна. 3. Шагьриан ич бабу
ужуб
хабар, ц1ийи ч1ал хьади гъафну. 4. Улихьди гъизигу
гъам, хажалат ва дерд к1ваълан гьаъру вахт
гъабхьну.
5. Шуран утканвал, уччвувал, гюрчег'вал варидиз
мялум гъабхьи. 6. Йиз чвуччвун саламатвали,
сабурлували мялимарин терефнаан баркаллагь,
чухсагъул гъазанмиш гъап1ну.
200-пи илч1ихуб. Тувнайи
синонимарприлагательнйирихъ
лазим вуйи существительнйир хъаай.
Кьаби, яшлу (хипир, гьар); аьхю, ч1атху (вич,
мархь);
ижми, гъицибкъу (уьл, т1урин); уччвуб, ужуб (хат1,
даре); гъагъи, ужуб (ляхин, пише).
201-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар
агай, дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва
тетрадариъ дик1ай.
Ижми, ипни, элегуб, кьувватлу, гирами, ккуни,
зирек, гьюжум, яшлур, к1убан, гъабгъу, кьяши,
уьмур,
уччву, шадвал.
Табшуругъ. Гьюжран, т1акъат, к1уру гафарин
мяна аьгъю апГинай ва дурар словариъ дик1ай.
§ 43. Омонимар
Табшуругъ. Шиклариз дилигну фицдар жа-жара
шей'ариз сабстар ччвурар тувнаш, йипай.
1. Думу гафар фици дик1уру?
2. Дурар фуну чГалнан паяр ву?
Саспи жа-жара мяна айи гафар сесериинди
сабстар шулу.
Сесериз лигну чпин арайиъ саб тафавутра адру,
амма мянайиз лигну чиб жа-жара гафар вуйи
гафариз омонимар к1уру. Месела: багъ
(лампайин) -багъ (йимишдин), гъюр (гьяйванат) гъюр
(гьяракат).
Омонимар ч1алнаъ гизаф ади шулдар ва дурари
ч1алнан гъавриъ ахъуз читинвал яратмиш
ап1урдар. Фицики предложениейиъ дурарин мяна
тяйин вуди ачухъ шула. Омонимар вуди
существительнйир, прилагательнйир, глагол ар ва
жара ч1алнан паяр шулу.
202-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, сабеи ерхьру
гафариккан ц1арар ккадатай. Дурари фу улупураш,
тяйин
ап1инай.
1. Бере гьеле ярхла имиди, уч'ин хуйир алархьу.
2. Думу ужуб берейиъ ади армияйиз гъурхну. 3.
Гвач1нин
ухди духтир мектебдиъ урхурайидарихьна гъафну.
4. Хьадну галариъ ук1 убшвурайидариз гизаф бит1ар
алахьуйчуз. 5. К1ак1наъди гъябгъюрайи аьхю к1арчар
али кьунан гардандикк гаргар ккибт1найи. 6.
Мирзабегу
уьрхюрайи гьяйвнариз гьар йигъан гаргар алабхьуии.
7. Вичун багъ, кюкю адабшвну, гизаф уччву
дубхьнайи.
8. Лампайин багъ жикъи дубхьнайи ва хулаъ муч1у
шулайи.
203-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз омонимар
агай
ва скобкйириъ дурарин мяна улупай. Омонимар жутжутди
ичв тетрадариъ дик1ай.
Чешне: Бухара (ц1а anlpy) - бухара (бачук1).
Рягъ (хю рябгъруб) жан
(ккун ап1уб) .шир
(гъарпзин) гъюр
(гьяракат) ху
(гьяйванат) кюл
(гьарин) сур
(гьяшарат) к1ул
(шиърин) ваз
(гьудубч1вруб) жилар
(хут1лар)
204-пи илчГихуб. Табасаран ч1алнан словарикан
мянфяаьт ктабгъури, шубуб жут омонимар агай ва
дурарин
мяна ачухъ апГинай.
205-пи илчГихуб. Гьаму гафариз омонимар агай,
дурар
кади жут предложенйир дюзмиш ап1инай ва дик1ай.
Мелзналан омонимар фуну ч1алнан паяр вуш йипай.
хьуб (хьувал) - гъаш (гинбин) —
ургуб (кьадар) - хам (хамди) банк
(шид убзруб) - урхь (набатат) лак
(келем кивру) - ваз (вахт) гъюб
(гьяйванат) - аш (айивал) жан
(адмийин) - гъюб (гьяракат)
Табшуругъ . Зиихъ тувнайи гафариз суалар дивай
ва дурар предложениейин фуну членар вуш, йипай.
§ 44. Антонимар
Ихь чГалнаъ чпин мянайиз лигну аькси вуйи
гафарра а. Месела: ухди -кьанди, гвач1нин хъябяхъ,
ягъли -жикъи. My гафарин мяна чип чпиз
аькси ву.
Чпин мянайиз лигну чип-чпиз аькси вуйи
гафариз антонимар к1уру.
Антонимар ялгъуз мянайиз лигну чаз
гъаншарди аькси вуйи лишан дивуз шлу
гафаризт1ан шулдар. Антонимарин кюмекниинди
шаирари садар мутмйир вая гьядисйир тмундариз
къаршуди дивру ва гьаддиинди дурарин лишнар
ачухъди, эсер anlpy саягъниинди шикилназ хуру.
Месела: Вари жара дап1найи къюб йишв'ина:
Садар - дустар, тмундар - душмнар мюдяъйир.
(Р. Гь.)
206-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир
кидик1ай, антонимариккан ц1арар ккадатай.
1. Къанун аьгъю гъабхьунзуз кюгьне уьмрин, ц1ийи
уьмрин ахсрар гъяркъзуз гвач1индин. (Гь. Щ.).
2. Ккундуш тяриф, ккунш синихнан кьут1кьлишин
кьабул ап1уз, йиз юк1в увухьна дубхназа (А. Ж.).
3. Кьюрдну йишвар ярхиди, хъа йигъар жикъиди шулу.
4. Марччлихънин уьмур кьюрдну мани галариъ, хьадну
мич1ли сивариъ гъябгъюру. 5. Физкультурайин
дарснаъ
баяри тупмаргъ, хъа шубари к1инт1маргъ ап1ури
шулу.
6. Лицуб инсандин бедендиз хайирлу, гьарган деъну
хьуб зарар тувру ляхин ву.
207-пи илч1ихуб. Тувнайи глаголарихъ антонимар
хъаай. Антонимар фици арайиз гъюраш, фикир тувай.
Гъафну - гъушну дахъну - гъудужвну кабхьну
кт1убшвну
деъну элеъну
кабшвну
гъаахну
ккипну
убзну
гъабхну
— хъипну кабсну
208-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ ва
мисалариъ антонимар агай ва дурариккан нДарар
ккадатай.
К1убнир сабан йик1ур, усалур - агъзурбан.
Хандин улгьан мягъян, гьяйвнин - кьялхъян.
Дуст агуб рягьят ву, дуствал уьбхюб - читин.
Мелз ккут1убччвур - рякъюн к1анакк, лик
ккут1убччвур - рякъюн зиин.
Жарарин гьяйвниин элеур, рякъюн кьялаъ элдеур.
Руб тувну мукьу гъадабгърур.
Зулмиинди за гъабши хал агьниинди ккадабхъуру.
209-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи антонимар кади
предложенйир дюзмиш ап1инай.
Хьад - кьюрд, ужуз - багьа, йишв - йигъ, хайир
зарар,
гьялал - гьярам, гизаф - ц1иб, ярхи - жикъи,
к1убан - усал, ац1у - ккуру.
210-пи илч1ихуб. Исихъайи прилагательнйириз
антонимар дагну, гьадрарихъ дик1ай.
Ч е ш н е : биц1и -аъхю.
Исч1ли, шми, мани, кьилзи, к1ару, арчул, муч1у,
бипДи, услир, ягъли, гъагъи.
§ 45. Лексикайиан вари ккудушдар текрар
ап1баз илч1ихбар ва суалар
211-пи илч1ихуб. Текст урхай, душваъ саб мяна айи
гафар дагну, ичв тетрадариз адагъай.
Йигъарикан сад йигъан, чан дада ва аьхю баб
айвандикк чаз лигури ади, Селмийи гьяятдиъ чан
шюхъярихъди тамшйир ап1ури шулу. Гьаму арайиъ
биц1и шюхъярикан, сабди, жилиъ ликарра утГукьну,
чан рягърягъ хъибшрайи бинДи к1улра за дап1ну,
сифте
ражари вуди «уьуьуь!» anlypy. My ляхниин Селмиси
дугъан дада ва аьхю бабра гизаф шад шулу. Дурари,
к1ваан аьлхъюри, дидлан ул алдабгъурдар. (М. Ш.).
212-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи шиир урхай.
Илт1ибк1у
мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафариккан nlapap
ккадатай.
Лик алдабгъза яв ругариз Хулар ухшар ву женнетдиз,
Хуш макан ву Табасаран. Шубар к1уруш жейранариз,
Ужуб-харжиб аьгъю касдиз Жилар ву игитар халис,
Гюзел йишв ву Табасаран. Гюзел йишв ву Табасаран.
213-пи илчГихуб. Текст кибик1ай. Жара дап1найи
гафариз синонимар агай, думу гафарин мяна ачухъ
ап1инай.
1. Гюзел хьадан йигъ вуйи. 2. Дугъан кеспи малариз
лигуб вуйи. 3. Учу ляхнихъ хъюгъча. 4. Советарин
гьюкуматдиъ яшамиш шулайи баяр-шубари хушбахт
уьмур хъап1ра. 5. Дявдин аьзабарин кьяляхъ
халкьдин
юк1вар шад шулу. 6. Кьяляхъ гъузнайи баярйхъди
мялимди хайлин улхбар гъап1у. 7. Хярар ккадагъбаъ
урхурайидари кГубанвал улупну. 8. Угълан гвач1нин
ухди фикрарикк ккахънайи.
214-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи текст, сифте
литературайин ч1алнан орфографияйин къайдйир
уьрхюри, хъасин ичв гъулан нугъатнаъ к1уруганси
дигиш
ап1ури, урхай
Дагълариъ шлукьан вакьиъйир вари йиз уларикк
ккархьри шулу. Йиц1уд-йиц1ухьуд йис мидиз улихьна
мушвариъ сивин ц1игьарин, мудрарин лижар шуйи.
Дурар ихь гъулан багахь хьайи ямажарик жаргъури
шуйи. Дурарин гюрчег'валин гьюрматнаан ихь
йишварин хюрчабнари дурариз пис кьаст ап1урадар.
Дурар ихь йишварин ярашугъар ву. Амма дурар,
гъюблан-гъюбаз ц1иб шули, марцциди терг шлу
йишв'ина гъюра. Дурарин тум ккидипури айиб
хлинццар кайи зиянкар ву. (А. Ж.).
Урхурайидарин аьгъювалар ахтармиш ап1баз ва
мюгькам ап1баз вуйи суаларна табшуругъар
1. Лексика фтиз к1уру?
2. Гафнан мяна фу ву?
3. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна фици ачухъ anlypy?
4. Сабшвнуб мяна хъайи гафар кади, хьуб мисал
аькъин.
5. Синонимар фицдар гафариз к1уру? Синонимар кади
сабшвнуб предложение дюзмиш ап1инай.
6. Омонимар кади мисал ар аькъинай.
7. Антонимар фицдар гафариз к1уру? Абйирин
гафарикан ва мисаларикан антонимар кайидар к1ваина
аькъинай.
§ 46. Ккергъбан классариъ гафнан
гъурулушдин гьякьнаан аьгъю дап1найидар
текрар ап1уб
215-пи илч1ихуб. Текст урхай, багахьлу, гафар
гъядягъюри, дунариъди дик1ай ва ччивар жара
ап1инай.
Хьадукран аьхиримжи ваз вуйи. Марччлихънар
галариан сивариз гъюз гьязур шулайи. Галиъ кьюрдра
писди гъубшундайи. Аьдат вуди марччар гал'ан
рякъюъ
т1аайиз, зиянкар гьяшаратарихьан дурар марцц
ап1бан
бадали, дижик1ну ккундийи. Марччарин саркар Сеид
я ветврач, я зоотехник гализ гъюбаз ккилигурайи.
Галиъ кьан гъап1иш, марччар ц1ийириан кет1ерццуб
мумкин вуйи. Гьаддиз марччлихънарикра
йигъланйигъаз
артухъ гъалабулугъ кабхърайи. Галар сивар дар.
Сивиъси дарди галиъ ухди манишну чакан хабар
тувру.
Галиъ хьадукар хьадахъинди илт1ибк1убра аьгъю
шулдар.
216-пи илч1ихуб. Асул формайиъ айи лихуб, урхуб,
бик1уб глаголар касариз ва кьадарариз дигиш
ап1инай. Кае
ва кьадар улупбан аьхирар жаради улупай.
217-пи илч1ихуб. Луф, инсан к1уру существительнйир
ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул падежариз
илт1ик1ай.
Падежарин аьхирариккан ц1арар ккадатай.
218-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чпи
падежаризна кьадарариз ва касаризна кьадарариз
дигиш
хьувализ дилигну, кьюб дуниъди дик1ай.
Чешне:
Падежаризна кьадарариз Касаризна кьадарариз
Шагьур Дургъуб
Шагьур, игитвал, дургъуб, хьуб, ккудубк1уб, ергуб,
шадур, лихуб, шикил, ужур, жанавар, лембе, алахуб.
219-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри,
предложенйир кидик1ай Учву гъяу гьярфари гафарин
мянайик фицдар дигиш'вал ар каъраш, йипай.
1. Мурад майдандиин жа...гъурайи. 2. Дугъан
кьяляхъди саб мудурра жа...гъурайи. 3. Са...йигъан
са...бай са... ц1игьра гьади ярквраз гъушу. 4.
Ярквраъ
балин ц1игь гъуду...гу. 5. Тагьир, саб афар
ди...ну, ахуз
дахъу. 6. Дугъан кьяляхъди имбу биц1идарра, афрар
ди...ну, ахуз дахьу. 7. Ц1иб арайилан
кет1е...ццнайирин
юк1в ли...хуз хъю...гъю. 8. Сил кьюркьлин ц1аси
алжа...гъиган, швеъдиан гьарай ут1у...чву.
220-пи илч1ихуб. Сабан форма жигьатнаан, хъа мяна
жигьатнаан дигиш духьнайи саб ччивран гафар
гъядягъюри, дик1ай.
1. Лиц, лицура, гъилицнац, лицуб, гъилицнацвал,
дилицну.
2. Зурна, зурнач, зурначиди, зурнайи.
3. Цал, цали, цалин, цализ, цалси.
4. Бирхуб, бирха, бирхал, бирхураза.
Ч е ш н е : Далбаду, далдабуйи -форма жигьатнаан,
далдабчи — мяна жигьатнаан.
§ 47. Табасаран чГалнан орфографияйин
гьякьнаан
Гьарсаб ч1алнаъ гафар дюзди дик1бан къайдйир ади
шулу. Вари гьадму къайдйириз сат1иди орфография
Klypy.
Орфографияйин къайдйир уьрхюри гьарсар савадлу
кас чав бик1руб дюзди, гъалат1ар ктарди бик1уз
чалишмиш шулу. Думу къайдйирикан бязидар учвуз
муганайизра танишди гъахьунчвуз. Гьамус аьлава
вуди
учвуз исихъайи къайдйирра аьгъю духьну ккунду:
1. Сарпи ва кьюрпи кас улупру глаголариъ -ну
суффиксдин ерина -ун - суффикс ишлетмиш ап1уб.
(гъафунза, гъибик1унза, гъушунхъа ва гь. ж.);
2. На, ра, си, кьан, к1ан ва гь. ж. гафар чиб
к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр, яна союзар,
частицйир вушра, улхбаъси бик1баъра чиб тялукь
вуйи гафарихъди карсну ишлетмиш ап1уб (узура
гъафунза, думукьан ужур, гъиси закурра ва гь.
ж.).
3. Гафнаъ айи ачухъ сеснан гьярфар улхбаъ
гъядахьиган, бик1баъра улупуб (хал -хлу, хил хли,
уърушин -уърушну, хутул -хутлар ва гь.
ж.).
1. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, дурарин
префиксар ва суффиксарик кайи ачухъ дару сеснан
гьярфар, улхбаъ дигиш шулашра, бак1баъ дигиш
дарап1уб (лихуб -лихбу, лицуб — лицбу, ишуб ишбар
(урхруган лихпу, лицпу, ишпар - к1ури
урхурава); ва ухди (ухти) гашди (гашти)
ва гь. ж.
2. Бязи жикъи дап1найи гафар, чиб улхбаъ улихь
хьайи гафнак карсну к1урашра, бик1баъ дурар
ерхьруганси дикГурдар: Гъясан ужур кас ву.
(Гъясан ужур касу); уьлра, нисра ча (уълле нисра
ча) ва гь. ж.
3. Саб жерге наречйир -ди- суффикс -ии-си
ушвниан адапГурашра, бик1баъ du-йиинди бик1уру.
Месела: улхбаъ -ужуйи, марццийи, уччвуйи, хъа
бик1баъ -ужуди, марцциди, уччвуди.
221-пи илчГихуб. Кьиса сифте литературайин ч1алнан
т1алаб уьрхюри, хъа ичв гъулан нугъатну т1алаб
апГруси
урхай.
Люкьранна ппаздин гьюжат.
Саб ражари хюрч'ан гъафи ппазина люкь Шагь
дагъдин ягъал к1ак1ниин дуснайи. Гьаму вахтна
дурарин арайиъ, гьеле ярхлаъ айиб фтиз ужуди
рябкъюруш к1ури, гьюжат абхъу.
Люкьру ппаздихьан гьерху: «Я ппази, увуз
Дербейтдиз гъягъюрайи аьрабачийин хлиъ айи гамшар
хъаърайи т1ул рябкъюрайнуз?
Ппази гья-гья йивну гъяаьлхъю ва диди люкьраз
гъапи: «Увуз аьрабачийин хлиъ айи т1улик кабснайи
ч1ар гьаз рябкъюри адарвуз?».
Люкь ппаздин суалниин рази гъабшдар. Дурар
дитГирхну аьрабачийихьна гъушу.
Лигуруш т1улик ч1ар кабсну айи.
Гьюжатнаъ ппази гъалиб гъабши.
§ 48. Гафар дигиш хьуб ва арайиз гъюб
Ихь чГалнаъра гафар, ибарйириз ва
предложенйириз сат1и шулайи вахтна, дигиш шулу
вая дюзмиш шулу.
Существительнйир, существительнйирин
йишв'ин ишлетмиш ап1урайи прилагательнйир,
числительнйир, ччвурнан еринар, вахт мялум дару
глаголар падежаризна кьадарариз, глаголар
касаризна кьадарариз, бязидар классаризна
кьадарариз дигиш шулу.
Гьаци гафар дигиш хьпахьди гафарин цЬгаи
жюрйирра арайиз гъюру.
222-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи багахьлу гафар
кидик1ай. Дигиш духьнайи паяриккан ц1арар
ккадатай.
1. Нир, нириъ, нирар, нириз, нир'ан.
2.
Ужур, ужури, ужурин, ужуриз, ужустар.
3.
Хьур, хьуб, хьуд, хьудпи, хьури, хьурар.
4.
Думу, дугъу, дурар, дугъаз, дугъ'ин.
5.
Урхуб, урхбу, урхбан, урхбаз, урхурайир.
6.
Гъягъюраза, гъягъюрава, гъягъюрача (хьа),
гъягъюрачва, гъягъюра.
Гафарин дигиш хьуб дюзмиш хьубхьан жара
ап1уз аьгъяди ккунду.
Эгер гафар дигиш хьуб гизафси аьхиринна
инфиксдин кюмекниинди арайиз гъюраш, гафар
дюзмиш хьуб приставкйиринна суффиксарин
кюмекниинди ву. Месела: чагъ, чагъи, чагъи бай
гафар
дигиш духьнайидар ву, хъа начагъ, начагъур
дюзмиш гъаши гафар ву.
223-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи багагьлу гафар
кидик1ай. Дигиш духьнайи гафариккан диш, дюзмиш
духьнайидариккан лепе ц1ар ккадатай.
1. Бистан, бистниъ, бистанчи, бистанчивал,
бистниз,
бистнар.
2.
Гуч1, гуч1ури, гуч1баз, гучГрур.
3.
Нагъил, нагълар, нагъилчи, нагъларихъ.
4.
Урхуб, урхуз, дурхну, гъурхган, урхурайир.
224-пи илч1ихуб. Дунариъ тувнайи гафар урхай.
Дурар
фици дюзмиш духьнайидар вуш, йипай.
начагъ ишбях
нахуш зурначи
нягьякь хюрчабан
гъилихну бикалай
гъибик1ну рягънихъан
даахну гук1нац1
§ 49. Гафнан асул ва аьхир
Гафарин арайиъ айи аьлакьа улупбан
дигиш'валар табасаран чГалнаъ кьюб жюрейиз
жара шула:
а) Гафнан асулин айит1 класс ва кьадар улупбан
дигиш'валар.
Месела: бай даахна - ху даабхна; гъар
алдабт1ну - гъарар алдапг1ну; ц1икаб гъубжну
ц1икбар
гъуржну ва гь. ж.
б) Гафнан аьхириъ падеж, кьадар, кас, класс
улупури шлу дигиш'валар. Месела: Гъаригъ вичар
гъя. Узу шикил зигураза. Учву аъшкъниинди
лихурачва.
Гафарин арайиъ айи аьлакьа улупури дигиш
шулайи пайназ аьхи р к1уру.
Аьхир хътабгъган гъубзрайи гафнан пайназ
асу л к1уру.
225-пи илч1ихуб. Шиир урхай. Жара дап1найи гафариъ
аьхирар улупай.
БипДи Мазну зегьмет зигну,
Татрарикан дяхин дубхну,
Хъуркьубси билих гъадабгъну,
Зат дидригъди рягъниз гъярза.
Улихь хьайириз миннат дап1ну,
Баяр гашди хулаъ гъитну,
Аьзиз, жан чи, ккярябгъ дупну,
Дяхнин хюра хулаз харза.
Дяхнар гъюру гъи хябяхъдиз,
Утан уьлихъ улар хъайиз,
ЩирцДар духну гьязур вуйиз.
Йиз бализра ккикк ап1арза.
(Т. Шалбузов)
Гафар асулиз ва аьхириз жара апIбан таблица
Асул Аьхир
гьюл
теп
ер
йир
k кьадар улупбан
У
зав ун * асул падежар улупбан
уз J
риъ
рик
рикк
лик рихь йишван падежар улупбан
рихъ
риин
ригъ [
УР
йиц1 Уб ' Класс улупбан
уд J
за
ва
жаргъура хьа Кае улупбан
ча
чва
К ъ а й д. Табасаран ч1алнаъ гафарин аьхирари чпиз
склонение айи ч1алнан паяриъ падежарна кьадарар
улупура, хъа спряжение айи ч1алнан пайнаъ, яна
глаголиъ,
касна кьадар улупуру.
Дит1ланра гъайри сабкьадар числительнйириз класс
улупру аьхирарра а, зиихъ тувнайи таблицайиз фикир
тув.
226-пи илчГихуб. I. Текст кибик1руган, гъидирчнайи
аьхирар гъяъри, гафарин арайиъ аьлакьа яратмиш
ап1инай.
Я Мирзабег..., я Агъабала... Шингъар дяряркъри
гизаф йигъ... вуйи. Думу бригадирар...
колхозникари...
уч дап1ну кархана... духнайи дурц... рас апГбиин
ва
ц1ийидар ккахьби... машгъул вуйи.
«Гъач, Мирзабег, Шингъри... саб к1ул зигуз
гъягъюр...; белки, кас нахуш духьнашул», - к1ури
Агъабала улихь гьучГву.
Шингъар адруган, арчул хил дудубгнайиси айи
Мирзабегура, рази духьну: «Лап ужу... ляхин шулу,
гъач гъягъюр...» - пну Агъабала... теклиф
хушниинди
кьабул гъап1у.
Мурар гъюруган, Шингъар чан карает... айи
кархана... айи...
П. Мурта, къефес, цал к1уру гафар асул падежариз
дигиш ап1инай ва аьхирариккан ujapap ккадатай.
227-пи илч1ихуб. Гьаму дунариъди тувнайи чиб
тялукь
вуйи гафарихъ класс ва кьадар жигьатнаан
хъпалгруси
аьхирар хъаъри, дик1ай.
узу гъафундар... учу элегний...
учву бик1ай... Гьаз уву гъаахундар...
139
уву гъюра... ухьу гьит1ибк1ундай...
дугъу гъудубгъун... Узухъ хъебгун...
§ 50. Ччив, приставка, суффикс ва инфикс
Табшуругъ . Исихъ тувнайи гафар, чпин
багахьлувализ дилигку, группйириз жара ап1ури,
дунариъди дик1ай. My гафарин швнуб группа арайиз
гъафну?
Лицуб, балугъчи, нягьякь, урхуз, гьякьди,
балутъар,
лицури, дурхну, балугъчивал, урх, гъилицнац,
гьякъюр, лицбу, балугъчйири, балугъ, урхури,
лицуз.
Гафар чип-чипкан арайиз дуфнаиидар ву. Саб
гафнакан арайиз дуфнайи гафариз багахьлу
гафар к1уру.
Месела: лихура, дилихну, лихуз, гъилихган,
лихури ва гь. ж. гафар вари лих к1уру дюзмиш
дубхьнадру гафнакан арайиз гъафну. Хъа гьаму
лих к1уру гафнакан арайиз дуфнайи вари имбу
гафариз дюзмиш гъашидар к1урхьа. Лих к1уру гаф
имбу гафарин уртахъ вуйи пай ву.
Багахьлу гафарик варидарик кайи уртахъ вуйи
пайназ гафнан ччив к1уру.
Ухьу зиихъ духнайи мисалнаъ айи лихура,
дилихну, лихуз, гъилихган, лихури к1уру гафарин
ччив лих ву, гьаз гъапиш думу вари имбу гафарик
кабхърайи уртахъ вуйи пай ву.
К ъ а й д. Гафнан асас мяна ччиврак шлуб ву. Ччив
адру
гаф хьуб мумкин дар.
Ччивру шейъ, лишан, кьадар, гьял, гьяракат, ляхин
ва гь. ж. улупуру.
228-пи илч1ихуб. Макьала урхай. Саб ччивран гафар
гъядягъюри ичв тетрадариъ дунариъди дик1ай.
Ччивариккан ц1арар ккадатай.
Лисун шули марччлихънари гъяни марччарин сюрю
бинайихьинди илбицу. Ярхлаан дарди кюрпе ччиларин
сесер гъаши, ччилариз чпин бабар багахь
шулайиваликан хабар дубхьнайи. Ччилари ап1урайи
мяяьрин сесер марччаризра ерхьурайи.
Марччлихънариз ччиларна марччар багахь гъахьиш,
ляхнар ч1ур шлуб аьгъяйи. Дурар марччарин
улихьинди
удуч1ву.
Ччиларбан Шябанра гъафил гъахьундайи. Дугъу чан
ччилар марччариз дярякъру саб ич1азди хъау.
Марччарин саркар Сеид халу бинайин улихь хьайи
ягъли таблиина удуч1ву ва марччлихънариз, гъяни
марччар хъауз вахт ву, гъапи. Щиб вахт шайизра
марччар бинайиина хъау ва, марччлихънар дурар
ккудурзуз хъюгъю.
Яраб уву марччарин даламасна нис дадмиш гъап1ур
вуйк1ан?
Гафнан ччив, аьдат вуди, дигиш дубхьну ккуниб
дар. Амма табасаран чГалнаъ бязи гафар, ччивар
дигиш агЛруган, чиб айи гьялнаан дигиш духьну
рякъюрхьуз. Месела: бай — бали, бализ; хал — хлу,
хулан; чар, чру, чрушин ва гь. ж.
Дидланра гъайри бязи гафар дигиш агЛруган,
багахьлу гафариъ пДийи ччивар арайиз гъюбра
мумкин ву: риш - шуру, чи -чуччу, чве -ччвуччву,
гъач - гъафну, гъюра ва гь. ж.
229-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарихъ, дивнайи
суалариз жаваб шлубси, юк1в, пуб гафар хъаъри,
гафарин
ибарйир дюзмиш ап1инай. Ччивариъ фицдар
дигиш'валар
шулаш, фикир тувай.
1. иццурайиз фу? - ...
абснайиз фтиъ? - ...
архаинвал туврадариз фти? - ...
2. ...- фу? Яв дидар
...- гьапГну? ккундарзуз
...- гьап1иш фу шул?
- гьап1ну? гафар.
Дюзмиш дап1ну адру гафарин ччивра, асулра
саб ву. Месела: стол, халкъ, хураг, йиччв, агъдев
ва гь. ж.
Дюзмиш дап1найи гафнан асулин паяр сабшвнуб
ву: Надинж'-вал, гъа-ах-ун-дай-\за\ ж(и)к1-ур-\за\
ва гь. ж.
Щийи гафар дюзмиш ап1бан бадали, ччиварихъ
хъаърайи асулин паяриз аффикса р к1уру.
Аффиксар приставкйир, инфиксар ва суффиксар
ву. Месела: гъижибк1унза к1уру гафнан асул вуйи
гъижибк1ун-ди.к жик1 к1уру ччивралан гъайри гъи
- приставка, -б- инфикс ва -ун- суффиксра ка.
230-пи илч1ихуб. Исихъ дунариъди тувнайи багахьлу
гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, тетрадарик
дик1ай.
Дурар фицдар ччиварикан духьна, улупай. Гафар мяна
кайи паяриз жара ап1бан чешне: гъил'ихун [ча]
хуш'вал элеъна лигурахьа
нахушди меэлеан гъилигну
нахушур элеуз лигуз
нахуш'валиан элеундарза дилигну
Ччивран улихь гъюру ва гафнак ц1ийи мяна
кап1ру асулинпайназприставка к1уру. Месела:
ки-бирх, на-хуш, ка-дабгъ, гъ-убш ва гь. ж.
гафариъ
ки-, на-, ка-, гъ- приставкйир ву, хъа -бирх, хуш,
-убис - мурар гафарин ччивар ву.
231-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва жара
дап1найи
гафариъ приставкйир агай.
1. Дугъри дупну ккун, гьаму аьхиримжи вахтна
агьалйири гизаф пуз, артухъди т1алаб ап1уз
хъюгъна.
2. Дурари мегьел чпи зегьмет дизигну гьясил
дарап1убдикан мянфяаьт ктабгъуз даршлубдикан
фикир ап1урадар. (газетдиан). 3. Нягьякь улхбари
анжагъ к1ул иццру anlypy. 4. Ляхин гьабхъубси
дап1ну
махъадакан. 5. Диктант бик1руган, уву дибик1найиб
сабсан ражну ахтармиш ап1ин. 6. Хайирсуз фикрар
к1ваъ дидисну, яв уьмур жикъи мап1ан.
Ччивран кьяляхъ шлу ва гафнак цДийи мяна
кап1ру асулин пайназ суффик с к1уру. Месела:
хюрчабан, рягънихъан, ишбях ва гь. ж. гафариъ бан,
-хъан, -бях суффиксар ву.
Къайд. Чпин метлебназ дилигну, суффиксар кыоб
жюрейиз жара шула:
1. Щийи гафар арайиз хурайи суффиксар:
марччлихъан,
ччиларбан, гуч1бях.
2. Гафар дигиш ап1урайи суффиксар: чрушин,
хъадап1ну,
ва гь. ж.
232-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ччиварихьан
суффиксар жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай ва
суффиксди
гафназ фициб мяна тувраш, йипай.
I. Ик1рац1, аьрабачи, харатчи, силарбан, туканчи,
аькьюлсуз, бахтлу.
II. Игитвал, марццишин, Шингъут1, Аьмет1ай,
даахну ва гь. ж.
Саб гафнак сабшвнуб приставка ва сабшвнуб
суффикс хьуб мумкин ву. Месела: Чекмечивал
к1уру гафнак кьюб суффикс, марччлихъанвал к1уру
гафнак шубуб суффикс ка, хъа магъадабгъан,
мигъилицан к1уру гафарик кью-кьюб приставка
ка.
233-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, ичв тетрадариъ
думу
гафар дик1ай.
1. Юк1в зарбди дахабгнайиз. 2. Яв к1ул нягьякьди
иццру мап1ан. 3. Фук1а дарди адмийин хал
миккидипан. 4. Ляхнихьан вари гьит1ик1уру, хъа
ип1руган, кюмекчйир гизаф дихъуру. 5. Урч1вубпи
май
- Гъалибвалин йигъ ву. 6. Гьяйвнин кьялхъян, хуйин
улхьан мягъян." 7. АнатГай баб, ат1нар урхури,
айвандикк деъна.
Ихь ч1алназ чаинди предметдин класс ва кьадар
улупру асулин пайра а. Думу гизафси ччивран
кьялаз гъюру вая ччиврак кпикьуру.
Ччивран кьялаз гъюбахьди гафнан класс ва
кьадар улупбан лишан капГрайи асулин пайназ
инфикс к1уру. Месела: Бай жа{]?)гъура.
(Къанажагълу класс). Дай жа{б)гъура
(къанажагъсуз класс), гъяйван, хъап1ну (ялгъуз
кьадар) гъяйвнар хъаъну (гизаф кьадар) вая вич
гъип1ну - вичар гъит1ну ва гь. ж.
Зиихъ ухьуз рябкъюрайиганси «жаргъура»
кГуру глаголиъ -р- инфиксди къанажагълу класс,
хъа «жабгъура» к1уру глаголиъ -б- инфиксди
къанажагъсуз класс улупура. Гьацира -р-, бинфиксари
ялгъуз ва гизаф кьадарра улупуру.
Месела: Жанавар гъебгра. Жанаврар гьергра.
Дидлан савайи табасаран ч1алнаъ класс ва кьадар
улупбан показателар вуди -п-, -тп-, -л- инфиксарра
ишлетмиш anlypy. Месела: бай итпну, гъван ипну.
234-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ инфиксар агай. Дурари гафарин
мяна
фици гьюдюхюраш, кидибтай.
1. Хюрчабан, рукарикк жин дубхьнайи гъюр
дябкъну, дидиз ккеънайи. Дугъхьан ц1иб ярхласи
гьадму гъюраз сулра ккепЪнайи. 2. Аьхю баб, хилар
дижикГну, хинк1арихъ хъюгъю. Дугъан хтул Седефри,
йигьаг дижибк1ну, пичриин иливу. 3. Сурижатди
сабпи
сортнан халачи гъубху. My дишагьлийи гъурху
халачйир
гьарган сабпи сортнаан гъягъюру. 4. Абайи гъит1у
хутари балин спар гьадагъну, к1ур. (Мисал).
Зегьмет
дизригди гъип1у уьл шлиз-вушра гьярам ву.
235-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ччив гафарихъ
жюрбежюр аффиксар хъаъри, ц1ийи гафар дюзмиш
дап1ну,
дигиш ап1инай.
Ч е ш н е : а) к1ак1 -к1ак1начи, к1ак1начиси,
к1ак1начивалиинди, к1ак1начиди.
б) Зиг — зигур, гъизигну, дизигну, зигури,
гъизигунза,
зигай.
1. Аьраба, рягъ, шир, лик, багъ.
2. Хуш, гьякь, зигуб, элеуб, урччуб.
Составназ лигну гафар разбор ап1бан таблица
Асул
Фициб асул вуш Ччив Аьхир
Приставка Суффикс
Инфикс
Дюзмиш -жи -Kl -дарапГу
-ли -X Дюзмиш гъи жи -к1 ун за
-жи б Kl ура ва
гъапГу ДИ ли -цну
ли б Ц а
УР
гъи ли -X ундар чва
ли -X иди хьа
К ъ а й д. Гафар составназ лигну разбор ап1руган,
сифте
асулихьан аьхир жара anlypy, хъа асулиъ ччив
дабгну,
миди вуйи мяна кайи паяр фйир вуш, улупуру.
Месела:
гъажаргъунча к1уру гафнаъ - ча аьхир, гъажаргъун
асул
ву. Асулиъ ччив - жагъ, гъа - приставка, -ун
суффикс, -ринфикс
ву.
Табшуругъ . Учву хьадар тят1иларин вахтна багъри
совхоздиз вая колхоздиз фицдар кюмекар тувнуш,
дарснаъ
ихтилат ап1инай. Хулаъ «Хьадан тят1илар гьавайиди
гьаундарза» ччвур али ихтилат бик1ай.
236-пи илч1ихуб. Лик, ликур, лик1анц1; гук1нир,
гукЫишин, гук1нац1; хабар, хабарсузди, бейхабарвал
к1уру
гафар зиихъ тувнайи таблицайин т1алабар тамам
ап1ури,
разбор ап1инай.
237-пи илч1ихуб. М. Митаровдин «Гюни раццар»
поэмайиан гъадабгънайи гъаму кьат1 урхай. Жара
дап1найи
гафар кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ дюзмиш
дап1ну
адру гафар, кьюбпи дуниъра дюзмиш дап1найидар.
К1ван ц1а ккядябхъюз имдруган халкьдикан,
Минди-тинди лигур, агури каскьан,
Иран дин сагьиб, лап гьялак духьну,
Аьгь ап1уз даршули шагьдин чве дук1ну.
Ифдин раццлан, майтарилан ул илбицну,
Т1уб за дап1ну, гъагъиди гъапи дагъу:
«Ич кьушмарра гизаф талаф гъапГунчва,
Шагьдин чве Ибрагьим-ханна гъак1унчва...
Увура гьамрарикан вува, - дупну,
Халкьарин ифйирна майтар улупну, Уву
хаинвал гъап1ганси яв халкьдиз
Ап1урва учузра - хъугъвал алдариз.
Учухьна ву гъизилар хуз гъафунва, Уву
гъургъушмихъди тухъ ап1архьа»
К1ури миди хилар дисур Жюгьейин,
Ликарсана йит1ур т1урни лап гъалин,
Ушвниъра убзур деебц1найи гъургъушум,
Улариан ут1убччвур ифина кум.
Гьамци ккудубк1у пис дяви йивбарин,
Ургуб гъулахъди Иран дин кьушмарин.
Уьзден халкьари, гьич саркьан мютГюгъ дарши,
Чпин жанар ватан бадали дивнийи.
Жансуз духьнайи душман кьяляхъ гъаши,
Зат гъалибвалин бина дивуз дарши.
Ургуб гъул лап к1ан'ан-к1улиз ккидирчну
Кьулхъарин гъала гъибису, кьаст дап1ну. •
Гьаргандиз мушваъ гъузбан умуд кивну
Шубуд агъзуркьан кьушмар дина гьау...
238-пи илчГихуб. Сифте приставкйирра, суффиксарра
кайи, хъа анжагъ суффиксар кайи, аьхирра марцци
ччив
вуйи гафар гъадагъури, тетрадариъ дик1ай.
Навруз, тямягькар, бахтлу, нахуш'вал, мукучан,
калуш, ягъурсуз, микибикьанай, файтунчи, дуст,
машинист, хизан, чайчи, намердси, гъир'ятлу,
бейтерефкар, изан, мягьсулар.
239-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Гьаму
предложенйириъ чиб саб ччивракан арайиз
дуфнайидарси
рякъюрашра, багахьлу дару гафар фундар вуш,
улупай.
1. «Я риш, халачи фила рибшурва? - гьерху кьаби
Ханумагъайи. - «Магьа рибшуз хъюгъраза, баб»
аьлхъюри
жаваб туву Сурижатди...
2. «Рякъди гъюр гъюра, гъюр гъюра!» - ч1игъ гъап1у
тепейилан сари.
3. Хуйиз ху ап1уб фу ву? Хуйир гъапГну к1ури хуйир
хуйирди гъузру.
4. Баяри йифкан «аба» anlypa. Кьалачийи йиф лизи
anlypa.
5. Гергми вазли йишв ригъ али йигъси дебккна.
Гъубшу вазли больницайиъ гъахьунза.
§ 51. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган,
сесер гьюдюхюб ва гъядахьуб
Табшуругъ. Ибарйир адахъну урхай. Жара
дап1найи гафариъ фицдар дигиш'валар гъахьнуш,
йипай.
Думу дигиш'валар гьаз арайиз гъафидар ву?
1. Бай дис - ччил бис.
2. Вич ип1ин - вичар ит1ин.
3. К1ари жабгъура - Klapap жаргъура.
4. Мурсул абч - мурслар арч.
5. Йигьаг ил ив - йигьккикк ц1а ккап!.
Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, гафнан
асулиъ гьам ачухъ гьамсана ачухъ дару сесер
гьюдюхюб вая гъядахьуб мумкин ву.
Гафариъ мици арайиз гъюрайи дигиш'валар кьюб
жюрейиз жара шула.
1. Ударениейихъди аьлакьалу вуйи
дигиш'валар. (Дидин гьякьнаан зиихъра дупнахьа).
2. Ударениейихъди аьлакьалу дару
дигиш'валар.
Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, ударение
учв али слогдилан жара слогдиина гъябгъбахъди
сабеи бязи ачухъ ва ачухъ дару сесер гьюдюхюб
вая зат имдарди гъядахьуб мумкин ву.
Гафариъ ударениейихъди аьлакьалу вуйи
гьамцдар дигиш'валар арайиз гъюру.
а) Ачухъ сес арайиан адабхъуб. (Бархал бархлар,
гута -гутйир.)
б) Сес лабиалламиш хьуб. (Яркур -яркврар.)
в) Ачухъ сес гъядябхъган, ачухъ дару лал сеснан
кьяляхъ хъайи зил сес лал сесназ илт1ибк1уб (шид
штар.)
б — п: хъуб — хьпу, чиб -чпи.
д -т: кидит -ктитну, шид -штар.
хъ - хъ: алахъуб -алахьуб.
ж -ч: кажаргъ -кчаргъну, хъажаргъ хъчаргъну.
к! — ч1: гъакТну -гъачТиш.
240-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар актив
падеждиъ
диври, кидик1ай. Гафариъ фицдар дигиш'валар
гъахьнуш,
йипай.
бачук1 хъял
бай
гаркГал
риш чве
сяаьт
хан
241-пи илч1ихуб. Гьаму гафар ва ибарйир гизаф
кьадарназ илт1ик1ай. Дурариъ гъаши дигиш'валар
улупай.
келле - гъван биргъ гъидикь
- ц1урц1ул бис уьлке
- кьут1 ип1ин афтафа
- йиц хъап1 мухур
- ц1икаб убж
242-пи илчГихуб. Скобкйириз гъадагънайи гафар, чиб
тялукь вуйи гафарихъди аьлакьайиъ т1аъри,
предложенйир
кидик1ай. Думу гафариин ударение дивай.
1. Итни (йигъ) гвач1нин, ахсрар ккивну-ккивундар
к1ури, малла (Гьесихъ) рякъюъ уч1вру. (Махъв.)
2. Эскрин аба Аьбдуллагьдин ва баб Къисханумдин
(шадвал) сяргьят адар (газетдиан). 3. Магьа цци
(Гюгьрягъ) кьялан (мектеб) урхурайидарин
(гьясилвал)
бригада тешкил дап1на (Газетдиан). 4. Абрам, увуз
саб
(ражну) рабгру (жакьв) мукьмар гъеерхьнийин? (М.
Ш.) 5. Илхйир Жамал-(хан) уву сари (хъаур). Зарбди
гъябгъру тюнт (гьяйван) эйси вуй гъучагъ вува.
(Уь.
Б.) 6. Дагъдик кипу ц1а учухьна хъубкьри айиган,
учу
гьяракат (ап1уб) ич (марччар) улихь хьайи йишвак
ц1а
кипунча. (А. Ж.).
243-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, текст
кибик1ай. Учву гъяу гьярфарин сесери гафарик
фицдар
дигиш'валар каъраш, кидибтай.
Мустафа халуйи чан ул...бар давам ап1ури, к1уру:
«Лигай, гъуландар, уьл ликр...кк ккивувал - дидин
гъадри к...рувал ву... . Узуз гьич саб гъ...андин
к1ик1илкьан ди...рихъру гъумран чюлиъ гергмиди
тикмиш да...найи гъвандин бару гъя...къюнзуз.
Дидкан
гьерхган, узуз гьамци кти...тнийи: фила-вуш саб
заман...йиъ гьаму чюл...антина девейи,..нди
гъягъюрайи
са... касдин хил'ан уьлин тики жил...ина
ада...хъуру.
My касди, гьаму тики а...гури, гизаф чарйир
зигуру,
амма бихъу...дар. My уьлиз гъа...у гьюрмат
даринхъа?
Уьл вар...т1ан гирами, ширин мутму ву, дидиз
варит1ан аьхю гь...рмат дап1ну ккун. (А. Жяфаров).
Гафар арайиз гъюб ва орфография текрар ап1бан
бадали суаларна табшуругъар
1. Гафар дюзмиш вая дигиш хьуб фтихъди аьлакьалу
вуш, йипай.
2. Гафнан аьхир фу ву? Асул фу ву?
3. Гафнан асулик фицдар мяналу паяр кахьра?
4. Ччив, приставка, инфикс ва суффикс фтиз к1уруш,
йипай.
5. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, бязи ачухъ
ва ачухъ дару сесериз фу хьуб мумкин ву?
244-пи илч1ихуб. И.А. Крыловдин «Фил ва Алабаш»
басня урхай. Жара дап1найи гафарикан сифте дюзмиш
дап1надрудар, хъа дюзмиш дап1найидар гъядягъюри
кьюб
дуниъди тетрадариъ дик1ай.
Гъюлягъ фил либцури айи,
Халкьдиз улупбан бадали.
Фил ухьухь гьич дархьбаз лигну,
Дидин кьяляхъ махлукь хъахъру.
Наънан-вуш гъядябхъю Алабаш,
Фил гъябкъган, дубхьну дирбаш,
Думу хъюбгъру филихъ хъебгуз,
Дидик кабхьуз, дяви ккебгъуз.
«Русвагь мап1ана жвув, гъунши, —
Klypy дидиз Ругъац хуйи. Филихъди
увхьан гъюз шулдар,
Гьясбикк дарап1ди яв аьмпар,
Улихьна гъябгъюра думу, Уву
хъебгбаан эбгнаву».
«Гьей-гьей! - гъапи Алабашди. Зуз
ккунибра гьадму вуки,
Гьич элегбаригъ гъюдрубч1вди,
Ад гъадабгъуб аьхю вуйи
Гъит йипри вари хуйири:
Агь, Алабаш, вуда дирбаш,
Эгер думу филихъ хъебграш...»
245-пи илч1ихуб. Гьаму саб ччивран гафар
тетрадариъ
дик1ай. Гьюдюхюрайи ачухъ сеснан гьярфариккан саб,
ачухъ дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
Хьадукар, хьадукру, хьадукран, хьадукриин.
Риш, шуру, шуран, шур'ин, шурак.
Гъюд, гъюдру, гъюдран, гъюдриин.
Гъач, гъюб, гъафну, гъафиш, гъюри, дуфну.
Вахт, бахтну, бахтнан, бахтниин.
Йик1, гъак1ну, гъак1иш, дук1на, йик1иди.
МОРФОЛОГИЯ ВА ОРФОГРАФИЯ
§ 52. К1ул'инди вуйи чГалнан
паярикан уьмуми мялумат
1. Ч1алнан паяр швнуб ва фйир ву?
2. К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр кюмекчи ч1алнан
паярихьан фит'инди жара шула?
3. Фицдар к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр аьгъячвуз?
Табасаран ч1алнаъ 10 чГалнан пай а.
Дурар, ч1алнаъ чпи гъабхурайи ролиз лигну, шубуб
группайиз жара шула.
1. КГул'инди вуйи ч1алнан паяр.
2. Кюмекчи чГалнан паяр.
3. Междометие.
К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр - мурар
существительнйир, прилагательнйир,
числительнйир (гьисаб ап1бан ччвурар),
ччвурнан еринар, глагол ва наречие ву.
КГул'инди вуйи ч1алнан паярик кахьрайи
гьарсаб гафназ чан мяна а, ва фициб-вуш саб
суалназ
жаваб шула. Дурари шей'арин ччвурар, лишнар,
кьадарар, ляхнар, гьялар, гьяракатар ва гь.ж.
улупуру.
Кюмекчи ч1алнан паяри к1ул'инди вуйи ч1алнан
паярин арайиъ шлу аьлакьйир уьрхюру ва ихь
гьисс ап1бар улупуру. Дурар союзар, послелогар,
частицйир ву.
Хусуси группа арайиз хура междометиейи.
246-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ фуж?
фу? к1уру суалариз жаваб шлу гафар дагну кьюб
дуниъди
дик1ай. Сабпи дуниъ фуж? к1уру суалназ жаваб шлу
гафар,
кюбпи дуниъ фу? к1уру суалназ жаваб шлу гафар.
Чешне:
фуж? фу?
Аслан Дербент
1. Аслан ужуди урхру бай ву. 2. Дугъу гьарган
табасаран ч1алнаан «хьубар» гъадагъури шулу. 3.
Кьибла
Дагъустандиъ Каспий гьюлин гъирагъдихъ Дербент
к1уру шагьур ерлешмиш дубхьна. 4. Дербентдин заан
к1улихъ Нарин гъала хъа. 5. Гьар йисан ич
мектебдиан
Дербентдин тарихи йишвариз ва Огни шюше заводдиз
экскурсияйиз баяр-шубар гъягъюри шулу. 6. Хюрчабан
Сулейман чан Шарикра хъади слихъ хъергна. 7.
Шерифна
Къази Кьюлигъ майдандиъ дидиз ккеъна. 8.
Учуз кьюб к1ари, шубуб мудур ва хьуб ччил ачуз. 9.
Лезг-йирин машгьур шаир Аст1ил Сулейман ва Хюрюг
Тагьир ужудар дустар вуди гъахьну.
Табшуругъ. Гьаз учву гъядягънайи садар
существительнйир аьхю гьярфниинди, тмундар бипДи
гьярфниинди ккергъну дик1ураш, кидибтай.
247-пи илч1ихуб. Предложенйир тетрадариз кидикГай.
Прилагательнйир дагну, ц1арар ккадатай. Дурар
фицдар
суалариз жаваб шулаш, йипай.
1. Хьадукран жикъи уьмурра ккудубк1ну. 2. Гюрчег
уьру, элвен кюкйири к1ван шадвал, дюн'яйин ва
инсандин жигьилвал улупура. (Аь. Кьасумов)
Ув'ин чру либас гъи ал,
Гьат1абццна яв гъалин яркур.
Ягъал гъарзун сабнуб к1ак1наъ
Рябкъюри а успагьи тур.
(П. Асланов)
248-пи илч1ихуб. Предложенйириъ числительнйир
агай.
Дурар фуну гафариз тялукь вуш, тяйин аггГинай.
Гафар шулу агъзуринна ккайидар,
Гафар шулу саб кепкизра багьадар.
Варж йисра, чве, аькьюллуйиз гизаф дар.
Аькьюл дубгну, хъау кьюд йигъ герек дар.
(Къ. Аъгъмадов)
Ст1ал Сулейман Асккан Ст1аларин гъулаъ касиб
нежбрин хизандиъ агъзурна миржидваржна
йирхьц1урна урч1вудпи йисан бабкан гъахьну.
Совхозар
имиди ич гъулаъ кьюдваржна ургц1ур ккитру хюнйир,
хьудварж ч1уру малар, хьуцГурна миржиб даяр хъайи
хварар ва кьюд агъзурна шубудварж баб марччар айи.
Хьадан тят1иларин улихь юкьубпи ва хьубпи
классарин,
гьацира урч1вубпи ва йипДубпи классарин арайиъ
жюрбежюр соревнованйир гъахьнийи. Соревнованйириъ
хьубпи ва урч1вубпи классар гъалиб гъахьну.
249-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Ччвурнан еринар
агай.
Дурар фуну гафарин йишв'ин ишлетмиш дап1наш,
йипай.
Лейлайи, чан рангнан кьалмар адагъну, шикил зигуз
хъюгъиган, дурарин гъунши риш, хьуд йисаъ айи
Суна,
наан ашра дугъан багахьна хъуркьуйи. Думу Лейлайин
кьалмариин гьяйран духьнайи... Дугъазра хилиъ
кьалам
бисуз ккундийи, амма Лейлайи чан кьалмарик кучуз
гъитдайи.
Гьар ражну шагьриз гъягъруган, адашди
Сунайихьан гьерхуйи: «Гьан, йип, йиз ужур, фу
хузавуз
шагьриан?» - «Узуз кьалмар аькъин» - т1алаб ап1уйи
ШУРУ
Адашди дугъаз шагьриан ц1ийи палтар, жюрбежюр
уйинжагъар хуйи. Амма гьаз-вуш дугъу саб ражнура
кьалмар гъахундайи. (Ш.Къ.)
250-пи илчГихуб. Предложенйириъ глаголар агай.
Глагол предложениейин фуну член вуди шулу?
1. Ич классдиъ урхурайидари хьадну совхоздиъ ужуб
зегьмет гъизигну. 2. Гьамус учу дарсар аьгъю
ап1биин
машгъул вуча. 3. Икриз удубчГву кюрпе ччил гьар
йигъан пеэр, гьяштйирихъ хъебгуйи. 4. Дидиз чав
аьхю
гьунар ап1урайиганси рябкъюйи. 5. Анжагъ зангар
датт
дидиз мют1югъ дайи. Даттлин дирбаш'вал гъябкъю
ччил
саб жюре тяжубвалиинди дидиз либгуйи ва, чазра
хабар
дарди, диди ликар кьяляхъ алдагъуйи.
Табшуругъ . Хьадну мягьсулдар чюлиъ фицдар
ляхнар гъахури шулуш, жвуван гафариинди ачухъ
ап1инай.
Думу темайиан изложение бикТай.
§ 53. Существительноейин эгьемият ва
грамматикайин лишнар
Шейънан (мутмуйин) ччвур вуйи ва фуж? фу?
к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу ч1алнан пайназ
существительное к1уру. Месела: фуж?
Гагарин сарпи фуж? космонавт гъахьну. Фу?
Спутник аършдиз гъабхурайи фу? ракета
гъавайин заан гъатариз удубч1вну.
251-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Фуж? фу?
к1уру суалариз жаваб туврайи гафариккан ц1арар
ккадатаи.
Думу гафар фуну ч1алнан паяр вуш, йипай.
1. Навруз халу айи терефназди дилигну, Селим маш
завузди дахъу. (М.М.) 2. Узу йиз дажи Бичерахов
элеънайи к1ару кегьерин багхьантина хъапГунза.
(М.Ш.)
3. Аьхю Ватандин дяви гъабшиган, Щадасайи чан кьюр
бай, Шамилин вахтарин тапанчина шюшке тувну,
дявдиз гьаъну. 4. Сурхай вертолётдиъди Къизляриз
хътаънийи ва сад йигълан больницайиъ кечмиш
гъахьнийи. (Аь. Абу-Бакар). 5. Гьей ап1ин, гьей,
йиз
бай Мизах, хъасин гъадагъ муччвур ва зах. (Н.
Саруханов). 6. Аькьюлсуз к1ул ликариз бала ву.
(Мисал).
Существительнйири жюрбежюр ччвурар
улупуру:
а) Инсанарин: духтур, пягъливан, Сафри, гюзюр,
чубан, Ажай, баб, Бейбутов, фендигар.
б) Гьяйванатарин: пеленг, швеъ, ергюх, сил,
швушвмаг, жанавар, хюни, якъ, гамуш, жираф, деве,
аслан, чакъал.
в) ничхрарин: ппази, люкъ, луф, пеъ, шюхъ,
уьрдег, псинч1, гуганай, mlaeyc гъуш, гъяшти,
п1ямп1югъ, ккуккум, гъаз, датт ва гь. ж.
г) Мутмуйир: кусри, диван, шалвар, сяаып,
гъалав, муччвур, аьхин, марфак1, хунча ва гь. ж.
д) Алатарин: дурхин, ек1в, рашил, табушв,
гарк1ал, убрушв, дуркъар, ранда ва гь. ж.
е) Набататарин: жихир, вич, хут, хиф, беъли,
кумиш, уч1вру ц1абар, арфани, хумурзаг, гъарпуз,
келем, харан чинчар ва гь.ж.
ё) Табиаьтдин гьядисйирин: мик1, буран, аяз,
мархъ, аъхълушин, йишв, йигъ, гвач1ин, хябяхъ,
сел,
йиф, муч1ушин, амсишин ва гь. ж.
ж) Хасиятнан ва лишнарин ччвурар: угъри,
кьискъис, лути, мерд, намерд, игит, гуч1бях,
зиринг, фагьум, намус, абурлу, тямягъкар, саил,
бахтсуз, у стад, аърифдар ва ж.
252-пи илч1ихуб. Гьаму существительнйир зиихъ
улупнайибси жюрйириз жара ап1ури, дик1ай.
Фугъан, шкаф, сябун, ккуртт, леэф, самовар, таз,
ек1в, бурав, бушгъаб, т1авус, футнакар, кагъаз,
линейка,
чвул, кьакьниш, фургъун, лютке, сторож, тахсиркар,
уьмур, шадвал, мармардаш.
253-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Инсан улупру
существительнйир, асул формйириъ т1аъри, дик1ай.
Хае
ва жинс существительниирикан фу аьгъяш, йипай.
Мягьяч к1убан бай вуйи. Думу зегьмет зигуз аьшкь
айир ва гьарган яшлуиирин гъуллугънаъ хьуз ккунир
вуйи. Гьаддиз думу вардиз ккундийи. Муху-Мирзайин
абйир-бабаризра бай кьабул духьнайи. Йитим ву
к1ури,
дугъан язухъра агЛури шуйи. Дугъаз ц1ийи палтарра
гъидирхнийи. Муху-Мирзана Бай-Сунгъур йигъан
дарсариз гъягъюйи, хъа Мягьяч чахьан удукьру
ляхнар
ап1ури, хулаъ гъузуйи. Кьюб гьяфтайилан Мягьячра
мектебдиз кьабул гъап1у. Гьамци думу
МухуМирзайихъди
дарсариз гъягъюз хъюгъю. Бай-Сунгъури
аьраб ч1алниинди урхуйи, хъа Муху-Мирзайина
Мягьячди - урус чГалниинди. Дарсарихъан дурари
чпин
таярихъди тамшир ап1ури шуйи (М.С.
Ягь 'яевдинубд иан).
Существительнйир классариз, кьадарариз ва
падежариз дигиш шулу.
Месела: Ахсрар йивури, Маисум нивкГан хъиргу
предложениейиъ айи ахсрар к1уру существительное
къанажагъсуз класс ву, гизаф кьадарнаъ ва ччвур
падеждиъ а, хъа Майсум к1уру существительное
канажагълу класс ву, ялгъуз кьадарнаъ ва ччвур
падеждиъ а.
254-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи существительнйирин класс, кьадар ва падеж
тяйин ап1инай.
ЧГамччли хъял кади гаф кьяляхъ хътап1у. Ихь
уьлкеииъ агъзрариинди заводар ва фабрикар яратмиш
дагЛна. (Д.Ильин) Русланди явашди тур anlypy ис.
(А.П.) Гъюри а махъвран аьхир, ккудубк1урадар
ляхин.
Гъирагъдихъ зурба гьюлин деъна Иван гъумриин,
ккилигури а китраз, гъагъи фикрар гъюри к1ваз.
(Махъв) Ич хуларин кьюд унч1вар кючейизди
лигурайидар ву. Юкьуб тереф к1ан-к1ул адру буш
дюзенар вуйи. Исрафили Ил'ясдиз хяр убшвуз кюмек
агЛурайи. Гьамус Кафари вуйибси т1умт1ун багълар
гьат1арццна.
Гьат1абцц суфра... яшлудариз
Гъюдли гутйир ккирч зикв айи.
Адабгъ адаш, якъ арайиз
Гьаму йигъаз уьбхюрайи.
(Ю.Б.)
255-пи илч1ихуб. Дамагъ, шаир, Асли, дургъунагъ
к1уру
гафар асул падежариз дигиш ап1инай. Падеж улупбан
аьхирариккан цДарар ккадатай.
256-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гафар гъяъри,
предложенйир тамам ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.
Учву
гъяу гафар фуну ч1алнан пай вуш, йипай.
1. Жигьил... умуд вари жигьатаркан кадабт1найиган,
саб дупну дугъаз жил'ин инсандинсиб ликрин...
гъябкъю. (Махъв) 2. ... машназ лигуру, ...
ликариз.
3. Магьа ... ужур ... багъбанчи гъюра, дугъу ...
гьюжат
гьял anlyp. 4. «Фила духьнура ухьуз сарун акв ...
рябкъюйкГан? - гъапи миж кадабт1найи Меседуйи
(А. Мягьямаев) 5. Гъирагъдихъантина ... жаргъурайи
Мар'ям гъяркъю ... гьарай ут1убччву. (М.
Хангишиев)
6. Мектебдин ... участокдиъ ... йис мидиз улихьна
мялимдин улупбариинди киву ... гъелемариин гьяйран
шлустар ... гъвал хьайи шафран вичар алийи. (Т.М.)
Гъяъбан бадали гафар: балин, шил, дуст,
душман, думу, гьюрматлу, ихь, дюн'я гьяйвниинди,
чубнариан, тажрубайин, вичун, уьру.
§ 54. Предложениеииъ существительноейи
гъабхурайи синтаксисдин роль
Табшуругъ . Исихъ тувнайи предложенйириъ
существительнйир агай ва дурар предложениейин фуну
членар вуш, йипай.
1. Мустафа совхоздин тракторист вуйи. 2. Абайи
Гьясназ шагьриан ц1ийи туп дубхнайи.
Предложениеииъ существительное фунуб вушра
член вуди хьуб мумкин ву. Амма гизафси
существительное
предложениеииъ подлежащее вая дополнение
вуди шулу.
Месела: 1. Марччлихъни тепейиин гъевесниинди
uieymlpc. йивура предложениеииъ шли?
марччлихъни (подл.) фу? швут1рам (диш. дополн.),
наан? тепейиин (обет.) фици? гъевесниинди (обство)
шула.
2. Жанаври Гъандайиз аъхю зийнар дап1найи
к1уру предложениеииъ фти? жанаври (подл.)
гьап1нийи? зийнар дап1найи (составной сказ.)
фтиз? Гъандайиз чап дополнение шула.
257-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Подлежащее
вуйи существительнйириккан ц1арар ккадатай.
1. Кьарнийир кьиблайиз т1ирхура. 2. Ноябрин ваз
багахь шула. 3. Гъвандин устайи кьюб мертебайин
хулар дивра. 4. Аьлдиз алабхъурайи ц1ийи ваз
гъябкъю.
5. Сафар халайи хюни ккудубзура. 6. Урхбаан ич
класс
вари классарин улихь хьа. 7. Фикирлуйи гужлир
гьарган ккагъру. 8. Керим армияйиз гъягъяйиз
колхоздин комсомол тешкилатдин секретарь вуйи.
(М.Ш.)
258-пи илч1ихуб. М. Шамхаловдин «Муштулугъ»
гьикаяйиан гъадабгънайи гьаму кьат1 урхай. Жара
дап1найи существительнйир предложениейин фуну
членар
вуш, йипай.
Ригъдин манишну вари табиаьт гъюблан-гъюбаз чаз
табигъ ап1урайи. Мит1лан улихьна жан алидарси
ришвурайиси рякъру дагълар, тепйир гьаму с
сикинди,
хиялнаъ ахъну айидарси рякъюрайи. Гьарар, яркврар
сует духьнайи. Ук1ар-к1ажар кюргънайи. Дидиз
табигъ
дарудар, дидхьан ккагъуз духьну адрудар игниъ айи
шубар вуйи. Дурар анжагъ чпин к1ваъ айи кьастназ
табигъ вуйи. Дурарин метлеб - ликрихъ хъайи йишв
дубгну ккудубк1ну, чпихъди соревнование гъабхури
айидарин йишваз гъягъюб ва, дурариз кюмек ап1ури,
чпи гъалиб гъашиб улупуб вуйи. Дурарин хилариъ айи
дагьрарин хъпалгу сес зат сикин дарди зарбди
гьавайиан
т1ирхурайи уьрдгарин лижан сесси ебхьури айи.
Существительное предложениейиъ составной
сказуемоейин ччвур пай вудира шулу. Месела:
Шихкерим совхоздин аъхюну агроном ву к1уру
предложениейиъ агроном к1уру гаф составной
сказуемоейин ччвур пай ву.
259-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ
составной сказуемйир агай ва дурарин ччвур пай
улупай.
1. Хьубпи классдиъ урхурайидари бистниъ ач1ал
апГурайи. 2. Юкьубпи классдиъ урхурайидар тазади
кивнайи памадрин штиларихъ шид хъубзбиин машгъул
вуйи. 3. Варидарик аьшкь ва гьяракат кади
рябкъюрайи. 4. Малдарари гъубшу кьюрдну ужуб
зегьмет гъизигнийи. 5. Ляхнин натижйирра писдар
гъахьундайи. 6. Гьарсар дояркайи чаз тувнайи никк
ккудубзбан план артухъдира кади тамам гъапГнийи.
7. Йигъар хябяхъ шула. 8. Йитим ччилу мяъ aniypa.
260-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи существительнйир
гъяъри, предложенйир кидик1ай. Учву гъяу
существительнйир предложениейин фуну членар вуш,
йипай.
1. Узу ... шиърар гизаф ккунир вуза. 2. Инсандиз
айи девлетарик варит1ан аьхю ... сабур ву. 3.
Сабпну
багахь хьайи ... унч1вар аку гъаши. (Ш.Къ.)
4. Жвул'арин ... ужудар шиърар дик1ури шулу.
5. Хамис йигъан, дарсарин кьяляхъ учу гъунши
гъулан
... гюрюшмиш хьуз гъушнийча. 6. My ражну гъалибвал
саризра ... гъабхьундайи. 7. Хьадукра... швнуб
жюрейин
ничхрарин мукьамна сес ади шулдаринхъа!
Гъяъбан бадали гафар: Пушкин, девлет,
хулар, Муслим, футболистар, къисмат, яркур.
Табшуругъ . Обращение фтиз к1уруш, к1ваин
ап1инай. Бик1баъ обращение предложениейин миди
вуйи
членарихьан фици жара anlypy?
261-пи илч1ихуб. П. Аслановдин «Бабкан гъаши йигъ»
шиъриан гъадагънайи гьаму бендар урхай ва
обращение
вуйи гафар улупай.
Аьжаб гьялак вува, уьмур,
Дарш явашур вуйк1ан узу
Хпири зуз гъапну: «Закур
Уву бабкан гъаши йигъ ву.
Гъач, аьхюжви, хайир ккуни
Яр-дустариз дап1ну теклиф,
Ап1урхьа ихь юк1вар мани,
ДарапГди мал-мутму гьяйиф.
Текрар шулдар му аку йигъ.
Сабпи ч1вет1ар гъап1у йигъан
Башкъа саягъ аьлхъюру ригъ».
- «Ваъ, ваъ, аьзиз, думу йигъхьан
Хъугъ, цГихьанси гуч1уразуз...
Предложениейин жюрбежюр членар хьубт1ан
башкъа, существительное предложениейиъ
обращение вудира шулу.
Месела:
Жямяаътар, Рустам гъюб'ин шад вуза! (А.Ж.)
Йиз аьзиз руг, у зуз ип1руб туву руг... (А.Ж.)
Магьа, дусткас, вари хулар явдар ву.
Мушваъ «жямяаьтар», «дусткас», «йиз аьзиз
руг» обращенйир ву.
262-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Дурариъ
обращенйир агай ва лазим гъюру ишарйир диври, жара
апГинай.
1. «Гьап1ну жан гага увуз фу дубхьна? - гьерху
дугъхьан баяри (Махъв). 2. Йип мяъли Лукьман, йип
ич бай! 3. «Вара уву фил гужли фуре мап1ан, хъа
йихь
гъавриъ! Гъапибси даршиш ляхин, хяви шулвуз»,
к1уру
зимзру (Гь.Щ.)
4. Гьарай эллер пис касариз,
Аьжаб дюн'я дубхьнадарин!
Дугъри касар дюн'яйикан,
Фукьан инжик духьнадарин!
(Е. Эмин)
5. Я жакьв наана гъябгъюрава? (Махъв). 6. Йиз
ужур Милейсат яв кагъаз вазлин йиц1убдиъ узухьна
гъурубкьну. (М.Ш.) 7. Ассаламун аьлейкум, учвуз
кьувват ибшри устйир» (А.Ж.)
Эгер уву гъахьундайиш,
Шулдайза зу пашман дада.
My дюн'яйин бахтсузвализ
Гьаз гъахунва аьзиз дада?
(Х.Т.)
263-пи илч1ихуб. Литературайин хрестоматияйин саб
эсериан обращенйир кайи хьуб предложение дагну,
ичв
тетрадариъ дик1ай. Обращенйириккан ц1арар
ккадатай.
Дурар фуну ч1алнан паяр вуш, йипай.
Ичв юлдшарин ччвурар обращенйир вуди ишлетмиш
ап1ури, биц1и ихтилат дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ
бик1ай.
§ 55. Существительнйирин къанажагълу ва
къанажагъсуз классар
Табасаран ч1алнаъ существительниир кьюб
классдиз жара шула. Къанажагълу ва
къанажагъсуз классариз.
Къанажагълу классдиъ айи существительниир
фуж? к1уру суалназ жаваб шулу ва анжагъ чпиз
аькьюл айи, инсан улупру существительнйирт1ан
дурарик кахьдар.
Месела: фуж? аьлим, духтир, июнь, футнакар,
шахтёр, хала, гъарачи.
Къанажагъсуз классдиъ айи существительниир
фу? к1уру суалназ жаваб шулу. Месела: фу? гъюр,
калуш, зимз, арфани, сяаът, якъ, пг1урфан.
Зиихъ тувнайи мисалариан рябкъюрайиганси,
табасаран ч1алнаъ нефес алдру шей'арилан гъайри,
жюрбежюр нефес али шей'арра къанажагъсуз
классдик кахьра. Гьаз гъапиш, ихь ч1алнаъ
существительниир чпиз аькьюл аиивализ дилигну
классариз жара шула.
Аькьюл айидариз къанажагълуйир к1урхьа, хъа
аькьюл адрудариз къанажагъсузар.
Т е в а й . Урус ч1алниинди: Кто? человек, рыба,
орёл, корова, лётчик.
Ихь ч1алниинди: фуж? адми, лётчик, фу?
балугъ, люкь, хюни.
264-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи существительнйир
классариз жара ап1ури, кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи
дуниъ
фуж? к1уру суалназ жаваб шлудар, кьюбпибдиъра фу?
к1уру
суалназ жаваб шлудар.
Чешне:
фуж? фу?
ашукь чюнгюр
Ягълухъ, секретарь, гьяжилеглег, пионер, Муртаз,
иставут, аьзарлу, хандак1, сиягьят, Дагъустан,
чимил,
ашукь, чюнгюр, севдигар, капитан, аьдалат,
дакьикьа,
Зейнабат, гъулажви, Тинит1, чарх, келле, сиясат,
сяаьт,
Есенин, челег, рузи, аьмалдар, кесп, устад, чавуш,
келлегюз, набалугъ.
265-пи илч1ихуб. Сифте шиир фикирлуди урхай, хъа
кибик1ай. Существительнйириккан ц1арар ккадатай ва
суалариинди дурарин класс тяйин ап1инай.
Магьа дурарин метлеблу йигъ хъубкьу. Накь мархь
убгъури гъябкъган, бязидар нягьякьди шад
гъахьунчва!
Гъи мургли марцц гъап1ганси, дифарихьан зав азад
вуйи. Мюгьюббатну ялав гъадабгънайи кьюб к1ван
аьшкьнаан вуйхьиб, Фатма халайин муганаз шад вал
дярябкъю айвандикк псинч1ари шад гьарай ккипнайи.
(ПА.)
Кьюб-шубуб гьяфта гъушу. КьантГа хулаъ вердиш
гъабп1И. Гьамус думу ликуди имдайи. Фирюзайи ужуб
хъайивал ап1ури, дарман кдатури хьпаз лигну, дидин
лик ухди сагъ гъабхьнийи. Гизафси думу
Фирюзайихъди шуйи, хъа саспиган дугъан Рамазан
к1уру ччвуччвухъди. Рамазан дидиз кьабулди шуйи.
Дугъхьанра гъюрхьанси юкьуб ликрииндит1ан гъягъюз
шулдайи. Амма дугъак саб ужуб дару хасият кайи.
Дугъу гъюраз сикинвал тувдайи. Рамазназ гьаз вуш
Кьант1айин гъюдли кьуц1кьуц1, ярхи ибар гизаф ккун
шуйи, думу дурариз зигуз чалишмиш шуйи. Саспиган
дугъу дидин ушвниъ гужниинди гъифит, печенье
ивуйи. (Ш.Къ.)
266-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Суаларин
кюмекниинди фуну существительнйир къанажагълу ва
фундар къанажагъсуз классдиъ аш, тяйин ап1инай.
1. Фу хиялар ап1урава, Аьлибег? (М.Ш.) 2.
Жигьилариз
рякъ улупурай хядси, гьарсаб ляхнин к1ак1наъ
ава, Комсомол. (И.Ш.). 3. Халкь кючейин кьялаз уч
духьнайи. 4. Ярквраз гъушу Маллагьямза гьамусра
дуфнадар. 5. Жигьил баяр, швушвар, шубар уву марцц
ап1уз дуфна, багъ. (Гъ. Аъ.) 6. Галиъ бит1
гъябкъюр
сивуъ сижмихьан гьиликъну, к1ур. (Мисал.) 7.
Люкьру
зав'ан ипну, гъвандиъ гъиву келле парчйир
дубхьнайи.
(А.Ж.) 8. Улар арццу Мирзабегаз хажалат кайи чан
дадайин кьарц1ар ахьнайи маш гъябкъю. (М.Ш.)
267-пи илч1ихуб. «Хьадукран сабпи лишнар» ччвур
али
биц1и ихтилат бик1ай. Существительнйир ц1арар
ккадатну,
жара ап1инай. Дурарин класс ва кьадар тяйин
ап1инай.
268-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир гъяъри,
предложенйир
дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай. Жара
дап1найи
существительнйир чиб тялукь вуйи гафарихъди фу
жигьатнаан тархьраш, йипай.
1. Жанаври гъибису, бабу гъидису.
2. Мазан гъушу, марчч гъубшу.
3. Кьюр юлдаш, кьюб гаф.
4. Самолёт т1ибхура, самолётар тГирхура.
5. Ужуб ляхин, ужудар ляхнар.
6. Либхурайи сяаьт, лихурайи колхозникар.
Существительнйир чиб тархьну гъюрайи жара
ч1алнан паярихъди (прилагательнйирихъди,
числительнйирихъди, глаголарихъди ва гь. ж.) бязи
вахтари класс ва кьадар жигьатнаан хъпалгуру.
Месела: вахт, гъябгъюра, адми гъягъюра; хъур
рабочий, хъуб станок. Думу бай аъкъюллур ву.
Думу ху аъкъюллуб ву.
269-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай.
Гъидирчнайи
гьярфар гъяай. Дурари гафнан мяна фици дигиш
anlypain,
фикир тувай.
1. Загьидат бабу чан хтул риш ляхнихъ хъа...
2. Хюни ккуду...-лан кьяляхъ, Аминатди думу
лижягъна хъа...у. 3. Уьрдгари бипДир чпин
кьял'инди
гъу...нийи. (Махъв.). 4. «Йитим бай гъю...хюрин
ифдиъ
хил шул, йитим ччил гъю...хюрин ччимдиъ хил шул»,
- к1ура халкьдин кюгьне мисалиъ. 5. Ужу... касна
ужу...
ляхин гьар вахтна инсанарин мелзниин шул. 6. Щигь
сивун кюлин рукак ку...су (А.Ж.). 7. Жик1урайир,
жаргъури, душну, гьюлик ку...су.
§ 56. Хас ва жинс существительнйир
270-пи илч1ихуб. I. Юсуф Базутаевдин исихъ тувнайи
шиир урхай ва бязи существительнйир аьхю
гьярфниинди
ккергъну гьаз дик1ураш, йипай.
Гъит чвул ву гъи, ва амси духьна гьавйир,
Аьбдул халу, уч1вхьа рякъюъ гъач хъана.
Ккилигура ухьуз рази дакьикьйир,
Шлуб ибшри, ктуч1вухьа Хьарагъна.
Душваъ явна йиз танишар айин ц1иб?
Гьарган ухьуз рази дарин мерд Жуф дагъ?
Гъубзди кьяляхъ Хянгъярин гъяд, илт1ибк1ру...
Амирин хал... Дидиз аьгъя ихь машин...
Магьа Шила, магьа Хьарагъ - кьюб мерд гъул
Карсну дусна дагъдик, хабар алдагъну...
II. Исихъайи предложенйириъ айи сабстар гафар гьаз
сабеи дидик1надар?
Аьли гизаф дирбаш бай ву. Гъюлягъ гъибихъу
курпДлиин Дирбаш к1уру ччвур иливнийча.
Чпин мянайиз ва ч1алнаъ гъабхурайи ролиз
дилигну существительнйир хае ва жинс жюрйириз
жара шула.
Жин с существительное саб жинснан вари
шей'ариз тувнайи уьмуми ччвурназ к1уру. Месела:
бай, риш, шагъур, газет, гъул, дагъ, нир ва гь. ж.
Ха е существительное дупну жинс
существительнйирихьан жара ап1бан бадали,
кГул'инди саб шейъназ тувнайи ччвурназ к1уру.
Месела: Ризван, Альбина, Дербент,
«Табасарандин*нурар» Афна, Кьаркьул, Рубас
ва гь. ж.
Бик1руган, хае существительнйир аьхю
гьярфналан, жинс существительнйир биц1и
гьярфналан ккергъну дикГуру:
Месела: совхоз «Бахтп», Буйнакск шагьур,
кинотеатр «Россия», доярка Аминат, Халагъ гъул,
Урал дагълар ва гь. ж.
271-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи макьала сифте
урхай,
хъа тетрадариз кибик1ай. Хае ччвурариккан - саб,
жинс
ччвурариккан кьюб ц1ар ккадатай.
Дагъустандик меркез Мягьячгъала Тарки дагъдин
к1анакк Каспий гьюлин гъирагьдихъ ерлешмиш
дубхьна.
My шагьриз Аьхю Октябрин Социалист революция
хьайиз
алихьна Порт Петровск к1ури гъахьну. Мягьячгъала
ихь
республикайин меркезеи илимдинна культурайин
меркезра ву. Мушваъ хьуб заан урхбан заведенйир,
сабшвнуб илимдинна ахтармиш ап1бан институтар,
кьялан
пишекарвалин техникумар а.
Ихь меркездин институтариъ Вьетнамдиан,
Лаосдиан, Сирияйиан, Индияйиан ва жара
гьюкуматариан дуфнайи студентари урхура.
Мягьячгъала шагьриъ Уьмран Батирайин ччвурнахъ
хъайи дарги театри, Алим-Паша Салаватовдин
ччвурнахъ хъайи къумугъ театри, Гьямзат ЦIадасайин
ччвурнахъ хъайи авар театри ва жара милли театрари
ляхин anlypa.
Мягьячгъалайиз гьар йисан агъзрариинди ихь ва
харижи уьлкйириан вуйи туристар гъюри шулу.
Хае ччвурар вуди гьисаб шула:
1. Инсанарин ччвурар, абйирин ччвурар ва
фамилйир. Месела: Эфенди Капиев, Александр
Сергеевич Пушкин, Мягъяммед Юсупов ва гь. ж.;
2. Гьяйванатарин лак1мар: Ругъац, Самбур,
Булка, Журка, Мишка, Спартак, Алабаш, Казбек,
Мурка ва гь. ж.;
3. Географияйин ччвурар: Алтай, Москва, Шару
гъюл, Тихий океан, Днепр, Америка, Китай,
Байкал, Западный Сибирь ва гь. ж.;
4. Кючйирин, майднарин, фабрикарин,
заводарин, совхозарин, колхозарин ччвурар: Венгер
экерарин кюче, Уъру майдан, Шубубпи
интернационалин ччвурнахъ хъайи фабрика,
«Электросила» завод, Керим Мамедбеговдин
чвурнахъ хъайи совхоз ва гь. ж.;
5. Тарихи гьядиейирин ва революцияйиз хае
вуйи машкврарин ччвурар: Гъалибвалин йигъ - 9пи
май, Миржибпи Март -хупарин машквар,
Сталинградская битва ва гь. ж.;
6. Газетарин, журналарин, китабарин,
литературайин ва музыкайин эсерарин ччвурар:
«Дагестанская правда» газет, «Пионер» журнал,
«Чирагъ нирин дерейиъ» роман, «Эреллер» поэма,
«Лебединое озеро» балет ва гь. ж.
272-пи илчГихуб. Учвуз аьгъю Табасаран ва Хив
районарин гъуларин ччвурар алфавитдин къайдайиинди
дик1ай. Хъасин, алфавитдиз лигури, гъалат1 каш,
дюз
ап1инай.
273-пи илч1ихуб. Гьаму Багьаудин Митаровдин
уьмрикан вуйи макьала урхай. Хае ччвур вуйи
существительнйир гъядягъюри, тетрадариъ дик1ай ва
дурар фици ккергъну дикГураш, йипай.
Табасарандин машгьур шаир Багьаудин Митаров
1912-пи йисан Хив райондин Гъвандикк гъулаъ уста
Митарин хизандиъ бабкан гъахьну.
Шиърар дикГуз Багьаудинди гьеле мектебдиъ урхури
имиди хъюгъну ва дугъан сабпи эсерар «Уьру
Табасаран» газетдиъ чап ап1ури гъахьну.
Багьаудин Митаров Аьхю Ватандин дявдин
иштиракчи ву. Думу 1944-пи йисан Украинайин
Винница шагьрин кГанакк душмнарихъди гъаши
кч1ихбариъ игитси гъакГну.
Винницаиин писателарин тешкилатдин секретарь,
украин писатель Д. Г. Деречди, Липовецкий кьялан
мектебдин тарихдин кружокдин тешкилатчи мялим
Елена Григорьевна Кутеповайи, душваъ урхурайидари
Багьаудиндин чве, табасаран шаир Мут1алиб
Митаровдихъди,
Хючна ва Гъвандикк урхурайидарихъди
аьлакьйир уьрхюра.
Багьаудин Митаровдин накьв гьарган ч1иви
кюкйирихъди дабалгну шулу.
274-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи жинс ва хае
существительнйир гъяъри, предложенйир тетрадариъ
дикГай. Хае существительнйириккан диш, жинс
существительнйириккан лепе цГарар ккадатай.
1. Аьхю бабаз чан ... гизаф ккундийи. 2. Хтул
бализ
... к1уйи. 3. Дугъаз Фарид гъяркъган, вари ... чаз
тувганси шуйи. 4. ... гъулхьан ярхла дарди, кьюб
нир
чиб-чпик ктикьурайи йишвахь, гизаф ягъли дару саб
тепейиин кюгьне ... ерлешмиш дубхьна. 5. Халкьди
гьаз-вуш му гъалайиз (Гушкур) гъала к1уру. 6. Гьар
йисан ... му гъалайиъ чпин тарихи искусство
улупбан
бадали ... гъабхури шулу. 7. Сугъакк мягьялиъ ...,
...,
..., ..., ...; гъулар а. 8. Табасаран райондин
гъунши
районар гьамрар ву..., ..., ..., ..., ... .
Гъяъбан бадали гафар: хтул, Фарид, дюн'я, гъала,
Гушкар, табасаранари, фестиваль; Фурдагъ, Ургъа,
ВертГил, Ляхла, Вурт1ил; Къяйтагъ, Дербент,
Сулейман
Стальский, Хив, Агъул.
275-пи илч1ихуб. Учвуз аьгъю гьюкуматарин,
дагъларин, гьюлерин, нирарин ччвурар дик1ай.
Гьарган к1ваинди уьбхяй. Эгер чпихъ
«ччвурнахъ хъайи», «Ччвур али» кГурустар гафар
хъадарди гъабшиш, заводарин, фабрикарин,
колхозарин ва совхозарин ччвурар кавычкйириз
гъадагъуру. Месела: совхоз «Лениндин рякъ»,
колхоз «Победа», завод «Динамо» ва гь. ж.
Гьацира кавычкйириз гъадагъуру газетарин,
журналарин, художественный ва музыкайин
эсерарин ччвурарра. Месела: «Комсомолец
Дагестана» газет, «Смена» журнал, «Сулак
шагъид ву» роман, «Марччлихъникан вуйи кьиса»
поэма ва гь. ж.
276-пи илч1ихуб. Ичв кюлфетди ццийин йисан фицдар
газетар, журналар гъадагъураш, тетрадариъ дик1ай.
Газетар, журналарин ччвурар кавычкйириз гъадагъуз
к1ваълан магьап1анай.
277-пи илч1ихуб. «Узканра гьамцир инсан духьну
ккундийзуз» ччвур али сочинение бик1ай. Сочинение
бик1руган, гьамцдар месэлйириз фикир тувай:
1) У вуз шлиз
ухшар вуйир духьну ккундийвуз? 2) Думу кас фу
кеспнан
эйси ву? 3) Уву кадагънайи кас халкьдин арайиъ
фит'инди
гьюрматлу духьна? 4) Дугъаз бинДидар айин, дарш
адарин?
5) Эгер аш, дурар чпин абайиз, бабаз ухшар вуйин?
§ 57. Существительноейин кьадарар
Табасаран ч1алнан аьхюну пай существительнйириз
кьюб кьадар а: я лгъуз кьадар ва
гизаф кьадар.
Ялгъуз кьадарнаъ айи существительноейи
анжагъ саб тек шейънан ччвур улупуру. Месела:
мялумат, шагъиднама уьл, яракъ, китаб, аърш ва
гь. ж. Гизаф кьадарнаъ айи существительноейи
кьюб вая сабшвнуб шейънан сат1и вуйи ччвур
тувру.
Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир къанажагълу
классдиъ фуж? хъа къанажагъсуз классдиъ
фу? к1уру суалназ жаваб шулу. Месела: фуж?
аъяндар эскер, дерзечи, шагурт, Муслимат ва гь.
ж. фу? аъраба, фургъун, гъяд, чюнгюр, йиф къун,
Каштанка, шишал ва гь. ж.
Гизаф кьадарнаъ айи существительнйир фужар?
(аьяндрар, эскрар, дерзечйир) ва фйир? (аърабйир,
фургънар, гъядар, шишлар) куру суаларикан сабдиз
жаваб шулу.
278-пи илч1ихуб. Пирмягьмад Кьасумовдин «Гвач1нин
таза хьар гъюру...» шиир урхай. Хъасин дидик кайи
существительнйир кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ
ялгъуз кьадарнаъ айидар, кьюбпи дуниъра гизаф
кьадарнаъ айидар.
Чешне:
Ялгъуз кьадар Гизаф кьадар
(Фуж? фу? (Фужар? фйир?)
хьар (фу?) нурар (фйир?)
Гвач1нин таза хьар гъюру,
Ригъдин шад нурар гъюру.
Мягьмарсиб халачииихъна.
Гюлперийин хилар гъюру.
Халачийик багълар, гъядар
Каъна зегьмет ва уьмур.
Ук1у зав, аьлхъру хядар Ислягьвалин
бахтлу нур.
Агъзур музей, агъзур хал
Яв зегьметну балгура.
Яв т1убарин зирек'вал
Варидариз рябкъюра.
Ляхник гьяракат хъана
Кип, дагъдин гъуш Гюлпери.
Увуз икрам anlypa,
Шик л ар зигру устйири.
279-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай.
Существительнйирин зиин суалар диври, дурарин
класс
ва кьадар тяйин ап1инай.
1. Гьей инсан, инсан! Увуз рябкъюравузки, гапри
гъап1у зиян сагъ шулу, амма гафну гъап1у зиян сагъ
шулдар. (Махъв.). 2. Люкь дубснайи к1ак1нахьан саб
кьадар исина вуйи ч1улиъ рукар-кюлер кади чруди
вуйи.
(А. Ж.). 3. Балашри сулаз гъапи: «Хъа имбу швеэр
наши? Ургуб швеъдин ерина саб кьаби швеъ
гъабхунва»
(Э. X.). 4. Ничхрар дикъатниинди гуганайихъ
хъпехъурайи. Дурариз фалчи гуганайин мясляаьт
кьабул гъабхьнийи. Луфар, ппазйир, псинч1ар,
люкьяр,
сиси жакьвар, хъютар, гьяжилеглегар, гъазар,
гъюдар,
дурнийир ва гизаф жара ничхрар дишла ляхнихъ
хъюгъю. (III. Къ.).
Табасаран чГалнаъ чпиз саб кьадарт1ан адру
существительнйирра а.
1. Анжагъ ялгъуз кьадарт1ан адру
существительнйир. Месела: дюн'я, табиаып,
махлукъат ва гь. ж.
Саб хайлин вахт улупру существительнйирра
анжагъ ялгъуз кьадарнаътГан ишлетмиш апТуз
шулдар. Месела: гъир, лисун, хябяхъ, лаблан ва
гь. ж.
Гьацира ихь ч1алнахъ числительнйирихъди
существительнйир гьарган ялгъуз кьадарнаъди
ишлетмиш anlypy. Месела: Ягъч1вур манат, варж
марчч, къюб гъяфта, агъзур йис ва гь. ж.
2. Табасаран ч1алнаъ анжагъ гизаф
кьадарнаъдит1ан ишлетмиш дарап1ру
существительнйирра а. Месела: пирпйир, аъйнар,
йичврар, терезар, рич1и къулар, хиччвар ва гь. ж.
Гьацира бязи жутди ишлетмиш anipy шей'арра
гьарган гизаф кьадарнаъди шулу. Месела: мярхяр,
ami нар, чекмийир ва гь. ж.
280-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Анжагъ
ялгъуз кьадарнаъди ишлетмиш anipy
существительнйириккан
диш ц1ар, гизаф кьадарнаъди ишлетмиш
anipy существительнйириккан лепе ц1ар ккадатай.
1. Хьад улдубч1вну чвулра гъафи. 2. Хялижвуван
гьяйвниин али чергес пирпйир кешрайин гьюрбйири
лапра уччвуди балгурайи. 3. Илдан рукьт1ан гизаф
ижмиб ву. 4. Доярка Шагьпери никк ккудубзбаъ
варит1ан улихь душна. 5. Шагьриз гъушу абайи
Ризвандиз рукьан мярхяр гъадагънийи. 6. Исварин
мягьял Эвзерин мягьялт1ан гужлиб ву. 7. Табасаран
халкьдин аьхю шаир Мут1алиб Митаров бабкан духьну
миржиДур йис тамам гъабхьну.
§ 58. Гизаф кьадарнан существительнйирин
аьхирар дюзди дик1уб
Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир гизаф
кьадарназ илт1ик1руган, дурарихъ гьамцдар
аьхирар гъюру:
1. Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир, эгер
ачухъ дару сесниинди ккудук1уради гъашиш,
дурарихъ гизаф кьадарнаъ -ар, -яр аьхир гъюру.
Месела: хил - хилар, ул - улар, бай - баяр, тай
-таяр.
2. Ялгъуз кьадарнаъ айи существительниир
ачухъ сесниинди ккудук1ури гъашиш, гизаф
кьадарнаъ дурарихъ -йир аьхир гъюру. Месела:
беъли - бейлийир, уълке - уълкйир, уста — устйир
ва гь. ж.
К ъ а й д . Бязи существительнйириъ дюднин уь (ю)
ва
аъ (я) сесерин тясирнаккди -ар аьхир -аър -риз
дюзмиш
шулу. Месела: бяъ - бяаьр; мюрх - мюрхяр ва гь.
ж.; хъа
ккуру уь (ю) ва (е) сесерин тясирнаккди гизаф
кьадарнаъ
-ар -эр (ер) -риз дюзмиш шулу. Месела: сеъ - сеэр;
кюл кюлер
ва гь. ж.
3. Бязи существительниир гизаф кьадарназ
илт1ик1руган, дурарихъ -лар, -лер аьхирар гъюру.
Месела: багъ — багълар; чюл — чюллер, эл — эллер,
дагъ - дагълар.
281-пи илчГихуб. Йсихъ дунариъди тувнайи
существительниир гизаф кьадарназ илт1ик1ури,
тетрадариъ
дик1ай. Кьадар улупбан аьхирар жара ап1инай.
мал багълама
Дерддюаь
сел
тая
халкь
илхи
пеъ
халу
4. Бязи существительниир гизаф кьадарназ
илт1ик1руган, асул дигиш шулу. Месела: хал
хулар, риш - шубар, Щудихъ -Щудхъар ва гь.
ж.
5. Ухьу гафнан состав аьгъю ап1руган къайд
гъап1ганси, бязи существительнйир ялгъуз
кьадарнаан гизаф кьадарназ илт1ик1руган,
ударение гьюдюхбахъди сабеи ачухъ сесер
гъядахьуб арайиз гъюру. Месела: уьрдег — уърдгар;
дяхин - дяхнар; дуракъ -дуркьар ва гь. ж.
282-пи илчГихуб. Текст урхай. Душваъ айи
существительнйир сифте текстнаъ айибси, хъасин
асул
формайиъди тетрадариъ дик1ай. Существительнйир
асул
формайиан дигиш гъап1ган, фицдар дигиш'валар
гъахьнуш, кидибтай.
Колхоздин бригадирар, правлениейин членар ва
сасдар имбу гъулан активистар, аьдат вуйибси,
колхоздин контриз сат1и гъахьи. Дурарин улихь
йигъандин айит1 колхозникари гъагЯу ляхнин,
ярквраз
гак1влар гьязур ап1бан бадали гьаъну ккуни хусуси
ксар тяйин агЛбан месэлйир хьайи. Магьа дурар
гьаму
месэлйириин, машгъул духьну, гьял ап1урайи арайиъ,
машнягъ саб сеъ дук1 гъябхьишра гъядадабхьруси
хъял кади, гьич ихтиярра гъададабгъди дуфну
контризди уч1ву Атлуханди мушваъ айидарилан ул
илбицу. (М. Ш.)
283-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
существительнйирин класс ва кьадар тяйин ап1инай.
Дурар
предложениейин фуну членар вуш, йипай.
1. Ваъ, Гьяфизат, тахсир вари жилиин илипуз
шулдар. (А. Мягьямаев). 2. Айит1инди уч1ву
Тагьирин
уларикк бедре дибисну дийигънайи Расулин чи
Фатмаханум ккархьу. (Т. М.) 3. Гъит, йиз дустар,
кюкю
адабшври ихь хулаъ зегьметну ва гьам илимди. (Гь.
Ц1.) 4. Ягъч1вур йигъан бай гъуйдин к1анаъ, штун
айит1
гъузру. (Махъв). 5. Булат революцияйин ляхниъ
активвалиинди иштирак шулайи. (Аь. П. Салаватов).
6. Зилфи ихь гъулаъ ва гьацира ихь райондиъ чан
зегьметниинди машгьур вуйи cap дишагьли ву. (М.
Ш.)
7. Гъядухъна вуйи рякъди ханжлар, шюшкйир,
тюфенгар, гуч1 тувру саягъниинди т1урччвури халкь
гъюрайи. (М. X.)
§ 59. Существительнйирихъди глаголар класс
ва кьадар улупбаъ тархьуб
284-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, чиб-чпихъди
аьлакьайиъ айи существительнйирна глаголар
гъядягъюри,
ибарйир дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.
Существительнйир глаголарихъди класс ва кьадар
жигьатнаан тархьбаз фти кюмек anlypain, йипай.
Мурад арчлиин деъна. Дугъан гъвалахъ вердиш
дапГнайи луфра деп1на. Динарайи сабан чан чвуччвун
ккуртт гъубччнийи, хъа аьхю абайин ат1нар
гъурччнийи. Хизанари сифте уьл гъип1у, хъасин
базарилан гъадагънайи йимишар гъит1у. Биц1и Седеф
жаргъури гьяятдизди архьу. Дугъан кьяляхъди
мудурра абхьу. «Хъа дициб аьхю зурна узуз наан
бихъуру?» - гьерху Мурадли.
Табасаран ч1алнаъ бязи глаголар
существительнйирихъди класс ва кьадар улупбаъ
ттархьну гъюра. Месела: Ц1икаб убжура. Уълер
уржура. Бай жаргъура. Дай жабгъура.
My тархьувал глаголиъ -р-, -б- инфиксар
ишлетмиш ап1биинди, гьацира дидин асулиъ сесер
гьюдюхбиинди арайиз гъюру. (Зиихъ тувнайи
мисалари му гьаци вуйивал тасдикь anlypa).
285-пи илч1ихуб. Шамил Къазиевдин «Хьадукран йигъ»
шиир урхай. Жара дап1найи глаголар чиб тялукь вуйи
существительнйирихъди фу жигьатнаан тархьраш,
улупай.
Ихь баб-жилин бабкан гъахьи йигъ ву гъи,
Пешкеш хьади гизаф хялйир уч духьна.
Балин швушваз лишан кипрай бабси,
Чру валжагъ хьади хьадукар дуфна.
Кюкдин хядар ургура му валжгъиин,
Накьишар ка дидик чру мурсларин.
Жигьил гъабхьну ц1ийи к1улт1ан ихь баб-жил,
Хияларра дидин к1ваъ гъахьну жигьил.
Пешкеш хьади, гьялакди жабгъура мик1,
Чюнгринсиб сес тувуз ук1ар к1ажариз.
Мархьра хъубкьра пешкеш вуди му валжгъин.
Деккуч1имрин гъирагъ хъивуз канч1арихъ.
286-пи илч1ихуб. Гьаму предложенйир кидик1руган,
жара дап1найи глаголар чиб класс ва кьадар
жигьатнаан
хъпалгрубси гъидирчнайи гьярфар гъяай.
1. Сяаьт миржиб ду...хьна. 2. Нежбри дурцихъди
хут1ил хъа...ра. 3. Зулейхатди медицинский
институтдиъ у...хура. 4. Йицар хъа...з Аьли душна.
5. Увура хюни хъа...уз гъарах, йиз ужур. 6. Камил
Къурбановди к1ваин anlypa: «Фестиваль йиз к1ваъ
уьмурлугъ вуди гъу...зди». (П. Кь.) 7. Гьей ап1ин,
гьей,
йиз бай Мизах, хъасин гъада...гъ муччвурна зах.
(Н.
С.) 8. Эрг'вал алда...гъ, ахъли булди ах. 9. Гьаци
шулвуз
ризкьна бахт. (Н. С.) 10. Хъадакну гъафи малла
чавчакди:
«Сабан гвачГнин ухди Гьесхъарин, хъасин,
жаргъури душну, Думурхьларин садакьа и...рза», пну,
кьарарназ гъюру. (Махъв.).
287-пи илч1ихуб. «Касибвал» ччвур али халкьдин
мяълийиан гъадагънайи гьаму бендар урхай. Жара
дап1найи глаголар фуну существительнйириз тялукь
шулаш ва дурар классна кьадар улупбаъ фици
тархьраш,
кидибтай.
Зегьмет дарди даршулки уьл,
Нирар дарфиш, адрабцГур гьюл.
Гъизил гъабшиш, абц1ну саб чюл,
Пай адар увуз, касибвал...
...Бахт либцуру, чан кьяляхъди,
Ч1илли палат ебццур ухди.
Дявдиъ ади му узухъди
Швнуд йис ву яв, касибвал.
Шаруб мубччан, шулдар лизи.
Даришри гьич к1ул'ин кьази.
Сабанкьан ич юк1в шуз рази
Гъитдарваки гьич, касибвал.
Маниб шулин леэф йифун,
Гаш гъабшиган, рябкъдар гъафун.
Ич1иди гьарган му ич фун
Гъибтрава, залум касибвал.
Эй инсан, дубгъ гьарсабдин гьял,
Лиг фу ляхнихъ хъаш яв мягьял.
Зулумкрарилан алдабгъну хъял,
Ут1убккурхьа му касибвал.
§ 60. Существительное падежариз дигиш
хьуб
Табшуругъ . I. «Ихь Ватан» к1уру гьаму макьала
урхай. «Ватан» к1уру гаф жара гафарихъди
аьлакьайиъ
убч1вбахъди сабеи фици дигиш шулаш, фикир тувай.
Ухьуз ихь Ватан гизаф ккундухьуз. Ккундухьуз
дидин дюзерарна нирар, йифу ккеркнайи дагълар ва
миркклин гьюлер. Ихь Ватандиъ чвевалиинди
йипДбариинди миллетар яшамиш шула. Ухьухь гьарсар
инсан чан Ватандиз вафалу ву ва гьарган думу
уьбхюз
гьязур ву. Ватанди ухьура гъахи веледарси уьрхюра.
Ухьуз ихь Ватандин гьарсаб п1ип1 гирами ва багьа
вухьуз. Читин йигъ улубкьган, Ватандихъан жанра
гьяйиф дарагЯди туву игитарра ухьухь ц1иб дар.
Гъира
ухьу ихь Ватандиз вафалу вухьа.
П. Ихь Ватандин ччвур фу вуш, йипай. Дагъустандиъ
фицдар миллетар яшамиш шула?
Зиихъ тувнайи макьалайиан рябкъюрайиганси,
«Ватан» к1уру гаф предложенйириъ жюрбежюр
гафарихъди аьлакьайиъ убч1ври, жюрбежюр
аьхирар хъаъбиинди дигиш шула.
Существительное гьаму саягъниинди дигиш
хьпаз падежариз дигиш хьуб к1уру.
Эгер ухьу ихь табасаран чГалназ хае вуйи
падежарин кьадар жара ч1аларин падежарин
кьадарнахь тевиш, думу кьадар сабсиб дар.
Табасаран ч1ал чаз гизаф падежар айи ч1аларикан
гьисаб шула.
Чпи ч1алнаъ гъабхурайи ролиз ва эгьемиятназ
дилигну, ихь ч1алнан падежар кьюб группайиз
жара шула: асул падежар ва йишван падежар.
288-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
существительнйир фици дигиш шулаш, фикир тувай.
Сабпи Майдин машквриз ич мектеб ужуди гьязур
шулайи. My машкврин гьюрматназ урхураиидари
мектебдиз фу дап1нура саб савкьат багъиш ап1уз
кьаст
дап1найи.
Пионерарин сбориъ Тимури мектебдин дагъдиъ таза
гъелемар кивуб, хъа Муртузли Аьхю Ватандин дявдиъ
гъийихдариз мектебди диву ядигар балгуб теклиф
дивнайи. Чпин юлдшарин теклифниин вари пионерар
рази гъахьнийи.
Гьамци вари дюн'яйин зегьметкешарин сабвалин
йигъ - сабпи Май машквар къаршуламиш ап1уб хьубпи
классдиъ урхураиидари чпин гирами вазифа вуди
гьисаб
ап1урайи.
§ 61. Асул падежар
Табасаран ч1алнаъ асул падежар юкьуб ву
1. Ччвур падеж фуж? хюрчабан, фу? сил.
2. Актив падеж шли? хюрчабни, фти? ели.
3. Тевбан падеж шлин? хюрчабнин, фтин? слин.
4. Тувбан падеж шлиз? хюрчабниз, фтизЧ слиз.
Ихь ч1алнаъ асул падежарин эгьемият гьамциб
ву:
а) Ччвур падеж чав шейънан ччвур мялум
ап1урайи асул формайиъ ади шулу ва ялгъуз
кьадарнаъ фуж? фу?; гизаф кьадарнаъ фужар?
фйир? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шулу.
Месела: фуж? бай, фу? мал.
фужар? баяр, фйир? малар.
б) Актив падежди ляхин, гьяракат арайиз
хурайи шейъ улупуру ва ялгъуз кьадарнаъ шли?
фти?, гизаф кьадарнаъ
фужари? баяри, фйири? малари суалариз жаваб
тувру.
Существительнйир актив падеждиъ т1аъруган,
асул формайихъ -йи, -ди, -и, -у, -ри, -ли, -лу, ни,
-ну, -ру аьхирар хъаъру. Месела: хил-и, хъар-у,
лик-ри, пеъ-ли, мик1-лу, ушв-ни, гаф-ну, лук1-ру.
Актив падежди ляхин, гьяракат арайиз хурайи
предмет улупубт1ан башкъа, ляхин чаин
алабхъурайи пред метра ади хьуб улупуру. Гьаддиз
актив падеж улдуч1вру глаголарихъди ишлетмиш
anlypy.
Месела: Велди мисалар гъял anlypa к1уру
предложениейиъ актив падеждиъ айи «Велди»
гьап1раш улупбан бадали, чаина гьяракат гъюрайи
мисалар к1уру существительноера ишлетмиш anlypa
ва мушваъ гъял anlypa глагол улдубчГвру формайиъ
а.
Ихь ч1алнаъ актив падежди варитГан аьхю роль
уйнамиш anlypa, фицики миди вуйи гьам асул,
гьам йишван падежар актив падеждин формайикан
арайиз гъюра. Месела: ятгъи - ятгъи-, ятгъи-з,
ятгъи-ъ, ятгъи-к, ятгъи-кк ва гь. ж.
в)Тевбан падежди мутму шлиз вая фтиз
тялукь вуш, дидин эйси фуж вуш, гьадму улупуру
ва ялгъуз кьадарнаъ шлин? фтин? гизаф кьадарнаъ
фужарин? фйирин? кГуру суаларикан сабдиз жаваб
шулу. Месела: шлин? Маратдин? фтин? малин;
фужарин? шубарин, фйирин? маларин.
К ъ а й д. Актив падеждиъ чпихъ -ру, -лу, -ну
аьхирар
хъайи существительнйирихъ, дурар тевбан падеждиз
илт1ик1руган, актив падеждиъ гъюрайи -у тевбан
падеждиъ
-а -йиз илт1ибк1уру. Месела: гафну -гафнан, луфру
луфран,
мик1лу -мик1лан ва гь. ж.
г) Тувбан падеждиъ айи существительнйири
шейънан иштирак'вал ва гьяракат
шил'ина вая фит'ина диш дап1наш, гьадму улупуру
ва ялгъуз кьадарнаъ шлиз? фтиз?; гизаф
кьадарнаъ фужариз? фйириз? кГуру суаларикан
сабдиз жаваб шулу. Месела: шлиз? Маратдиз,
фтиз? мализ, фужариз? шубариз, фйириз?
малариз.
Актив падеждиъ айи существительное гьарган
подлежащее вуди шулу. Месела: Сулу (подл.) гъюр
гъибисну. Сунайи (подл.) сейир anlypa.
Тевбан падеждиъ айи существительное гьарган
определение шулу. Месела: Дагъдин (определение)
к1ак1 дифру ккап1на. Улзарин (опред.)
Аъбдулгъялим ужур зурначи вуйи.
Къайд . Ччвур падеждиъ айи существительное я
подлежащее, я диш дополнение вуди шулу. Месела:
Гъясан
(подл.) шагьриз гъушну. Адашди Гъясан (диш доп.)
шагъриз
гъаъну.
Тувбан падеждиъ айи существительное я чап
дополнение, ясана йишван обстоятельство вуди
шулу. Месела: Узу автобусдиз (чап. дополнение)
ккилигураза. Туристар дагълариз (обст-во) душна.
289-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи существительниир предложениеиин фуну
членар
вуш, улупай ва падеж тяйин ап1инай.
1. Август вазлин кьюбпи гьанДра хъубкьу. (М.
Аьлиев). 2. Бахчайиъ йигълан йигъаз хумурзгарин
гъагъишин артухъ шулайи. (М. Аьлиев). 3. Гьялак
махьан, я Барсик1ай, - гъапи дугъаз жямяаьтди. (Ш.
Къ.) 4. My гьядиса гьар йисан марччар улт1укъури
шлу аьхю лизи ятгъиин гъабхьнийи. (Ч. Айтматов).
5.
Пейин зигури хут1лариз,
Нежбрар сикин шули адар.
Гъуллугъ ап1ури малариз.
Ипни хьуз сабкьан гъитрадар. (А. Агъа).
6. Хьадну ва хьадукра ч1урариъ ва яркврариъ
мукьмар ап1ури шлу ничхрар рякъюри имдар. (Э. X.)
7. Саб вахтналан швеъдин бякьйир халатдин
канч1налан
ип1ури вердиш шулу. (Махъв.) 8. Хъа узу увуз фу
писвал гъап1нухъа, гъунши? (Махъв.) 9. Гьарин
гъебццу кюлиин дубснайи гуганайи гьарай гъап1у.
(Ш. Къ.) 10. Язухъ псинч1ар баламарин яснаъ
уч1вру.
(А. Ж.)
290-пи илч1ихуб. Бачук1, аьраба. Угълан, аьшкъ,
датт,
бишакъ к1уру существительнйир асул падежариз дигиш
ап1инай. Актив падеждин аьхирар жара ап!инай.
291-пи илч1ихуб. Текст кибик1руган жара дап1найи
существительниирихъ падеж улупбан аьхирар дюзди
хъауз
чарйир агай.
Уьмар Исрафил... хул...ан удучГву. Гужли буран...
уч1ру сес ап1урайи. Аьхю гъарз... зурба сес хъади
дербедер... чвурхуйи. Гъярариъ йиф... буран
атГабгнайи.
Архаинди нивк1уъ айи гъул... гъирагъдихъ гаш...
жанаврар... лижар рагурайи. Лижхьан жара гъаши
кьюб
жанавар гъядухъ хъайи гъаравл... кума... багахь
гъахьнийи. Ялгъузди адми дяркъну, дурар лап
тямягькарди гамг..., за дип1ну, йиф...
ц1адларигъянмина дугъаз лигурайи. (М. Хуршилов.)
§ 62. Существительнйир асул падежариз
дигиш хьпан таблица
Ялгъуз кьадар
№№
п.-п. Падежар
Къанажагьлу класс
Суал Жаваб
Къанажагъсуз класс
Суал Жаваб
1.
2.
3.
4.
Ччвур п. фу ж? инсан фу? деве
Актив п. шли? инсанди фти? девейи
Тевбан п. шлин? инсандин фтин? девейин
Тувбан п. шлиз? инсандиз фтиз? девейиз
Гизаф кьадар
№№
п.-п. Падежар
Къанажагълу класс
Суал Жаваб
Къанажагьсуз класс
Суал Жаваб
1. Ччвур п. фужар? инсанар фйир? девйир
2. Актив п. фужари? инсанари фйири? девйири
3. Тевбан п. фужарин? инсанарин фйирин? девйирин
4. Тувбан п. _фужариз? инсанариз фйириз? девйириз
292-пи илч1ихуб. Майдан, гьясил, суфра
существительнйир зиихъ тувнайи таблицайи т1алаб
ап1урайибси ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул
падежариз
дигиш апТинай.
293-пи илч1ихуб. И. Искендеровдин «Майин машквар
тебрик ибшри» шиир урхай ва к1ваъланди аьгъю
ап1инай.
Шиир фикриан тетрадариъ бик1ай ва асул падежариъ
айи
существительнйир пДарар ккадатну, жара ап1инай.
Багахь шула Майдин машквар,
Учвуз машквар тебрик ибшри!
Ихь Ватандин азад халкьар,
Ичв Май машквар тебрик ибшри!
Хьадукра аи кюкйир хьади,
Уьру пайдгъар хилиъ ади,
Халкьарин юк1вар лап шадди
Гъабхру машквар тебрик ибшри!
Сабпи Май ву нурлу ишигъ,
Хьадан мейва битмиш шлу йигъ.
My аьламдиз хушбахт гъиллигъ
Туву машквар тебрик ибшри!..
294-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва к1ваъланди
членариз разбор ап1инай. Существительнйирин падеж
тяйин ап1инай.
1. Наиб ТГагьир гим'ин аьхю столихъ деънайи.
2. Наибдин гагул терефнаъ учв Дагъустандиъ чаз
мют1югъ даршлу халкьдихъди вягьши дяви
гъабхбиинди машгьур духьнайи атлу эскрарин жигьил
офицер Зайнал деънайи. (М. X.) 3. Шихдин айвнар,
икрар халкьди ац1найи (А. Ж.) 4. Сайд Гьябиев
революцияйиз улихьна бик1уз хъюгъю лакарин
шаирарикан cap ву. 5. Жигьил Мягьмуд зирингур ва
азадвал ккунир вуйи.
6.
Гъит, лап усал абайихъ.
Даришри зат дирбаш бай! Абайин
усал ляхник
Кидривуз дугъу чан пай.
7. Маллайиз марцци шитланра хах алдабпДуз ккун
шулу. 8. Улхрури убзуру, хъпехърури ккадабпДуру.
(Мисал.)
Существительное текрар ап1бан бадали суалар,
табшуругъар ва илч1ихбар
1. Шул'инди вуйи ч1алнан паяр швнуб ва фйир вуш,
йипай.
2. Существительное фтиз к1уру ва думу фицдар
суалариз жаваб шулу?
3. Предложенйириъ существительнйир фицдар
членар вуди хьуб мумкин ву?
4. Существительнйирин классарин гьякьнаан учвуз
фу аьгъяш, кидибтай.
5. Существительноейиз швнуб кьадар а? Сяаып,
танх, ягълачи существительнйир ялгъуз ва гизаф
кьадарнаъ дивай.
6. Существительнйир классариз жара ап1баъ
табасаран ч1алнаъна урус ч1алнаъ фициб фаркьвал а?
7. Анжагъ саб кьадарт1ан адру саб-кьюб
существительное йипай.
8. Хае существительнйир фицдариз кГуру, жинс
существительнйир фицдариз к1уру? Бик1баъ хае
существительнйир жинс существительнйирихьан фици
жара anlypy? Сабшвнуб хае ва жинс существительнйир
йипай.
9. Существительнйир фици падежариз дигиш шулу?
10. Ихь ч1алназ швнуб жюрейин падежар а?
11. Гьарсаб падеждиъ айи гаф, предложенийиъ фуну
член шулуш, йипай.
295-пи илч1ихуб. Текст урхай. Хае ва жинс ччвурнан
существительнйир улупай.
Кьюрид дустар хуларин кьяляхъ хъайи
гьарариккинди удуч1ву. Гьарар артухъ-артухъ шули,
хъасин дурар паркдиз илт1ик1урайи. Паркдиз
гъаншариъ «Детский мир» магазинра айи.
Велдинна Селимдин алабхьдар. Швнубсабан вари
йишварилан - тамшир anlpy шей'арин отделилан
гъадабгъну тап палтар айибдихънакьан - илдицнийи,
амма Жавад гъидихъундайи. Баяр Лениндин ччвурнахъ
хъайи кючейизди, хъа «Жигьил техникдихьинди»
удуч1ву. My тукан хъябкьну айи. Мумкин ву, думу
кинотеатр «Комсомолецдиз» вая Пушкиндин ччвурнахъ
хъайи библиотекайиз душнашул.
Жавад якьин хулаз дарфиб аьгъю дап1ну, дустар,
дугъаз ккилигури, паркдиъ гъаравлиъ дийигъу. (А.
М. Аьлиев).
296-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай.
Существительнйириккан ц1арар ккадатай. Дурарин
класс,
кьадар в а падеж тяйин ап1инай.
1. Гьюлин шагьдихъ шубур риш хъайи. (Махъв.)
2. Кьалухъ Мирза Ч1ох гъулан к1анакк Надирин
кьушмарихъди гъаши кч1ихбариъ зийнар духьну,
кечмкш гъахьну. 3. Гьясан шагьриз рукьайиз йишв
гъабши. (Б. М.) 4. Чахъди Klapy гьюл'ин гъаши
Гьяжиевдин дуст - пягьливнихъна гъушу зурба жандин
офицер - думу йик1бакан гъеебхьган, к1ул столиин
дипну гьарай хъади ишуйи. (М. Зингер). 5. Шаири
Ватандикан гъапиган мяъли, шаирихьди хъана думу
пуз гъитри гъахьну. (Р. Гь.) 6. Узу саб парчи
уьлихъди
дюн'яйиъ фукьан аьзабар, аьзиятар гъизигнуш, вари
ктибтбан бадали, гизаф вахт ккун шулу. (А. Гь.)
7. Рижвналан %±ар гъубшу к1ирихъ, жарари гъарзлан
урс гъапну к1ури, жвув урсурна? (Махъв.)
8. Сулейманди гьяса за aniypy ва ижмиди вардариз
суал тувру: «Вардариз узу рякъюри айчвуз?» (Э. К.)
297-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва членариз
разбор ап1инай. Существительнйир предложениейин
фуну
членар вуш, йипай.
1. Аьлибеган гъуршнар ва гьяятар шибар
ккахьнайидар вуйи. (М. Ш.) 2. Сурхайи марччарин
сюрюйилан ул илбицнийи ва чаина гъюрайи кьюб
жанаварра дугъаз гъяркънийи. (Аь. Абу-Бакар)
3. Гьюрматна бахт дустар ву. 4. Гьюрмат адрушваъ
берекет шлуб дар. Гьюрматну бахтра, берекетра
гъазанмиш anlypy. 5. Аькьюл аькьюлсузрихъан
дубгъуру. 6. Кьаби фил му ляхниин гьяйран шул, хъа
лап якьин. (Гь. Щ.) 7. Селим гъулан школайин
хьубпи
классдиъ урхурайи бай вуйи. (М. М.)
Табшуругъ . Исихъ тувнайи ибарйир гъяъри, гьаму
шикликан ихтилат дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ
бик1ай.
Существительнйириккан ц1арар ккадатай ва, суалар
диври,
падеж тяйин ап1инай.
Хьадан тятТиларин вахт, гъулаз бабахьна хялижвди,
марцци гьава, мани йигъ, гъулхьан ярхла дарди, сад
йигъан, шарар хьади балугъар дисуз, гьаригъ
ничхрин
мукь, балугъар дисру рубдилан шар алдабгъну, бай
мюгьтал хьуб, шарар ничхриз дирчуб, гъулаъ бабаз
ктибтуб.
(Ихтилатнаъ ичв дустар, танишарин ччвурар ишлетмиш
ап1инай.)
298-пи илч1ихуб. Исихъайи гафарикан сифте ибарйир
хъасин дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.
Муштулугъ, савкьат, урхьар, илдан, мурта, сябун,
Москва, нагъил, тят1илар, мужри, сурсат, жямяаьт,
арфани, хирччвар, Кавхйир (мягьял), Узун дере,
гунт1ан
ук1ар, гаварзал, айран, гажин, гьалав, сюбгьнар.
Йискьубаъ вари ккудушдар текрар ап1уб
299-пи илч1ихуб. Предложенйир ибарйириз жара
ап1инай. Ибарйириъ асас ва асиллу гафар дагну,
аьлакьайин
жюре тяйин ап1инай.
1. Гьяйван саб дупну гъежебгу ва гюллеси гъубшу.
(М.-С. Ягь'яев) 2. Йиз адаш совхоздиъ
механизаторди
лихура. 3. Ярхи йигъди мархь убгъура. 4. Шериф
ужур
гъвандин ва харатчи уста ву. 5. Ич гъулаз электрик
симар дизигну тамам къад йис шула. 6. Шагьрин
кючйириъди гъягъбан къайдйир аьгъю ап1инай.
300-пи илч1ихуб. Предложенйир, аьхирариъ лазим
вуйи
ишарйир диври, кидик1ай. Аьхиримжи кьюб
предложение
членариз разбор ап1инай.
Шагьдагъдин к1ак1ар гьарган йифу ккаъну шулу
Селим шагьриан дуфнадарин Филадиз аьгь anlypy
ухь'ин али зулум Закур ухьухьна артистар гъюбанди
вуйин, Рамазан Вари уьлкйирин пролетарар, саб
йихьай
Гъубшу йигъ - гъабгу нивк1 ву Ваз алдру хьадукран
йишв багахь шула Гьар гвач1нинган ва дахъруган яв
сппар марцц ап1ин Читин йигъ улубкьган дустрахьан
гьаруриз фуж к1арва яшамиш ибшри вари дюн'яйиъ
ислягьвал Дяви ккунидариз нянат.
301-пи илч1ихуб. Ф. Аьлиевайин «Ватандиз» шиъриан
гъадагънайи бендар урхай. Жара дап1найи гафарин
фонетический разбор ап1инай.
Аьзиз Ватан! Яв гъаравлиъ
Дийигъру зу эскер хьайиз,
Юк1в абц1нашра к1убанвали
Гьубк1радайзуз хьуд-йирхьуд йис.
Дагъдин уьлке Дагъустандиъ
Луфран мукьси биц1и гъулаъ,
К1ваин ал яв, набалугъди
Думуган яв шуйза гьякьнаъ.
Сифте вуйза нивгъун ц1адал,
Гук1ниди яв ул'ин али.
Хъасин дюн'я гъабхьну мюгьтал
Я лав гъябкъган, уз'ин али.
302-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Антонимар
вуйи
гафар гъядягъюри, дунариъди дик1ай.
1. Харж'вал дярябкъюриз уж'валин гъадри даршул.
(Мисал.) 2. Яв шад йигъра, пашман йигъра гьамциб
ибшрияв, дуст! 3. Яв харабайиъ гвач1ин хябяхъ
ап1уз
шуладарзухьан! (А. Гь.) 4. Халгъан Думурхьилна
гъягъруган, гагь иск1улди, гагь зик1улди душну
ккунду. 5. БицГирин ишубра аьлхъюбра саб йишв'инди
гъидикьнайи. 6. Гьарган узу рякъюъ аза, узу фу
вуш,
уву к1арва. (Дургъунагъ).
303-пи илчГихуб. Саб жинснан членарин арайиз лазим
гъюру ишарйир диври, предложенйир кидик1ай.
1. Иса Суна саб лигайчва марччариз ихь совхоздин
ужуб жинснан малариз. 2. Дагъустандиъ жюрбежюр
миллетар лезгйир агъулар лакар табасаранар
гъумугъар
аварар даргйир жугьдар яшамиш шула. 3.
Гьамусдихъантина
хутГлар хярар йимишдин багълар
малари ит1ру ч1урар вари лихбахъ юк1в хъайи
нежбрарин хилиз тувди. 4. Хозяйствойин тукандиз
чайникар бушгъабар астакнар йигьгар шишар муччврар
духна. 5. Учу дарсариъ урхурча бик1урча шикил
зигурча мяълийир ап1урча ва лихурча.
304-пи илч1ихуб. Кьияс Межидовдин «Аьлижан аба ва
дугъан дустар» ччвур али ихтилатнаан гъадабгънайи
кьат1
урхай. Жара дап1найи существительнйирин класс
кьадар
ва падеж улупай.
Гъахьну-гъахьундар cap Ана баб, хъа дугъазра ургуб
гъаз. Дугъу дурариз гьяжидяхнин удар ккабхьри,
жихрин, вичун ва хумурзгарин галар, гилар туври
шуйи. Ва дугъан гъазар, чагъ духьну, - хамариан
ут1урччвруси гъахьнийи. Ана бабу, дурариз лигури,
чав чакди фикир ап1ури шуйи: «Ярхи кьюрдди
гъазарин
жук убхъури, хинк1ар ап1ури дахъдиза».
Саб дупну гъазарин к1ул'ина бедбахтвал гъафи: Ана
бабан ургбиб гъазарра гъуршнакк дахьна, я к1улар
т1урччвури, я бацар ришвури имдар...
Пагь, Ана бабаз гьаци хъял гъафики!.. Кьюб сяаьт
гъаши люкьнар ап1ури... Амма думу хилиъ ляхин
адарди деънадайи - дугъу гъазар улдудурайи...
Хябяхъган кьанди, гъазар кивуз лапаткара хьади Ана
бабахьна дугъан хутул Атлу гъафи. Думу икриъ
уч1вган, дугъ'ина гъянДли гъаз диш гъабши. Атлу,
лапатка дипну, гьергуз хъюгъю... Ана баб умбрарин
к1ул'ина удуч1ву, мюгьтал духьну, гагь аьлхъюри,
гагь
ишури гъаши...
305-пи илч1ихуб. Гьаму гафар алфавитдин къайда
уьбхюри дик1ай. Дюз вуйивал ахтармиш ап1бан бадали
алфавитдикан мянфяаьт кадабгъай.
Ямаж, вак1ар, гюне, ханк1ар, гьун, тепе, дагъ,
яйлагъ, гал, сив, хьам, дакьал, ич1, дугун, икир,
тагъ,
шекер, аьбаси, кюмек, к1ап1ал, зурна, шагьид, вич,
бушлугъ, карта.
Табшуругъ . Гафар алфавитдихъди дик1руган, сабпи
гьярфналан гъайри кьюб ва шубубпи гьярфаризра
фикир
тувай.
306-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар
агай ва дуниъди дик1ай.
шадур
игит
кьискьис
надинж
тяриф
аяз
сархуш
307-пи илчГихуб. Гъидирчнайи аьхирар дюзди хъаъри,
текст кибик1ай. Хае существительнйириккан диш,
жинс
существительнйириккан лепе ц1ар ккадатай.
ДИКЪАТ ДУСТ
Камил... Кьюр дуст айи. Сариз Шамил, тмунуриз
Гьяким к1уйи. Дурари шубриддира саб класс...
урхурайи.
Хулаъ даре урхуз, месэла гьял агЛуз мялим...
табшуругъ тувнийи. Камил... даре гъурхни..., амма
месэла гьял гъагЛунда... Хъайигъан Камили чаз
месэла
гьял anl... кюмек anl... имбу баяри... ккун
гъап1нийи.
Гьяким... дугъахьна чан тетрадь тувнийи ва: «Ма,
кибик1. Йиз месэла дюзди гьял дап1на», - гъапнийи.
Хъа Шамил...: «Микибик1..., Камил. Узу думу
месэла...
гъавриъ т1аурзаву ва хъасин жвуву гьял anlap...»,
к1ури,
чан юлдаш дидин гъавриъ т1ауз хъюгъю.
Аьхирки Камили му месэла чан к1ул'инди гьял
гъап1у.
308-пи илч1ихуб. Лазим гъюру вари жюрейин ишарйир
диври, исихъ тувнайи диш улхуб кайи предложенйир
тетрадариз кидикГай. Обращение вуйи гафариккан
ц1арар
ккадатай.
1. Дада думу йиз адаш вуйи гьерху Аванбегу
дадайихьан. (Ч. Айтматов). 2. Кюмек хъа Аьлижан
аба наши гьерху Керимди хуйин к1уллан хил алдатури
(Къ. М.) 3. Ари гьамус йиз игит риш к1уру дадайи
Селмийиз му шюхъяр ихь фермайиз гъахру вахт
дубхьна. (М. Ш.) 4. Гьарин гъебццу кюлиин дубснайи
гуганайи гьарай гъап1у Ничхрар ухь'ина аьхю кьаза
гъюра Фал кипунза... Фал ч1уруди удубч1вну. Ухьу
вари
т1анкь хьуб мумкин ву... (Ш. Къ.) 5. Уз'ин
мяаьлхъян
эй мугъан-тугъануб ип1ури яшамиш шулайи ч1амчч
дупну зимз ч1амччлин багахьна гъафну. (Э. X.)
Жикъи ап1бар
А. Ж. - Абумуслим Жяфаров
Б. М. - Багьаудин Митаров
Б. Р. - Багъир Ражабов
Гъ. III. - Гьямзат Щадаса
Гъ. Аь. - Гьажиаьли Аьлимурадов
И. Ш. - Ибрагьим Шагьмарданов
Къ. М. - Кьияс Меджидов
Къ. Р. - Къазиаьгьмад Рамазанов
М. М. - Муталиб Митаров
М. X. - Мягьямад Хангишиев
М. Ш. - Манаф Шамхалов
П. А. - Пирмягьмад Асланов
П. К. - Пирмягьмад Кьасумов
Р. Гъ. - Расул Гьямзатов
С. С. - (Мал Сулейман
Т. М. - Тажудин Мягьямадов
Т. Ш. - Темирхан Шалбузов
X. Т. - Хюруг Тагьир
Халкъ. — Халкьдинубдиан
III. Къ. - Шамил Къазиев
Э. К. - Эфенди Капиев
Э. X. - Эседулла Ханмягьмадов
Ю. Б. - Юсуф Базутаев
****************************************************************************
Загиров Велибек Мирзабекович
Ахмедов Курбан Ахмедович
ТАБАСАРАНСКИЙ ЯЗЫК
Учебник для 5 класса
Редактор Ф. С. Раджабова
Художник Т. И. Хумаев
Художественный редактор М. Ш. Муталибов
Технический редактор Р. Ю. Исмаилова
Корректор Д. С. Меджидова