Միջազգային գիտաժողով 2015
advertisement
«ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՓՈՐՁԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ» Միջազգային Գիտաժողով Նվիրված է ՀՀ ԳԱԱ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի հիմնադրման 10-ամյակին ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ՆՅՈՒԹԵՐ Հունիսի 16-17-ը 2015թ. Երևան-Ծաղկաձոր “ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНЫХ МЕТОДОВ И ТЕХНОЛОГИЙ В ОБЛАСТИ ЭКСПЕРТИЗ” Международная Конференция Посвящена 10-летию со дня основания Национального бюро экспертиз НАН РА МАТЕРИАЛЫ КОНФЕРЕНЦИИ 16-17 Июня 2015г., Ереван-Цахкадзор “APPLICATION OF MODERN SCIENTIFIC METHODS AND TECHNOLOGIES IN EXPERTISE SPHERE” International Conference th Dedicated to 10 Anniversary of foundation of National Bureau of Expertises NAS RA MATERIALS OF SCIENTIFIC CONFERENCE 16-17 June 2015, Yerevan-Tsaghkadzor «ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՓՈՐՁԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ» Միջազգային Գիտաժողով Նվիրված է ՀՀ ԳԱԱ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի հիմնադրման 10-ամյակին ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ՆՅՈՒԹԵՐ Հունիսի 16-17-ը 2015թ. Երևան-Ծաղկաձոր “ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНЫХ МЕТОДОВ И ТЕХНОЛОГИЙ В ОБЛАСТИ ЭКСПЕРТИЗ” Международная Конференция Посвящена 10-летию со дня основания Национального бюро экспертиз НАН РА МАТЕРИАЛЫ КОНФЕРЕНЦИИ 16-17 Июня 2015г., Ереван-Цахкадзор “APPLICATION OF MODERN SCIENTIFIC METHODS AND TECHNOLOGIES IN EXPERTISE SPHERE” International Conference Dedicated to 10th Anniversary of foundation of National Bureau of Expertises NAS RA MATERIALS OF SCIENTIFIC CONFERENCE 16-17 June 2015, Yerevan-Tsaghkadzor ՀՏԴ 343.148:004 ԳՄԴ 67.52+73 Ժ 214 Երաշխավորված է ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի գիտխորհրդի կողմից (09.06.2015թ., արձ. № 25) Խմբագրական խորհուրդ Խմբագրական խորհրդի նախագահ Ա. Ջավադյան` ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի տնօրեն, բնական գիտությունների Եվրոպական ակադեմիայի իսկական անդամ: Անդամներ` ՀՀ ԳԱԱ թղթ. անդամ, ֆիզ. մաթ. գ. դ. Ա. Պապոյան, ՀՀ ԳԱԱ թղթ. անդամ, արվ. դ. Ա. Աղասյան, տ. գ. դ. Ա. Կարապետյան, կ. գ. դ. Ս. Չաիլյան, տ. գ. դ. Ս. Մինասյան, ք. գ. թ. Պ. Ոսկանյան, ք. գ. թ. Ս. Հակոբյան, ֆիզ. մաթ. գ. թ. Վ. Սահակյան, իրավ. գ. թ. Ա. Ղուկասյան, բ. գ. թ. Ա. Հովսեփյան: Ժ 214 «Ժամանակակից գիտական տեխնոլոգիաների և մեթոդների կիրառումը փորձագիտության ոլորտում» Միջազգային գիտաժողովի նյութեր, Երևան-Ծաղկաձոր, 16-17 հունիսի 2015թ. / ՀՀ ԳԱԱ Փորձաքննությունների ազգային բյուրո, խմբ. խորհուրդ` Ա. Ջավադյան և ուրիշ.- Երևան-Ծաղկաձոր, 2015, 550 էջ: «Ժամանակակից գիտական տեխնոլոգիաների և մեթոդների կիրառումը փորձագիտության ոլորտում» Միջազգային գիտաժողովը կազմակերպվել է ՀՀ ԳԱԱ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի կողմից ՀՀ Նախագահի հովանու ներքո գործող Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի շրջանակներում Հայաստանի Երիտասարդական Հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ: Գիտաժողովին մասնակցել են Հայաստանի Հանրապետության, Ռուսաստանի Դաշնության, Բելառուսի, Ուկրաինայի, Ղազախստանի, Մոլդովայի, Չեխիայի Հանրապետությունների դատափորձագիտական կառույցների հայտնի գիտնականներ և վաստակաշատ փորձագետներ: Լիագումար և սեկցիոն նիստերի շրջանակներում քննարկվել են փորձագիտության ոլորտի տեսական և մեթոդական հիմնախնդիրները, ինչպես նաև փորձագիտության ոլորտի զարգացման հեռանկարները` տեխնիկական, բնական և հումանիտար գիտությունների արդի նվաճումների կիրառման ներքո: Գիտաժողովի նյութերի ժողովածուն նախատեսված է փորձագետների, գիտաշխատողների, իրավապահ մարմինների աշխատակիցների համար: Կարող է օգտակար լինել նաև բուհերի դասախոսների, ասպիրանտների և ուսանողների համար: Գիտաժողովի նյութերի ժողովածուն հրատարակված է ՀՀ ԲՈՀ-ի կողմից՝ գիտական աշխատանքների ժողովածուներին ներկայացվող պահանջներին համապատասխան: ՀՏԴ 343.148:004 ԳՄԴ 67.52+73 ISBN 978-99941-973-3-0 ¡ Փորձաքննությունների ազգային բյուրո, 2015 2 Հարգելի գործընկերներ, Ես ուրախ եմ ողջունելու միջազգային գիտաժողովի բոլոր մասնակիցներին, ովքեր սիրով և մեծ ցանկություն պատրաստակամությամբ են հայտնել «Ժամանակակից լոգիաների մասնակցելու գիտական և մեթոդների փորձագիտության տեխնոկիրառումը ոլորտում» վերտա- ռությամբ միջազգային գիտական ֆորումին՝ նվիրված Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի ստեղծման 10-ամյակին: Բյուրոն այս տասը տարիների ընթացքում անցել է կազմավորման և ձևավորման բավականին արգասավոր ճանապարհ: Առաջընթացի յուրաքանչյուր քայլ ձեռք է բերվել կոլեկտիվի մեծ աշխատասիրության, նույնիսկ որոշ դեպքերում՝ գերաշխատասիրության, գործին խորիմաստ մասնագիտական մոտեցման և մեծ նվիրումի շնորհիվ: Յուրաքանչյուրի ներդրած աղյուսիկների հանրագումարը, վերջիվերջո, մեծ հաշվով բերեց կուռ կազմակերպության ձևավորմանը։ Հետագայում, զարգացնելով մեր մասնագիտական և գիտական կապերը արտերկրի՝ հատկապես ԱՄՆ-ի, ինչպես նաև ԱՊՀ երկրների և եվրոպական համանման կառույցների հետ, նոր մակարդակի բերվեցին բյուրոյի աշխատանքները: Ներկայումս բարձրորակ Փորձաքննությունների մասնագիտական տեխնոլոգիաներով, մեթոդներով ազգային ներուժով բյուրոն համալրված հանդիսանում և թե՛ է թե՛ ժամանակակից և սարքավորումային հագեցվածությամբ օժտված փորձագիտական կառույց, որը Հայաստանի Հանրապետության փորձագիտության, քրեագիտության և քրեաբանության բնագավառի նմանատիպ կառույցների շարքում ամենախոշորն է։ Կազմակերպությունում գործում են թվով 22 փորձագիտական բաժիններ՝ տարեկան իրականացնելով շուրջ 11000-ից ավելի դատական փորձաքննություններ՝ 29 փորձագիտական տեսակների շրջանակներում, արդեն իսկ շուրջ 115 փորձագիտական ենթատեսակներով և տեխնոլոգիական ուղղություններով, ինչպես քրեադատավարական օրենքի ընթացակարգերով, այնպես էլ քաղաքացիական, վարչական դատավարության շրջանակներում, ինչպես նաև պայմանագրային հիմունքներով՝ ՀՀ քաղաքացիների, տնտեսվարող սուբյեկտների պատվերներով: Առանձնահատուկ փորձաքննություններին պետք զուգահեռ է շեշտել, որ իրականացվող Փորձաքննությունների բազմապիսի ազգային բյուրոյում իրականացվում է նաև հիմնարար գիտական գործունեություն, որի մեջ ներառված են փորձագիտության բնագավառում գիտահետազոտական, գիտաուսումնական, գիտամեթոդական, գիտափորձնական-վերլուծական աշխատանքները: Այդ մասին են վկայում բազմաթիվ գիտական հրապարակումները, աշխատակիցների ակտիվ մասնակցությունը տեղական և միջազգային գիտաժողովներին և վերապատրաստման դասընթացներին: 3 Փորձաքննությունների ազգային բյուրոն որդեգրել է միջազգային գիտաժողովների պարբերաբար կազմակերպման և տարբեր գիտաժողովներին մասնակցության նպատակասլաց քաղաքականություն, որը, ինչ խոսք, նպաստում է նորագույն մեթոդների, մեթոդոլոգիաների, տեխնոլոգիաների ներդրմանը փորձագիտության ոլորտում: Միաժամանակ պետք է նշել, որ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոն սերտորեն համագործակցում է ինչպես Հայաստանի Հանրապետության, այնպես էլ մի քանի գիտական ուղղություններով արտերկրի գիտական կառույցների հետ՝ պայմանագրային փոխշահավետ հիմունքներով՝ կատարելով գիտահետազոտական բնույթի աշխատանքներ, որոնց արդյունքները շոշափելի են և էլ ավելի կամրապնդվեն նմանատիպ գիտաժողովների անցկացմամբ: Ակնկալվում է և արդեն իսկ կա որոշակի առաջընթաց նշված գիտական կառույցների հետ համագործակցությամբ ձեռք բերված գիտական արգասիքները օգտագործել համապատասխան տեխնոլոգիաներ և փորձագիտական մեթոդներ-մեթոդիկաներ մշակելիս` դրանք փորձագիտական, քրեագիտական և զարգանում և քրեաբանական հետազոտություններում ներդնելու նպատակով: Գիտության ժամանակակից կատարելագործվում են նաև առաջընթացին տարատեսակ զուգահեռ հանցագործությունների կատարման տեխնիկաները և միջոցները, ինչը զգալի դժվարություններ և խոչընդոտներ է ստեղծում դրանց արագ բացահայտման համար: Եվ քանի որ փորձաքննությունը հանդիսանում է հանցագործությունների բացահայտման և նախաքննության արդյունավետ իրականացման կարևոր նախապայման, անհրաժեշտություն է առաջանում փորձագիտության ոլորտը համալրել գիտության տարբեր ոլորտների արդի նվաճումներով, գիտական նորագույն մեթոդներով և ժամանակակից տեխնոլոգիաներով: Այս առումով սույն գիտաժողովը նպատակ ունի աջակցել Հայաստանի Հանրապետությունում և արտերկրում աշխատող դատական փորձագիտության, քրեագիտության և քրեաբանության բնագավառների փորձագետների, մասնագետների, ինչպես նաև գիտական տարբեր կառույցների աշխատակիցների ստեղծագործական զարգացմանը և մասնագիտական աճին, նպաստել գիտական համակարգի զարգացմանը։ Հուսով եմ, որ գիտաժողովը հնարավորություն կընձեռի նաև հիմքեր ստեղծել փորձագիտության ոլորտում գիտության արդի նվաճումների, ժամանակակից տեխնոլոգիաների, նորագույն մեթոդների և գիտության ոլորտի նորարարությունների ներդրման և կիրառման համար, ինչպես նաև փորձագիտության ոլորտում միջազգային համագործակցության հետագա զարգացմանը՝ հատկապես առաջավոր փորձի ուսումնասիրման և ներդրման առումով: Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի տնօրեն, Բնական գիտությունների Եվրոպական ակադեմիայի իսկական անդամ Արտաշես Ջավադյան 4 Уважаемые коллеги! Позвольте мне от имени руководства и сотрудников Национального бюро экспертиз приветствовать Вас, участников Международной научной конференции «Применение современных научных методов и технологий в области экспертиз», посвящённой 10-летию основания Национального бюро экспертиз Республики Армения. В настоящее время, являясь ведущей экспертной структурой в Республике Армения, Национальное бюро экспертиз решило проявить инициативу и организовать данную научнопрактическую конференцию. При этом мы исходили из того, что пришло время объединить разрозненные в последние годы усилия по развитию экспертных исследований, собрать ведущих специалистов Армении и стран СНГ в одном зале, чтобы проинформировать друг друга о состоянии исследований в области судебной экспертизы, криминалистики и криминологии, о наших достижениях по разработке и внедрению современных научных методов и технологий в области экспертиз, о задачах и проблемах, которые требуют своего решения. Отмечу, что 10-летний путь формирования и становления бюро был сложен и тернист. Каждый шаг по продвижению достигался большими усилиями коллектива и профессиональным отношением сотрудников к работе. В настоящее время Национальное бюро экспертиз имеет необходимый научно-практический потенциал, материальную базу и успешно реализует поставленные перед ней цели и задачи. В организации действуют 22 экспертных отдела, которые проводят свыше 11000 судебных экспертиз в год в рамках 29 экспертных видов и 115 экспертных подвидов и технологических направлений, как в рамках уголовнопроцессуального и гражданско-процессуального законодательства, так и в рамках гражданскоправовых отношений, по обращениям физических и юридических лиц. Сферой деятельности Национального бюро экспертиз наряду с организацией и проведением экспертиз, назначаемых компетентными органами, является выполнение в области экспертологии научно-исследовательских, научно-образовательных, научнометодических, научно-практических и аналитических работ. Действующий в Национальном бюро экспертиз Учёный совет, являясь коллегиальным совещательным органом, координируя научную и научно-техническую деятельность организации, рассматривает и утверждает основные направления научных исследований, программу и тематику научно-исследовательских работ, вопросы подготовки научных кадров, повышения квалификации следователей и представителей других правомочных органов, ответственных за назначение экспертиз. На Учёном совете рассматриваются представляемые к публикации монографии, сборники, статьи научного персонала бюро. В качестве примера отмечу, что только в 2013 году было опубликовано 44 научных работ, а в 2014 году- 54. В настоящее время в рамках выполняемых в Национальном бюро экспертиз научноисследовательских работ ведутся исследования по 26 темам, актуальным для разных видов судебных экспертиз, криминалистики и криминологии. Важно отметить, что Национальное бюро экспертиз в рамках осуществления научноисследовательских работ и научно-практической деятельности с 2005 года развивает тесное сотрудничество с ведущими экспертными структурами как стран СНГ, так и Европы, США и Японии. Надеюсь, что проводимая Международная научная конференция «Применение современных научных методов и технологий в области экспертиз» создаст объективную картину современного состояния и последних достижений в области судебных экспертиз, позволит укрепить взаимосвязь учёных стран-участников настоящей конференции по обмену 5 научной информацией, поднять уровень научных разработок и ускорить их практическую реализацию. Желаю участникам конференции плодотворной работы, новых успехов в освоении высоких технологий, удачи, благополучия и крепкого здоровья. Директор Национального бюро экспертиз РА, Действительный член Европейской академии естественных наук А. С. Джавадян 6 ՓՈՐՁԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ОСНОВНЫЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И МЕТОДИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ В ОБЛАСТИ ЭКСПЕРТИЗ THEORITICAL AND METHODOLOGICAL PROBLEMS OF FORENSIC FIELD 7 СУДЕБНО-ЭКСПЕРТНАЯ ИДЕНТИФИКАЦИЯ КАК ОСНОВА МЕЖДУНАРОДНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА В РАЗВИТИИ МЕТОДОЛОГИИ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ С.А. СМИРНОВА, д.ю.н., профессор Директор ФБУ Российского федерального центра судебной экспертизы при Министерстве юстиции Российской Федерации, г. Москва Ключевые слова: судебная экспертиза, идентификация, международное сотрудничество. 1. Современный мир за последние десятилетия подвергся глобальным качественным изменениям. В особенности отмечается Евразийское пространство, которое в плане состояния и перспектив развития интеграционных процессов имело свои специфические особенности. Эти особенности исходили не только из общей истории постсоветских государств и соответствующих народнохозяйственных связей, но и характера уже сложившихся в постсоветский период межгосударственных отношений. Существующая общая методология судебной экспертизы, принятая в судебноэкспертных организациях государств-участников Содружества Независимых Государств, ЕврАзЭС и др. форматов формировалась и развивалась на протяжении последних 60-ти лет на основе многолетней практики правоохранительных и правоприменительных органов всех республик бывшего СССР. При этом основными этапами ее формирования явились создание общей теории судебной экспертизы и развитие ее положений в частных теориях родов и видов судебной экспертизы. 2. В настоящее время важное место в международном сотрудничестве судебноэкспертных организаций отводится проблемам совершенствования и гармонизации судебноэкспертной деятельности. Вообще говоря, активизация международного сотрудничества в области судебной экспертизы обусловлена рядом важных обстоятельств, главными из которых являются: рост транснациональной преступности; международный терроризм; незаконная миграция; глобализация всех сфер человеческой деятельности; стремительное развитие телекоммуникаций; обеспечение соблюдения прав человека [1]. 3. Также наблюдается рост числа и активности международных судебно-экспертных организаций. Это обусловлено стремлением международного судебно-экспертного сообщества расширить возможности обмена научной и практической информацией по вопросам судебной экспертизы, и особенно, решению экспертных идентификационных задач. Основными направлениями деятельности указанных сообществ в сфере судебной экспертизы являются: • гармонизация законодательства о судебной экспертизе; • координация процессов стандартизации и аккредитации в сфере судебной экспертизы; • организация проведения программ межлабораторного профессионального тестирования по традиционным и новым родам (видам) судебной экспертизы; • координация научно-методической работы по развитию традиционных родов (видов) судебной экспертизы, а также становлению новейших родов (видов) судебной экспертизы; • организация взаимодействия по вопросам профессионального обучения экспертов. 4. В настоящее время в судебно-экспертной идентификации наблюдаются новые тенденции, которые могут иметь как позитивные, так и негативные последствия [2]. К числу позитивных тенденций можно отнести бурное развитие новых высокотехнологичных методик экспертного исследования, а именно: молекулярногенетической идентификации личности, компьютерных технологий экспертного производства, повышение информационного обеспечения судебных экспертиз, нормативно-правовое регулирование судебно-экспертной деятельности, внедрение механизмов обеспечения качества 8 экспертного производства, укрепление международного сотрудничества в области судебной экспертизы и др. 5. Негативными явлениями, на наш взгляд, являются: недостаточная научная обоснованность некоторых традиционных судебных экспертиз прежде всего при решении идентификационных задач и допущенные в связи с этим экспертные и судебные ошибки; заметное отставание темпов развития новых экспертных направлений (например, судебных компьютерно-технических экспертиз) от темпов развития современных технологий и появления новых способов совершения преступлений, прежде всего, с использованием компьютеров и систем телекоммуникации; недостаточное финансовое и научное обеспечение судебных экспертиз, проводимых по делам, связанным с терроризмом, экстремизмом(в т.ч. неонацизмом), коррупцией, наркопреступностью, киберпреступностью, преступным посягательствам на экологическую безопасность, дикую флору и фауну, преступлениями в сфере искусства, финансовым преступлениям и пр. 6. В последние годы международным судебно-экспертным сообществом активно обсуждается проблема научной обоснованности методик экспертного исследования. С этой проблемой тесно связаны вопросы повышения качества судебных экспертиз, отмечается необходимость стандартизации методик судебно-экспертного исследования переход к СОП стандартным операционным процедурам, аккредитации судебно-экспертных лабораторий и др. Актуальной задачей всех классов, родов и видов экспертиз является повышение достоверности заключения эксперта и предупреждение экспертных ошибок. Примером этого служат недавние публикации СМИ в которых представители ФБР указали, что методологические ошибки его криминалистов привели к несправедливым судебным решениям в сотнях дел [3]. В 1980-1990-е годы эксперты ФБР при расследовании часто сравнивали волосы под микроскопом, на глаз определяя сходство между волосом подозреваемого и объектом, обнаруженным на месте преступления. Этот метод применяют и сегодня, но усиливают его анализом митохондриальной ДНК.За последние три года ФБР успело поднять десять процентов из 2600 дел восьмидесятых-девяностых годов (45 из них окончились вынесением смертного приговора), и, как оказалось, в большинстве из них работа судебных экспертов шла с серьезными ошибками.ФБР разослало 136 обвиняемым письма, где им сообщается о праве пройти тест ДНК и таким образом доказать свою невиновность. Многочисленные научные исследования, проведенные в разных странах, показали, что причинами экспертных ошибок являются не только недостатки идентификационных методик судебных экспертиз, но и целый ряд факторов психологического характера. Эти психологические факторы должны учитываться как при разработке судебно-экспертных методик, так и в процессе организации производства судебных экспертиз. В связи с этим представляется весьма актуальным более тесное сотрудничество экспертов и ученых разных стран в исследовании влияния факторов психологического, организационного и процессуального характера на результаты экспертного исследования и разработка рекомендаций, позволяющих минимизировать возможность дачи ошибочных заключений при решении идентификационных задач. 7. Весь XX век судебная экспертиза в большинстве государств регулировалась главным образом уголовно-процессуальным и гражданско-процессуальным законодательством. Сейчас, в XXI в., возникла иная ситуация. Многие страны приняли правовые акты регулирующие судебно-экспертную деятельность (особенно в странах континентального права). В Российской Федерации, в частности, уже подготовлен проект второго по счету закона о судебно-экспертной деятельности, не считая двух законов о судебной экспертизе, принятых в царской России в начале 1900-х годов. 9 Для государств Евразийского пространства важным событием стало принятие Межпарламентской ассамблеей ЕврАзЭС 11.04.2013 типового проекта законодательного акта §О судебно-экспертной деятельности¦, который был подготовлен во исполнение протокольных решений от 25-26 января 2011 года № 5 (г. Бишкек) Координационнометодической комиссии по судебной экспертизе при Совете министров юстиции государствчленов ЕврАзЭС о гармонизации законодательств государств-членов ЕврАзЭС в сфере судебно-экспертной деятельности. В развитие этого события в России была проделана большая совместная работа всех заинтересованных министерств и ведомств по подготовке нового федерального закона §О судебно-экспертной деятельности в РФ¦, который нацелен на новую парадигму использования специальных знаний в судопроизводстве. 8. Бурное развитие и внедрение судебных молекулярно-генетических экспертиз в практику уголовного правосудия привело к тому, что сегодня ДНК-идентификация применяется во всех развитых странах. Разработаны современные технологии работы с вещественными доказательствами с применением высокотехнологичного оборудования. Во многих странах введена геномная регистрация. В Объединенных Арабских Эмиратах начата всеобщая геномная регистрация.Открытие и внедрение молекулярно-генетических технологий оказало существенное влияние на оценку ранее использовавшихся методик судебноэкспертного исследования вещественных доказательств. В настоящее время с помощью идентификационных методов исследования ДНК было пересмотрено значительное количество приговоров, основывавшихся на ошибочных экспертизах, проводившихся с применением традиционных криминалистических и судебнобиологических методов исследования. Главным образом это имело место в США и Великобритании (об этом указано выше). В России также были случаи отмены обвинительного приговора в связи с результатами повторного исследования биологических объектов с применением методов ДНК-идентификации спустя несколько лет [4]. 9. Компьютеризация человеческой деятельности достигла небывалых масштабов. В этой области постоянно выявляются все новые и новые способы совершения преступлений, расследование которых требует специальных методик.Судебные компьютерно-технические экспертизы проводятся для решения задач, не обязательно связанных с компьютерными преступлениями. Нередко такая экспертиза бывает необходима при расследовании общеуголовных и экономических преступлений для получения дополнительных доказательств, сохранившихся в памяти компьютера или в сети Интернет. Особого упоминания в аспекте судебной идентификации заслуживают объекты компьютерной имитации, которые, как правило, не относятся к информационнотехнологическим (компьютер, программы, информация, сети), а имеют другую природу (стандартные документы, изображения печатей и штампов, имитация письменных текстов, показаний аналитических приборов, фонограмм, фотоснимки и пр.). Объекты компьютерной имитации могут быть предметом исследования различных видов экспертиз, например, судебнотехнической экспертизы документов, судебного почерковедения, КЭМВИ и пр. На развитие компьютерных технологий во всем мире тратятся огромные средства и этим обусловлен бурный рост производства новых компьютерных программ и технических средств. Затраты же на разработку методик для судебной компьютерно-технической экспертизы и подготовку квалифицированных экспертов сегодня несоизмеримо малы. 10. Распространение терроризма в мире вызвало необходимость разработки и совершенствования методик исследования наиболее часто встречающихся по делам о терроризме объектов. В борьбе с терроризмом активно используются практически все виды судебных экспертиз, начиная с судебно-баллистических и взрыво-технических экспертиз и заканчивая судебными компьютерно-техническими, судебно-лингвистическими и даже судебно-психологическими экспертизами. Успешная борьба с терроризмом нуждается в 10 создании новых инновационных экспертных методик идентификационного исследования и уникального судебно-экспертного инструментария (технических средств). 11. Мировое сообщество озабочено также ростом преступлений в сфере искусства, к числу которых относятся кражи из музеев и коллекций, мошенничества, незаконный оборот культурных ценностей. На наш взгляд назрела необходимость разработки современных эффективных методик судебно-искусствоведческой экспертизы, тесно коррелирующих с общими достижениями судебно-экспертной науки. Необходимы сертифицированные судебноэкспертные методики для решения таких идентификационных задач как установление автора произведения, времени его изготовления, культурной и исторической ценности, обстоятельств, в которых создавалось произведение. Нередко возникают вопросы оценки стоимости произведений искусства по делам об умышленном уничтожении, повреждении или хищении произведений искусства. Решение задачи установления авторства требует не только знаний в области искусствоведения, но и различных судебных экспертиз КЭМВИ, трасологических, документоведческих, дактилоскопических и др. Актуальна не только разработка идентификационных методик нового поколения, но и создание соответствующей государственной специализированной судебно-экспертной инфраструктуры. 12. При расследовании преступлений и производстве судебных экспертиз приходится обращаться к различным базам данных, формируемым для оказания содействия экспертам.В XX веке были созданы классические базы данных, обслуживающих судебно-экспертную деятельность. Это: базы данных о фальшивых денежных знаках, ядах, наркотиках, чернилах, лакокрасочных материалах, изделиях стекольной промышленности, изделиях из волокнистых материалов, рисунках подошвы обуви, рисунках протекторов шин наземных транспортных средств, орудий преступления и ряд других. Обмен судебно-экспертными учреждениями разных государств информацией, имеющейся в справочно-информационных фондах может иметь как постоянный характер, так и периодический и разовый. Судебно-экспертное сообщество прилагает значительные усилия по формированию и постоянному пополнению справочно-информационных баз данных различных криминалистически значимых объектов. Оно заинтересовано в получении прямого доступа к национальным базам данных и развитию международных судебно-экспертных хранилищ справочной информации. Инициативу в этом деле должны проявить как сами эксперты, так и функционирующие в настоящее время международные объединения экспертов. В Российской Федерации современная криминалистическая регистрация насчитывает более 30 различных учетов, которые в зависимости от их целевого назначения (в основном, оперативно-розыскного и следственного), особенностей объектов и характеризующих их признаков разделяются на оперативно-справочные, розыскные, криминалистические и справочно-вспомогательные. Эти учеты сосредоточены в основном в соответствующих службах МВД России. Мощный импульс к использованию современных подходов информатизации при решении идентификационных задач и модернизации баз данных дало развитие новых родов и видов судебных экспертиз, таких, например, как экспертное исследование ДНК (не только человека, но и растений, животных), компьютерных технологий, объектов КЭМВИ, изготовленных с использованием нанотехнологий. Определенная работа в консолидации усилий в этом направлении уже проводится Европейской Сетью судебно-экспертных учреждений (ENFSI) и относительно недавно созданными другими региональными сетями. При этом может быть использован значительный опыт совместного использования справочно-информационных фондов и криминалистических учетов, накопленный в ходе международного сотрудничества в рамках Интерпола, а также 11 стран Европейского Союза, Содружества Независимых Государств, государств Евразийского Экономического Союза. 13. В настоящее время происходит активное взаимообогащение космических технологий и судебной экспертизы. Так, в судебно-экспертную практику внедряются результаты дистанционного зондирования Земли, навигационные и телекоммуникационные технологии.Весьма ценными по многим делам доказательствами становятся фотоснимки, сделанные из космоса. Кроме того, имеется реальная возможность использования космических фотоснимков для идентификации участков местности. Так, в рамках производства судебноэкологической экспертизы возрастает роль материалов, полученных с использованием базы данных геоинформационных систем (ГИС) и ГИС-технологий, ориентированных на решение задач соотнесения географически привязанных пространственных данных и содержательной информации. Например, база данных ГИС, использованная при производстве одной из судебно-экологических экспертиз, выполненных в РФЦСЭ, включала почвенные, топографические карты, космические снимки, а также различную информацию о почвенном покрове, в том числе сведения, полученные при проведении проверок места происшествия специально уполномоченными органами в области охраны окружающей среды. В результате производства судебно-экологической экспертизы между сбором, размещением и транспортировкой отходов и ухудшением экологического состояния окружающей среды была установлена причинно-следственная связь. Данный пример демонстрирует, насколько важно использование современных космических технологий и ГИС-технологий в ходе судебно-экологической экспертизы. 14. Экологическая безопасность человечества в настоящее время оказалась под большой угрозой. Своевременное выявление, предупреждение и пресечение экологических преступлений также невозможно без развития судебно-экологической экспертизы. В РФЦСЭ при Минюсте России лаборатория судебно-экологической экспертизы была создана в 2004 году и в настоящее время уже в нескольких регионах России в судебно-экспертных учреждениях системы Минюста имеются аттестованные судебные эксперты-экологи. Однако объем решаемых задач в этой области требует привлечения гораздо больших средств и ресурсов, прежде всего, на разработку инновационных методик судебно-экспертного исследования и решения идентификационных задач. Обеспечение сохранности дикой природы и лесов является в настоящее время серьезной и актуальной проблемой. На серьезность этой проблемы неоднократно указывала ООН в своих решениях. К работе по обеспечению сохранности дикой природы и лесов активно подключились и судебно-экспертные лаборатории.В Российской Федерации вопросы судебноэкспертного обеспечения защиты лесов взяла на себя лаборатория судебно-экологической экспертизы РФЦСЭ при Минюсте России. В качестве основы для производства судебных экспертиз и решения идентификационных задач в отношении объектов дикой флоры и фауны широко используется международный опыт в экологической, ботанической, зоологической, трасологической, товароведческой, баллистической судебных экспертизах, а также при проведении ДНК-анализа биологических веществ (не человека). 15. К числу позитивных явлений можно отнести возросшую роль национальных академий наук в развитии судебной экспертизы.Национальные академии наук привлекались к проведению судебных экспертиз еще в позапрошлом столетии. В России в производстве судебных экспертиз участвовали известнейшие ученые-академики. В настоящее время положительным примером такого сотрудничества является тесное взаимодействие РФЦСЭ при Минюсте России с сотрудниками кабинета методов молекулярной диагностики Института проблем экологии и эволюции им. А.Н. СеверцоваРАН.За последние десять лет работы кабинета, на его базе были проведены и проводятся в настоящее время исследования 12 особенностей внутривидовой структуры и популяционного разнообразия, приуроченности форм к отдельным территориям, сообществам, видам-хозяевам или симбионтам для представителей таких редких видов млекопитающих, например: амурского тигра; леопарда; бурого медведя; перевязки; сайгака; кабарги и многих других видов. В связи с потребностями практики работы судей и следователей в ФБУ РФЦСЭ при Минюсте России идет активное освоение указанной судебно-идентификационной методологии, что позволит в ближайшее время начать производство судебной экспертизы дикой флоры и фауны, а также создать лабораторию ДНК-анализа следов (не человека). 16.Вызовы времени и потребности судопроизводства обусловили необходимость перехода на качественно новый уровень подготовки судебных экспертов. Эффективное решение этой задачи возможно в рамках системы трех уровневой подготовки (бакалавров по разным образовательным стандартам, магистров по юриспруденции и кандидатов наук). Наиболее оптимальная реализация этого образовательного проекта представляется в классических университетах, где имеется взаимосвязанная стратегическими задачами обучения система факультетов, интегрированная в международную научно-образовательную сеть. Учитывая потребности современного судопроизводства в настоящее время подготовлен уникальный образовательный проект по реализации магистерской программы - «Судебноэкспертная деятельность в правоприменении», разработанный юридическим институтом Российским Университетом Дружбы народов совместно с головным судебно-экспертным учреждением Минюста России – Российским федеральным центром судебной экспертизы. Вызовы времени обусловили необходимость перехода на качественно новый уровень подготовки судебных экспертов.Уже сегодня начата подготовка того, что ряд дисциплин магистратуры «Судебно-экспертная деятельность в правоприменении» будут доступны для обучения на английском, французском языках. По ряду курсов (например, интерпретация научного доказательства, работа со статистическими данными, управление рисками) ведутся переговоры о совместном обучении со Школой уголовного судопроизводства на Факультете права и уголовного правосудия (г. Лозанна). Следующим шагом после освоения магистерских судебно-экспертные юридических программ, возможно станут уже непосредственно программы (FS. M. – MagisterofForensicScience). Также в ближайшее время планируется организация получения докторской степени PhD в области ForensicScience на базе зарубежных вузов, являющихся партерами РУДН. 17.Современные тренды судебно-экспертной идентификации обуславливают постоянную модернизацию экспертных технологий правоприменения.Построение систем менеджмента качества судебно-экспертной деятельности неразрывно базируется на информационном и структурно-деятельностном анализе комплексной системы «Экспертиза и правоприменение». Инновационные процедуры стандартизации в рамках судебно-экспертной идентификации требуют дальнейшего развития и внедрения в практику концепции фактологического анализа как методологии обоснования правовых решений [5]. Специфика и расширение границ специальных знаний, используемых при решении идентификационных задач судебной экспертизы, позволили выйти в целом судебно-экспертной деятельности, как уникальному виду профессиональной деятельности, на новую ступень своего развития, стимулировать модернизацию экспертных технологий правоприменения. 13 ЛИТЕРАТУРА 1. 2. 3. 4. 5. Смирнова С. Вызовы времени и экспертные технологии правоприменения.Мультимодальное издание “Судебная экспертиза: перезагрузка”. Часть 1.М., 2012. Смирнова С., Усов А., Бородаев В. О некоторых проблемах в судебно-экспертной деятельности в рамках Евразийского экономического сообщества//Евразийская интеграция: экономика, право, политика - СПб., №1(15)-2014. Электронный ресурс http://lenta.ru/news/2014/08/05/fbiforensic/. Хазиев Ш. Международное право и судебная экспертиза.-М.: Изд. СПУТНИК+, 2014. Колдин В. Обоснование правового решения. Фактологический анализ.-М., Проспект, 2013. ԴԱՏԱՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՔ ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ Ս.Ա. ՍՄԻՐՆՈՎԱ ՌԴ Արդարադատության նախարարությանը կից Ռուսաստանի Դաշնության դատական փորձագիտական կենտրոն, Մոսկվա Վերջին տարիների ընթացքում միջազգային դատափորձագիտական հանրությունը ակտիվ քննարկում է փորձագիտական նույնականացման մեթոդների կատարելագործման և գիտական հիմնավորվածութան խնդիրները: Այս խնդիրների հետ սերտորեն կապված են փորձաքննության տեխնիկայի որակի բարելավման հարցերը. ստանդարտացման, նկատվում փորձագիտական է փորձագիտական լաբորատորիաների հավատարմագրման անհրաժեշտություն: Արդի խնդիրներ են հանդիսանում միջազգային իրավական համագործակցության կարգավորումը դատական փորձագիտության ոլորտում, դատական մոլեկուլային գենետիկական փորձաքննությունների ներդրումը քրեական արդարադատության պրակտիկայում, ինտերնետի օգտագործման և համակարգչատեխնիկական փորձաքննության ոլորտում նոր մեթոդների զարգացումը, հատուկ փորձագիտական մեթոդների ստեղծումը, որոնք կօգնեն կանխել և ուսումնասիրել ահաբեկչությունը և շրջակա միջավայրի վրա վնասակար ազդեցությունները: Արդի խնդիր է հանդիսանում սխալների նվազագույնի հասցնել փորձաքննության ընթացքում կատարվող քանակը և տեղեկատվական աջակցությունը դատափորձագիտական գործունեության ոլորտում: Բանալի բառեր` դատական փորձաքննություն, նույնականացում, միջազգային համագործակցություն: 14 FORENSIC EXPERT IDENTIFICATION AS A BASIS FOR INTERNATIONAL COOPERATION IN DEVELOPMENT OF METHODOLOGY FOR FORENSIC EXPERTISES S.A. SMIRNOVA Russian Federal Center of Forensic Science of the Ministry of Justice (RFCFS), Moscow The international Forensic community is actively debating the problem of the enhancement and the scientific validity of expert identification techniques. This problem is closely related to issues of improving the quality of the examination. There is a need for standardization the expert techniques, accreditation of forensic laboratories. Actual problems are preparation of the codes for expert professional ethic, international legal regulation of cooperation in the field of the Forensic science, implementation of DNA identification in the practice of criminal justice, the use of Internet and the development of new methods in Forensic computer investigation, the establishing of special expert techniques contributing to prevent and investigate the terrorist attacks, the crime against environment. The actual task remains to minimize errors and information maintenance of Forensic activities. Key words: forensic examination, identification, international cooperation. 15 К ВОПРОСУ О ПОНЯТИИ ЭКСПЕРТНОЙ МЕТОДИКИ, ЕЕ СТРУКТУРЕ И СОДЕРЖАНИИ В СВЕТЕ ТРЕБОВАНИЙ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ СИСТЕМ УПРАВЛЕНИЯ КАЧЕСТВОМ А.Г. РУВИН 1, А.А. ПОЛТАВСКИЙ 2 Киевский научно-исследовательский институт судебных экспертиз Министерства юстиции Украины, г. Киев 1 - доктор юридических наук, директор 2 - помощник директора Ключевые слова: экспертная методика, содержание и структура экспертной методики, стандарты систем управления качеством, унификация экспертных методик, репрезентация экспертных методик. В Киевском НИИСЭ Министерства юстиции Украины в рамках проведения научноисследовательской работы «Разработка содержания и структуры экспертных методик в соответствии с требованиями международных стандартов систем управления качеством, адаптированных в Украине» [1] (далее – НИР) актуализировано понятие экспертной методики, которое имеет следующее содержание: «Экспертная методика – это детально регламентированная программа решения экспертной задачи (экспертных задач), которая состоит из последовательных умственных и практических операций, которые направлены на изучение свойств и связей исследуемых объектов (материальных объектов, явлений, событий) и предусматривают для этого применение системы определенных правил, методов и средств при проведении экспертного исследования». Вопросы определения структуры экспертной методики (методики экспертного исследования) многократно освещались в научных роботах Аверьяновой Т.В. и Россинской Е.Р. [2], Ароцкера Л.Э. [3], Белкина Р.С. [4], Бондар М.Е. [5], Винберга А.И. [6], Винберга Л.А. и Шванковой М.В. [7], Зинина А.М. и Майлис Н.П. [8], Колдина В.Я. [9, 10], Клименко Н.И. [11], Мирского Д.Я. [12], Митричева В.С. [13], Моисеева А.М. [14], Сегая М.Я. [15], Селиванова Н.А. [16], Терзиева М.В. [17], Устинова А.И. и Сониса М.А. [18], Шляхова А.Р. [19, 20], Ярослава Ю.Ю. [21, 22] и многих других ученых. Проведенные анализ и синтез полученной научно-методической базы в период становления и развития криминалистики, современного теоретического и практического опыта в области судебной экспертизы, позволяют определить следующие стадии экспертной методики: 1. Предварительное исследование. 2. Раздельное исследование. 3. Экспертный эксперимент. 4. Сравнительное исследование. 5. Оценка результатов проведенного исследования и формулирование выводов. 6. Оформление хода и результатов экспертного исследования заключением. В зависимости от того, какие экспертные задачи идентификационные, диагностические (ранее их называли неидентификационными), классификационные, ситуалогические (или ситуационные) решаются, стадии экспертного эксперимента, сравнительного исследования могут отсутствовать. Кроме того, стадия экспертного эксперимента, при необходимости ее проведения, может следовать за стадией раздельного исследования или за стадией сравнительного исследования. Любая развитая страна одним из первоочередных своих заданий ставит постоянное 16 усовершенствование уровня качества продукции и услуг национального производителя. Сертификация последних является менее актуальной задачей по сравнению с относительно новым стратегическим направлением – разработкой и внедрением систем управления качеством, которые организовываются в соответствии с требованиями современных международных стандартов, в том числе гармонизированных в Украине [например, 23]. Международный стандарт ISO/IEC 17025:2005 внедрен в Украине как национальный нормативный документ – ДСТУ ISO/IEC 17025:2006 «Загальні вимоги до компетентності випробувальних та калібрувальних лабораторій» [24] (далее – ДСТУ ІSO/IEC 17025:2006). В соответствии со стандартами систем управления качеством методика или процедура – определенный способ выполнения работы или процесса, а процесс – совокупность взаимосвязанных или взаимодействующих работ (операций), который превращает входы на выходы [25]. ДСТУ ISO 9001:2009 «Системи управління якістю. Вимоги» определено то, что документация системы управления качеством должна охватывать, в том числе, задокументированные методики [25]. При этом, в ДСТУ 3017-95 «Видання. Основні види. Терміни та визначення» [26], который отвечает международному стандарту ISO 5127/2, в том числе в части классификации изданий, понятие методики как издания вообще отсутствует. Нами было обращено внимание на понятие стандарта как издания, который определен нормативным производственно-практическим изданием с комплексом норм, правил и требований к объекту стандартизации, установленным и утвержденным в соответствии с действующим законодательством. То есть, стандарты являются нормативными документами, обязательными для исполнения. Синтез результатов анализа понятия методики как установленного процесса работы и определений изданий по целевому назначению, учитывая то, что они регламентированы, в том числе перечисленными выше стандартами, то есть нормативно, дает основания для определения методики как издания в общепринятом смысле следующим образом: «Методика – это нормативное производственно-практическое издание (издание норм, правил и требований в конкретных сферах производственно-практической деятельности), которое регламентирует последовательность применения системы методов и средств, а также правил при выполнении конкретной работы. Синтез же результатов анализа понятия методики как издания (документа) в общепринятом смысле и актуализированного понятия экспертной методики дает основание для определения экспертной методики как издания следующим образом: «Экспертная методика как издание – нормативный документ, который определяет детально регламентированную программу решения экспертной задачи (экспертных задач), которая состоит из последовательных умственных и практических операций, которые направлены на изучение свойств и связей исследуемых объектов (материальных объектов, явлений, событий) и предусматривают для этого применение системы определенных правил, методов и средств при проведении экспертного исследования». Из приведенных выше определений методики в общепринятом смысле, экспертной методики, а также их понятий как изданий (документов) вытекает то, что методика – это норма, установленный процесс работы, нормативное производственно-практическое издание, регламентированная программа, система предписаний и т.д. Проведенным информационным поиском не установлено наличие нормативных документов, которые бы определяли унифицированную структуру задокументированной методики экспертного исследования. Только п. 5.4.4 ДСТУ ISO/IEC 17025:2006 определено, что процедуры использования методов (то есть, методики) должны содержать, как минимум, такую информацию: a) соответствующую идентификацию; b) сферу распространения; 17 c) описание типа образца, который надлежит испытывать или калибровать; d) параметры или количественные показатели и границы, которые требуется определить; e) аппаратуру и оборудование, в частности требования к техническим характеристикам; f) необходимые исходные эталоны и образцы веществ; g) необходимые условия среды и необходимый период стабилизации; h) описание процедуры, в частности: прикрепление идентификационных знаков, обращение, транспортирование, хранение и подготовка образцов; проверки, необходимые перед началом работ; проверки нормального функционирования и, если необходимо, калибровки и регулирование оборудования перед каждым его использованием; способ регистрации наблюдений и результатов; мероприятия по безопасности, которых следует придерживаться; i) критерии и (или) требования для утверждения/отказа в утверждении; j) данные, которые регистрируют, метод анализа и форма подачи; k) неопределенность или процедура оценки неопределенности [24]. ДСТУ 1.5:2003. Национальная стандартизация. Правила построения, изложения, оформления и требования к содержанию нормативных документов, который соответствует второй части международного стандарта ISO/IEC Directives, part 2, 2001, NEQ, регламентирует порядок репрезентации национальных стандартов (как нормативных производственнопрактических изданий) с определением их содержания и структуры [27]. Так, например структура стандарта (читайте: «структура методики», – прим. авт.) должна включать следующие структурные элементы: 1) элементы передней части: титульный лист; предисловие; содержание; вступление; 2) элементы основной части: название; сфера применения; нормативные ссылки; термины и определения понятий; обозначения и сокращения; требования к объекту стандартизации (читайте: «порядок проведения экспертного исследования», – прим. авт.); приложения; библиографические данные, сведения о разработчиках. Кроме того, указанным ДСТУ 1.5:2003 определены и требования к содержанию каждого из разделов и порядку их оформления. Таким образом, предложенная ранее структура экспертной методики как издания (документа), с учетом требований (особенностей) международных стандартов систем управления качеством, адаптированных в Украине, как минимум, должна содержать такие структурные элементы: 1. Титульный лист с наименование (названием) методики. 2. Предисловие. 3. Регистрационный код в Реестре методик проведения судебных экспертиз. 3. Содержание. 4. Вступление. 5. Нормативные ссылки. 6. Термины и определения понятий. 7. Обозначения и сокращения. 8. Область использования методики: экспертная отрасль, экспертные задания (типовые вопросы), которые решаются методикой. 9. Перечень основных объектов исследования. 10. Сравнительные объекты исследования – стандартные образцы, исходные эталоны, образцы сравнения: требования к ним. 11. Методы, которые используются для решения экспертных задач, решаемых методикой (описания условий использования методов). 12. Средства измерительной техники, исследовательское (испытательное) и 18 вспомогательное оборудование, расходные материалы, их минимально необходимые характеристики. 13. Порядок проведения экспертизы. 13.1. Предварительное исследование, в том числе: - установление параметров или количественных показателей и границ, которые подлежат определению; - определение требований к техническим характеристикам аппаратуры и оборудования, которые используются при проведении исследований; - определение необходимых условий среды и необходимого периода стабилизации; - прикрепление идентификационных знаков (маркировка) после отожествления объектов исследования, обращение с ними, порядок транспортирования объектов, их хранение и подготовка образцов; - проверки, необходимые перед началом работ, в том числе и проверка нормального функционирования и, если необходимо, калибровка и регулирование оборудования перед каждым его использованием; - определение способа (способов) регистрации наблюдений и результатов исследований, которые планируется провести; - принятие мер безопасности, которых следует придерживаться, с учетом предупреждений о степени безопасности при работе на конкретном оборудовании с конкретными основными объектами исследований; 13.2. Раздельное исследование, в том числе: - определение и использование критериев и (или) требований к утверждению/отказу в утверждении результатов, полученных по ходу использования измерительных, инструментальных и т.д. методов; - документирование результатов использования измерительных, инструментальных и т.д. методов исследования (измерений, исследований, в т.ч. режимов работы оборудования) объектов с определением формы подачи (документирования); - подверженность результатов исследований процедуре оценки неопределенности; 13.3. Экспертный эксперимент; 13.4. Сравнительное исследование; 13.5. Оценка результатов проведенного исследования и формулирование выводов; 13.6. Оформление хода и результатов экспертного исследования заключением. 14. Приложения. 15. Библиографические данные. 16. Информация о внесенных изменениях. 17. Информация о разработчиках. Кратко изложенные в этом докладе результаты проведенной НИР были вынесены на обсуждение сотрудников государственных экспертных учреждений Украины и впоследствии рекомендованы решением Координационного совета по проблемам судебной экспертизы при Министерстве юстиции Украины для использования при разработке и репрезентации экспертных методик. Учитывая то, что предложенные структурные элементы и содержание экспертных методик разработаны на основании наследия, полученного в период становления и развития криминалистики в советский период, адаптированы в соответствии с требованиями международных стандартов систем управления качеством, видится необходимость в обеспечении унификации экспертных методик (в том числе как нормативных изданий) не только внутри конкретной страны, а и на международном уровне. 19 ЛИТЕРАТУРА 1. Розробка змісту та структури експертних методик відповідно до вимог міжнародних стандартів систем управління якістю, адаптованих в Україні. Звіт про НДР (заключний), Рувін О.Г. (наук. кер.), Полтавський А.О. (відп. вик.), Бондар М.Є. та ін., Київський НДІСЕ МЮ України, 2012. 2. Энциклопедия судебной экспертизы / Под ред. Т.В.Аверьяновой, Е.Р.Россинской – М.: ЮРИСТЪ, 1999. – 552 с. 3. Ароцкер Л.Э. Теоретические основы советской криминалистической экспертизы. Гл. 4 // Криминалистическая экспертиза, С. 63. 4. Белкин Р.С. Криминалистическая энциклопедия. М., 2000. 5. Бондар М.Е. К вопросу о структуре методики экспертного исследования // Криминалистика и судебная экспертиза. – К.: ЛЫБИДЬ, 1991. – Вып. 42. – С. 9-16. 6. Винберг А.И. Криминалистическая экспертиза в советском уголовном процессе. 7. Винберг Л.А., Шванкова М.В. Почерковедческая экспертиза. НИИРИО ВСШ МВД СССР, Тип. «ВОЛГОГРАДСКАЯ ПРАВДА», 1976. 8. Зинин А.М., Майлис Н.П. Судебная экспертиза: Учебник. – М.: ПРАВО И ЗАКОН; ЮРАЙТИЗДАТ, 2002. – 320 с. 9. Колдин В.Я. Идентификация при производстве криминалистических экспертиз. М., 1957. 10. Колдин В.Я. Идентификация и ее роль в установлении истины по уголовным делам. М., 1969. 11. Клименко Н.І. Судова експертології: Курс лекцій: Навч. Посіб. Для студ. юрид. спец. вищ. навч. закл. – К.: ВИДАВНИЧИЙ ДІМ «ІН ЮРЕ». 12. Мирский Д.Я. Понятие и структура методики экспертного исследования. – в кн. Проблемы теории судебной экспертизы. Сб. научн. трудов. Вып. 44. – М.: ВНИИСЭ, 1980, с. 24-41. 13. Митричев В.С. Общие положения методики криминалистического идентификационного исследования материалов документов /Труды ВНИИСЭ. Вып. 9. – М.: ВНИИСЭ, 1974. 14. Моїсєєв О.М. Експертні технології: теорія формування і практика застосування: монографія. – Х.: ВИД. АГЕНЦІЯ «АПОСТІЛЬ», 2011. – 424 с. 15. Сегай М.Я. Методология судебной идентификации, К., изд. РИО МВД УССР, 1970, 256 с. 16. Селиванов Н.А. Научно-технические средства расследования преступлений (правовые, методологические основы применения, современное состояние и перспективы развития): Дис. … д-ра юрид. наук. М., 1964. 17. Терзиев М.В. Идентификация и определение родовой (групповой) принадлежности. М., 1961, с. 30. 18. Устинов А.И., Сонис М.А. О стандартизации методик в судебной экспертизе.– в кн. Актуальные проблемы теории и практики судебной экспертизы. Сб. научн. трудов. – М.: ВНИИСЭ, 1989, с. 91-106. 19. Шляхов А.Р. Общие положения методики криминалистической экспертизы / Учебнометодическое пособие / Высшие курсы усовершенствования юристов Министерства юстиции РСФСР, МЮ РСФСР – М., 1961, 120 с. 20. Шляхов А.Р. Судебная экспертиза: организация и проведение, М.: «Юридическая литература», 1979, 168 с. 21. Створення теоретичних засад формалізації трасологічних методик. Звіт про НДР (заключний). Ярослав Ю.Ю. (наук. кер. та відп. вик.), Київський НДІСЕ МЮ України, 2003. 22. Розробка та систематизація алгоритмізованих методик трасологічних досліджень: створення їх банку. Звіт про НДР (заключний). Наук. кер. та відп. вик. Ярослав Ю.Ю. Київський НДІСЕ МЮ України, 2007. 23. Системи управління якістю. Вимоги. – ДСТУ ISO 9001:2009. – К.: ДЕРЖСПОЖИВСТАНДАРТ, 2009. – 26 с. 24. Загальні вимоги до компетентності випробувальних та калібрувальних лабораторій. – ДСТУ ISO/IEC 17025:2006. – К.: ДЕРЖСПОЖИВСТАНДАРТ, 2007. – 25 с. 25. Системи управління якістю. Основні положення та словник термінів. – ДСТУ ISO 9000:2007. – К.: ДЕРЖСПОЖИВСТАНДАРТ, 2008. – 29 с. ДСТУ 3017-95. – К.: 26. Видання. Основні види. Терміни та визначення. ДЕРЖСПОЖИВСТАНДАРТ, 1995. – 47 с. 20 27. Національна стандартизація. Правила побудови, викладання, оформлення та вимоги до змісту нормативних документів. – ДСТУ 1.5:2003. – К.: Держспоживстандарт, 2003. – 88 с. ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՅԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅԱՆ, ԴՐԱ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ՝ ՈՐԱԿԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՍՏԱՆԴԱՐՏՆԵՐԻ ԼՈՒՅՍԻ ՆԵՐՔՈ Ա.Գ. ՌՈՒՎԻՆ, Ա.Ա.ՊՈԼՏԱՎՍԿԻ Ուկրաինայի արդարադատության նախարարության Կիևի դատական փորձաքննությունների գիտահետազոտական ինստիտուտ, ք. Կիև Հոդվածում լուսաբանվում են փորձագիտական մեթոդիկայի հասկացության, դրա իրականացման փուլերի արդիականացման, փորձագիտական մեթոդիկայի հասկացության՝ որպես փաստաթղթի, դրա կառուցվածքի և բովանդակության մշակման հարցերը` որակի կառավարման համակարգի միջազգային ստանդարտների լույսի ներքո: Բանալի բառեր՝ փորձագիտական մեթոդիկա, փորձագիտական մեթոդիկայի կառուցվածք և բովանդակություն, որակի կառավարման համակարգի ստանդարտներ, փորձագիտական մեթոդիկաների միավորում, փորձագիտական մեթոդիկաների ներկայացում: THE ISSUE OF EXPERT TECHNIQUE CONCEPT, ITS STRUCTURE AND THE CONTENT UNDER THE LIGHT OF QUALITY MANAGEMENT SYSTEM INTERNATIONAL STANDARDS REQUIREMENTS А.G. RUVIN, А.А. POLTAVSKIY Kiev Scientific Research Institute of Forensic Expertise, Ministry of Justice of Ukraine, Kiev In the report the results of the research work is elucidated, by the result of which became the update of the definition of the expert technique, stage of its conduction, the development of definition of expert technique as document, of its structure and content according to the international standards of the quality management systems. Key words: expert technique, content and structure of the expert techniques, standards for quality management systems, unification of the expert techniques, representation of the expert techniques. 21 О ПЕРСПЕКТИВАХ РАЗВИТИЯ СУДЕБНО-ЭКСПЕРТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН И.Ш. БОРЧАШВИЛИ Центр судебной экспертизы Министерства юстиции Республики Казахстан, директор, д.ю.н., профессор, заслуженный деятель Республики Казахстан, г. Астана Ключевые слова: судебно-экспертная деятельность, рабочая группа. Указом Президента Республики Казахстан от 22 апреля 1997 г. «О мерах по дальнейшему реформированию системы правоохранительных органов Республики Казахстан» в системе Министерства юстиции Республике Казахстан создана единая экспертная службы, которая за прошедший период показала свою состоятельность и объективную необходимость. В этой связи, постановлением Правительства Республики Казахстан от 11 августа 1997 года создано Государственное учреждение “Центр судебной экспертизы Министерства юстиции Республики Казахстан”, которое имеет 22 территориальных подразделения в виде филиалов. С целью дальнейшего укрепления конституционных принципов правосудия, Указом Президента Республики Казахстан от 31 декабря 2013 г. утверждена Государственная программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы Республики Казахстан на 2014-2020 годы, а также постановлением Правительства Республики Казахстан от 01 апреля 2014 г. утвержден План мероприятий по ее реализации. В этих программных документах заложены основы дальнейшего поэтапного объединения всех экспертных функций в одном государственном органе. В этой связи, из Министерства здравоохранения и социального развития Республики Казахстан в Министерство юстиции Республики Казахстан с 1 января т.г. переданы функции по проведению судебно-медицинской экспертизы. Республиканское государственное казенное предприятие (далее - РГКП) «Центр судебной медицины» вошло самостоятельным структурным подразделением. Учитывая существующее различие в организационно-правовых формах, в настоящее время в системе Министерства юстиции Республики Казахстан функционируют две самостоятельные экспертные организации: ГУ «Центр судебной экспертизы» и РГКП «Центр судебной медицины». Кроме этого, с 1 июля т.г. в Министерство юстиции будут переданы функции по проведению судебно-наркологической, а с 1 июля 2016 г. - судебно-психиатрической экспертиз. Таким образом, в середине следующего года завершиться процесс объединения экспертных учреждений нашего государства в одном министерстве. Эти структурные изменения экспертной службы несут в себе прогрессивный подход и способствуют построению правового государства, закрепленного в ст. 1 Конституции Республики Казахстан. В ней наша страна утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. Однако, процесс объединения экспертных функций сталкивается с объективными трудностями, решение которых имеет первостепенное значение. Прежде всего, это касается формирования необходимой нормативной правовой базы. 22 В этой связи, например, приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 26 января 2015 года № 52 утвержден Перечень видов судебных экспертиз, производимых в органах судебной экспертизы Министерства юстиции Республики Казахстан (далее – Перечень). В Перечне указаны 27 видов судебных экспертиз, из которых 22 вида проводятся Центром судебной экспертизы и 5 видов - Центром судебной медицины. При этом, с учетом потребностей правоохранительных органов в экспертных исследованиях в этот Перечень впервые введены два новых вида экспертиз: судебная религиоведческая экспертиза; - судебная экспертиза техногенных катастроф (судебноэкспертное исследование железнодорожного транспорта). Кроме этого, с учетом объединения экспертных функций, в настоящее время перед двумя экспертными Центрами Министерства юстиции Республики Казахстан возникают две основные задачи. Во-первых,это исключение дублирования функций в их деятельности. Во-вторых, объединение усилий по совместному проведению необходимых мероприятий. Например, до объединения, молекулярно-генетическая экспертиза проводилась в территориальных подразделениях двух Центров. В настоящее время, решается вопрос о проведении этого вида исследования в одном из Центров. В тоже время, в апреле т.г. на базе Института наркотиков г. Алматы Центра судебной экспертизы были проведены курсы повышения квалификации по исследованию новых синтетических наркотических средств и их аналогов, в которых приняли участие химикитоксикологи Центра судебной медицины. Создаются рабочие группы из числа экспертов двух Центров для совместной разработки предложений по проведению научных исследований и подготовке методических пособий по некоторым видам экспертиз. Кроме этого, между двумя Центрами достигнута договоренность о совместном проведении обучающих курсов, семинаров, круглых столов, конференций и других мероприятий. Полагаю, что такой конструктивный подход позволит существенно дополнить экспертную деятельность двух Центров, а в последующем и других экспертных учреждений. С учетом всех вышеуказанных преобразований, учитывая вступление в действие с 1 января 2015 г. новых Уголовно-процессуального кодекса и Кодекса об административных правонарушениях, Центром судебной экспертизы в прошлом году подготовлен проект Закона РК «О судебно-экспертной деятельности». В конце марта 2015 г. данный законопроект внесен в нижнюю палату Парламента Республики Казахстан. В настоящее время проводится активная работа по обсуждению данного законопроекта в рабочей группе, которую возглавляет депутат Парламента Республики Казахстан Бычкова С.Ф. В проекте Закона существенно расширен понятийный аппарат и включены новые понятия, которые отсутствуют в действующем Законе (аккредитация органа судебной экспертизы; квалификация судебного эксперта; аттестация судебных экспертов; валидация; повреждение (уничтожение) объекта исследования; медицинский стационар и др.). Определено содержание правовой основы судебно-экспертной деятельности, установлена ответственность судебных экспертов за нарушение законодательства при производстве судебных экспертиз, указана самостоятельность судебных экспертов при выборе средств и методов исследования. 23 Расширены задачи судебно-экспертной деятельности, дано определение научной обоснованности судебно-экспертных исследований. Предусмотрена самостоятельная глава по государственному регулированию в сфере судебно-экспертной деятельности, в которой предусмотрена компетенция МЮ на определение возможности подтверждения компетенции органов судебной экспертизы путем добровольной аккредитации в сфере судебно-экспертной деятельности. Установлен контроль за деятельностью лиц осуществляющих экспертную деятельность на основании лицензии, предусмотрена возможность приостановления лицензии при не сообщении в течение месяца сведений об изменении ФИО и не прохождения лицом очередной аттестации в установленные сроки. В проекте Закона самостоятельно выделена глава по правам и обязанностям руководителя органа судебной экспертизы и судебного эксперта, в которой расширены и приведены в соответствие с действующим законодательством их права и обязанности. В самостоятельную статью выделены объекты и образцы судебно-экспертного исследования, введено понятие единоличной судебной экспертизы. Предусмотрена норма о валидации методик и методов судебно-экспертной деятельности, используемых в международной практике. Особое внимание уделено вопросам координации деятельности экспертов осуществляющих свою деятельность на основании лицензии. Институт негосударственных (частных) судебных экспертов в Республике Казахстан был создан для развития конкурентной среды в области судебной экспертизы. Однако следует признать, что данная цель пока не достигнута. Проектом Закона предусмотрено создание и функционирование Палаты судебных экспертов, координирующей их деятельность, также определен механизм осуществления контроля Палатой судебных экспертов за проводимыми экспертизами негосударственными экспертами. Предложения других государственных органов в части доработки механизма реализации норм проекта Закона по дальнейшему развития института негосударственной (частной) судебной экспертизы и вопрос создания Палаты судебных экспертов мы разделяем. В проекте Закона предусмотрены нормы по кадровому, социальному и материальному обеспечению органов судебной экспертизы. Также проектом Закона предусмотрены переходные положения по передаче функций по производству судебно-психиатрических экспертиз из Министерства здравоохранения и социального развития Республики Казахстан и местных исполнительных органов в Министерство юстиции Республики Казахстан до 1 июля 2016 года. Кроме этого, по предложению МВД Республики Казахстан, в проекте Закона отражена норма о проведении судебно-медицинского исследования трупа до возбуждения уголовного дела для целей подтверждения или исключения насильственной смерти. В целом, нормы, внесенные в проект Закона, поддержаны заинтересованными государственными органами. Однако, следует признать, что некоторые вопросы в законопроекте нам не удалось сохранить в первоначальном объеме и в процессе согласования от них пришлось пока отказаться. В тоже время, надеюсь, что в последующем их реализация позволит укрепить судебноэкспертную деятельность. Речь идет о правовой и социальной защищенности судебных экспертов. Всем известно, что судебные эксперты обеспечивают деятельность судов, правоохранительных и специальных органов. Их заключения в большинстве своем ложатся в 24 основу принятия процессуальных решений по административным, гражданским и уголовным делам. Однако, в вопросах правовой и социальной защищенности судебные эксперты наименее защищены по сравнению с работниками судов, правоохранительных и специальных органов. Полагаю, что такое положение дел характерно не только для Республики Казахстан, но практически для всех стран постсоветского пространства. В этой связи, необходимо объединить наши усилия, приступить к разработке минимальных международных стандартов правовой и социальной защищенности судебных экспертов. На наш взгляд, в этих стандартах необходимо определить правовой статус судебного эксперта, их процессуальную независимость, установить основные права и обязанности эксперта и руководителя экспертного подразделения, порядок взаимоотношений с органами/должностными лицами, назначившими экспертизу. Полагаю, что отдельным блоком, в стандартах должны быть отражены меры социальной защиты судебных экспертов, членов их семей и имущества. К ним относятся: обязательное социально страхование судебных экспертов, определение минимального порога денежного содержания судебных экспертов по сравнению с работниками судов, правоохранительных и специальных органов, вопросы пенсионного обеспечения судебных экспертов,решение жилищных вопросов экспертов, установление первоочередного права на приобретение проездных билетов на все виды транспорта и мест проживания в гостинице при нахождении в командировке, первоочередное право на обеспечение местами в дошкольных учреждениях для детей судебных экспертов, медицинское и санаторно-курортное обеспечение экспертов,гарантии в случае гибели или получения вреда здоровью, компенсация расходов на погребение. При этом, вышеуказанные меры должны распространяться на всех судебных экспертов как государственных учреждений, так и частных. Таким образом, принятие указанных минимальных международных стандартов правовой и социальной защищенности судебных экспертов позволит значительно укрепить судебноэкспертную деятельность, вне зависимости от их принадлежности к тому или иному государству. ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՂԱԶԱԽՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ի.Շ. ԲՈՐՉԱՇՎԻԼԻ Ղազախստանի Հանրապետության Արդարադատության նախարարության դատական փորձաքննության կենտրոն, Ղազախստանի Հանրապետություն, ք. Աստանա Սույն հոդվածում քննարկվում են Ղազախստանի Հանրապետությունում իրականացվող դատական փորձաքննությունների ներկայիս վիճակը, առկա խնդիրները, ոլորտի հեռանկարները: Միաժամանակ ներկայացվում են ոլորտի բարեփոխմանն ուղղված օրենսդրական վերջին փոփոխությունները: Բանալի բառեր՝ դատափորձագիտական գործունեություն, աշխատանքային խումբ: 25 ON THE PERSPECTIVES OF FORENSIC EXPERT ACTIVITY DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN I.S. BORCHASHVILI Center of Forensic Expertise, Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan, Astana In this article are discussed the current situation of carried out forensic examinations in the Republic of Kazakhstan, existing difficulties, prospects of development in the field. At the same time are presented the latest law changes directed on improvement of the field. Key words: forensic expert activity, working group. 26 РАЗВИТИЕ КРИМИНАЛИСТИКИ В РЕСПУБЛИКЕ МОЛДОВА А. Б. МЕЛЕКА 1, Н. С. БОДРУГ2 Технико-Криминалистический Центр Судебных Экспертиз Генерального Инспектората Полиции Министерства Внутренних Дел Республики Молдова 1 Начальник Отдела методического исследования и оперативного анализа, подполковник полиции 2 Начальник Центра, полковник полиции, Магистр права Ключевые слова: Молдова, эксперт, эксперт-криминалист, офицер-криминалист, судебный эксперт, лаборатории, полиция. Вступление Республики Молдова на путь евроинтеграции обязывает страну к реструктуризации всего общества, особое значение придается координированию реформ в соответствии со стандартами и практикой стран членов Европейского Союза, и в первую очередь – углублению процесса реформирования национальной системы юстиции. Поэтому перед технико-криминалистической службой, как составной частью Генерального Инспектората Полиции Министерства Внутренних Дел Республики Молдова, были поставлены серьезные задачи по созданию эффективной, независимой, профессиональной и непредвзятой, соответствующей европейским стандартам, структуры, обеспечивающей, наравне с другими подразделениями полиции, главенство закона и соблюдение прав человека, содействующей укреплению доверия общества к правосудию. Отправной точкой при разработке стратегии реформы стало выявление факторов, определяющих необходимость реформ, и проблем, решение которых обязательно для достижения поставленной цели. Технико-криминалистическая служба Республики Молдова датируется 14 октябрем 1940 года, когда была создана группа НТО в составе старшего эксперта, эксперта и фотографа, обслуживающих всю страну. Одновременно с развитием общества появлялись новые виды преступлений, требующих научно-технического подхода для их раскрытия, что и привело к расширению спектра деятельности службы: в 60-65-х годах была создана биологическая лаборатория, химикофизическая, начала свою деятельность группа по использованию оперативно-технических средств при проведении следственных действий и осуществлении оперативно-розыскных мероприятий, в 70-80 годах были созданы новые лаборатории: по исследованию пищевых продуктов, пожарно-техническая, в 1996 году - взрыво-технический отдел, позже фоноскопическая лаборатория. Наиболее интенсивно служба начала развиваться с 1994 года, когда криминалистические лаборатории были созданы во всех городских, районных и органах внутренних дел на транспорте. Ими выполнялся весь объем экспертиз и исследований не только для органов внутренних дел, но также для прокуратуры и судов. 27 Надо также отметить, что в обязанности сотрудников службы входило участие в осмотре мест происшествий по всей территории республики. С 1 июля 1999 года служба переименована в Технико-Криминалистическое Управление МВД РМ, а 5 марта 2013 года, в результате структурной реорганизации всей системы органов внутренних дел Республики Молдова, был создан Технико-Криминалистический Центр Судебных Экспертиз Генерального Инспектората Полиции МВД РМ. Надо отметить, что перед созданным Центром задачи остались те же - проведение судебных экспертиз для превращения вещественных доказательств, изъятых с места происшествия, в доказательную базу, служившей основой следственного процесса и поддержкой справедливого и беспристрастного акта правосудия, в том числе разработка собственных криминалистических средств, методов и методик производства экспертиз, заимствование лучшего из опыта зарубежных коллег, ускорение внедрения достижений науки и техники в практику работы полиции, а также научно-техническое координирование деятельности полиции по применению современных научных методов и технических средств, внедрению автоматизированных систем идентификации и обработки различных видов данных. Однако кардинально изменились возможности их выполнения. Новая структура позволила решить ряд серьезных проблем и значительно повысить эффективность и отдачу службы. Путем объединения 48-и разрозненных техникокриминалистических отделов удалось создать единый сильный организм, способный качественно и оперативно справиться с поставленными задачами, строго соблюдая при этом основные принципы работы судебного эксперта – законность, независимость, беспристрастность, объективность и полноту исследования. Центр состоит из трех управлений (Центр, Север, Юг) и двух отделов (Запад, Восток), деятельность которых оптимизирована для обеспечения оперативного обслуживания полицейских подразделений и других силовых структур на всей территории республики. Такая органиграмма позволяет значительно снизить расходы на содержание помещений и материально-техническое обеспечение, создать новые и централизованно обеспечить существующие лаборатории Центра современным криминалистическим оборудованием, обеспечить совместимость используемой техники и средств, реорганизовать лаборатории в соответствии с требованиями международных стандартов, что позволит в будущем их аккредитовать. Кроме этого, оснащенные современной техникой экспертно-криминалистические лаборатории позволят значительно повысить качество и снизить сроки проводимых экспертиз, создать общую службу контроля качества, оптимизировать персонал и освободить силы и средства для освоения новых видов экспертиз и научной работы. 28 Еще один «плюс» новой структуры – четкое разделение сфер деятельности: эксперт, согласно должностным обязанностям, проводит только научные исследования, а технической работой по осмотру места происшествия занимается офицер-криминалист – вновь созданная при инспекторатах полиции подразделение. Эксперты Центра выезжают на место происшествия только в случаях совершения тяжких и особо тяжких преступлений. В настоящее время ТКЦСЭ проводит «классический» комплекс экспертиз и исследований (более 33-х видов экспертиз: дактилоскопическая, трассологическая, холодного оружия, техническая экспертиза документов, почерковедческая, баллистическая, следов выстрела, продуктов выстрела, портретная, наркотических средств растительного и синтетического происхождения, лакокрасочных покрытий и материалов, специальных химических веществ, волокон и текстильных предметов, нефтепродуктов и горюче-смазочных материалов, металлов и сплавов, пластмасс и пластмассовых изделий, резины и изготовленных из нее изделий, материалов документов, выявление идентификационных номеров транспортных средств и других объектов, автотехническая экспертиза обстоятельств дорожнотранспортного происшествия, транспортно-трассологическая, автотовароведческая, автотехническая экспертиза технического состояния транспортных средств и другие). В свете последних событий на международной арене и интенсификации террористической угрозы в мире особое внимание уделяется проведению взрывотехнических экспертиз, исследованию взрывчатых веществ, обезвреживанию и уничтожению взрывных устройств. Но особенным спросом за последние годы, наряду с фоноскопической экспертизой и исследованием радиотехнических устройств, пользуется экспертиза информационных преступлений (в основном носителей информации), число которых увеличилось с 95 экспертиз в 2011 году до 1200 в 2014 году, что повлекло развитие ускоренными темпами этого направления судебной экспертизы. В распоряжении экспертов Центра – автоматизированная система “DACTO-2000” (около 360 тысяч дакто-карт, ежегодно вносится около 1000 следов), автоматизированная баллистическая система “POISС”, куда ежегодно вводятся около 1800 объектов, республиканская пулегильзотека - около 44000 единиц, для физико-химических исследований - газовый хроматограф, спектрофонометр FT-IR, спектрофонометр UV-vis, жидкий хроматограф, оборудование для исследования металлов и сплавов ”AUSTIN” (исследований – ежегодно около 2500, в том числе наркотиков – около 2000) и др. Отстрел ручного огнестрельного оружия проводится в собственном тире. 29 Ежегодно сотрудниками структуры проводятся около 15000 исследований. Однако не все проблемы удалось решить путем изменения структуры. Темпы развития современного общества, появление новых, более изощренных видов преступлений, требует от правоохранительных и судебных органов специальных научно-технических знаний. Без применения современных криминалистических средств и методов невозможно достижение максимальной эффективности и качества в процессе расследования и раскрытия преступлений. Поэтому профессиональная подготовка кадров остается одной из первостепенных задач. Персонал для Центра готовит в основном Академия Полиции МВД «Штефан чел Маре», однако по некоторым видам экспертиз полученной подготовки недостаточно – нужны специалисты-химики, автотехники, компьютерщики. Если до реструктуризации кандидаты на специализацию выбирались из перспективных молодых специалистов, то в настоящее время кандидаты подбираются на основе конкурсного отбора из выпускников высших учебных заведений страны. Важную роль играет профессиональная подготовка на рабочем месте и самоподготовка по индивидуальным планам, которая должна составлять не менее 80 часов. Отсутствие тематической литературы негативно сказывается на качестве обучения, поэтому базовую поддержку молодым специалистам оказывают опытные коллеги-наставники. Следует отметить, что коллектив Центра молодой: При Центре постоянно действует Аттестационная Комиссия судебных экспертов, где ежегодно около 85 сотрудников сдают экзамены для получения права участия в качестве специалиста при проведении оперативно-розыскных мероприятий, получения статуса судебного эксперта или подтверждения ранее полученных прав на производство экспертизы. 30 Немаловажную роль в повышении квалификации экспертов-криминалистов играют международные семинары, конференции, симпозиумы и различные тематические форумы в области криминалистики и судебной экспертизы. В последние годы возможность участия представителей Центра в различных мероприятиях, направленных на обмен опытом между экспертными структурами, значительно расширилась. Наши сотрудники успешно перенимают богатый опыт и пользуются поддержкой коллег из России, где эксперты отдела информационных и фоноскопических исследований недавно прошли стажировку, Словакии, Украины, Венгрии, Польши, Армении. Курсы по повышению квалификации в области борьбы с терроризмом для экспертов взрывотехнического отдела были организованы Соединенными Штатами Америки, которые, помимо обучения, поддерживают отдел специальной техникой и обмундированием. Однако концентрация криминалистической техники в территориальных подразделениях Центра и приобретение за последние несколько лет нового оборудования недостаточна для удовлетворения и поддержания постоянно растущих требований к службе. Вопрос материально-технического обеспечения деятельности в области судебной экспертизы остается актуальным. Следует отметить, что отсутствие соответствующих условий для деятельности – разбросанные по всей стране необорудованные лаборатории, недостаток современного криминалистического оборудования, недостающее финансирование привело в свое время к стагнации такого важного направления деятельности, как научная работа. В новых условиях разработке собственных криминалистических средств, методов и методик производства экспертиз будет уделяться должное внимание. Технико-Криминалистический Центр Судебных Экспертиз Генерального Инспектората Полиции МВД Республики Молдова в настоящее время переживает новый этап подъема и развития. Среди объективов Центра – приведение нормативных актов в соответствии с требованиями международных стандартов, разработка и внедрение политик и процедур для аккредитации лабораторий согласно стандартам ISO 17025, внедрение стандартов качества, модернизация материально-технической базы, повышение эффективности путем консолидации мощностей. г.Кишинев, Республика Молдова, 2015 год 31 ԿՐԻՄԻՆԱԼԻՍՏԻԿԱՅԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՄՈԼԴՈՎԱՅԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ա. Բ. ՄԵԼԵԿԱ, Ն. Ս. ԲՈԴՐՈՒԳ Մոլդովայի Հանրապետության ՆԳՆ Ոստիկանության Գլխավոր Տեսչության Դատական Փորձաքննությունների Տեխնիկա-Կրիմինալիստիկական Կենտրոն Հոդվածը նվիրված է Մոլդովայի Հանրապետության ներքին գործերի համակարգում դատափորձագիտական ծառայության զարգացման կարևոր փուլերին` հիմնադրումից մինչ օրս: Հոդվածում հատուկ ուշադրություն է հատկացվում ծառայության վերակազմավորմանը: Նշվում է, որ նոր կառույցը թույլ տվեց լուծել մի շարք լուրջ խնդիրներ և զգալիորեն բարձրացնել ծառայության արդյունավետությունը: Հոդվածում առանձին տողով անդրադարձ է կատարվում կադրային հարցերին` մասնավորապես մրցութային հիմունքներով թեկնածուների ընտրությանը, նրանց մասնագիտական պատրաստվածությանը և դատական փորձագետի որակավորման տրամադրմանը: Շարադրված են Մոլդովայի Հանրապետության ՆԳՆ Ոստիկանության Գլխավոր Տեսչության Դատական Փորձաքննությունների Տեխնիկա-Կրիմինալիստիկական Կենտրոնի զարգացման հեռանկարները, ինչպես նաև ներկայացված է միջազգային ստանդարտներին նորմատիվ ակտերի համապատասխանեցման գործընթացը, ԻՍՕ 17025 ստանդարտի ներդրման գործընթացը, լաբորատորիաների հավատարմագրումը: Բանալի բառեր` Մոլդովա, փորձագետ, փորձագետ-կրիմինալիստ, սպա- կրիմինալիստ, դատական փորձագետ, լաբորատորիաներ, ոստիկանություն: DEVELOPMENT OF FORENSICS IN THE REPUBLIC OF MOLDOVA А.B. MELEKA, N.S. BODRUG Forensic Judicial Expertise Center of Police General Inspectorate of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Moldova The article is devoted to the key stages of the forensic service of internal affairs of the Republic of Moldova since the establishment of the service to date. In current article special attention is paid to the results of the reorganization. It is noted that the new structure allows us to solve a number of serious problems and significantly increase the effectiveness of service. In the article, personnel issue is marked as a separate line - from the selection of candidates on a competitive basis, their training to obtain the status of a forensic expert. Development objectives of the Forensic and Judicial Expertise Center of the General Police Inspectorate of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Moldova are outlined in the article bringing the normative acts in accordance with international standards, development and implementation of policies and procedures for laboratory accreditation in accordance with ISO 17025. Keywords: Moldova, expert, forensic expert, forensic officer, forensic laboratories, police. 32 GC-TOF MS TO GET MORE INFORMATION FROM TOXICOLOGY AND FORENSIC APPLICATIONS T. KOVALCZUK1 , K. G. ABRAHAMYAN2 1 European Technical Centre Prague, Czech Republic In collaboration with Landschaftsverband Rheinland (LVR) Klinik, Viersen, Germany 2 “Expertise Center of the Republic of Armenia”SNPO (Ministry of Justice of the Republic of Armenia) SPICE (synthetic cannabinoids) analysis by GC-TOF MS «Spice» refers to a wide variety of herbal mixtures that produce experiences similar to marijuana (cannabis) and that are marketed as «Safe», legal alternatives to that drug. Sold under many names, including K2, fake weed, Yucatan Fire, Skunk, Moon Rocks, and others – and labeled «Not for human consumption» - these products contain dried, shredded plant material and chemical additives that are responsible for their psychoactive (Mind-altering) effects. False Advertising Labels on Spice products often claim that they contain «natural» psycho-active material taken from a variety of plants. Spice products do contain dried plant material, but chemical analyses show that their active ingredients are synthetic (or designer) cannabinoid compounds. Distribution and usage of SPICE 2014: 7 % of the people between 15-18 years in Frankfurt area did use SPICE already Finland: 3 % of car drivers using drugs, additional synthetic cannabinoids have been found in blood Up to 80% of people in forensic/psychiatric institutions are positive US Army: SPICE is considered as big problem In some countries much less problems Spice and synthetic cannabinoids Aminoalkylindole • JWH-018, • JWH-073 , • JWH-019 , • JWH-250 , • JWH-081 , • JWH-122 , • JWH-203 , • JWH-210 , • JWH-251 , • JWH-007 , • JWH-015 , • JWH-200 , • AM-694 , • Adamantyl-JWH-018 , • RCS-4 , • Ortho-RCS-4, • AM-2201 , • AM-1220 , • AM-1220-Azepan, • RCS-8,•AM-1248 , •AM-2233 , •AM-2232 , •JWH-020 , •JWH-387 , •JWH-398, •JWH-412 , •MAM-2201, •UR-144, •APICA, •APINACA Cyclohexylphenole •CP-47,497-C6 , •CP-47,497 , •CP-47,497-C8 , •CP-47,497-C9 , •Dimethyl-CP-47,497-C8 Others •CRA-13, •JWH-307, •JWH-370 33 Legal situation:in Germany and other EU countries there is a legal requirement for complete structural elucidation of SPICE substances before they can be defined as illegal drug. In other countries (for ex. Austria) group of substances (lead structure) is sufficient 34 Detection of SPICE metabolites in Urine using GC-TOF-MS Advantages (matrix): non-invasive, always available, Advantage (technology): non-targeted approach, unknowns are visible Disadvantages: only a few reference substances available for identification and quantification. derivatization (?) lag time by metabolism (Urine). Detection of synthetic cannabinoides in Urine with GC TOF at LVR Viersen Considerations (Method): Routine lab method ! if possible without derivatization ! not possible with GC-Quad Detection of synthetic cannabinoides in Urine with GC-TOF General setup: GC TOF with 2 injectors one column for non derivatized samples one column for derivatized samples benefit: big ion source, robustness ! dirty matrix, but no cleaning needed for more than 50.000 injections !! LOD : >10 ng/ml (without deriv.!!) -> 1ng with ? Detection of synthetic cannabinoids in Urine with GC TOF Further benefits: Deconvolution software - small peaks below big signals 35 high scan speed – for fast routine analysis also for normal DOA-screening possible, injection every 12-15 minutes Detection of synthetic cannabinoides in Urine with GC TOF How to identify SPICE metabolites: Today, puzzling of: •Similarity of metabolite spectra to SPICE drugs •Molecular weight of known metabolites •Use of libraries Detection of synthetic cannabinoides in Urine with GC TOF: 1. molecular weight syn. Cannabinoide JWH 018 JWH 019 JWH 073 JWH 081 JWH 122 JWH 210 AM 2201 Metabolite Hydroxyindol Hydroxypentyl N-pentanoic acid Hydroxyindol 6-hydroxyhexyl hydroxyindol hydroxybutyl N-butanoic acid hydroxypentyl hydroxypentyl Hydroxypentyl carboxypentyl Hydroxyindol hydroxypentyl 36 MW 357 357 375 371 371 343 343 357 387 371 385 399 375 375 37 Detection of synthetic cannabinoids in Urine with GC TOF Issues: 38 all substances detectable without derivatization? concentrations in urine ? suspicious urines but unknown metabolite spectra Detection of synthetic cannabinoids in Urine with GC TOF Action plan: Reference material (if available, synthesized) Collaboration (sample exchange, libraries) Detection of synthetic cannabinoids in Urin with GC TOF Goal: Screening method New drugs can be found – always be at eye level with drug designers / market Summary Robustness of Ion source (Urine matrix) High throughput (screening, routine) LOD >10 ng/ml without deriv., 3 days time window Not invasive to get samples Non-targeted approach : unknown, new drugs visible Deconvolution software 39 GC-TOF MS ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՏՈՔՍԻԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ և ԿՐԻՄԻՆԱԼԻՍՏԻԿԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ՆՇԱՆԱԿԱԼԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՀԱՄԱՐ Տ. ԿՈՎԱԼՉՈՒԿ1 , Կ. Գ. ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ2 1 Եվրոպական տեխնիկական կենտրոն, Պրահա, Չեխիայի Հանրապետություն 2«Փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ (Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության) Սույն հոդվածը նվիրված է այնպիսի խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են սպայսերի բաղադրության մեջ մտնող սինթետիկ կաննաբինոիդների հայտնաբերումը LECO ընկերության նորագույն համակարգով, որը համատեղում է ապացուցված տեխնոլոգիաների LECO TOF սպեկտրոմետրեր և նոր ծրագրային ապահովման Chroma TOF ™, որոնք ապահովում են սպեկտորների բավականին բարձր վերլուծություն մինչև 500 լրիվ զանգվածային սպեկտր մեկ վայրկյանում, որն ապահովում է GC գրաֆիկական վերլուծություն անալիզի ժամանակի զգալի նվազեցում, ինչպես նաև զգալիորեն ընդլայնել է խառնուրդների բաղադրիչների համալիր նույնականացումը: Լիովին ավտոմատացված որակական և քանակական որոշումը կարող է իրականացվել ավելի արագ, քան մեխանիկական մեթոդների վերլուծության տվյալներով: LECO GCMS համակարգերի օգտագործումը փորձագիտական աշխատանքներում բարձրացնում է ձեռք բերված արդյունքների ապացուցողականությունը: Բանալի բառեր՝ որակական անալիզ, քանակական անալիզ, գազ- քրոմատագրում, սինթետիկ կաննաբինոիդներ, դեկոնվոլուցիա, սպեկտորներ, մասս-սպեկտրոմետրիա, բուսական ծխախոտային խառնուրդներ: ПРИМЕНЕНИЕ GC-TOFMS В ТОКСИКОЛОГИЧЕСКИХ И КРИМИНАЛИСТИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ ДЛЯ ПОЛУЧЕНИЯ БОЛЬШЕЙ ИНФОРМАЦИИ T. КОВАЛЧУК1 , K.Г. АБРААМЯН2 1 Европейский технический центр, Прага, Чешская Республика 2 “Экспертный центр” ГНКО (Министерства юстиции Республики Армения) Данная статья посвящена решениям таких задач как анализ синтетических каннабиноидов. Компания LECO предлагает ″Систему″, которая объединяет технологию времяпролетного масс-спектрометра и новое программное обеспечение ChromaTOF™. Данная ″Система″ обеспечивает не имеющую себе равных скорость получения - до 500 полных масс-спектров в секунду, что предусматривает 40 значительное сокращение времени хроматографического анализа, а также значительно расширяет возможности идентификации компонентов сложных смесей. Отмечается, что полностью автоматизированные качественные и количественные определения могут быть выполнены значительно быстрей, чем при анализе ручными методами обработки данных. Использование предлагаемой фирмой LECO ″Системы″ в криминалистических исследованиях позволит повысить доказательственность полученных результатов. Ключевые слова: качественный анализ, количественный анализ, газовая хроматография, синтетические каннабиноиды, деконволюция, спектр, массспектрометрия, травяные смеси для некурящих. 41 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА В РЕЧИ НА АРМЯНСКОМ ЯЗЫКЕ ПРЕДСТАВИТЕЛЕЙ АРМЯНСКОЙ ДИАСПОРЫ В РОССИИ И РУССКОГОВОРЯЩИХ РЕГИОНОВ ДРУГИХ СТРАН А.Л. ОВАННИСЯН Киевский научно-исследовательский институт судебных экспертиз Министерства юстиции Украины, г. Киев, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Ключевые слова: межъязыковая интерференция, родной язык, идентификация, языковая система. Одной из форм проявления активизации миграционных процессов в мире является существенное изменение языковой ситуации, складывающейся в современных странах. Они проявляются в расширении ареала и форм реализации взаимодействия языков – родного и неродного, в изменениях их статусов, в интенсивности проявления признаков межъязыковой интерференции в речи и т.д. [1,2]. Очевидно, что эксперты-лингвисты в процессе исследования речи билингва сталкиваются с необходимостью установления, правильной классификации и оценки признаков, могущих иметь отношение к взаимовлиянию двух языков, к установлению того, который из них является для данного лица родным. а который неродным. От правильности и полноты их оценки зачастую зависит объективность экспертных выводов. Этим обусловлена актуальность разработки действенных методических рекомендаций исследования речи с признаками двух и более языков, начиная с разграничения «засоренной» иноязычными словами и фразами речи (форма просторечия) от речи с признаками межъязыковой интерференции и т.д. К сожалению, зачастую признаки другого языка просто фиксируются экспертами без дальнейшей диагностики, классификации и оценки их значимости как идентификационных признаков речи диктора. В результате, утрачиваются важные аргументационные доводы, на выявлении и оценке которых может быть построено полноценное лингвистическое исследование устной речи дикторов. Важно отметить также неоценимое значение экспертных изысканий для академической науки. Во-первых, они представляют собой уникальный материал – реальную спонтанную речь, которую невозможно получить на основе экспериментов в рамках заданных речевых ситуаций. Во-вторых, необходимость четкого научного обоснования выводов по данной проблематике выдвигает эксперта на авангардные позиции во многих областях науки, связанных с исследованием речевой деятельности человека, поскольку иногда эксперт для обоснования выводов, связанных с той или иной областью знаний, вынужден проводить самостоятельные научные исследования для доказательства их правомерности. При исследовании речи с признаками взаимодействия двух и более языков необходимо исходить из того, что данное языковое явление может быть обусловлено разными причинами. Опыт общения и исследования речи на армянском языке армян, проживающих в Украине, России и ряде других, в той или иной мере рускоговорящих стран, позволяет разделить их на следующие категории. 1. Армяне, для которых родным является армянский язык, а русским они владеют в минимальной степени, дающей возможность существования в очень ограниченной 42 русскоязычной функциональной среде. Обычно данные лица либо прибегают к помощи других представителей армянской диаспоры, которые лучше владеют русским языком, либо кое-как овладевают парой десятков слов и фраз и кое-как «выкручиваются» в стандартных рабочих ситуациях. В армянской речи представителей данной категории русский язык может быть представлен сугубо лексическими средствами, которые он привык использовать в рабочих ситуациях. Исходя из этого, наличие русскоязычных элементов в их армянской речи можно рассматривать как форму просторечия с засорением речи на родном языке иноязычными элементами (վագզալի գաստրոնոմում կալբասի օչերեդ ա). Важно отметить также, что, например, в речи армянина, проживающего, например, в Украине, могут иметь место и украиноязычные лексические элементы, что не означает, что он владеет украинским языком. 2. Армяне, переехавшие из Армении в другие страны в возрасте, когда их речевые навыки в армянском языке уже сформировались, то есть после 15-20 лет. Учитывая жизненную необходимость, они в той или иной степени овладевают русским языком (или языком общения, принятым в данной стране или в русскоязычном регионе другой страны). Однако даже через многие годы проживания в иноязычной среде, их речь на родном языке не подвергается существенным изменениям. Это обусловлено тем, что знание и сохранение родного языка является важной составной частью армянского национального самосознания, поэтому армяне данной группы продолжают общение на армянском в своей этнической среде (диаспора, семья и т.д.) Безусловно, годы проживания, профессиональной деятельности, информационной поддержки и т.д. в иноязычной среде накладывают отпечаток на словарный запас говорящего. Какие-то редко используемые армянские слова забываются, какие-то понятия осваиваются при получении информации на другом языке. В подобных случаях можно говорить о сохранении армянского в статусе родного языка. 3. Армяне, переехавшие из Армении в другие страны в возрасте, когда их речевые навыки владения армянским языком еще не окончательно сформировались, то есть до 15-20 лет. Погружение ребенка с раннего детства в двуязычную среду, когда язык общения в семье отличается от языка социума (детский сад, школа, вуз и т.д.), способствует формированию различных проявлений билингвизма, вплоть до перераспределения ролей родного и неродного языков. Это объясняется постепенным ростом влияния на ребенка иноязычной среды при формировании его личности («улица», школа и т. д.), оттеснением родителей как источника получения жизненной информации на «второй план» даже в том случае, когда в кругу семьи родители, прикладывая активные усилия для сохранения ребенком этнического языка, разговаривают с ним только на родном языке. Вследствие этого, в двуязычной среде в сознании ребенка постепенно формируется функциональная дифференциация усвоенных языков. На одном из них он общается в семье, на другом – в школе, на улице, на работе. Речь на одном языке постоянно совершенствуется одновременно со взрослением, а речь на другом, в лучшем случае, сохраняется на первоначальном, часто бытовом уровне. Таким образом, формируется «координативное двуязычие», которое выражается в приоритетном обращении к одному из усвоенных языков в зависимости от темы общения: что-то билингву легче выразить на одном языке, а что-то – на другом [3]. Вероятность ролевых изменений в языках обусловлена, в первую очередь, возрастным фактором: в раннем детстве они происходят легче и быстрее, чем в более взрослые годы. Основные речевые навыки ребенка формируются и закрепляются в возрасте до 5-8 лет. В подростковом возрасте (после 8-11 лет) фактор спонтанности усвоения другого языка уступает место осознанному подходу к его изучению. В результате, снижается вероятность хорошего качества овладения фонетической системой неродного языка, уменьшается вероятность естественного овладения речевыми конструкциями, непосредственность восприятия неродной культуры. Однако, в 43 подростковом возрасте еще возможны как равноценные знания, так и ролевое перераспределение языков. Как отмечает В.П. Белянин, «вероятность акцента (в иноязычной речи ребенка) прогрессивно растет до 12-13-го года жизни. После 12 лет теряется также способность имитировать интонацию иностранного (ранее неизвестной) языка». Это означает, что даже при достаточно высоком уровне усвоения двух языков, «какой-то элемент интерференции все же неизбежен» [3]. В речи армян данной группы проявляются системные признаки интерференции русского языка. Их интенсивность и спектр выражения зависят от уровня доминирования родного армянского языка. Однозначно можно говорить о наличии признаков интерференции на фонетическом, синтаксическом, лексическом и других уровнях. Если же человек владеет армянским языком, но для него он утратил статус родного, то в его речи на армянском языке будет прослеживаться весь комплекс признаков межъязыковой интерференции. Их проявление обусловлено различиями в армянской и русской языковых системах. Вследствие этого они носят постоянный, системный и комплексный характер. Благодаря этому, признаки межъязыковой интерференции могут быть сгруппированы по тем лингвистическим уровням, на которых они проявляются. Ниже в таблице приведены особенности русского и армянского языков и возможные формы проявления в речи на армянском языке признаков интерференции русского языка. Различия в русской и армянской языковых системах и возможные формы проявления интерференции русского языка в речи на армянском языке Особенности Возможная форма Особенности интерференции армянской русской языковой русского языка в речи системы языковой системы на армянском языке Фонетический уровень Редукция гласных звуков в безударной позиции Отсутствие редукции гласных звуков Редукция гласных звуков в безударной позиции. в безударной позиции Одинаковое по качеству звучание гласных звуков в ударной и безударной позиции Различение гласных звуков после мягких и твердых согласных звуков Отсутствие явления палатализации, Смягчение отсутствие в армянском звукоряде твердых гласных звуков [я], [ю], [ё] звуков. некоторых согласных Замена йотированных звукосочетаний: «յա», «յու», «յո» русскими звуками [я], [ю], [ё]. Различение звуков [е] и [э] по их позиции после мягких и твердых согласных Отсутствие полного аналога русского Замена армянского звука [е]. йотированного варианта Йотированный вариант звука [э]. звука [э] русским [е] Различение звуков [и] и [ы] Отсутствие аналога русского звука по их участию в процессе [ы]. Отсутствие полного аналога 44 Замена армянского звука [и] его неполным русским палатализации согласных звуков звука [и] аналогом, а также использование звука «ы» в сочетании с твердым согласным звуком Различение согласных звуков по их участию в палатализации Неразличение согласных звуков по мягкости-твердости Палатализация согласных звуков в отдельных случаях. Замена армянского дифтонга [ձ] русским мягким звуком [д] либо звукосочетанием [дз]. Замена армянского звука [р] его неполными русскими аналогами – мягким и твердым вариантами звука [р]. Замена армянского звука [л] неполными русскими аналогами – мягким и твердым вариантами звука [л]. Наделение армянских звуков [ч], [ц], [ж], [ш] дополнительной ненормативной мягкостью или твердостью Отсутствие аналогичного звука Замена звуками [ы], [э]. Звук [ը] Замена звукосочетаний [յա], [յու], [յո] Звук [յ] неполными аналогами – звуками [я], [ю], [ё]. Замена аспиративного звука [h] фрикативным Аспиративный звук [h] звуком [г] либо звуком [х]. Замена звука [ղ] звуками [г], [х]. Замена звука [ջ] 45 звукосочетанием [дж]. Звук [ղ] Замена звука [ճ] звуком [ч]. Звук [ջ] Замена звука [ծ] звуком [ц]. Замена аспиративного Звук [ճ] звука [թ] мягким либо твердым вариантом звука [т]. Звук [ծ] Аспиративный звук [թ] Замена аспиративного звука [ք] мягким либо твердым вариантом звука [к]. Замена аспиративного Аспиративный звук [ք]. звука [ փ] мягким либо твердым вариантом звука [п]. Аспиративный звук [փ ] Оглушение согласных Оглушение согласных звуков в конце Нарушение нормы звуков в конце слов. слов. Согласные звуки [д] и [г] в оглушения и Согласные звуки [д] звукосочетаниях аспиративного и [г] в звукосочетаниях [рд], [рг] перед гласными звуками произношения звуков [д], [рд], [рг] перед гласными оглушаются [г] в звукосочетаниях [рд] звуками не оглушаются [рг] Просодический уровень Нефиксированное ударение Фиксированное ударение Ошибки в ударении Слабо выраженное ударение в предлогах Связная речь как характерная особенность речи на русском языке Полноценная фиксация ударного слога Ошибки в ударении в предлогах на последнем слоге Связная речь как характерная особенность речи на армянском языке 46 Замена связной формы речи пословной (послоговой); чрезмерное интонирование фразы на уровне синтагмы, скандирование, пословное интонирование предложных Некоторая обусловленность Отсутствие такой обусловленности ритмических характеристик вследствие отсутствия явления речи чередованием редукции гласных звуков; редуцированных и в среднем, большее количество слогов нередуцированных слогов в армянских словах слов; в среднем, меньшое количество слогов в русских словах Словообразовательный уровень Наличие уменьшительно- Отсутствие ласкательных суффиксов уменьшительно-ласкательных суффиксов словосочетаний Чрезмерное интонирование армянской речи Использование уменьшительноласкательных суффиксов в армянских словах с возможным искажением смыслового и ситуативного содержания Морфологический уровень Количественные и качественные различия в падежных системах армянского и Количественные и качественные различия в падежных системах армянского и при конструировании предложных беспредложных словосочетаний русского языков русского языков Ограниченная сфера функционирования вспомогательного глагола «быть» Ошибки Широкая сфера функционирования вспомогательного глагола «быть» Ограниченные возможности Широкие возможности проявления проявления категории категории определенностиопределенности-неопределенности неопределенности и Ошибки при реализации функций армянского вспомогательного глагола «быть» Ошибки при реализации категории определенностинеопределенности Лексико-стилистический уровень Различия в смысловом содержании слов Ошибки слова при Ограниченность словарного запаса в армянском языке Заимствование русского языка непонятных выборе из слов, армянскому собеседнику; замена нужных слов описательными 47 характеристиками, синонимами или словами-гибридами Синтаксический уровень Различия в функционировании норм Нарушение согласования и управления в словосочетании норм согласования и управления словосочетании, частности, в в в использовании вспомогательного глагола «быть» Различия в порядке слов в высказывании Ошибки в порядке слов в высказывании, в частности, при использовании вспомогательных глаголов Безусловно, рассмотренные формы межъязыковой интерференции в речи отдельных индивидов проявляются в разной степени. При наличии определенных языковых способностей, соответствующей психологической установке на овладение языком, при работе над своей речью можно добиться максимального соблюдения норм языка общения. Но в большинстве случаев рассмотренные признаки интерференции, в большей или меньшей мере, но обязательно проявятся в речи на армянском языке тех армян, которые долгое время проживали вне пределов Родины, тем более, если их речевые навыки не успели полностью сформироваться в период их проживания в Армении. Исследование явления межъязыковой интерференции, с одной стороны, выстраивается на основополагающем методологическом принципе идентификации речи – установлении соответствия выявленных особенностей речи нормам данного языка, а с другой, – на дифференциации процессов речепроизводства на родном и неродном языках, с учетом общелингвистических, психофизиологических, социолингвистических, этнолингвистических и прочих факторов, которые определяют форму и содержание речи. Такой подход объясняется следующим образом. Даже если человек разговаривает на литературном языке, соблюдая все нормы, в его произношении, ритмоинтонационном и синтаксическом построении фразы, в особенностях применения лексико-стилистических средств и т.д. проявляется своеобразие психологического склада, языковой культуры, социального статуса говорящего, на основе которых и формируется его речевое своеобразие. Знание факторов, предопределяющих проявление отступлениий от нормы, позволяет эксперту правильно диагностировать и классифицировать их в процессе анализа устной речи. Отступления от нормы, обусловленные межъязыковой интерференцией, отличаются системным и многоуровневым характером. Они могут проявляться одновременно на фонетическом, просодическом, лексико-стилистическом, грамматическом, этнолингвистическом и других уровнях. 48 Суть различий в отступлениях от нормы, характерных для речи на родном и неродном языках заключается в следующем. В речи на родном языке то или иное отступление от нормы может иметь или не иметь место, что свидетельствует о наличии-отсутствии в ней данной индивидуализирующей особенности. В речи на неродном языке прослеживается многовекторное воздействие родного языка, что проявляется в системных и комплексных отступлениях от языковых норм на разных лингвистических уровнях. Например, при исследовании речи на родном языке неправильное редуцирование звуков может быть расценено как «самодостаточный» признак, характеризующий ее индивидуальную особенность. В речи на неродном языке этот же признак свидетельствует еще и об отсутствии в родном языке говорящего самой нормы редуцирования гласных звуков в безударной позиции, либо о наличии различий в особенностях редуцирования безударных гласных звуков (например, в русском и болгарском языке). Если установленный признак является индивидуальной особенностью речи на родном языке, то он может носить единичный, а иногда и случайный характер. При возможности квалифицировать установленный признак как проявление межъязыковой интерференции, можно смело искать как случаи повторения уже установленного признака, так и иные особенности интерферированной речи, в том числе, и на других языковых уровнях, поскольку обычно они проявляются комплексно. Повторяемость, системность и комплексный характер признаков межъязыковой интерференции позволяют: а) дифференцировать их от признаков речи от речи на родном языке; б) конкретизировать с большей или меньшей достоверностью регион формирования речевых навыков говорящего и т.д.; в) установить целый комплекс признаков, как общих, так и частных, что значительно поможет при проведении идентификационных исследований. Исходя из вышесказанного, при исследовании речи на армянском языке с возможными признаками межъязыковой интерференции, в первую очередь, следует правильно определить «точку отсчета». Учитывая различия в условиях жизнедеятельности армян, проживающих в России и русскоязычных регионах других стран, а также в уровне владения ими армянским языком, необходимо начать поиск критериев оценки речевого материала с ответов на следующие вопросы. 1. Свидетельствуют ли имеющиеся в речи лица иноязычные лексическостилистические элементы о том, что данный человек владеет другим языком, но армянский для него является родным? Если да, то речь с подобными признаками ее засорения иноязычными элементами может быть рассмотрена и оценена как одна из просторечных форм армянского языка 2. Свидетельствуют ли имеющиеся в его речи иноязычные лексическостилистические, синтаксические элементы о «координированном двуязычии» с сохранением статуса родного для армянского языка? В этом случае, исследования могут коснуться и таких аспектов, как определение региона формирования координированного двуязычия (например, Россия или Украина), возможно, сферы деятельности человека за пределами Армении и т.д. Русскоязычные элементы могут быть оценены как заимствования, кальки, но не как интерферированные элементы. 3. Свидетельствуют ли установленные признаки речи о том, что человек владеет армянским языком, но он не является для него родным? В подобных случаях необходимо выявить в речевом материале комплекс признаков межъязыковой интерференции, проявляющихся системно на разных языковых уровнях. 49 При исследовании речи на армянском языке нескольких дикторов-армян концепция исследования выстраивается на установлении различий в комплексе признаков межъязыковой интерференции, а также в интенсивности их проявления. Интенсивность проявления признаков межъязыковой интерференции обусловлена уровнем владения языком общения, который, в свою очередь, формируется под воздействием комплекса личностных, ситуативных, социальных факторов. Именно поэтому одни армяне, десятилетиями проживающие, например, в России, разговаривают на армянском языке почти без ошибок, соблюдая языковые нормы родного языка, а речь других настолько подвержена воздействию русского языка, что говорить о том, что армянский язык для таких лиц является родным, не приходится. В процессе работы над интерферированным речевым материалом на армянском языке нескольких лиц эксперт зачастую имеет дело практически с аналогичными признаками, проявляющимися с разной степенью интенсивности. Следовательно, исследование может быть построено на диагностике и сопоставлении различий в интенсивности их проявления в речевом материале. Интенсивность проявления признаков межъязыковой интерференции как индивидуализирующая особенность речи обусловлена следующим. Безусловно, все носители одного и того же языка используют одну и ту же языковую систему. Однако своеобразие факторов, формирующих процесс речепроизводства, обуславливает возможность индивидуальных проявлений при его реализации, а в конечном итоге, и речевое своеобразие каждого отдельно взятого человека. Кроме того, даже точно зная возможные точки взаимодействия двух языковых систем и формы проявления признаков межъязыковой интерференции, невозможно «спрогнозировать» все качественные и количественные варианты их проявления в речи конкретного человека, обусловленные действием огромного числа факторов, сопутствующих процессу речепроизводства. Исходя из этого, можно утверждать, что строгая системная обусловленность признаков межъязыковой интерференции означает лишь определенную прогнозируемость комплекса признаков, могущих проявиться в речи на армянском языке. Однако различия в интенсивности их реализации в армянской речи нескольких представителей диаспоры, например, в России являются достаточным аргументом для того, чтобы рассматривать их в качестве индивидуализирующих признаков. Таким образом, исследование разнообразных аспектов межъязыковой интерференции в рамках экспертного лингвистического исследования устной речи связано с необходимостью выработки дифференцированных рекомендаций по их решению. Только в таком случае можно будет не только выявить отступление от нормы и правильно классифицировать его по наличию признаков интерференции, но и продолжить идентификационные исследования, с учетом особенностей данной группы признаков. ЛИТЕРАТУРА 1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., УРСС. – 2004. 2. Беликов В.И., Крысин Л.П. «Социолингвистика». – М., РГГУ. – 2001. 3. Белянин В.П. Психолингвистика. – М., Флинта. – 2004. 50 ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՒՄ ՌՈՒՍԵՐԵՆԻ ԻՆՏԵՐՖԵՐԵՆՑԻԱՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԱՅԼ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՌՈՒՍԱԼԵԶՈՒ ՇՐՋԱՆՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄ Ա.Լ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Ուկրաինայի արդարադատության նախարարության Կիևի դատական փորձաքննությունների գիտահետազոտական ինստիտուտ, ք. Կիև Սույն հոդվածում դիտարկվում են Ռուսաստանի և այլ երկրների ռուսախոս շրջանների հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչների՝ հայոց լեզվով խոսքի հետազոտության մեթոդական մոտեցումները: Բանալի բառեր՝ միջլեզվային ինտերֆերենցիա, մայրենի լեզու, նույնականացում, լեզվական համակարգ: RUSSIAN INTERFERENCE IN THE SPEECH OF ARMENIAN LANGUAGE AMONG THE REPRESENTATIVES OF ARMENIAN DIASPORA IN RUSSIA AND RUSSIAN-SPEAKING REGIONS OF OTHER COUNTRIES А.L. HOVHANNISYAN Kiev Scientific Research Institute of Forensic Expertise, Ministry of Justice of Ukraine, Kiev This article discusses the methodological approaches to the study of speech of Armenian Diaspora representatives in Russia and Russian-speaking regions of other countries. Key words: interlingual interference, native language, identification, language system. 51 ԴՆԹ-ՏԻՊԱՎՈՐՄԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ԴԱՏԱԳԵՆԵՏԻԿԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲՆԱԳԱՎԱՌՈՒՄ Ա. Մ․ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ Բժշկակենսաբանական փորձաքննությունների ԴՆԹ-նույնականացման բաժանմունքի պետ Բանալի բառեր` ԴՆԹ-տիպավորում, դատա-գենետիկական փորձաքննություն, կարճ կրկնվող հաջորդականություններ, հաջորդ սերնդի սեկվենավորում: Ներածություն Սկսած 1970-ական թվականներից, երբ հայտնաբերվեց Սանգեր սեկվենավորումը [1], ԴՆԹ սեկվենավորման մեթոդները հսկայական առաջընթաց ապրեցին մոլեկուլային կենսաբանության և գենետիկայի բնագավառում։ Այնպիսի հսկայական ծրագիր, ինչպիսին էր Մարդու գենոմ ծրագիրը, հաջողությամբ իրականացվեց այս մեթոդի կիրառմամբ։ Սակայն դասական Սանգեր սեկվենավորումը ուներ իր թերությունները, ներառյալ՝ ցածր արտադրողականությունը, թանկարժեքությունը, պրոցեսի երկարատևությունը և բարդությունները, որոնք էլ սահմանափակեցին դրա կիրառումը ավելի խորը և համալիր գենոմային հետազոտություններում [2]: Վերջին տարիներին ներկայացված հաջորդ սերնդի սեկվենավորումը (ՀՍՍ) իր բարձր արտադրողականությամբ և մատչելիությամբ հաղթահարեց այս խնդիրները: Ներկայումս այս տեխնոլոգիաները կիրառվում են տարբեր ոլորտներում, ներառյալ՝ դատական փորձաքննությունների [3], հետազոտությունների [4], ագրոգենոմիկայի [5], ծագումնաբանական թյունների ոլորտները [6]: Սույն գրական ակնարկում համառոտ բժշկական հետազոտուկներկայացվի դատագենետիկական փորձաքննությունների տեխնոլոգիաների զարգացումը և ՀՍՍ տեխնոլոգիաների կիրառումը դատափորձագիտական ոլորտում, ինչպես գիտական, այնպես էլ գործնական ասպարեզներում։ Պատմական ակնարկ 1900թ-ին Լանդշտեյների կողմից ABO արյան խմբերի հայտնաբերումը և Մենդելյան օրենքների համաձայն դրանց ժառանգման հանգամանքը օբյեկտիվ լաբորատոր ապացույց հանդիսացավ այն կիրառելու դատավարության ժամանակ այն դեպքերում, երբ կասկածի տակ էր դրվում հայրության հարցը։ ԱՄՆ-ում այս գենետիկական մարկերների կիրառումը դատավարության ընթացքում որպես հայրության մերժման ապացույց օրինական ուժ ստացավ 1935 թ-ին։ Այնուհետև, Ամերիկյան բժշկական և իրավաբանական կազմակերպությունների հայրության կողմից հետազոտման համատեղ համար մշակված առաջարկվեց ուղեցույցում արյան վիճարկելի համատեղելիության հետազոտության 7 համակարգեր, որոնք էին ABO, Rh, MNSs, Kell, Duffy, Kidd, և HLA համակարգերը[7]: Անձի նույնականացման համար կիրառվում էին նաև շիճուկային պոլիմորֆ սպիտակուցները և էրիթրոցիտար ֆերմենտները։ Եթե փորձենք համակարգել մեթոդների զարգացումը մինչ օրս, ապա դրանք կարելի է դասել մինչ-ԴՆԹ (1900-1985թթ), 52 ԴՆԹ-տիպավորման առաջին տասնամյակի (1985-1995թթ), ԴՆԹ-տիպավորման երկրորդ տասնամյակի (1995-2005թթ.) և հաջորդ սերնդի սեկվենավորման համակարգերի միջոցով (NGS) ԴՆԹ-տիպավորման (2005 թ-ից մինչ օրս) ժամանակաշրջաններին [8]: ԴՆԹ-տիպավորման առաջին տասնամյակ (1985-1995թթ) Փորձաքննության ոլորտում ԴՆԹ-ի կիրառմամբ փորձաքննությունների դարաշրջանը սկսվում է 1985 թ-ից, երբ Ալեք Ջեֆրիզը ցույց տվեց, որ մարդու գենոմում առկա կրկնվող հաջորդականությունները տարբերվում են մարդկանց մոտ, ինչն էլ սկիզբ դրեց ԴՆԹ թեստավորման ռեստրիկցիոն ֆրագմենտների երկարության պոլիմորֆիզմի մեթոդին (RFLP - restriction fragment length polymorphism)՝ կիրառելով կրկնվող հաջորդականությունների փոփոխական թվով լոկուսներ (variable number of tandem repeats – VNTRs) [9]: Բազմալոկուսային նմուշների կիրառման արդյունքում ստացված պատկերը կոչվեց «ԴՆԹ-մատնահետք» [10]: Քանի որ դատական նմուշներում հաճախ առկա են մի քանի անձանց ԴՆԹ-ների խառնուրդ, այդ պատճառով բազմալոկուսային համակարգի կիրառմամբ ստացված պատկերը բարդ էր և դժվար էր ամբողջությամբ մեկնաբանել: Ուստի RFLP–տիպավորումը բազմալոկուսային համակարգից անցավ մեկ-լոկուսային նմուշների կիրառմանը, որի ժամանակ յուրաքանչյուր VNTR լոկուսում հետազոտվում էին միայն մեկ (հոմոզիգոտ) կամ երկու (հետերոզիգոտ) ալելներ [11]: 1990-ական թվականներին ԱՄՆ-ում և Կանադայում լայնորեն կիրառվում էին D1S7, D2S44, D4S139, D10S28, D14S13 և D17S79RFLP լոկուսները, որոնք բոլորն էլ, բացի D17S79 լոկուսից, ունեին 90% և ավել հետերոզիգոտություն: Սակայն դատագենետիկական փորձաքննությունների համար տվյալ հետազոտությունը ուներ սահմանափակումներ: Այն ժամանակատար էր, հետազոտության համար պահանջվում էր մի քանի շաբաթ և ԴՆԹ-ի բավականին մեծ քանակություն`ոչ քիչ, քան 50նգ, ինչը հատկապես դժվարացնում էր իրավիճակը իրեղեն ապացույցներից ստացված խիստ սահմանափակ քանակությամբ և մասամբ քայքայված ԴՆԹ-ի դեպքում[12]: Պրոցեսի տևողությունը կրճատելու նպատակով «Life Technologies» և «Promega» ընկերությունների կողմից մշակվեցին ռադիոակտիվ ֆոսֆորային նիշերի կիրառմամբ քեմիլյումինիսցենտ հայտնաբերման մեթոդներ [13]: Սակայն, մինչ դրանք մուտք կգործեին ոլորտ, արդեն 1990-ականներին սկսել էին լայնորեն կիրառվել պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայի (ՊՇՌ) հիմքով մեթոդները, որոնք հնարավորություն էին տալիս աշխատել փոքր քանակությամբ և նույնիսկ դեգրադացված ԴՆԹ նմուշներով [14]: Անձի նույնականացման նպատակով սկսեցին մշակվել ՊՇՌ-ի վրա հիմնված թեստեր, որոնցից առաջինն էր 1990թ-ին «Cetus» ընկերության կողմից արտադրված «DQAlpha AmpliType» հավաքածուն, նախատեսված HLA-DQA1 գենի վեց ալելների տարբերակման համար, որին հաջորդեցին «Perkin-Elmer/Roche» ընկերության կողմից արտադրված «DQA1» և «AmpliType PM_DQA1» հավաքածուները [15]: Վերջինս թույլ էր տալիս միաժամանակ ամպլիֆիկացնել «HLA DQ alpha» գենը՝ 4-րդ, 7-րդ, 11-րդ, և 19-րդ քրոմոսոմների վրա գտնվող 5 այլ հատվածների հետ միասին [16]: Այս թեստը բավականին զգայուն էր, սակայն ի հաշիվ այն բանի, որ հավելյալ լոկուսները ունեին 2 կամ 3 ալելներ, իրար հետ համընկման ազգակցական կապ հաճախականությունը չունեցող կազմում 53 անձանց էր նույնականացման 1։10000։ Ուստի այս ժամանակ թեստերը բավարար չէին լայնամասշտաբ անձի նույնականացման և հատկապես ԴՆԹ ազգային տեղեկատվական բազաների ստեղծման համար։ Մինչ եվրոպական և ամերիկյան լաբորատորիաները սկսել էին կիրառել «HLA DQ alpha»և «AmpliTypePM» (PolyMarker) թեստերը, այլ լաբորատորիաներ սկսեցին աշխատել տարբեր երկարության պոլիմորֆ լոկուսներով։ Վաղ 1990-ականներին լայն կիրառում ստացավ ամպլիֆիկացված ֆրագմենտների երկարության պոլիմորֆիզմի մեթոդը (AFLP amplified fragment length polymorphism), որը թույլ էր տալիս տիպավորել D1S80 լոկուսը: Այն իրենից ներկայացնում մինիսատելիտային հատված, է 16 նուկլեոտիդային զույգ (նզ) երկարությամբ որի ալելները ունեն 14-ից մինչև 41 կրկնություններ։ D1S80 լոկուսի չափսերը կազմում են մոտ 400-800նզ, որոնք առանձնացվում էին ուղղահայաց պոլիակրիլամիդային էլեկտրոֆորեզով, որին էլ հաջորդում էր արծաթով ներկման միջոցով ալելների հայտնաբերումը [17]։ 1994 թ-ին «Perkin-Elmer/Roche» ընկերությունը արտադրեց «AmpliType D1S80» հավաքածուն [18]։ Սակայն D1S80 լոկուսի տիպավորումը ուներ որոշակի խնդիրներ: Ալելների բավականին մեծ չափսերի (400800նզ) պատճառով այն չէր կարող հեշտությամբ համադրվել այլ AFLP մարկերների հետ: Բացի այդ, ԴՆԹ նմուշի քիչ քանակության դեպքում առաջնահերթ ամպլիֆիկացվում էին D1S80 լոկուսի փոքր ալելները, մասնավորապես խնդիրներ էին առաջանում քայքայված ԴՆԹ նմուշների հետ աշխատելիս [19]։ ԴՆԹ-տիպավորման երկրորդ տասնամյակը (1995 – 2005թթ) 1990-ականների կեսերին ԴՆԹ-տիպավորումը թևակոխեց նոր էտապ։ Ժամանակին զուգընթաց ակնհայտ էր դառնում, որ գենոմում առկա կարճ կրկնվող հաջորդականությունները (short tandem repeats` STR), որոնք ունեին 2-7 նզ-ից կազմված կրկնվող հատվածներ, ի համեմատ 8-100 նզ-ից կազմված մինիսատելիտային կրկնվող հաջորդականությունների, պետք է դառնային նախընտրելի գենետիկական մարկերներ ապագայի համար [20]։ Հայտնաբերվեցին մի շարք STR-լոկուսներ, որոնք սկսեցին լայնորեն կիրառվել գենետիկական քարտեզավորման աշխատանքներում։ ԴՆԹ-տիպավորման երկրորդ տասնամյակը կարևորվեց նաև արծաթով ներկման և ֆլյուորեսցենտ հայտնաբերման մեթոդների զարգացմամբ: Արծաթով ներկման մեթոդի գլխավոր առավելությունը մատչելիությունն էր, ԴՆԹ-նույնականացման գործընթացը սկսելու համար համեմատաբար քիչ ֆինանսական միջոցներ էր պահանջվում, թանկարժեք սարքավորումներ անհրաժեշտ չէին, ավելի քիչ վնասակար էր, քան RFLP անալիզի համար կիրառվող ռադիոակտիվ հայտնաբերման մեթոդները [21]: 1994 թ-ին «Promega» ընկերության կողմից արտադրվեց արծաթով ներկման մեթոդի համար նախատեսված մուլտիպլեքսային ամպլիֆիկացիայի առաջին կոմերցիոն հավաքածուն։ Այն բաղկացած էր CSF1PO, TPOX, և TH01STR լոկուսներից և հղվում էր որպես «CTT» տրիպլեքս՝ ըստ լոկուսների առաջին տառերի [22]։ 1990-ականների կեսերին «CTT» տրիպլեքսը լայն կիրառում գտավ ոլորտում, չնայած որ այս հավաքածուով իրար հետ ազգակցական կապ չունեցող անձանց նույնականացման ժամանակ համընկման հաճախականությունը կազմում էր 1։500։ Արծաթով ներկման մեթոդը չնայած իր մատչելիությանը, ուներ մի շարք թերություններ: Պոլիակրիլամիդային գելի պատրաստումը աշխատատար էր և ժամանակատար, մուլտիպլեքսային STR մարկերների դեպքում մեկ գույնի առկայության պայմաններում ալելների տարբերակման միակ միջոցը 54 ամպլիֆիկացիոն պրոդուկտի չափերի տարբերությունն էր, արդյունքների մեկնաբանման ժամանակ նույնպես հանդիպում էին դժվարություններ, հատկապես, երբ դենատուրացնող միջավայրում հայտնաբերվում էին ԴՆԹ-ի երկու շղթաները` բերելով յուրաքանչյուր ալելի համար երկուական գծիկների առաջացմանը [23]: Այս խնդիրները հաղթահարվեցին Ֆլյուորեսցենտային հայտնաբերման մեթոդներով, որոնք թույլ էին տալիս տարբեր գույնի ֆլյուորեսցենտ ներկերով նշելու միջոցով միաժամանակ հայտնաբերել նույն չափի STR ալելները [24]: Ֆլյուորեսցենտ հայտնաբերման մեթոդը դեռևս գերիշխում է դատագենետիկական ոլորտում: Գրեթե բոլոր կոմերցիոն STR հավաքածուները ընդգրկում են ֆլյուորեսցենտ նիշերով ՊՇՌ պրայմերներ: Առաջին STR մուլտիպլեքսային հավաքածուն, որը կոչվեց «առաջին սերնդի մուլտիպլեքս» կամ «Quadruplex», ընդգրկում էր 4 լոկուսներ (TH01, FES/FPS, VWAև F13A1), որով ազգակցական կապ չունեցող անձանց նույնականացման ժամանակ համընկման հաճախականությունը կազմում էր 1:10000 [25]։ Դրան հաջորդեց «երկրորդ սերնդի մուլտիպլեքսը» (second-generation multiplex-SGM)՝ կազմված 6 պոլիմորֆ STR (TH01, VWA, FGA, D8S1179, D18S51 և D21S11) և սեռային մարկերներից, որոնցով տիպավորման ժամանակ ազգակցական կապ չունեցող անձանց նույնականացման ժամանակ համընկման հաճախականությունը կազմում էր 1։50մլն։ Ներկայիս մուլտիպլեքսային ՊՇՌ մեթոդները կիրառում են 15 կամ ավել STR-ներ՝ տալով ԴՆԹ պրոֆիլների համընկման 1:1 միլիարդ և ավել հաճախականություն: 1995 թ-ի ապրիլին Անգլիայի Միացյալ Թագավորությունը մեկնարկեց ազգային ԴՆԹ տեղեկատվական բազայի ստեղծումը 6STR լոկուսներով։ 1997 թ-ի նոյեմբերին FBI (Federal Bureau of Investigation) լաբորատորիան «Combined DNA Index System» (CODIS) ազգային տեղեկատվական բազայի ստեղծման համար ընտրեց 13 STR մարկերներ (CSF1PO, FGA, THO1, TPOX, VWA, D3S1358, D5S818, D7S820, D8S1179, D13S317, D16S539, D18S51 և D21S11), որպես ԱՄՆ-ում ԴՆԹ-պրոֆիլների համեմատման հիմնական միջոց [26]։ Ներկայումս առավել քան 60 երկրի տեղեկատվական բազաներ հիմնված են STR մարկերների վրա: Մինչ 1990-ականներին STR լոկուսներով տիպավորումը սկսել էր կիրառել ֆլյուորեսցենտային նշման և հայտնաբերման մեթոդները, միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի սեկվենավորման զարգացումը հնարավորություն տվեց ստանալ արդյունքներ ոսկրերից, մազերից և ատամներից [27]։ 1990-ականների կեսերից դատագենետիկական փորձաքննությունների ոլորտում STR ալելների` ըստ չափսերի բաժանման համար, լայն կիրառում գտան մազանոթային էլեկտրոֆորեզի (ՄԷ) սարքավորումները, որոնք, չնայած հել-էլեկտրոֆորեզի նկատմամբ ունեցած մի շարք առավելությունների, ունեին նաև սահմանափակումներ [28]: Հնարավոր չէ հետազոտել բազմաթիվ գենետիկական պոլիմորֆիզմներ մեկ ռեակցիայի ժամանակ, ընթացիկ մարկերների գենոտիպավորման թույլատրելիությունը ցածր է, դիտվում է քայքայված ԴՆԹ նմուշներից գենոմային ինֆորմացիայի կորուստ, ցածր է նաև մտԴՆԹ-ի և ԴՆԹ-խառնուրդների հետազոտության թույլատրելիությունը, նույնական ալելները կամ նույն երկարության տարբեր հաջորդականությունները չեն կարող տարբերակվել։ Չնայած դրան, ներկայումս այն համարվում է ԴՆԹ սեկվենավորման ոսկե ստանդարտ, իսկ առկա սահմանափակումները մղում են կիրառելու նորագույն ՀՍՍ տեխնոլոգիաները նաև դատագենետիկական ոլորտում: 55 Հաջորդ սերնդի սեկվենավորում (ՀՍՍ) ՀՍՍ տեխնոլոգիան իրենից ներկայացնում է Սանգեր-սեկվենավորման վրա չհիմնված բարձր արտադրողականությամբ ԴՆԹ սեկվենավորման տեխնոլոգիա։ Միլիոնավոր ԴՆԹ մոլեկուլներ կարող են սեկվենավորվել զուգահեռ՝ էապես մեծացնելով արտադրողականությունը և նվազեցնելով ֆրագմենտ-կլոնավորման մեթոդի անհրաժեշտությունը, ինչը հաճախ կիրառվում է Սանգեր սեկվենավորման ժամանակ։ Այն ընդգրկում է երկրորդ և երրորդ սերնդի սեկվենավորման տեխնոլոգիաները։ Աշխարհում առաջին սեկվենավորման համակարգը ներկայացվեց 2003 թ-ին «454 Life Sciences» ընկերության կողմից [29]։ Այն պիրոսեկվենավորման վրա հիմնված բարձր արտադրողականությամբ սեկվենավորման համակարգն էր և հնարավորություն էր տալիս արտադրել 25-250 նզ երկարությամբ մոտավորապես 200.000 սեկվենսներ (ներկայումս սեկվենավորման առավելագույն երկարությունը կազմում է 1000 նզ)։ 2007 թ-ին «Applied Biosystems» (ABI) ընկերությունը ներկայացրեց «SOLiD» երկրորդ սերնդի սեկվենավորման տեխնիկայի վրա, համակարգը մինչդեռ հիմնված «Illumina» օլիգոնուկլեոտիդների ընկերությունը կապման ներկայացրեց «Solexa» սեկվենավորման համակարգը: Solexa և SOLiD սեկվենատորները ապահովում էին ավելի մեծ թվով սեկվենսներ, քան «454» համակարգը (30 և 100 միլիոն սեկվենսներ, համապատասխանաբար): 2010թ-ին արտադրվեց «Ion Torrent» արագ և էժան սեկվենավորման համակարգը, որի հիմքում ընկած էր կիսահաղորդչային տեխնոլոգիան: Այն լուսային ազդանշանների հայտնաբերման համար չի կիրառում ֆլյուորեսցենտային, քեմիլյումինիսցենտային կամ ֆերմենտային մեթոդները: Ներկայումս, առավելագույնս մինչև 400 նզ երկարությամբ սեկվենսներ կարելի է ստանալ այս համակարգի միջոցով [30,31]։ Երբ ՀՍՍ տեխնոլոգիան առաջին անգամ ներկայացվեց, այն համադրելի չէր STR տիպավորման համար, քանի որ սեկվենսների չափսերը բավականին փոքր էին: Տեխնիկական առաջընթացին զուգահեռ ընթերցման երկարությունը մեծացավ: Ներկայումս տարբեր առաջատար լաբորատորիաներ սկսել են ՀՍՍ-ը կիրառել նաև STR տիպավորման համար [32]: Մասնավորապես «Illumina» ընկերության արտադրած «MiSeq» համակարգը կիրառվում է ռեֆերենս ալելների տեղեկատվական բազա ստեղծելու համար: Մինչ օրս ստացված տվյալները վկայում են դրանց հուսալիության և կայունության մասին [33]: ՀՍՍ-ը կիրառում ծագումնաբանական է [35] գտել և նաև մտԴՆԹ-ի ֆենոտիպային տիպավորման դրսևորումների ոլորտում [34], վերաբերյալ հետազոտություններում [36], և վերջերս դատակագենետիկական փորձաքննության ոլորտ մուտք գործած միկրո-ՌՆԹ-ի հետազոտություններում [37]: 56 Ամփոփում Սանգեր սեկվենավորումից մինչև ՀՍՍ օժանդակեց ինդատագենետիկական փորձաքննությունների ոլորտի հետագա զարգացմանը։ Ներկայացված նոր սեկվենավորման համակարգերը բերեցին մի շարք բարեփոխումների. ա/ դրանք չեն պահանջում ԴՆԹ ֆրագմենտների բակտերիալ կլոնավորում, փոխարենը անհրաժեշտ է ՀՍՍ գրադարանների պատրաստում առանց բջջային համակարգի, բ/ հարյուրավոր սեկվենավորման ռեակցիաների փոխարեն դրանք կարող են զուգահեռ իրականացնել հազարավոր-միլիոնավոր սեկվենավորման ռեակցիաներ, գ/ սեկվենավորման արդյունքը անմիջապես հայտնաբերվում է առանց էլեկտրոֆորեզի կատարման, դ/ ՀՍՍ համակարգով ստացված հսկայական թվով ընթերցումները թույլ են տալիս սեկվենավորել ամբողջական գենոմը աննախադեպ արագությամբ: Եվ չնայած STR տիպավորումը դեռևս մնում է ամենակարևոր և լայնորեն կիրառվող գենետիկական մեթոդը դատական փորձաքննության բնագավառում, ի շնորհիվ ՀՍՍ տեխնոլոգիաների ունեցած վերոնշյալ առավելությունների, ակնկալվում է դատագենետիկական լաբորատորիաների անցումը հաջորդ սերնդի սեկվենավորմանը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. F. Sanger, S. Nicklen, A.R. Coulson. DNA sequencing with chain-terminating inhibitors. ProcNatlAcadSci USA, 74 (1977), pp. 5463–5467. 2. M.J. Fullwood, C.L. Wei, E.T. Liu, Y. Ruan. Next-generation DNA sequencing of paired-end tags (PET) for transcriptome and genome analyses. Genome Res, 19 (2009), pp. 521–532. 3. J. Weber-Lehmann, E. Schilling, G. Gradl, D.C. Richter, J. Wiehler, B. Rolf. Finding the needle in the haystack: differentiating “identical” twins in paternity testing and forensics by ultra-deep next generation sequencingForensic SciInt Genet, 9 (2014), pp. 42–46. 4. J.J. McCarthy, H.L. McLeod, G.S. Ginsburg. Genomic medicine: a decade of successes, challenges, and opportunities. SciTransl Med, 5 (2013), p. 189sr4. 5. M.E. Goddard, B.J. Hayes. Mapping genes for complex traits in domestic animals and their use in breeding programmesNat Rev Genet, 10 (2009), pp. 381–391. 6. H.N. Poinar, C. Schwarz, J. Qi, B. Shapiro, R.D. Macphee, B. Buigues, et al.Metagenomics to paleogenomics: large-scale sequencing of mammoth DNA. Science, 311 (2006), pp. 392–394. 7. J.B. Miale, E.R. Jennings,A.H Rettberg, et al.: Joint AMA-ABA guidelines: present status of serologic testing in problems of disputed parentage. Family Law Q.10:247-285 1976. 8. J.Butler. Fundamentals of Forensic DNA Typing. NIST, USA, 2012, pp43-79. 9. A.J.Jeffreys , V. Wilson, S.L.Thein. Hypervariable ‘minisatellite’ regions in human DNA. Nature. 314 (1985), pp67-73. 10. A.J.Jeffreys, et al. Individual-specifi c fi ngerprints of human DNA.Nature, 316 (1985),pp76-79. 11. I. W. Evett & P.Gill. A discussion of the robustness of methods for assessing the evidential value of DNA single locus probes in crime investigations. Electrophoresis, 12 (1991), pp226 –230 . 12. J.S. Waye & R.M. Fourney. Forensic DNA typing of highly polymorphic VNTR loci. In R. Saferstein (Ed.), Forensic Science Handbook: Englewood Cliffs, NJ : Prentice Hall. Vol. III (1993), pp358 – 415 . 13. A. Giusti, et al. A chemiluminescence-based detection system for human DNA quantitation and restriction fragment length polymorphism (RFLP) analysis .Applied and Theoretical Electrophoresis, 5(1995), 89 – 98. 14. A. J. Jeffreys, et al. Amplification of human minisatellites by the polymerase chain reaction: Towards DNA fingerprinting of single cells. Nucleic Acids Research , 16 (1988), pp10953 – 10971. 15. Blake, E., et al. Polymerase chain reaction (PCR) amplification and human leukocyte antigen (HLA)-DQ α oligonucleotide typing on biological evidence samples:Casework experience. Journal of Forensic Sciences, 37(1992),pp700 – 726. 57 16. A.M. Gross & R.A. Guerrieri. HLA DQA1 and Polymarker validations for forensic casework: Standard specimens, reproducibility, and mixed specimens.Journal of Forensic Sciences, 41(1996), pp1022 – 1026. 17. B. Budowle, et al. Multiplex amplification and typing procedure for the loci D1S80 and amelogenin. Journal of Forensic Sciences, 41(1996), pp660 – 663. 18. Perkin Elmer Corporation. AmpliFLP D1S80 PCR Amplification Kit, 1994. 19. Duncan, G.T., et al. Microvariation at the human D1S80 locus. International Journal of Legal Medicine, 110(1996), pp150 – 154. 20. STRBase. http://www.cstl.nist.gov/biotech/strbase 21. Bassam, B. J., et al. Fast and sensitive silver staining of DNA in polyacrylamide gels. Analytical Biochemistry, 196(1991), pp80 – 83. 22. Budowle, B., et al. Validation studies of the CTT multiplex system. Journal of Forensic Sciences, 42(1997), pp 701 – 707. 23. Kline, M.C., et al. Interlaboratory evaluation of short tandem repeat triplexCTT. Journal of Forensic Sciences, 42(1997), pp897 – 906. 24. Fregeau, C.J., & Fourney, R.M. DNA typing with fluorescently tagged short tandem repeats: A sensitive and accurate approach to human identification. BioTechniques, 15(1993), pp100 – 119. 25. Kimpton, C. P., et al. Automated DNA profiling employing multiplex amplification of short tandem repeat loci. PCR Methods and Applications, 3(1993), pp13 – 22. 26. Budowle, B., et al. CODIS and PCR-based short tandem repeat loci: Law enforcement tools. In: Proceedings of the second european symposium on humanidentifi cation,1998, pp73 – 88. Madison, WI : Promega Corporation. Available at http://www.promega.com/geneticidproc/eusymp2proc/17.pdf 27. Fourney, R. M. Mitochondrial DNA and forensic analysis: A primer for law enforcement . Canadian Society of Forensic Science Journal, 31(1998), pp 45 – 53. 28. Mansfield, E. S., et al. Sensitivity, reproducibility, and accuracy in short tandem repeat genotyping using capillary array electrophoresis. Genome Research, 6(1996),pp893 – 903. 29. M. Margulies, M. Egholm, W.E. Altman, S. Attiya, J.S. Bader, L.A. Bemben, et al.Genome sequencing in microfabricated high-density picolitre reactors. Nature, 437 (2005), pp. 376–380. 30. E.L. van Dijk, H. Auger, Y. Jaszczyszyn, C. Thermes. Ten years of next-generation sequencing technology. Trends Genet, 30 (2014), pp.418–426. 31. T. Karn. High-throughput gene expression and mutation profiling: current methods and future perspectives. Breast Care (Basel), 8 (2013), pp. 401–406. 32. D.M. Bornman, M.E. Hester, J.M. Schuetter, M.D. Kasoji, A. Minard-Smith, C.A. Barden, et al.Short-read, high-throughput sequencing technology for STR genotyping. Biotechniques (2012), pp. 1–6. 33. C. Van Neste, M. Vandewoestyne, W. Van Criekinge, D. Deforce, F. Van Nieuwerburgh. My-Forensic-Lociqueries (MyFLq) framework for analysis of forensic STR data generated by massive parallel sequencingForensicSci Int Genet, 9 (2014), pp. 1–8. 34. W. Parson, C. Strobl, G. Huber, B. Zimmermann, S.M. Gomes, L. Souto, et al.Evaluation of next generation mtGenome sequencing using the Ion Torrent Personal Genome Machine (PGM). Forensic Sci Int Genet, 7 (2013), pp. 543–549. 35. M.D. Shriver, M.W. Smith, L. Jin, A. Marcini, J.M. Akey, R. Deka, et al.Ethnic-affiliation estimation by use of population-specific DNA markers. Am J Hum Genet, 60 (1997), pp. 957–964. 36. H. Eiberg, J. Troelsen, M. Nielsen, A. Mikkelsen, J. Mengel-From, K.W. Kjaer, et al.Blue eye color in humans may be caused by a perfectly associated founder mutation in a regulatory element located within the HERC2 gene inhibiting OCA2 expression. Hum Genet, 123 (2008), pp. 177–187. 37. C. Courts, B. Madea. Micro-RNA – A potential for forensic science? Forensic Sci Int, 203 (2010), pp. 106–111. РАЗВИТИЕ ДНК-ТЕХНОЛОГИЙ В СУДЕБНОЙ ГЕНЕТИКЕ А. М. ОГАНЕСЯН "Национальное бюро экспертиз" НАН РА, г. Ереван ДНК-типирование является крупнейшим достижением 20-ого века, совершившее революцию в судебно-медицинском исследовании. Представлено развитие методов 58 судебно-генетического исследования на протяжении последних 30 лет, включая внедрение технологии высокоточного секвенирования нового поколения, позволяющие осуждать преступников, оправдывать невинных, идентифицировать жертв преступлений, войн и стихийных бедствий. Эти методы дали возможность ученым полномасштабно проводить исследования посредством одновременного изучения множества локусов. Более того, новые технологии нашли применение во многих других областях, таких как создание баз данных, изучение генетического происхождения и фенотипирование, изучение биологических жидкостей и биологических видов, а также судебно-генетическое исследование животных, растений и микробов. Ключевые слова: ДНК-типирование, судебно-генетическое исследование, короткие повторяющиеся последовательности, секвенирование нового поколения. DEVELOPMENT OF DNA TECHNOLOGIES IN FORENSICS A.M. HOVHANNISYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS, RA, Yerevan DNA-typing is the fundamental discover in the 20th century, that makes the revolution in forensics. Here in the development of genetic technologies for 30 years in forensics is introduced, including next-generation sequencing (NGS) technology with its high-throughput capacity and low cost. Introduction and application of NGS in forensics gives the possibility to justify and correct the aspect of forensic medicine and the process of conviction or vs. NGS technology has become an important analytical tool for many genomics researchers. In forensic medicine it can be applied to simultaneous analyzing of multiple loci of forensic interest, DNA database construction, ancestry and phenotypic inference, monozygotic twin studies, identification of body fluid and species, and forensic animal, plant and microbiological analyses. Key words: DNA-fingerprinting, forensic genetic examination, short tandem repeats, next-generation sequencing. 59 ВОЗМОЖНОСТИ УСТАНОВЛЕНИЯ ДАВНОСТИ РУКОПИСНЫХ ТЕКСТОВ, ВЫПОЛНЕННЫХ ШАРИКОВЫМИ АВТОРУЧКАМИ В.А. ГРИГОРЯН 1, А.С. АЗИЗЯН 2 Начальник отдела почерковедческих и документоведческих экспертиз ”Экспертного Центра Республики Армения” ГНКО, РА г. Ереван, к.ф.-м.н. 2 Начальник отдела материловедческих, пожаротехнических и электротехнических экспертиз ”Экспертного Центра Республики Армения” ГНКО, РА г. Ереван, к.x.н. 1 Ключевые слова: методика, давность, пиперидин, шариковые авторучки. Одной из актуальныx задач теxнико-криминалистического исследования документов бесспорно является установление давности выполнения рукописныx текстов и подписей. В течение последниx 50-ти лет проведены десятки исследований с целью разработки методики определения давности выполнения рукописныx текстов. Результаты этиx исследований базируются на применении газожидкостной и тонкослойной xроматографии, а также ИК спектроскопии. В 90-е годы была разработана методика, основанная на исследовании степени полимеризации фталацианиновыx и триарилметановыx красителей, вxодящиx в состав некоторыx шариковыx авторучек [1]. Суть методики состоит в следующем: с течением времени между макромолекулярными цепями полимерныx связующиx красителей шариковыx авторучек, под воздействием внешниx факторов (температура, свет и т.д.), образуются пространственные связи. Степень пространственной сшивки полимеров фактически зависит от срока давности (возраста) выполнения рукописныx текстов и подписей. Было установлено, что пространственные межцепевые связи разрушаются под воздействием паров пиперидина C5H11N, что ведет к цветовым изменениям штриxов. Установлено также, что скорость обесцвечивания и (или) цветоизменения штриxов зависит от степени пространственной сшивки полимерныx связующиx красителей, т.е. от давности иx выполнения [2]. В упомянутой методике скорость обесцвечивания и цветоизменения определялась специальным оптическим прибором, люминесцентным микроскопом, который измеряет люминесценцию исследуемого штриxа, что во многиx случаяx накладывается на люминесценцию прочиx компонентов документа, в частности бумаги. Это явление порой не дает возможности однозначно интерпретировать полученные результаты. В настоящее время в Экспертном центре РА проводятся работы по доработке вышеупомянутой методики, направленные на улучшение измерения скорости обесцвечивания и (или) цветоизменения штриxов. В частности, мы предлагаем следующий подxод. Измерения скорости обесцвечивания и цветоизменения штриxов проводить под микроскопом “Лейка М125” подключенным к ПК, снимая весь процесс в формате «АVI» Данный подxод позволит проводить покадровую съемку всего процесса, точно установить момент остановки процесса обесцвечивания и цветоизменения штриxов, и тем самым улучшить результаты измеряемыx показателей. С этой целью используется графический редактор “Adobe Photoshop CS4” и методика оценки цветовыx xарактеристик пишущиx приборов [3]. Процесс исследования и обработка результатов. Исследования по установлению давности выполнения рукописныx текстов и подписей проводятся с помощью стереомикроскопа “Лейка М125”, подлюченного к ПК. Исследуемый объект помещается на предметное стекло микроскопа, накрывается кварцевой цилиндрической кюветой диаметром 25 мм /Рис. 1/ и фокусируется под 16-20x увеличением. Микроскоп приводится в режим работы с ПК. 60 С помощью дозатора на дно и стенки цилиндрической кюветы равномерно наносится 10 мкл пиперидина, кюветой герметично накрывается исследуемый объект и в системе начинается процесс обесцвечивания и цветоизменения штриxов. Одновременно в ПК включается покадровая съемка и весь процесс снимается в формате «АVI» до полной остановки обесцвечивания и цветоизменения /оценивается визуально/. Полученный видеоряд обрабатывается на ПК, с помощью программы “Adobe Premier 6.0”. В частности из видеоряда /Рис. 2/ для дальнейшего исследования выделяются те кадры, в которыx обесцвечивания и цветоизменения визуально уже не наблюдаются, т.е. те кадры, где процесс обесцвечивания и цветоизменения окончен /Рис. 3/. Полученные кадры пронумеровываются. С помощью программы “Adobe Photoshop CS4” измеряются цветовые координаты R, G, B штриxов в выделенныx кадраx /Рис 4/. Измерения проводятся многократно, в одниx и теx же местаx исследуемого штриxа /штриxов/. Полученные значения Rn, Gn, Bn (n=1, 2, 3,........m,) координат цвета, где n - номер текущего измерения, а m – количество измерений, усредняются. Затем подсчитываются значения яркости Vn, значения параметров θn и ϕn “абсолютного” цвета с помощью формул 1, 2 и 3. Vn, ср = R 2n, cp + G 2n, cp + B2n, cp θn, ср = B arctg n, cp G n, cp , , R n, cp ϕn, ср = arctg B2n, cp + G 2n, cp (1) (2) , (3) где n=1, 2, 3, ..., m: В результате обработки полученныx данныx устанавливается точный момент остановки процесса обесцвечивания и цветоизменения, выбирается нужный кадр и подсчитывается точное время протекания обесцвечивания и цветоизменения. Подбор доз пиперидина: Доза пиперидина подбирается отдельно для каждого исследования. Опыты показали, что для получения интерпретируемыx результатов, процесс обесцвечивания и цветоизменеия должен длиться от 1-ой до 3-х минут. Это время напрямую зависит от количества пиперидина, чем больше доза, тем быстрее протекает процесс. Мы предлагаем следующий подxод. Перед началом исследования, посредством предварительной оценки времени обесцвечивания и цветоизменения исследуемыx штриxов, подбирается оптимальное количество пиперидина, при котором время обесцвечивания и цветоизменения соответствует 1-3 минутам. Выбор сравнительныx образцов. Выбор сравнительныx образцов проводится учитывая интенсивность красителя и плотность штриxов исследуемого объекта. Данный процесс проводится визуально, под микроскопом. Вторым не менее важным фактором выбора образцов является сxодное поведение последниx с исследуемым обьектом под воздействием паров пиперидина (подразумевается однотипное обесцвечивание и цветоизменение). Третьим фактором является приблизительно одинаковый состав образцов и объекта, который можно установить методами тонкослойной xроматографии, ИК-Фурье спектрометрии и т.д. P.S. Одним из важныx преимуществ данной методики бесспорно является то обстоятельство, что исследуемый объект после процесса окончания обесцвечивания и цветоизменения, под воздействием паров пиперидина, почти полностью восстанавливается, и 61 не теряет идентификационную возможность, т.е. в дальнейшем его можно использовать с целью идентификации личности в почерковедческой экспертизе /Рис. 5/. 25 мм Рис. 1 Структура кварцевой цилиндрической кюветы. Рис. 2 Обработка видеоряда с помощью программы “Adobe Premier 6.0”. Рис. 3 Соседние кадры, где процесс обесцвечивания и цветоизменения окончен. 62 Рис. 4 Измерения цветовыx координат R, G, B штриxов с помощью программы “Adobe Photoshop CS4”. Рис. 5 Исследуемые штриxи до /слева/ и после /справа/ воздействия паров пиперидина. ЛИТЕРАТУРА 1. “Экспертная практика и новые методы исследования” том. 8, стр. 1-6, Москва, 1993г. 2. Чебышев А.В., Короленко И.И., Соболев А.В. “Применение методики по установлению давности написания рукописных текстов и нанесения изображений шариковыми ручками, заправленными пастами синефиолетовых и черных цветов”. “Криминалистические средства и методы в раскрытии и расследовании преступлений” Материалы 2-ой Всероссийской научно-практической конференции по криминалистике и судебной экспертизе 1-3 марта 2004г., том 2, стр 64-67, г. Москва 2004. 63 3. Плякова М.В., Тищенко И.А. “Оценка цветовыx xарактеристик пишущиx приборов в теxнической экспертизе документов”, Xарьков, 1998г. ԳՆԴԻԿԱՎՈՐ ԳՐԻՉՆԵՐՈՎ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՁԵՌԱԳԻՐ ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ՎԱՂԵՄՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Վ.Ա. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, Ա.Ս. ԱԶԻԶՅԱՆ «Հայաստանի Հանրապետության փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ Հեղինակների կողմից սույն աշխատանքում առաջարկվում է գնդիկավոր գրիչներով կատարված ձեռագիր գրառումների և ստորագրությունների կատարման բացարձակ վաղեմության որոշման մեթոդիկայի [1,2] կիրառման ժամանակ շտրիխների գունափոխման /գունազրկման/ արագության չափման նոր մոտեցում: Քննարկվում են նաև համեմատական նմուշների և պիպերիդինի չափաբաժինների ճիշտ ընտրման հետ կապված մի շարք հարցեր: Անկասկած` առաջարկվող նոր մոտեցման դրական կողմերից է հանդիսանում այն հանգամանքը, որ հետազոտության ավարտից հետո հետազոտված օբյեկտները չեն «փչանում» և չեն կորցնում ձեռագրաբանական փորձաքննության տեսանկյունից իրենց նույնականացման արժեքը: Բանալի բառեր` մեթոդիկա, վաղեմություն, պիպերիդին, գնդիկավոր գրիչներ: DETERMINATION POSSIBILITIES OF LIMITATIONS OF HANDWRITTEN NOTES MADE WITH BALLPOINT PENS V.A. GRIGORYAN, A.S. AZIZYAN "Expertise Centre of the Republic of Armenia" SNPO, Yerevan In this work the authors propose a new approach to the measurement of a speed of the fade and colour change of touches by the research of the limitation period for execution of handwriting and signatures, applied by ballpoint pens within the existing methodology [1,2]. Also the issues, related to the selection of the comparative samples and to the selection of doses of piperidine by the way of preliminary assessment of time of discoloration of the investigated touches, are being considered in this work. One of the most important advantages of the proposed improvement of the methodology is undoubtedly the following fact: after the process of the touches fade and colour change completion, the researched object under the influence of piperidine vapour is almost completely restored and does not lose the identification capability. Key words: methodology, prescription, piperidine, ballpoint pens. 64 DIGITAL IMAGE INPAINTING ALGORITHM IN STEREO V.V. GEVORGYAN 1, A.V. GEVORGYAN 2, G.A. KARAPETYAN3 1,2 Russian-Armenian University, Yerevan, PhD student,3 Junior researcher, IIAP of NAS RA Key words: depth map, stereo image, inpainting, exemplar based algorithm. 1.Introduction If you have some damaged parts in a digital image or you want to remove some unwanted objects from the image you need to inpaint that regions. The term inpainting comes from medieval art restoration, where pictures were restored by filling-in any gaps or scratches to bring them “up to date”. There are many known inpainting algorithms for 2D (ordinary) images, which automatically solve that problem. Those algorithms can be classified into two main groups: diffusion based and texture based. Diffusion based approach fill holes in images by propagating linear structures from known region into the missing region via process of diffusion [10]. This problem is usually modelled by Partial Differential Equation (PDE), so sometimes it is also called a PDE based approach. When the region to be inpaint is small, this approach provides good results, but it is not convenient to use it when the missing region is large, because some blur is noticeable due to diffusion process. First texture based techniques [14] produced good results if an image consisted of “pure” texture and were able to fill-in large regions. However, they were not able to propagate linear structures into the hole. In 2003 Criminisi et. al introduced an exemplar based algorithm [1], which is also referred to the texture based approach. In contrast with prior texture based approaches, exemplar based technique reconstructs both texture and structure features of the image and it can also deal with large regions. 3D technologies have become very popular and are rapidly developing. With the development of 3D develops stereo vision. Stereo vision is a technique that gets 3D information of the world using two or more cameras. Stereo image is an image pair taken form left and right cameras, which show image from position of the left and right eyes respectively. Such approach enables users to feel depth. For stereo images if we apply even best 2D inpainting approaches, we will get unnatural results, so the appropriate algorithms for stereo images start to develop [2]. In this paper, we present an approach, which generate depth map for the image and improve exemplar based algorithm [1] using that values. In our approach, after removing some object, we use only background of it as a supporting region, because foreground objects may ruin the result. In section 2.1 we will speak about depth maps. Section 2.2 is a brief review of exemplar based inpainting algorithm and our extension of that algorithm using depth map values is presented in section 3. Finally, section 4 shows the experimental results and comparisons with exemplar based algorithm, and conclusion is in section 5. 2.1 Depth map A depth map is an image that contains information relating to the distance and position of the surfaces of scene objects from a viewpoint. Depth map can be constructed with special depth map cameras such as Kinect and active methods that use for example: radar, ultrasound, laser pulse or laser line scan. Nevertheless, these methods need special equipment and are expensive. The other more practical way of getting depth map is passive methods that use such techniques as stereovision. Multiview stereovision computes depth map from several images of the same object or scene, taken from 65 different angles. Binocular stereovision produces depth map from a pair of images taken from two cameras, this pair is called stereo image. Getting depth map consists of the following steps: calibration, rectification, stereo correspondence and triangulation (reprojection). Calibration is a process of getting cameras external and internal parameters. More about calibration is discussed at [3] Chapter 11, [4, 5]. If two cameras are coplanar, two images have the same image plane, so the corresponding points have the same row coordinates and stereo correspondence problem is reduced from 2D to 1D. However, in real world it is impossible to place two cameras ideally coplanar so rectification is needed. Rectification is a process of reprojecting image planes onto the common plane parallel to the line between optical centers. Stereo correspondence is a problem of finding matching pixels in left and right images corresponding to the same points on the 3D surface. The output of stereo correspondence algorithms is disparity map. Disparity shows the difference of point location in corresponding left and right images. There are many stereo correspondence algorithms. State-of-the-art of stereo matching algorithms and their taxonomy is described at [6]. Knowing disparity map and geometric arrangement of the cameras and their internal parameters, such as focal length, we can calculate depth map by triangulation [7], [8]. 2.2 Exemplar based algorithm This algorithm was proposed by Criminisi et al. [1]. For input, it has an image . A user selects a target region Ω, which should be removed and filled in and its contour denotes as .This contour also called as “fill front” and it evolves inward during the algorithm. The supporting region from where the algorithm will take information, which is called source region and denotes as Φ, should be specified. By default it is defined as whole image minus the target region (Φ=I-Ω). This algorithm is fragment based, which means that it fills the missing area by patches not by pixels. The default size of a patch that authors suggest is 9×9 pixels, but this parameter may be specified by the user, depending on the image size and color features. After all input parameters are set the remaining part of the algorithm is automatic and consist of the following steps: 1. Detection of boundary points, which constitute fill front and calculation of priority function for that points, 2. Selecting a patch for a point with highest priority value (target patch), 3. Searching for most similar patch to that patch (source patch), 4. For unknown pixels from the target patch copy color values of corresponding pixels from the source patch, 5. Update confidence term (which participate in priority function) values for filled pixels. The algorithm iterates that steps until there is no pixel to be filled in left. Priority function is computed for every boundary point and has the following representation: ( ) = ( ) ( ), ∀ ∈ , where C(p) stands for confidence term and D(p) – data term and they have following form: ∑ ∈ ∩( ) ( ) ∙ ( )= ( )= , , | | where| | is the area of a patch centered at , is a normalization factor (its value is 255 for a typical grayscale image), is a unit vector orthogonal to the front in the point and - the isophote (a line of equal intensity value) at . 66 The function ( ) initially is set to the following values: ( ) = 0, ∀ ∈ and ( ) = 1 , ∀ ∈ – . This term shows how much is reliable the information surrounding the pixel . The idea is to give preference to those patches, which have more of their pixels already filled and the earlier pixel filled (or it was never part of the target region) the more reliable it is. The data term ( )shows the strength of an isophote hitting the front at point . This term gives preference to those patches where an isophote “flows” into. Due to it, linear structures are encouraged to be inpainted first and therefore propagate in a plausible way into the target region. After selecting the target patch, the algorithm start to search for the most similar patch in the supporting region (source region). Patches similarity is calculated by the following formula: = arg min ( , ), ∈ – the target patch, is a function of distance (similarity) between where is the source patch, two patches. Authors used sum of squared difference (SSD) of known pixel color values from the target patch, with their corresponding pixels from the source patch, as the distance function. Then for each unfilled pixel in , we copy pixel value from its corresponding position inside . Figure 1 illustrates the inpainting process described above. Figure 1 : Inpainting process Finally, the confidence values for the already filled pixels should be updated. The confidence term ( ) is updated as follows: ( ) = ( ) ∀ ∈ ∩ Ω. 3.Extension of exemplar based algorithm to stereo images At first, we need to generate depth map to know objects related position to each other. We take stereo pair (left and right image) and generate disparity map using Semi-Global Matching stereo correspondence algorithm [9],which is fast enough and gives good results. Then from disparity map by triangulation, we calculate depth value for each pixel. Now we have an image with its depth map. The main idea of our approach that if we want to remove some object from a stereo image, as supporting region for inpainting we should use only background of that object. After user selects the target region to be removed and inpainted, we generate a mask for inpainting. In contrast with standard 2D inpainting, this mask is ternary not binary. First value stands for pixels from a region that should be inpainted (target region), second value is for pixels from supporting region from which the information will be taken (source region) and third value is for other points that will not participate in the inpainting process. We calculate the average disparity of the target region and pixels that have disparity great or equal than it are taken as the source region. This approach improves quality of the result because information from impeding foreground objects is not taken and after removing some object, only its background will remain. The execution time of the algorithm also noticeably increased because area of supporting region, in which the most similar patch is searched, is limited only by background. 67 4.Experimental results We implement Criminisi’s exemplar based algorithm and our approach on C++ using OpenCV library [10]. In our experiments we use Middlebury Stereo Datasets [18]. Our experimental results show that our approach is about four time faster on the average and it gives better result in many cases. We take a patch size of 7x7 pixels. In inpainting mask, gray colored region is region that should be inpainted, black – is the background of it and white – foreground. a) b) c) d) 68 e) f) Figure 2: Example 1. Comparison of exemplar based inpainting [1] and our approach. Image size is 695x555, a) the original image , b) depth map, c) inpainted image d) inpainting mask, e) result of Criminisi’s algorithm, f) our result In example 1, execution time of Criminisi’s algorithm takes 2.1, our modification – 0.53333 minutes. Average disparity of target region is 362.306 mm. a) b) c) d) 69 e) f) Figure 3: Example 2. Comparison of exemplar based inpainting [1] and our approach. Image size is 640x480, a) the original image, b) depth map, c) inpainted image d) inpainting mask, e) result of Criminisi’s algorithm, f) our result In example 2, execution time of Criminisi’s algorithm takes 1.23333, our modification – 0.866667 minutes. Average disparity of target region is 291.742 mm. 5. Conclusion In this paper, we introduced a new approach for digital image inpainting, which extended exemplar based inpainting algorithm [1], using 3d characteristics of images, such as depth map. Our algorithm takes only background of removing object as a supporting region. This approach significantly improves execution time of the algorithm and gives better results in most of the cases. REFERENCES 1. Criminisi A., P. Perez, Toyama K.,” Object Removal by Exemplar-Based Inpainting” “Region filling and object removal by exemplar-based image inpainting,” IEEE Transactions on Image Processing, vol. 13, no. 9, pp. 1200–1212, 2004. 2. Wang L., H.Jin et al,”Stereoscopic inpainting: Joint color and depth completion from stereo images”, Proc. of CVPR, pp.1–8, 2008 3.Gary Bradski, Adrian Kaehler, “Learning OpenCV: Computer Vision with the OpenCV Library”, 2008. 4. Zhang Z.. A flexible new technique for camera calibration. IEEE Transactions on Pattern Analysis and Machine Intelligence, 22(11):1330-1334, 2000 [4] Z. Zhang. A flexible new technique for camera calibration. IEEE Transactions on Pattern Analysis and Machine Intelligence, 22(11):1330-1334, 2000 5. http://cs.nyu.edu/courses/fall14/CSCI-GA.2271-001/06StereoCameraCalibration.pdf 6. Daniel Scharstein, Richard Szeliski, “A Taxonomy and Evaluation of Dense Two-FrameStereo Correspondence Algorithms”, IJCV 7, 1/3, 2002. 7. http://www.cs.cf.ac.uk/Dave/Vision_lecture/node11.html#SECTION00132300000000000000 8. Prashant Jagdishchandra Bagga, “Real Time Depth Computation Using Stereo Imaging. Journal Electrical and Electronic Engineering“ Vol. 1, No. 2, 2013, pp. 51-54. doi: 10.11648/j.jeee.20130102.13 9. Hirschmuller H., “Accurate and Efficient Stereo Processing by Semi Global Matching and Mutual Information.” CVPR, 2005. 10. http://opencv.org/ 11. Jason C. Hung, Chun-Hong Hwang, Yi-Chun Liao, Nick C. Tang, Ta-Jen Chen, “Exemplar based Image Inpainting based on Structure Construction” in Journal of software, vol. 3, No. 8, November 2008 12. http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa_pre_2011/cells/cells3.shtml 70 13. M. Bertalmio, G. Sapiro, C. Ballester and V. Caselles, Image inpainting, Computer Graphics, SIGGRAPH 2000, July 2000, 417–424. 14. H. Igehy and L. Pereira. Image replacement through texture synthesis. In Proc. Int. Conf. Image Processing, pp. III:186–190, 1997 15. QING ZHANG AND JIAJUN LIN, Exemplar-Based Image Inpainting Using Color Distribution Analysis JOURNAL OF INFORMATION SCIENCE AND ENGINEERING 28, 641-654 (2012) 16. Anupam, Pulkit Goyal, Sapan Diwakar, Information Technology IIT Allahabad, ”Fast and Enhanced Algorithm for Exemplar Based Image Inpainting.” 17. Dharm Singh, Naveen Choudhary, Divya Kavdia “Object Elimination and Reconstruction Using an Effective Inpainting Method” IOSR Journal of Computer Engineering (IOSR-JCE) e-ISSN: 2278-0661, p-ISSN: 22788727Volume 15, Issue 6 (Nov. -Dec. 2013), pp. 64-68 18. Datasets of stereo images: http://vision.middlebury.edu/stereo/data/ ԹՎԱՅԻՆ ՊԱՏԿԵՐՆԵՐԻ ԻՆՓԵՅՆԹԻՆԳԻ ԱԼԳՈՐԻԹՄԸ ՍՏԵՐԵՈ ՊԱՏԿԵՐՆԵՐՈՒՄ Վ.Վ. ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ 1, Ա.Վ. ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ 2, Գ.Ա. ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ 3 1,2 Ռուս-հայկական (սլավոնական) համալսարան, ք. Երևան, 3ՀՀ ԳԱԱ ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտ, ք.Երևան Թվային պատկերների ներկումը իրենից ներկայացնում է մի գործընթաց, որի շնորհիվ լրացվում են պատկերի բացակայող կամ աղավաղված մասերը` օգտագործելով հայտնի աջակցող տիրույթի մասին տեղեկությունը: Ստացված պատկերի որակը և ներկման ալգորիթմների արդյունավետությունը կախված է աջակցող տիրույթի ընտրությունից: Այս հոդվածում մենք առաջարկում ենք ալգորիթմ, որը որոշում է աջակցող տիրույթը խորությունների քարտեզի հիման վրա: Խորությունների քարտեզը իրենից ներկայացնում է պատկեր, որի մեջ պարունակվում է տեղեկություն տեսախցիկից առարկաների հեռավորությունների մասին: Մենք ստանում ենք խորությունների քարտեզը Semi-Global Block Matching ալգորիթմի միջոցով: Ներկման համար մենք օգտագործում ենք նմուշներով ներկման (exemplar based) ալգորիթմը` ամենահայտնի և արդյունավետ ալգորիթմերից մեկը այդ ոլորտում: Այս լուծումը լավացնում է և արդյունավետությունը, և ճշգրտությունը, համեմատած այն մեթոդների հետ, որոնք որոշում են աջակցող տիրույթը` հիմնվելով միայն պատկերի երկչափ հատկությունների վրա: Սույն հոդվածը պարունակում է էքսպերիմենտալ արդյունքներ և համեմատություն նմուշներով ներկման ալգորիթմի հետ: Բանալի բառեր` խորությունների քարտեզ, ստերեո պատկեր, ներկում, նմուշներով ներկման ալգորիթմ: 71 АЛГОРИТМ ИНПЕЙНТИНГА ЦИФРОВЫХ ИЗОБРАЖЕНИЙ В СТЕРЕОИЗОБРАЖЕНИЯХ В.В. ГЕВОРГЯН 1, А.В. ГЕВОРГЯН 2, Г.А. КАРАПЕТЯН 3 1,2 Российско-армянский(Славянский) университет, г. Ереван, 3 Институт проблем информатики и автоматизации, НАН, РА, г. Ереван Закрашивание в цифровых изображениях – это процесс заполнения отсутствующих или поврежденных частей изображения информацией из известной вспомогательной области. Качество результирующего изображения и скорость алгоритмов закрашивания сильно зависит от выбора вспомогательной области. В данной статье мы предлагаем алгоритм, который выбирает вспомогательную область с помощью карты глубин. Карта глубины – это картинка, которая содержит информацию о расстояниях объектов до камеры. Мы получаем карту глубины про помощи алгоритма соответствия Semi-Global Block Matching. Для закрашивания мы используем алгоритм закрашивания образцами (exemplar based) – один из самых популярных и эффективных алгоритмов в этой области. Это решение улучшает как эффективность, так и точность по сравнению с методами, где вспомогательная область выбирается на основе только двухмерных свойств изображения. В статье содержатся экспериментальные результаты и сравнение с алгоритмом закрашивания образцами. Ключевые слова: карта глубин, стерео изображение, закрашивание, алгоритм закрашивания образцами. 72 ВЫЯВЛЕНИЕ ПРОДУКТОВ ВЫСТРЕЛА НА РУКАХ И ОДЕЖДЕ (УСТАНОВЛЕНИЕ ФАКТА ПРОИЗВОДСТВА СТРЕЛЬБЫ) А.В. АБАДЖЯН Подполковник полиции, заместитель начальника отдела спец. исследований Экспертно-криминалистического управления полиции РА, г. Ереван Ключевие слова: продукты выстрела, дифениламин, антимоний (сурьма), отбор проб. Факт производства стрельбы подозреваемыми лицами, устанавливаемый по следам на их руках и одежде, является важной косвенной уликой, свидетельствующей о совершении преступления с применением огнестрельного оружия. Необходимость в проведении экспертных исследований с целью установления этого факта возникает все чаще в связи с ростом числа преступлений - убийств, разбойных нападений и др., совершаемых с применением огнестрельного оружия. Продукты выстрела, отложившиеся на руках и одежде стрелявшего, представляют собой многокомпонентную смесь, в которой присутствуют органические и неорганические составляющие - компоненты пороха и продукты его горения, продукты взрывчатого разложения инициирующего вещества капсюля-воспламенителя, продукты, образующиеся в результате взаимодействия снаряда и ствола оружия и пр. (табл. N 1, рис. 1). Использование трассирующих или зажигательных пуль приводит к появлению в составе продуктов выстрела дополнительных элементов, таких как Ва, Sr, Mg, Na. В случае применения в качестве воспламеняющего состава зажигательной массы спичечных головок в продуктах выстрела содержатся Mn, Cr, Zn и др. При проведении экспертного исследования, выводы о наличии следов выстрела на руках и одежде в первую очередь необходимо делать исходя из обнаружения элементов, входящих в состав инициирующего вещества капсюля воспламенителя - сурьмы либо бария (в зависимости от того, каким именно патроном производилась стрельба). Эти элементы являются малораспространенными, при анализе продуктов выстрела они обнаруживаются стабильно, с хорошей воспроизводимостью. Факт обнаружения свинца при формировании выводов о присутствии продуктов выстрела на руках и одежде можно принимать во внимание с определенной осторожностью. Отложение остальных элементов (меди, олова, цинка и пр.) на руках и одежде стрелявшего носит во многом случайный характер. Элементы, обноруживаемые в следах выстрела Деталь оружий, боепрепасов Таблица 1 Элементы, обноруживаемые в следах выстрела Состав Продукты горения пороха дымный механические смеси окислитель- калиевая селитра – КNО3 – 75%, связующий, горючего - сера– 10%, горючего - древесный уголь - 15%, бездымный пироксилины (содержание азота более нитроцеллюлозные 12%), стабилизаторы (дифениламин, централиты), флегматизаторы.коллоксилины (менее 12%). 73 K, S, C, C, S, K, Продукты разложения капсюльных с оставов гремучая ртуть–Hg(OCN)2 - 16-50%, бертолетова соль – KClO3 (25-37%) антимоний – Sb2S3 (25-55%). неоржавляющий тринитрорезоцинат свинца – C6H(NO2)3PbO2 - 29-35%, тетразен - C2H8N10O – 2 - 4%, азотнокислый барий – Ba(NO3)2 – 3945%, двуокись свинца – PbO2 – 3-7%, шеллак – 0,09-0,11%, антимоний - 6-8%, Продукты, происходящие от материала патрона и ствола оружия оржавляющий Ствол Гильза Капсюль (оболочка, колпачок, прокладка, кружок) сталь ( 50А ствольная, 38ХСА, 30ХНМФ и др) латунь Л 68 - медь - 68%, цинк-32%, ) , латунь Л 63 - медь - 63%, цинк-37%, ), сталь Hg, K, Sb Pb, Ba, Ba, Pb, C, Sb Fe Fe, Сu, Zn сталь, латунь Л 68, медь М1, М2, оловянная фольга, свинцовая фольга, бумага Fe, Сu, Zn, Sn,Pb Пуля - безоболочечная - оболочечная: - оболочка свинцовый сплав латунь, томпак, плакированная сталь свинец, томпак, вольфрам, алюминий Pb мельхиор, сталь,карбид, - сердечник Fe, Сu, Zn, Ni Fe, Сu, Zn, W, Al, Pb На характер отложения продуктов выстрела на руках и одежде стрелявшего влияет множество различных факторов, таких как тип использованного оружия и боеприпасов, положение стрелка, условия в которых был произведен выстрел, особенности одежды и пр. Наиболее значимый из них – вид оружия, которым производилась стрельба. Так, при стрельбе из короткоствольного оружия (пистолетами ПМ и ПМ с глушителем, ТТ, «Fortuna» и др.)наибольшая концентрация сурьмы или бария наблюдается на той руке, в которой находился пистолет (рис. 2,3). При стрельбе из длинноствольного оружия - помповые охотничьи ружья «Фабарм», «Бинелли», автомат АК-47 и др., распределение продуктов выстрела на кистях рук более равномерно (рис. 4). 74 Рис. 1 Дополнительные следы выстрела Топография отложения продуктов выстрела на одежде стрелявшего зависит от примененного оружия. Так, наибольшее количество сурьмы при выстреле из гладкоствольного охотничьего ружья откладывается на груди стрелявшего ниже и несколько левее от «стандартного» места соприкосновения приклада с одеждой (рис. 4). При стрельбе из помповых охотничьих ружей («Фабарм» и «Бинелли») продукты выстрела распределены сравнительно равномерно по поверхности одежды. Аналогичная картина наблюдается при стрельбе из автомата АКС-74У. Рис. 2 Рис. 3 Топография отложения продуктов выстрела Рис. 4 Топография отложения продуктов выстрела Топография сурьмы на одежде стрелявшего является устойчивым признаком, указывающим на её происхождение от выстрела. На количество продуктов выстрела, откладывающихся на руках и одежде стрелка, существенное влияние оказывает наличие глушителя на оружии из которого был произведен выстрел. Связано это с тем, что эффект глушения достигается в результате снижения скорости пороховых газов за счет их расширения. При этом уменьшается количество продуктов выстрела, распространяющихся вперед от дульного среза; происходит накопление продуктов выстрела в сепарационном пространстве; увеличивается количество продуктов выстрела, распространяющихся при выбросе стрелянных гильз; происходят спонтанные выбросы 75 продуктов выстрела из сепарационного пространства при выстреле вместе со снарядом и стрелянной гильзой. Рис. 5 Наличие глушителя на оружии Кроме указанных факторов на характер отложения продуктов выстрела могут влиять: направление выстрела, например, при выстреле вниз, топография продуктов выстрела на одежде отличается от таковой при стрельбе вперед; - погодные условия – наличие осадков изменяет количественное отложение продуктов выстрела (увеличение количества отложившихся продуктов выстрела при дожде или большой влажности; - характер материала одежды (ворсистая ткань увеличивает сорбцию продуктов выстрела и пр.); - местоположение стрелявшего (на открытом воздухе или в замкнутом пространстве, например в автомобиле). Сохранность продуктов выстрела на руках стрелявшего зависит прежде всего от продолжительности интервала времени, прошедшего с момента стрельбы до отбора проб. Если речь идет о мёртвом человеке, который не может совершать действий ведущих к утрате продуктов выстрела, то промежуток с момента наступления смерти и до отбора проб может составлять значительный период времени и вероятность их обнаружения будет зависеть, в основном, от степени разложения кожных покровов. В целом, с увеличением периода времени (в среднем более 10-12 часов), вероятность утраты продуктов выстрела возрастает. Связано это с тем, что тело может подвергаться транспортировке, судебно-медицинским исследованиям и пр. Очевидно, что если речь идет о живом человеке, то фактор времени становится определяющим, поскольку человек как правило предпринимает действия ведущие к «стиранию» продуктов выстрела с кистей рук - моет руки, контактирует с различными предметами и пр. Исследование будет наиболее эффективно в случае, если с момента стрельбы до отбора проб (смывов) пройдет сравнительно малый срок - несколько часов. Если этот период времени превышает 10-12 часов, то вероятность обнаружения продуктов выстрела резко уменьшается. Продукты выстрела на одежде сохраняются значительно более долгий срок. При надлежащей упаковке вещественных доказательств, продукты выстрела (в том числе дифениламин) обнаруживаются после 1,5 лет, прошедших с момента стрельбы. Выявление продуктов выстрела, связанные с установлением факта выстрела конкретным лицом, решаются различными путями. С этой целью, «традиционно» применяют элементный анализ, цель которого – выявление сурьмы, бария и других элементов, входящих в состав продуктов выстрела. Применяют также высокочувствительные физико-химические методы анализа: - атомно-абсорбционную спектрофотометрию (ААS), - масс-спектрометрию с индуктивно-связанной плазмой (ICP-MS), - атомно-эмиссионную спектрометрию (AES), либо нейтронно-активационный анализ (NAA), - 76 - хроматомасс-спектрометрию (GH-MS), - сканирующий электронный микроскоп с рентгенофлуоресцентным микроанализатором (SEMEDX). Достоинство инструментальных методов анализа: большая чувствительность, возможность провести исследования при незначительном количестве вещества, быстрота, качественный и количественный анализ. Недостатки: нарушение первоначального состояния, частично уничтоженное вещественное доказательство, лишение возможности провидения повторного исследования. Электронная микроскопия позволяет выявить продукты выстрела, отлагающиеся на руках и одежде человека в результате производства им выстрела, а именно частицы, выносимые с потоком пороховых газов и имеющие характерные сфероидальные формы, размеры и элементный состав (в основу входят свинец и сурьма). Основное достоинство электронной микроскопии следующее – результаты, полученные этим методом считаются более доказательными, поскольку выявляются "видимые" продукты выстрела. Рис. 6 Частица продуктов выстрела Помимо инструментальных методов анализа для выявления продуктов выстрела часто применяют диффузно-контактный метод. Этот метод дает наглядную топографическую картинку отложения металла, позволяет судить о его относительном количестве в различных участках оттиска, которые могут быть получены неоднократно. Это обстоятельство имеет существенное значение при проведенин повторных экспертиз.Наиболее часто данный метод используют для определения свинца, меди, железа и сурьмы (проявитель - спиртовой раствор фенилфлуорон является высокочувствительным реагентом, предел обнаружения сурьмы 0,2*10-6 г). Однако аналогичную реакцию даёт наличие в пробе олова и молибдена. Отбор проб (смывов). Отбирая пробы с рук стрелявшего, необходимо предотвратить внесение загрязнений с рук специалиста, выполняющего эту процедуру. Перед отбором проб, ему необходимо тщательно промыть руки с помощью тампонов, смоченных спиртом или под сильной струей теплой воды с использованием моющих средств, либо использовать стерильные перчатки. Отбор проб (смывов) с рук стрелявшего необходимо выполнять следующим образом: поверхность ладони и тыльной стороны кисти правой и левой рук раздельно протирают марлевыми или ватными тампонами (одинаковыми по размеру), увлажненными спиртом (можно ацетоном, в крайнем случае водкой). Для этого удобно пользоваться стандартными марлевыми салфетками (медицинские стерильные). Можно применять куски чистой белой ткани (бязь) размером 6х6 см. Смыв выполняется восемью движениями в направлении от запястья к пальцам. Для контроля возможных загрязнений рук желательно аналогичным образом сделать повторные смывы – контрольные пробы. Помимо смывов с рук на исследование необходимо представлять чистый тампон (из той же упаковки), смоченный спиртом, который используют в качестве «холостой пробы» для контроля содержания определяемых компонентов в материале тампона и растворителе. Таким образом, на 77 исследование максимально представляется девять тампонов – четыре смыва с рук, четыре повторные пробы (повторные смывы) и «холостая проба». Тампоны со смывами с рук необходимо упаковывать раздельно друг от друга. Перед упаковкой их необходимо обязательно высушить при комнатной температуре без использования нагревательных приборов. Упаковка каждого тампона должна быть герметичной. Для этого желательно применять стеклянную тару: бюксы, пробирки, склянки, банки, флаконы и т.п. Одежда с предполагаемыми следами выстрела упаковывается и отправляется на экспертизу. При этом следует исключить возможность её случайного загрязнения, в том числе и в результате контакта отдельных предметов одежды друг с другом, а также обеспечить их сохранность максимально длительный срок. Предметы одежды должны быть плотно свернуты (при этом нижняя часть (манжеты) рукавов раздельно обернуты в бумагу, ткань, либо пакеты), завернуты в бумагу и помещены в плотно закрытый полимерный мешок или чехол для хранения одежды. Указанную работу должны выполнять специалисты, но могут и оперативно-следственные работники, прошедшие соответствующее обучение. Успешное выявление продуктов выстрела на руках и одежде стрелявших лиц удаётся, в среднем, менее чем в половине всех случаев производства таких экспертиз. Практика в этой сфере позволила выявить основные трудности и наиболее распространенные недостатки при выполнении такого рода исследований: недостатки в подготовке материалов и пробоотборе; смывы с рук часто выполняют не специалисты, а сами следователи, причем неквалифицированно; не всегда предоставляются чистые марлевые тампоны, которыми производились смывы (холостая проба); имеет место нарушение правил упаковки одежды с предполагаемыми следами выстрела (неплотно свернуты предметы одежды, совместная упаковка разных предметов одежды одного человека, упаковка в неподходящий упаковочный материал, например, газету и др.). Факт обнаружения продуктов выстрела на руках и одежде устанавливается на основании комплекса признаков, выявленных в ходе экспертного исследования. Такими признаками являются: 1. Наличие в смывах с рук элементов, присутствующих в продуктах выстрела, прежде всего - сурьмы или бария, входящих в оржавляющий и неоржавляющий состав инициирующего вещества капсюля-воспламенителя. 2. Наличие этих элементов на определенном количественном уровне. 3. Специфическое распределение этих элементов на руках и одежде в зависимости от того, каким именно оружием производилась стрельба. 4. Присутствие дифениламина, его распределение на руках. На основании наличия продуктов выстрела в смывах с рук или на одежде, или на том и другом, можно сделать вывод о производстве проверяемым лицом выстрела (выстрелов). Исходя из топографии продуктов выстрела, выявленной на одежде, и сопоставив её с результатами модельного эксперимента можно делать осторожные предположения о том, могли ли выявленные следы произойти в результате применения какого-либо оружия. Однако надо понимать что, установить в результате экспертного исследования смывов с рук и одежды подозреваемого тип оружия, а тем более определить образовались ли выявленные следы в результате конкретного выстрела, не представляется возможным. Формулируя выводы всегда надо помнить о том, что в ходе экспертного исследования учесть и воспроизвести все факторы, влияющие на отложение продуктов выстрела при «реальной» стрельбе на месте происшествия невозможно. 78 ЛИТЕРАТУРА 1. Аветисян В.Р., Потапова Л.Ф. Влияние глушителя на отложение продуктов выстрела при стрельбе из разных видов оружия // Экспертная техника - М., ВНИИСЭ -1990, № 111, стр.49-61. 2. Ануфриев М.В. и др. Выявления продуктов выстрела на руках и одежде проверяемых лиц с целью установлением факта производства выстрела; методические рекомендации.М: ГУ ЭКЦ МВД России, 2001. 3. Аверьянова Т.В. Теоретические и методические основы определения расстояния выстрела с учетом данных о метеоусловиях. Автореф. дисс. канд. техн. наук - М., 1987г. 4. Определение расстояния выстрела. –М.- РФЦСЭ, 1995.- Вып. 2. 5.Шлюндина И.Н. Обнаружение продуктов выстрела на одежде лица, подозреваемого в производстве выстрела. // Теория и практика судебной экспертизы - М., ВНИИСЭ.-2007, № 1, стр.153-154. 6. Методики производства судебно-баллистических экспертиз. - М., ВНИИСЭ -1997 г. 7. Нуцков В.Ю., Бачурин Л.В. Исследование следов выстрела методом хроматомассспектрометрии // Экспертная практика - М.-1996, №40, стр. 51-54. ԿՐԱԿՈՑԻ ԱՐԳԱՍԻՔՆԵՐԻ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՈՒՄԸ ՁԵՌՔԵՐԻ ԵՎ ՀԱԳՈՒՍՏԻ ՎՐԱՅԻՑ (ԿՐԱԿՈՑԻ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ՓԱՍՏԻ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄԸ) Ա. Վ. ԱԲԱՋՅԱՆ ՀՀ Ոստիկանության փորձաքրեագիտական վարչություն Հոդվածում ներկայացված են կրակոցի արգասիքների դասակարգումը, կրակոցի արգասիքներում հայտնաբերվող էլեմենտները, հետքերի առաջացման մեխանիզմը, թվարկվում են այն բոլոր մեթոդները, որոնք հայտնաբերում-բացահայտում են հագուստների և ձեռքերի վրա կրակոցի արգասիքները: Բանալի բառեր՝ կրակոցի արգասիք, դիֆենիլամին, նմուշառում: DETECTION OF RESIDUES ON HANDS AND GARMENTS (ESTABLISHMENT OF SHOOTING PRODUCTION FACT) A.V. ABAJYAN Criminal Forensics Department of RA Police, Yerevan In the article are introduced the classification of gun shot residue, the elements detected in gun shot residue, the mechanism of traces emergence, are listed all methods that detect-discover the residue on garments and hands. Key words: residues, diphenylamine, antimonite, sample collection. 79 ПРИМЕНЕНИЕ ЭКСПЕРТНЫХ ( КРИМИНАЛИСТИЧЕСКИХ ) БАЗ ДАННЫХ ПРИ ПРОВЕДЕНИИ КОМПЛЕКСНЫХ ЭКСПЕРТИЗ А.С. ДЖАВАДЯН, Э.С. АВАНЕСОВ, С.М. АКОПЯН, К.С. КАРАДЖЯН, Г.Р. ГАРИБЯН, А.С. БАГДАСАРЯН Национальное бюро экспертиз НАН РА, г.Ереван Ключевые слова: экспертиза, базы данных, живопись, потожировые следы. Как известно одним из крайне актуальных средств и инструментов для получения экспертно-значимой информации о следах и проявлениях преступлений являются судебноэкспертные (криминалистические) базы данных. Зачастую созданные в принципе для определенного вида судебных экспертиз базы данных (например, для материаловедческих экспертиз-лакокрасок, микроволокон и др., для почерковедческих экспертиз-образцов подписей, коротких авторских заметок и др.) они могут служить как крайне важный источник для исследований идентификационного характера для других видов судебных экспертиз – например, культуроведческих и искусствоведческих экспертиз. В подтверждение вышеизложенного приведем экспертные исследования выполненные в культуроведческом отделе Национального бюро экспертиз. Предваряя изложение данного материала отметим, что произведения станковой живописи представляют собой комплекс материалов, технологических операций и творческой инициативы художника, которыми материализуются определенные идеи. По этим причинам, каждой экспертизе, как культуроведческой, так и технологической задаются следующие вопросы: когда, где и как. Однако, сегодня большинство экспертов живописи основывает свое заключение о подлинности работы /картины/, месте, времени и авторе произведения, принимая за основу только эстетические качества произведения, используя методы сравнительного анализа, личный опыт и внутреннюю интуицию. Необходимо признать, что технологические особенности станковой живописи еще недавно были очевидны только в наиболее общем виде. Но благодаря произведенным в последнее время технологическим исследованиям, стало ясно, что во время создания картины при использовании материалов и профессиональных уловок существуют определенные закономерности, своеобразные особенности, которые характерны произведениям определенной эпохи, местным и национальным школам и отдельным мастерам. Сегодня можно говорить о каждом структурном элементе картины, то есть основе, субстрате, характерных типовых особенностях красителя, о существовании регулярных форм каллиграфического процесса, которые характерны определённым художественным школам, эпохам, то есть, о тех разновидностях, которые более достоверно характеризуют период и регион создания произведения, а также целостность технических особенностей произведения. С этой точки зрения, при осуществлении экспертизы работ изобразительного искусства, важнейшей задачей является определение компонентов красителя (масляная краска, темпера, акварель и т.д.), так как в разных периодах времени использовались краски различного состава. Следовательно, они являются своеобразными «отпечатками» данного периода и места создания работы изобразительного искусства. Поэтому, при проведении экспертиз подобного рода первичным становится проблема наличия эталоновых – сравнительных образцов красок. С этой целью, в 2008 году, в рамках соглашения о сотрудничестве с отделом научнотехнических экспертиз Государственного Эрмитажа (г. Санкт-Петербург), Национальное бюро экспертиз приобрело необходимую эталоновую базу относящуюся к использованным в различные периоды компонентам красок. Наличие таких баз данных позволило Национальному бюро экспертиз первыми в Республике Армения начать многоплановый и важный практический процесс создания национальной базы данных для проведения мультимодальных 80 экспертиз. В результате проведения комплексных культуроведческих экспертиз появилась возможность пополнения имеющихся баз данных в отделах задействованных в вышеуказанных экспертизах, что позволило в дальнейшем этим отделам использовать приобретённые данные для проведения экспертиз, в том числе и иного вида. Данными отделами в первую очередь являются: отдел почерковедческих, автороведческих и документоведческих экспертиз, а также материаловедческий отдел. В ходе проведенных комплексных искусствоведческих экспертиз произведений живописи были пополнены следующие базы данных имеющиеся в Национальном бюро экспертиз: - библиографические данные художника, - направление и стиль в котором писал художник, - манера письма художника, - преоритетные материалы, которые использовал художник при написании картин, - образцы авторских подписей и других авторских записей. При этом основным источником пополнения искусствоведческой базы данных эталонного сравнительного материала являются: картинные галереи, дома-музеи, архивы, каталоги и справочники, а не картины которые находятся в частных коллекциях. Ниже, на рисунке 1 приведена динамика пополнения базы данных в области изобразительного искусства по годам, а на рисунках 2 и 3 приведены соотвественно динамика пополнения материаловедческой базы данных по веществам, связанным с предметами изобразительного искусства (лаки, краски, связуюущие материалы, микроволокна, картон, бумага и др.) по годам и динамика пополнения почерковедческой базы данных по образцам, связанным с предметами изобразительного искусства (образцы авторских подписей и других авторских записей) по годам. Рисунок 1. Динамика пополнения базы данных в области изобразительного искусства по годам 81 Рисунок 2. Динамика пополнения материаловедческой базы данных по веществам, связанным с предметами изобразительного искусства по годам Рисунок 3. Динамика пополнения почерковедческой базы данных по образцам, связанным с предметами изобразительного искусства по годам Следует отметить, что при проведении экспертизы изобразительного искусства, в Национальном бюро экспертиз культуроведческим отделом, значительная доля экспертиз приходится на авторские произведения станковой живописи армянских художников. Например, в рамках Государственного заказа на экспертизу была представлена картина, как произведение М.Сарьяна, датированная 1925 годом. В рамках выполненной экспертизы при проведении исследования волокон холста материаловедческим отделом было установлено, что холст такого состава и вязки начал производится во второй половине ХХ века. Почерковедческая экспертиза подписи имеющейся на картине не соответствовала образцам авторских подписей М.Сарьяна, имеющихся в почерковедческой базе данных Национального бюро экспертиз. Проведённые сравнительные анализы не выявили аудентичность исследуемых и сравнительных образцов. По количеству произведений станковой живописи после армянских авторов на втором месте находятся произведения русских авторов. Например – в рамках Государственного заказа на экспертизу была представлена картина, как произведение Г.Верейского, датированная 1930ым годом. При проведении материаловедческой экспертизы были исследованы краски картины. В результате данной экспертизы, используя сканирующий электронный микроскоп с рентгеновским микроанализатором, выявилось, что краски которые были использованы художником при написании картины производились начиная с 1950-го года. Почерковедческая экспертиза подписи имеющейся на картине не соответствовала образцам авторских подписей Г.Верейского, имеющихся в базе данных Национального бюро экспертиз. Проведённые сравнительные анализы не выявили аудентичность исследуемых и сравнительных образцов. 82 Отметим также, что по ходу выполнения экспертиз в искусствоведческом отделе Национального бюро экспертиз, при обнаружении подделок /фальшивок/, произведений изобразительного искусства начат процесс создания базы данных подделок, которая является единственной в Республике Армения. Данная база данных подделок в настоящее время востребована при проведении всесторонних исследований в ходе судебных экспертиз в данной области. В качестве другого примера комплексного использования отдельных экспертных баз данных можно также привести недавно начатые в Национальном бюро экспертиз исследования поискового характера, связанные с комбинированным подходом при изучении невидимых следов биологического характера (потожировых выделений), а также загрязнений, сочетанных с отпечатками пальцев рук и ладоней. Как известно, в настоящее время в экспертной практике используется только часть информации об оставившем потожировом следе человека: идентификация человека по его отпечаткам пальцев и определение групповой принадлежности пота. Известно, что идентификация человека по его потожировым следам обычно проводится как морфологическое исследование следов пальцев рук в рамках дактилоскопической экспертизы. Однако значительная часть следов рук, изымаемых с мест происшествий, непригодна для папилляроскопического исследования. К сожалению следы в виде сплошных пятен, мазков, отображений органических участков папиллярного узора, не содержат достаточного объёма дактилоскопической информации. Справедливости ради следует отметить, что в последние годы наметилась тенденция интеграции научно-технических достижений и традиционной криминалистики как основы формирования нового вида экспертизы- экспертизы вещества потожировых следов человека. Предварительно выполненный литературный поиск позволяет констатировать, что в специальных изданиях, публикующих статьи, относящихся к криминалистическим исследованиям, в последние десятилетия опубликовано множество работ, рассматривающих методические теоретические и практические аспекты криминалистической экспертизы потожировых следов человека. В ряде опубликованных работ приведены инструментальные аналитические методы анализа состава вещества потожировых следов человека и показана связь с индивидуальными особенностями и состояниями человека. В контексте вышеизложенного приведены результаты первых исследований связанных с установлением связи состава вещества потожировых следов человека с его характерными свойствами. Начата также проработка технологических подходов диагностики свойств человека по следам, подлежащим дактилоскопическим исследованиям. В частности при проведении экспертных исследований на приборе «Projectina Docustat DS-210», имеющемся в отделении документоведческих экспертиз и предусмотренного для изучения вдавленных на подложенных бумагах изображений и текстов, было выявлено, что с документов отображаются также невидимые отпечатки пальцев лиц, которые касались данного документа. В связи с этим были начаты поисковые работы с использованием прибора «Projectina Docustat DS-210» по исследованию определения места расположения невидимых следов пальцев без повреждения папиллярного рисунка с последующим анализом состава веществ потожировых следов отпечатков пальцев с помощью ИК спектрометра «IR PRESTIGE21» фирмы «SHIMADZU» и выявление связи с индивидуальными особенностями и состоянием человека. С учётом того, что человек, оставивший потожировой след, осуществляет свою деятельность в определённой среде и может вступать в контакт с разными предметами и веществами, а также может страдать определёнными заболеваниями, нами было выдвинуто предположение, что при решении криминалистических задач возможна идентификация 83 человека по составу вещества его потожировых следов. С этой точки зрения в ходе выполненных поисковых исследований были получены довольно обнадёживающие результаты по обнаружению ряда химических веществ в потожировых следах. В частности: - в результате полученных диаграмм изображений инфракрасных спектров (рисунки 4 и 5) и сравнительного анализа с электронной базой данных, имеющейся в спектрометре «IR PRESTIGE-21», установлено, что в следовых количествах имеются инфракрасные поглощения, характерные для никотиновой кислоты, являющейся сравнительно стойким веществом, в интервале 1040 см -1 и 800см-1 , что свидетельствует о том, что след оставлен курящим лицом. Одновременно обнаружены также частицы загрязнения, которые свидетельствуют о контакте с другими веществами. Например, инфракрасные поглощения характерные для акриловой краски стен в интервалах 1400см -1 , 1250см -1 1100см -1 и 900см-1. В результате устного опроса установлено, что лицо, оставившее вышеупомянутые потожировые следы, курящий человек и недавно проводил ремонтные работы в своей квартире. Рисунок 4. ИК спектры характерные для никотиновой кислоты в потожировых следах пальцев обнаруженных на бумаге Рисунок 5. ИК спектры характерные для строителных акриловых красок в потожировых следах пальцев обнаруженных на бумаге 84 -аналогичные исследования потожировых следов у другого лица позволили обнаружить характерные для ацетона инфракрасные поглощения (рисунок 6). В результате устного опроса было установлено, что лицо, оставившее вышеупомянутые потожировые следы, страдает почечной недостаточностью, чем и обусловлено наличие ацетона. Рисунок 5. ИК спектры характерные для ацетона в потожировых следах пальцев обнаруженных на бумаге Таким образом анализ уже полученного состава веществ потожировых следов человека и выявленная связь с индивидуальными особенностями и состояниями человека позволяет констатировать, что в настоящее время возможно проведение исследования веществ потожировых следов инструментальными методами. И в заключение отметим поисковые исследования выполненные в Институте проблем информатики и автоматизации НАН РА, практическое опробирование технологий которых в настоящее время начаты в Национальном бюро экспертиз. В частности, на основе полученных результатов и разработанных подходов построена криптосистема, основанная на венах ладони, и криптосистема, основанная на венах ладони и отпечатках пальцев. Данные системы позволяют производить идентификацию людей, одновременно защищая их биометрический шаблон. Второе направление практической работы- это усовершенствованная схема генерации паролей по отпечаткам пальцев, основанная на корреляции рисунков. В предлагаемой схеме система выбирает уникальные образцы из изображения отпечатка пальца и использует их координаты для получения пароля защиты криптографического ключа. ЛИТЕРАТУРА 1. 2. 3. 4. Материалы семинара в рамках LETI - «Национальные судебно-экспертные базы данных: повышение эффективности, развитие способностей и возможностей, обмен передовым опытом и сотрудничество между судебно-экспертными учреждениями, правоохранительными органами». – Международный научно-технический центр (ISTC) и Национальное Бюро Экспертиз: 16-18 января, 2012, Ереван, Республика Армения. Энциклопедический словарь теории судебной экспертизы под редакцией д.ю.н., проф. Смирновой С.А., Министерство Юстиции Российской Федерации, Российский Федеральный центр судебной экспертизы, Мультимодальное издание «Судебная экспертиза: ПЕРЕЗАГРУЗКА», Москва, 2012. Interpol Handbook on DNA Data Exchange and Practice (Second Edition, 2009). Framework Decision of the Council of European Union 2006/960/JHA ‘On simplifying the exchange of information and intelligence between law enforcement authorities of the Member States of the EU’. 85 5. 6. 7. 8. ENFSI DNA EWG “DNA Databases Management Review and Recommendations” (April 2008). The Conclusion of the Council of the European Union ‘Council conclusions of the vision for the European Forensic Science 2020 including the creation of a European Forensic Area and the development of forensic science infrastructure in Europe’ (Brussels, 13 and 14 December 2011). The final project reports ‘Study of the obstacles to cooperation and information-sharing between forensic science laboratories and other relevant bodies of different Member States and between the latter and counterparts in third countries’ (JLS/D1/2007/025). The Green Paper ‘On obtaining evidence in criminal matters from one Member State to another and securing its admissibility’ (17691/09 COPEN 249 JAI 935). ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ (ՔՐԵԱԳԻՏԱԿԱՆ) ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ԲԱԶԱՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՀԱՄԱԼԻՐ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Ա.Ս. ՋԱՎԱԴՅԱՆ, Է.Ս. ԱՎԱՆԵՍՈՎ, Ս.Մ. ՀԱԿՈԲՅԱՆ, Կ.Ս. ՂԱՐԱՋՅԱՆ, Հ.Ռ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ, Ա.Ս. ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ Հանցագործությունների հետքերի մասին դատական փորձագիտության ոլորտում նշանակալի տեղեկատվություն ստանալու ակտուալ միջոցներից և գործիքներից են հանդիսանում դատափորձագիտական (քրեագիտական) տվյալների բազաները: Հաճախ, սկզբունքորեն որոշակի տեսակի փորձաքննությունների համար ստեղծված տվյալների բազաները (օրինակ` նյութագիտական փորձաքննությունների համար` ներկերի, մանրաթելերի և այլ նյութերի, ձեռագրաբանական փորձաքննությունների համար` ստորագրությունների նմուշների, հեղինակի կողմից թողնված կարճ նշումների և այլն) նույնականացման բնույթի հետազոտություններ կատարելիս կարող են կարևոր աղբյուր ծառայել այլ տեսակների դատական փորձաքննությունների համար, մասնավորապես մշակութաբանական, կենսաբանական բնույթի հետքերի և այլն: Բանալի բառեր` փորձաքննություն, տվյալների բազա, գեղանկարչություն, քրտնաճարպային հետքեր: APPLICATION OF EXPERT (CRIMINALISTICAL) DATABASES DURING CONDUCTION OF COMPLEX EXPERTISES A.S. JAVADYAN, E.S. AVANESOV, S.M. HAKOBYAN, K.S. GHARAJYAN, H.R. GHARIBYAN, A.S. BAGHDASARYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan One of the actual ways and tools of getting significant information on crime traces are forensic (criminalistical) databases. Often databases, principally created for certain types, (e.g. for materiological expertises - dyes, fibers and other materials, for handwriting expertises - signatures samples, short notes left by an author, etc.) can serve as important source for carrying out identification nature examinations in forensic expertises of other types, particularly for culturological, biological nature traces, etc. Key words: expertise, databases, art, sweat and grease deposits. 86 СДВИГИ В АКТИВНОСТИ КИСЛОЙ И ЩЕЛОЧНОЙ ФОСФАТАЗ В СИНОВИАЛЬНОЙ ЖИДКОСТИ В КАЧЕСТВЕ ВОЗМОЖНЫХ КРИТЕРИЕВ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СРОКОВ ДАВНОСТИ СМЕРТИ (ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ). СООБЩЕНИЕ 4 Ш.А.ВАРДАНЯН1, А.Э. БАБАЯН2, А.В. ЗИЛЬФЯН3 1 Заведующий Кафедры Судебной Медицины Ереванского Государственного Медицинского Университета имени М. Гераци, Ереван 2 Доцент Кафедры Судебной Медицины Ереванского Государственного Медицинского Университета имени М. Гераци, Ереван 3 НИЦ Ереванского Государственного Медицинского Университета имени М. Гераци, Ереван, Армения Ключевые слова: кислая и щелочная фосфатаза, давность смерти, синовиальная жидкость. Введение Проблема, связанная с определением поздних сроков давности смерти является одной из актуальных в современной судебной медицине. В лабораторной практике судебных медиков до сих пор отсутствуют объективные критерии, позволяющие путем биохимических, морфологических, цитологических методов исследований определять временные интервалы, связанные с давностью смерти. Следует особо отметить, что и по сей день синовиальная жидкость не служила объектом исследования при определении поздних сроков давности смерти. В то же время, на наш взгляд, именно синовиальная жидкость как нельзя больше подходит в качестве объекта изучения при определении давности смерти, так как, аутолитические процессы в синовиальной жидкости зависят, в основном, от процессов распада клеточных и неклеточных компонентов синовиальной оболочки и суставного хряща. Возможно, что интенсивность аутолитических реакций в составных компонентах синовиальной среды суставов, в зависимости от сроков смерти, может отразиться на биологическом составе синовиальной жидкости. Как известно, синовиальная оболочка, синовиальная жидкость и суставной хрящ представляют из себя единную органическую систему, обозначаемую как “синовиальная среда суставов” Копьева Т.Н. 1980; Павлова В.Н. 1980 [3,5]. Считается давно установленным, что клеточный и неклеточный [3,5] состав синовиальной жидкости во многом зависит от функционального состояния синовиальной оболочки и суставного хряща Струков А.И., Бегларян А.Г., 1963; Модяев В.П., Гуляев В.А., 1972; Дуляпин В.А., 1974; Хмельницкий О.К. и соавт. 1989; Зильфян А.В. 1994 [1,2,3,6,7]. Так, при ряде заболеваний опорно-двигательного аппарата (артриты различного генеза, артрозы) в синовиальной оболочке и гиалиновом хряще крупных и мелких суставов возникают необратимые процессы воспалительного и деструктивного характера, которые отражаются также на клеточном и неклеточном составе синовиальной жидкости Hollander J., 1965; Delbarre F. et al., 1966; Fassbender H., 1975; Banshurst A. et al., 1976; Baggiolini M., 1979; Duke O. et al., 1983; Bender S., Haubeck H., 1990; Zilfyan A., 1995 [8-13,15,22]. При данной группе заболеваний в синовиальной жидкости повышается активность таких ферментов, каковыми являются кислая и щелочная фосфатазы 87 Wiltshaw E., Moloner W., 1955; Smith C., Hamerman D. 1962; Luscombe M., 1963; Lehman M., et al., 1964; Hanna A. et al., 1997; Nanke Y. et al., 2002; Lee H.B. et al., 2008 [14,16-21]. Не исключено, что в зависимости от давности смерти, в синовиальной жидкости должен нарушаться также и баланс кислой и щелочной фосфaтаз. Нами высказывается допущение, согласно которому, на относительно ранних периодах определения сроков давности смерти, когда “интенсифицируются” процессы аутолиза в синовиальной оболочке и суставном хряще, в обоих составных компонентах синовиальной среды суставов повышается активность лизосомальных ферментов, включая кислую и щелочную фосфатазу. В этой связи, задачей первостепенной важности является, на наш взгляд, определение динамики сдвигов в активности кислой и щелочной фосфатаз в синовиальной жидкости, в зависимости от сроков давности смерти. Особо следует отметить то обстоятельство, что на аутопсийном материале (практически здоровый контингент лиц, погибший от травмы), проведение подобных исследований, которые, в первую очередь, преследуют цель определения у одного и того же индивидума динамики изменений активности кислой и щелочной фосфотаз в различные временные интервалы, не представляются возможным. Между тем, именно подобный научнометодологический подход является единственно оправданным, поскольку определение активности кислой и щелочной фосфатаз в синовиальной жидкости в качестве возможных информативных показателей, должно осуществляться у одного и того же индивидума. Учитывая это обстоятельство, могут создаться реальные предпосылки определения сроков давности смерти, посредством изучения активности кислой и щелочной фосфатаз в синовиальной жидкости, с учетом хронологически протекающего регионального аутолитического процесса. Материалы и методы Объектом изучения служила синовиальная жидкость коленных суставов 16 половозрелых коров в возрасте 5 лет. Животные были подразделены на четыре группы. В первой группе синовиальная жидкость извлекалась из коленного сустава сразу же после забоя, во второй – на восьмой день после забоя, в третьей – на десятый день после забоя и в четвертой – на семнадцатый день после забоя. В итоге, у каждого животного в различные временные интервалы синовиальная жидкость извлекалась из четырех коленных суставов. Пробы из синовиальной жидкости II-IV исследуемых групп извлекались из резецируемых коленных суставов, которые содержались при комнатной температуре соответственно 8, 10 и 17 дней. Проба из синовиальной жидкости коленного сустава животных I исследуемой группы, т.е. полученную сразу после забоя, была доставлена в холодовом контейнере в НИЦ ЕрГМУ. Все образцы подвергались биохимическому анализу, на предмет определения активности кислой и щелочной фосфатаз. Активность кислой и щелочной фосфатазы определяли на спектрофотометре КФК – 2 МП. Активность щелочной фосфатазы определили при помощи длины волны 590 НМ, с использованием набора фирмы “Biо Systems”, (Испания) и выражали в МЕ/л. Активность кислой фосфатазы определили при помощи длины волны 405 НМ, с использованием набора фирмы “Biо Systems” (Испания) и выражали в Ед/л. Статистический анализ осуществлялся при помощи критериев Стъюдeнта, с использованием программы JBM SPSS Statistic 20 (одновыборочный t-критерий и Т-критерий для парных выборок). 88 Результаты исследований Результаты проведенных биохимических исследований, на предмет определения активности кислой и щелочной фосфатаз в синовиальной жидкости коленных суставов коров приведены в таблице. Активность кислой и щелочной фосфотаз в синовиальной жидкости коленных суставов в различные сроки после забоя коров (n=16). Таблица Исследуемые группы (после забоя) Исследуемые показатели Aктивность кислой фосфатазы (КФ) Активность щелочной фосфатазы (ЩФ) I группа (сразу после) II группа (на второй день) III группа (на четвертый день) IV группа (на пятый день) 2,39 ± 0,20 2,65 ± 0,11 0,25>P>0,1 3,75 ± 0,09 0,005>P1>0,0005 0,025>P2>0,01 5,22 ± 0,22 P1 и P3<0,0005 31,59 ± 0,91 105,71 ± 13,27 P1<0,0005 154,51 ± 12,07 P1 и P2 <0,0005 263,39 ± 14,02 P1 и P3<0,0005 Примечание: P1 - показатели II, III и IV групп по отношению к показателям I группы. P2 - показатели III группы по отношению к показателям II группы. P3 - показатели IV группы по отношению к показателям III группы. Как видно из таблицы, при определении активности кислой и щелочной фосфатаз, в различные временные интервалы после забоя, выявлена существенная динамика сдвигов, характеризующаяся, в основном, наростанием в синовиальной жидкости активности обоих ферментов. У животных II исследуемой группы, т.е. на восьмой день после забоя, активность кислой фосфатазы в синовиальной жидкости значительно возрастала (по сравнению с таковой в синовиальной жидкости коленных суставов у животных I исследуемой группы), а на десятый день после забоя, т.е. у животных III исследуемой группы, намечалась относительное снижение активности кислой фосфотазы, с последующей тенденцией, направленной в сторону повышения. У животных IV исследуемой группы, т.е. на семнадцатый день после забоя, в синовиальной жидкости определялись довольно-таки высокие показатели активности кислой фосфатазы, которые пoчти в 12 раза превышали аналогичные показатели в синовиальной жидкости коленных суставов первой исследуемой группы. Результаты статистического анализа также показали, что активность кислой фосфатазы во второй исследуемой группе была гораздо выше, чем в первой, а в IV исследуемой группе выше, чем в третьей, и, естественно, в первой. В отличии от показателей активности кислой фосфатазы в синовиальной жидкости коленных суставов животных, на восьмой день после забоя, в тот же исследуемый период, в синовиальной жидкости активность щелочной фосфатазы возрастала сравнительно медленно и превышала аналогичный показатель активности фермента в синовиальной жидкости животных первой исследуемой группы в 2 раза. На десятый и семнадцатый день после забоя активность щелочной фосфатазы продолжала нарастать, превышая аналогичные показатели фермента в синовиальной жидкости животных первой исследуемой группы соответственно в 5,14 и 11,98 раза. По сравнению с показателями активности кислой фосфатазы, в тех же синовиальных жидкостях более рельефно прослеживается динамика, характеризующаяся неуклонным 89 повышением активности щелочной фосфатазы. Так, показатели активности щелочной фосфатазы у животных третьей исследуемой группы превышали аналогичные показатели в синовиальной жидкости у животных второй исследуемой группы в 2,47 раза, а показатели активности фермента в синовиальной жидкости у животных IV исследуемой группы превышали аналогичные показатели во второй исследуемой группе в 5,76 раза, а показатели активности щелочной фосфотазы в третьей исследуемой группе в 2,3 раза. Обсуждение результатов У практически здорового контингента половозрелых коров, в возрасте 5 лет после забоя, в синовиальной жидкости коленных суставов прослеживаются процессы неуклонного нарастания активности кислой и щелочной фосфатаз, которые были зарегистрированы нами в синовиальной жидкости как сразу же после забоя, так и на протяжении 8,10 и 17 дней. Апробированный нами тест идентификации сроков давности смерти, связанный со сдвигами в активности кислой фосфатазы, оказался информативным на все исследуемые после забоя дни, в то же время при определении в той же синовиальной жидкости активности щелочной фосфатазы, показатели активности указанного фермента оказались гораздо информативными, что выражалось неуклонным повышением активности фермента в жидкости, в зависимости от сроков давности проведенных биохимических исследований. Помимо этого, в каждой исследуемой группе нами были получены весьма информативные показатели, характеризующие конкретные этапы сдвигов активности щелочной фосфатазы в конкретные временные интервалы (8,10 и 17 дней). На основании проведенных нами исследований, можно придти к заключению, согласно которому оба изучаемых теста можно рассматривать в качестве объективных критериев определения поздних сроков давности смерти (естественно в пределах изучаемого нами временного интервала). В то же время, в качестве наиболее информативного и объективного критерия определения давности смерти, следует рассматривать показатели щелочной фосфатазы в синовиальной оболочке, активность которой весьма характерна для развития местного аутолитического процесса на конкретных этапах его течения. Так, на основании проведенных нами биохимических исследований, с последующей статистической обработкой полученных данных, для судебных медиков создаются реальные предпосылки определения сроков давности смерти в конкретном временном интервале. Несомненно, что полученные нами данные носят предварительный характер, поскольку те же методы биохимического анализа на предмет определения в синовиальной жидкости активности кислой и, особенно, щелочной фосфатазы, должны быть апробированы на человеческом материале. ЛИТЕРАТУРА 1. Дулянин В.А. Состав синовиальной жидкости. Вопр. ревматол. Москва, 1963, N2, с. 49-51. 2. Зильфян А.В., Каган Г.Я., Вульфович Ю.В., Жевержеева И.В. Экспрементальный полиартрит кроликов, вызванный М. fermentans.Москва, ЖМЭИ, 1982, N3, с. 28-31. 3. Копьева Т.Н. В кн.: Паталогия ревматиодного артрита. Москва, 1980, с. 206. 4. Модяев В.П., Гуляев В.А. Морфофункциональные особенности дифференцированного суставного хряща В кн.: Гистофизиология соединительной ткани. Новосибирск, 1972, с.120-122. 5. Павлова В.Н. Синовиальная среда суставов. Москва, 1980, с.296. 6. Струков А.И., Бегларян А.П. Патологическая анатомия и патогенез коллагеновых болезней. Москва, 1963, с. 333. 7. Хмельницкий О.К., Некачалов В.В., Зиновьев А.С. В кн.: Общая патоморфология костно-суставного аппарата. Новосибирск, 1989, с.132. 90 8. Baggionili M. Infiammatory phagocytes: Their properties and their involvement in rheumatoid arthrities. Triangle, 1979, v.18, N2-3, p. 53-61. 9. Banshurst A., Nasby G., Williams R. Predominance of T-cells in the lympocytic infiltrates of synovial tissues in rheumatoid arthrities. Arthr. And Rheum., 1976, v.19, N3, p. 555-562. 10. Bender S., Haubeck H.-D., Van de Leur E., et al., Interleukin - 1β induces synyhesis and secretion of interleukin – 6 in human chondrocytes. FEBS Left.-1990, N2, p.321-324. 11. Delbarre F., KabanA., Amor B., Krassinine G. Sur un leucocyte et son interet pour le diagnostique des rhumatismes. C.R. Acad. Sci., Paris, 1966, v.262, N16, p. 1817-1819. 12. Duke O., Panayi G., Jannosy G. et al. Analysis of T-ctll subsets in the peripheral blood and synovial fluid of patients with rheumatoid arthritis by means of monoclonal antibodies. Ann. Rheum dis. 1983, v.42, N4, p. 357-361. 13. Fassbender H. Pathology of Rheumatic Distases. Berlin: Springer-Verb., 1975, p.353. 14. Hanna A.N., Waldman W.J., Lott J.A., Koesters S.C., Hyghes A.M., Thornton D.J. Increased alkaline phosphatase isoforms in autoimmune diseases. Clinical Chemistry, 1997, 43:8, p.1357-1364. 15. Hollander J., McCarty D., Astorga J., Castro-Murillo E. Studies on the phatogenesis of rheumatoid joint inflammation J. The P.A. cell and a working hypothesis. Ann Jotern. Med., 1965, 62, N2, p. 271-280 16. Lebman M., Kream J., Brogna D. Acid and alkaline phosphatase activity in the serum and synovial fluid of patients with arthritis. The Journal of bone and joint Surgery Am. 1964, 46, p.1732-1738. 17. Lee H.B., Alam M.B., Seol J.W., Kim N.S. Tartrate-resistant acid phosphatase, matrix metalloproteinase -2 and tissue inhibitor of metalloproteinase -2 in early studies of cancine ostoarthitis. Veterinari Medicine, 2008, 53, p.214-220. 18. Luscombe M. Acid phosphatase and catheptic activity in rheumatoid synovial tissue. Nature, 1963, 197, p. 1010 19. Nanke Y., Кotake S., Akama H., Kamatani N. Alkaline phosphatase in rheumatoid arthritis patients: possible contribution of bone-type ALP to the raised activities of ALP rheumatoid arthritis patients. Clinical rheumatology, 2002, 21, N3, p.198-202. 20. Smith C., Hamerman D. Acid phosphatase in human synovial fluid. Arthritis and rheumat., 1962, 5, p.411414. 21. Wiltshow E., Moloney W.C. Histochemical and biochemical studies in leykocyte alkaline phosphatase activity. Blood, 1955, 10, p. 1120-1131. 22. Zilfyan A.V. in the book “Cytokines and Rheumatoid Arthritis, Yerevan, 1993, 73p. ՍԻՆՈՎՅԱԼ ՀԵՂՈՒԿՈՒՄ ԹԹՎԱՅԻՆ և ՀԻՄՆԱՅԻՆ ՖՈՍՖԱՏԱԶԱՆԵՐԻ ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄԱՀՎԱՆ ՎԱՂԵՄՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ՉԱՓԱՆԻՇ, /ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ/: ՀԱՂՈՐԴՈՒՄ 4 Շ.Ա. ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ, Ա.Է. ԲԱԲԱՅԱՆ, Ա.Վ. ԶԻԼՖՅԱՆ Երևանի Մ. Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան Հեղինակների կողմից ուսումնասիրվել է խոշոր եղջերավոր անասունների ծնկահոդերի ձուսպահեղուկում թթու և հիմնային ֆոսֆատազաների, նաև՝ այլ նյութերի, 91 ակտիվության որոշումը որպես հնարավոր չափորոշիչներ մահվան ժամկետը որոշելու հարցում: Մահվան ժամկետը որոշվել է մեկ օրից մինչև 17 օրվա ընթացքում՝ ելնելով թթու և հիմնային, ինչպես նաև մյուս բաղադրիչների փոփոխությունից այդ օրերի և ժամերի ընթացքում: Այս հաղորդումների օբեկտիվ օրինաչափություններից ելնելով՝ այն շարունակվում է մարդկանց դիակների մոտ՝ մահվան ժամկետները որոշելու նպատակով: Բանալի բառեր` մահվան ժամկետ, ձուսպային հեղուկ, թթու և հիմնային ֆոսֆատազաներ: CHANGES IN THE ACTIVITY OF ACID AND ALKALINE PHOSPHATASE IN THE SYNOVIAL FLUID – AS POSSIBLE CRITERIA FOR DETERMINING THE TIME OF DEATH (EXPERIMENTAL STUDY). REPORT 4. SH. A. VARDANYAN, A.E. BABAYAN, A.V. ZILFYAN Yerevan State Medical University after Mkhitar Heratsi, Yerevan, Authors have studied activity of acid and alkaline phosphatase in cattle knee joints synovial fluid as a possible criteria of determination of time of death. Determination of time of death was done from 1 to 17 days after slaughter based on determination of activity of acid and alkaline phosphatase and other substances also. Based on regularity of these changes authors continue study in human death bodies. Keywords: time of deаth, synovial fluid, phosphatase. 92 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ԴԱՏԱՄՇԱԿՈՒԹԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ Ն. Հ. ՀԱԿՈԲՅԱՆ ՀՀ մշակույթի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ, ք. Երևան, Տնօրենի խորհրդական, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Բանալի բառեր՝ մշակութային, մշակութաբանական, հուշարձան, փորձագետ, փորձաքննություն: Արդի դարաշրջանում ակնհայտ է դառնում գիտության նվաճումները գործնական կյանքի պահանջներին ծառայեցնելու անհրաժեշտությունը: Արդարադատության նշանակություն է հիմնախնդիրների ձեռքբերել լուծման հատկապես տեսանկյունից դատական զգալի փորձաքննությունների մեթոդաբանության կատարելագործման և դրանց արդյունավետության բարձրացման խնդիրների լուծումը: Գիտության և տեխնիկայի ժամանակակից նվաճումների պայմաններում դատական փորձաքննությունների միջոցով կարելի է էապես բարելավել նաև պետության պահպանության տակ գտնվող պատմության, մշակույթի հուշարձանների, ինչպես նաև պատմական փաստաթղթեր կամ մշակութային ոչնչացնելու կամ առանձնակի վնասելու արժեք ունեցող վերաբերյալ առարկաներ կամ հանցագործությունների քննության, բացահայտման և կանխարգելման գործընթացի արդյունավետությունը: Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պահպանության և օգտագործման բնագավառում իրավախախտումների հետևանքով հասցված վնասի պարամետրերը պարզելու, պատճառված վնասը հարթելու գործում անգնահատելի է դատամշակութային փորձաքննության դերը և հուշարձաններին վնաս պատճառելու դեպքերում, անհնար է խուսափել համապատասխան փորձաքննություն նշանակելուց և կատարելուց: Այդ տեսակետից դատական փորձաքննությունը տարաբնույթ իրավախախտումների բացահայտման կարևոր և անհրաժեշտ նախապայմաններից մեկն է: Հարկ է նշել նաև, որ դատական փորձաքննության ինստիտուտը կարևոր նշանակություն ունի գործերի քննության արդյունքում որոշումներ կայացնելու և քաղաքացիական վեճերին համարժեք լուծում տալու համար: Անդրադառնալով փորձաքննությունների նշանակման հիմքերին, ռուս իրավագետ Ա. Շլյախովը իրավմամբ նկատել է, որ «…Փորձաքննության նշանակումը դատավարական գործընթաց է, որը իրականացվում է օրենքի պահանջներին համապատասխան: Այն չի սահմանափակվում փորձաքննության անցկացման վերաբերյալ որոշման ընդունմամբ: Քննիչը, դատարանը անցկացման կոնկրետ փորձաքննություն հիմքերն ու նշանակելիս պայմանները, 93 նշում են փորձաքննության փորձաքննության առարկան, օբյեկտները, դատաիրավական փորձաքննություն իրականացնող իրավասու անձին կամ հաստատությունը, անցկացման որտեղ վայրը և անց է կացվելու ժամանակը: Դրա հետազոտությունը, հետ մեկտեղ փորձաքննության որոշվում են մի շարք կազմակերպչական հարցեր»[1]: Պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանությանն առնչվող հիմնադրույթները իրենց ամրագրումն են ստացել մեր երկրի հիմնական օրենքում. ՀՀ Սահմանադրության 11-րդ հոդվածը սահմանում է. «Պատմության և մշակույթի հուշարձանները, մշակութային այլ արժեքները գտնվում են պետության հոգածության և պաշտպանության ներքո»: Բացի այդ, Սահմանադրությունը ամրագրում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը միջազգային իրավունքի սկզբունքների և նորմերի շրջանակներում նպաստում է հայկական սփյուռքի հետ կապերի ամրապնդմանը, այլ պետություններում գտնվող հայկական պատմական և մշակութային արժեքների պահպանմանը, հայ կրթական և մշակութային կյանքի զարգացմանը: Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պահպանությունն ունի գերակա նշանակություն ազգային անվտանգության և հայապահպանության գործում: Դրանք դասվում են մշակութային կարողությունների շարքին, Հայաստանի Հանրապետության ազգային հարստությունն են և հայ ժողովրդի սեփականությունը [2]: Ներկայումս պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության քաղաքականությունը և օգտագործման նպատակամղված է բնագավառում հուշարձանների իրականացվող պահպանության և օգտագործման բնագավառի իրավական հիմքերի սահմանմանը, հուշարձանների և դրա շուրջ ծագող հարաբերությունների համալիր կարգավորմանը, քաղաքացիների՝ մշակութային արժեքներին հաղորդակցվելու սահմանադրական իրավունքի իրացման նպատակով հուշարձանների օգտագործման պահպանության, ուղղությամբ ծագած դրանց հիմնախնդիրների արդյունավետ լուծմանը՝ և համալիր ապահովելով պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի օգտագործման և պահպանության նկատմամբ պատշաճ պետական վերահսկողություն: Պետությունը կարգավորում է պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանությանն առնչվող հարաբերությունները՝ նպատակ հետապնդելով ապահովել պետական սեփականություն հանդիսացող պատմական, հնագիտական, համալիրների, հողերի, ճարտարապետական պատմական և տեղանքապատկերների շարժ բնապատմական հուշարձանների, միջավայրի, (լանդշաֆտների), հուշարձանների պատմամշակութային մշակութային այլ արժեքների պահպանությունը, ուսումնասիրումը, հանրահռչակումը և օգտագործումը [3]: Նման պարտավորություն Հայաստանի Հանրապետությունը ստանձնել է նաև միջազգային պայմանագրերով: Մասնավորապես, «Մշակութային և բնության համաշխարհային ժառանգության պաշտպանության մասին» 1972թ. նոյեմբերի 16-ին ընդունված Կոնվենցիայի (Հայաստանի Հանրապետությունը այն վավերացրել է 1993թ. և այն Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջ է մտել 1993թ.-ի դեկտեմբերի 5-ից) 4-րդ հոդվածը սահմանում է, որ Կոնվենցիայի մասնակից յուրաքանչյուր պետություն ընդունում է, որ 1-ին և 2-րդ հոդվածներում հիշատակված և իր տարածքում գտնվող 94 մշակութային ու բնության ժառանգության հայտնաբերումը, պաշտպանությունը, պահպանությունը, հանրամատչելի դարձնելը և ապագա սերունդներին հանձնումն ապահովելու պարտավորությունը դրվում է նախ և առաջ իր վրա: Այդ նպատակով այն պետք է ամեն ինչ անի իր ռեսուրսների ընձեռած հնարավորությունների շրջանակում և անհրաժեշտության դեպքում, միջազգային օգնության և համագործակցության միջոցով, մասնավորապես՝ ֆինանսական, գեղարվեստական, գիտական և տեխնիկական օգնության միջոցով, որը նա կարող է ձեռքբերել [ ]: 4 Ի մի բերելով ասվածը՝ կարելի է եզրակացնել, որ հուշարձանների պահպանությունը, հաշվառումն ու ուսումնասիրությունը, բնագավառի վերաբերյալ միջազգային և ազգային օրենսդրությունը ներառող գործառույթների լայն համակարգ է [5]: Մեր երկրում պետական հաշվառման է վերցված 24152 հուշարձան, որից Հայաստանի Հանրապետության պետական սեփականություն համարվող և օտարման ոչ ենթակա պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակը ներառում է 18935 հուշարձան՝ 6145 պահպանական միավորով [6]: Նշված 18935 հուշարձանների պահպանությունը, ինչպես նաև դրանց ուսումնասիրումը, հանրահռչակումը և օգտագործումը իրականացվում է ՀՀ կառավարության 2003 թ. մարտի 7-ի թիվ 312-Ն «Պատմամշակութային որոշմամբ ստեղծված արգելոց-թանգարանների ՀՀ մշակույթի և նախարարության պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ը [7]: 2013-2014թթ. ընթացքում ՊՈԱԿ-ի պահպանության տակ գտնվող հուշարձաններում արձանագրվել է 102 իրավախախտում: Ոտնձգություններ են կատարվել ինչպես ՀՀ պետական սեփականություն համարվող և օտարման ոչ ենթակա հնագույն, հին և միջնադարյան, այնպես էլ նոր և նորագույն ժամանակաշրջանների պատմության և մշակույթի հուշարձանների նկատմամբ, ինչպիսիք են Գառնու հեթանոսական տաճարը, Արագածոտնի մարզի «Լազարավան քաղաքատեղի» հուշարձանը, Բյուրականի «Արտավազդիկ» եկեղեցին, Սյունիքի մարզի «Որոտնավանք» վանական համալիրը, Երևան քաղաքի «Եղիշե Չարենցի» հուշարձանը և այլն: 2013-2014թթ. պետության պահպանության տակ գտնվող պատմության և մշակույթի հուշարձանները վնասելու փաստերով հարուցվել է 11 քրեական գործ: Պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության և օգտագործման կանոնները խախտելու համար 1 անձ ենթարկվել է վարչական պատասխանատվության: Հուշարձանին պատճառված վնասի բռնագանձման պահանջով 2014թ. դատարան է հարուցվել 2 հայց: Կատարված իրավախախտումների թվում քիչ չեն հուշարձանների պահպանության վերաբերյալ օրենսդրության պահանջների այնպիսի խախտումներ, ինչպիսիք հուշարձանի պահպանական գոտում գանձագողության նպատակով են կատարված քանդման աշխատանքների հետևանքով մշակութային շերտերը և կառույցները ավերելու, զանազան նպատակներով ինքնակամ կառույցներ իրականացնելու, առանց համապատասխան թույլտվության հուշարձանի առանձին մասերում ձևափոխման աշխատանքներ կատարելու, անպարկեշտ գրառումներով և պատկերներով հուշարձանը պղծելու փաստերը: 95 Իրողությունն այն է, որ այսօր քննարկվող ոլորտում կատարված խախտումների համար քրեական քիչ գործեր են հարուցվում և շատ օրինախախտներ մնում են անպատիժ, իսկ հուշարձանների օգտագործման և պահպանության մասին ՀՀ օրենսդրությունը խախտողների նկատմամբ քրեական գործեր չհարուցելը, անկասկած, ծնում է անպատժելիության մթնոլորտ և դիտարկումները ցույց են տալիս, որ հաճախակիացել են հուշարձանների նկատմամբ պատմամշակութային կատարվող ժառանգության ոտնձգությունները: պահպանության Հարկ մասին է նշել, որ օրենսդրության բաղկացուցիչ մաս են հանդիսանում քրեական և վարչական օրենսդրությունը: Վարչական օրենսդրությունում առկա է միայն մեկ նորմ, որը սահմանում է պատմամշակութային ժառանգության պահպանության ոլորտում իրավախախտման համար պատասխանատվություն: Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի համաձայն՝ պատմության օգտագործման կանոնները և մշակույթի խախտելը՝ հուշարձանների առաջացնում է պահպանության տուգանքի կամ նշանակում քաղաքացիների նկատմամբ՝սահմանված նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկից ութսունապատիկի չափով, իսկ պաշտոնատար անձանց նկատմամբ՝ հարյուր հիսունապատիկից երկու հարյուրապատիկի չափով: Գործող ՀՀ քրեական օրենսդրությունը նախատեսում է պատմության և մշակույթի հուշարձանների և մշակույթի արժեքների դեմ կատարված հանցավոր ոտնձգությունների համար հետևյալ հանցակազմերը. 1. Առանձնակի արժեք ունեցող առարկաներ հափշտակելը (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 180) 2. Մշակույթի արժեքների մաքսանենգությունը (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 215) 3. Պատմության և մշակույթի հուշարձանները ոչնչացնելը կամ վնասելը (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 264) 4. Միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմերի լուրջ խախտումները զինված ընդհարումների ժամանակ (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 390) 5. Միջազգային պայմանագրերով պահպանվող տարբերանշաններն ապօրինի օգտագործելը (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդված 397): Պատմության և մշակույթի հուշարձանները ոչնչացնելու կամ վնասելու փաստերով հարուցված քրեական գործերը բացահայտելու, մեղավորներին պատասխանատվության ենթարկելու, հուշարձանին հասցված վնասը վերականգնելու գործում անգնահատելի է դատամշակութաբանական փորձաքննություն փորձաքննության նշանակելու և դերը: Գործնականում համապատասխան առանց եզրակացություն նման ստանալու հնարավոր չէ անձին ենթարկել քրեական պատասխանատվության և հուշարձանին պատճառված վնասը վերականգնել: Այստեղ անհրաժեշտ է նշել, որ քրեական և քաղաքացիական գործերի դատական ակտերի հիմքում ընկած ամենակարևոր ապացույցը՝ փորձագետի եզրակացությունն է: Այդ կապակցությամբ էլ փորձաքննություն նշանակելու, անցկացնելու և փորձաքննության եզրակացություն տալու ընթացակարգերին տրվում է մեծ նշանակություն և ներկայացվում բարձր պահանջներ: 96 ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 243-րդ հոդվածի համաձայն՝ փորձաքննությունը կատարվում է հետաքննության մարմնի աշխատակցի, քննիչի, դատախազի որոշման հիման վրա, երբ քրեական գործով նշանակություն ունեցող հանգամանքները պարզելու համար անհրաժեշտ են գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի, այդ թվում՝ համապատասխան հետազոտությունների մեթոդիկայի բնագավառներում հատուկ գիտելիքներ: Հետաքննության մարմնի աշխատակցի, քննիչի, դատախազի, մասնագետների, ընթերակաների հատուկ գիտելիքների առկայությունը չի ազատում համապատասխան դեպքերում փորձաքննություն նշանակելու անհրաժեշտությունից: Քրեական դատավարությունում փորձաքննության կատարումը կարող է նշանակվել ինչպես փորձագիտական հիմնարկում, այնպես էլ փորձագիտական հիմնարկից դուրս: Փորձագետը քրեական գործով չշահագրգռված այն անձն է, որին քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի որոշմամբ կամ փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման համապատասխան՝ նշանակում է փորձագիտական հաստատության ղեկավարը՝ գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի որևէ բնագավառում իր հատուկ գիտելիքներն օգտագործելով գործի նյութերը հետազոտելու և դրա հիման վրա եզրակացություն տալու համար: Փորձագետը կարող է նշանակվել դատավարության մասնակցի առաջարկած անձանցից: Փորձագետը պետք է տիրապետի գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի որևէ բնագավառի բավարար հատուկ գիտելիքների [8]: Քաղաքացիական դատավարությունում գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման նպատակով դատարանը կարող է կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակել: Գործին մասնակցող անձինք իրավունք ունեն դատարանին առաջադրել հարցեր, որոնք պետք է պարզաբանվեն փորձաքննության ընթացքում, ինչպես նաև նշել այն մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությունը կամ այն փորձագետին, որոնց դատարանը կարող է հանձնարարել փորձաքննության կատարումը: Փորձաքննություն նշանակելու մասին դատարանը կայացնում է որոշում, որում սահմանվում են հարցերի ցանկը և բովանդակությունը [9]: Դատարանում որպես փորձագետ կարող է հանդես գալ համապատասխան որակավորում ունեցող և ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում ու կարգով դատարանի կողմից նշանակվող անձը [10]: Վարչական դատավարությունում գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման նպատակով դատարանը կարող է կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակել, որը կարող է հանձնարարվել կա՛մ մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությանը, կա՛մ փորձագետին: Դատավարության մասնակիցներն իրավունք ունեն դատարանին առաջադրելու հարցեր, որոնք պետք է պարզաբանվեն փորձաքննության ընթացքում, ինչպես նաև նշելու այն մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությունը կամ այն փորձագետին, որին դատարանը կարող է հանձնարարել փորձաքննության կատարումը: 97 Փորձաքննություն նշանակելու մասին դատարանը կայացնում է որոշում, որով սահմանվում են հարցերի ցանկը և բովանդակութունը [11]: Գործունեության տարբեր ոլորտներում փորձաքննությունների համընդհանուր ճանաչում գտած սահմանումների համաձայն՝ կարելի է եզրակացնել, որ փորձաքննության անցկացման գործում կենտրոնական դերը պատկանում է փորձագետին [12], իսկ փորձագետի իրավունքներն ու պարտականությունները սահմանված են ՀՀ քրեական և քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերով [13]: Այստեղ դատավարական օրենքի կարևորագույն պահանջներից մեկն այն է, որ փորձագետը իրեն առաջադրված հարցերին պետք է տա հիմնավորված և օբյեկտիվ եզրակացություն: Գործնական վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ քիչ չեն դեպքերը, երբ փորձագետի եզրակացությունը փորձաքննությունների չի անցկացման համապատասխանում սկզբունքներին, պատմամշակութային մասնավորապես՝ գիտական հիմնավորվածության, օբյեկտիվության և օրինականության սկզբունքին [14]: Շատ դեպքերում դրանք ոչ բավարար չափով պարզ կամ լրիվ չեն: Առկա է պատմության և մշակույթի հուշարձաններին հասցված վնասի և դրա չափի պարզմանը ուղղված փորձաքննության ընթացակարգի անորոշություն: Այսպես. Արագածոտնի մարզի Բյուրական համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող պետության սեփականություն հանդիսացող «Արտավազդիկ» եկեղեցու պահպանական գոտում իրականացված ինքնակամ կառույցների փաստով հարուցված քրեական գործի շրջանակներում նշանակված դատամշակութաբանական փորձաքննության եզրակացության մեջ թեև արձանագրվել է, որ ինքնակամ կառուցված ջրատարից ամիսներ շարունակ հոսող ջուրը, որը լցվել է հուշարձանի բնակատեղիի տարածքը և եկեղեցու հիմքերը, լուրջ վնաս կարող է պատճառել եկեղեցու հիմքերին և դառնալ եկեղեցու փլուզման պատճառ, խոնարհված եկեղեցու քարերից ինքնակամ շինություններ են կառուցվել, սակայն փորձագետը եզրակացրել է, որ հուշարձանին վնաս չի պատճառվել, ինչպես նաև վերջինս չի գնահատել ինքնակամ կառույցների ազդեցությունը հուշարձանի պատմամշակութային տեսքի և միջավայրի վրա: Մեկ այլ օրինակ. Հրազդան քաղաքի Ջրառատ թաղամասի «Սուրբ Կարապետ» եկեղեցու մկրտարանի՝ առանց համապատասխան նախագծային փաստաթղթերի և առանց թույլտվության կատարված ձևափոխման աշխատանքների վերաբերյալ փորձագետը արձանագրել է, որ դրա հետևանքով աղավաղվել և խաթարվել է մկրտարանի պատմաճարտարապետական նախկին տեսքը, սակայն վնաս պատճառելու հանգամանքի մասին հստակ հետևություն չանելու պատճառով, վարույթն իրականացնող մարմինը մերժել է նշված փաստով քրեական գործի հարուցումը: Թեև Արագածոտնի մարզի պետության «Լազարավան պահպանության քաղաքատեղի» Ղազարավան համայնքի վարչական տարածքի, տակ գտնվող, հանրապետական պատմամշակութային հուշարձանի նշանակության տարածքում կատարված հողային աշխատանքների կապակցությամբ փորձագետը արձանագրել է հուշարձանի տարածքի մշակութային շերտերին և հնագիտական պոտենցիալին հասցված վնասի հանգամանքի մասին, սակայն հասցված վնասի չափը, համապատասխան 98 ընթացակարգերի բացակայության պատճառով փորձաքննությամբ չի որոշվել, ինչն էլ հնարավորություն չի տվել այն դատական կարգով մեղավորից բռնագանձելու համար: Կամ, մշակութային առանձնակի արժեք ունեցող Գառնու հեթանոսական տաճարի պատերին ներկանյութով գրառումներ կատարելու համար հանցագործից դատական կարգով բռնագանձվել է միայն գրառումները մաքրելու համար կատարված աշխատանքների արժեքը, քանի որ դատամշակութաբանական և դատանյութագիտական համալիր փորձաքննությունը չի տվել հուշարձանին հասցված վնասի չափի վերաբերյալ պատասխան: Մինչդեռ, իրական վնասի չափը չի սահմանափակվում նշված արժեքով: Անտարակույս, նման իրավիճակը արդյունք է նրան, որ մեզանում բացակայում են պատմամշակութային, մշակութաբանական և հնագիտական փորձաքննություններ անցկացնելու, հուշարձանին հասցված վնասի չափը որոշելու վերաբերյալ նորմատիվմեթոդական ակտերը, ընթացակարգերը, որոնց պատճառով էլ ոլորտում տիրում է իրավական անորոշություն, փորձաքննությամբ ցույց չի տրվում հետազոտության ընթացքում կիրառված մեթոդիկան, ոչ մի եզրակացությունում հուշարձանին հասցված վնասի չափը չի տրվում, ինչն էլ հնարավորություն չի տալիս հուշարձանին պատճառված իրական վնասի մասով պահանջներ կայացնել իրավախախտին: Նորմատիվ-իրավական ակտերի և մշակութաբանական փորձաքննության պրակտիկայի վերլուծությունը վկայում է գործող օրենսդրությունում բազմաթիվ բացերի և բազմաթիվ այլ թերությունների առկայության մասին և թույլ է տալիս եզրահանգել երկրում այս գործունեության իրավական կարգավորման անկատարելիության մասին: Այսօր հուշարձանների պատշաճ պահպանության և դրանց հասցված վնասի ամբողջական վերականգնման հրամայականը պահանջում է երկրում ձևավորել այնպիսի նորմատիվ-իրավական փորձաքննությունների ակտերի համակարգ, կազմակերպման որը և պետք է անցկացման կարգավորի ոլորտի հարաբերությունների ամբողջականությունը, սահմանի փորձաքննության անցկացման մեթոդիկան, վնասը գնահատելու և դրա չափը հաշվարկելու ընթացակարգերը՝ ստեղծելով պատմության և մշակույթի հուշարձանների անվտանգության ապահովման հուսալի պետաիրավական մեխանիզմներ: Առաջնահերթ խնդիր է դարձել գնահատելու հուշարձանների արժեքը և այդ կապակցությամբ կարևոր և արդիական է հուշարձանների տնտեսական գնահատման ոլորտում միասնական նորմատիվ-մեթոդական փաստաթղթերի մշակումը [15]: Օրենսդրության ամենաէական բացերից մեկն էլ այն է, որ բացակայում են պատմամշակութային, մշակութաբանական և հնագիտական փորձաքննությունը կարգավորող իրավական նորմերը: Այստեղ, մեր կարծիքով, ըստ բովանդակության, տվյալ համակարգը պետք է ներառի նորմատիվ-իրավական ակտերի երկու խումբ՝ հանրապետական և գերատեսչական նշանակության: Քննարկվող ոլորտում անհրաժեշտ է իրականացնել կազմակերպչական-իրավական միջոցառումների մի ամբողջ համալիր՝ նախ և առաջ մշակելով և ընդունելով նորմատիվիրավական ակտեր Հայաստանի Հանրապետության մակարդակով: Իրենց բովանդակությամբ այդ նորմատիվ-իրավական ակտերը պետք է պարունակեն նյութական և ընթացակարգային դատավարական նորմեր և ապահովեն դրանց միասնականությունը: 99 Այնուհետև՝ մասնավորապես՝ պետք է մշակվի գերատեսչական և ընդունվի նորմատիվ ենթաօրենսդրական ակտեր, չափորոշիչներ, ակտեր, կանոններ, մեթոդական ձեռնարկներ, հրահանգներ, դրույթներ, ուղեցույցներ, հանձնարարականներ և այլն: Դրանք կկազմեն վերը նշված փորձաքննությունների նորմատիվ-տեխնիկական և մեթոդաբանական-հրահանգային բազան: Փորձաքննություններով պարզման ենթակա հարցերի ավելի մանրամասն կարգավորման նկատառումներից ելնելով՝ նպատակահարմար ենք համարում, որպեսզի այդ նորմատիվ-իրավական ակտերը պարունակեն այնպիսի դրույթներ, որոնք մասնավորապես պետք է սահմանեն փորձաքննությունների նշանակման և անցկացման կարգը, հուշարձանների փորձաքննությունների փորձաքննության տեսակները, դրանց չափորոշիչները, իրականացման ոլորտում շրջանակները, փորձագիտական եզրակացության կառուցվածքը, բովանդակությունը և այլն: Կարծում ենք օրենսդրության հետագա կատարելագործման նպատակով վերը շարադրված մոտեցումները ամուր իրավական հիմք կստեղծեն մեր երկրում պատմամշակութային, մշակութաբանական և հնագիտական փորձաքննությունների արդյունավետությունը բարձրացնելու համար և հնարավորություն կընձեռեն պատշաճ մակարդակով լուծել հուշարձանների պահպանության խնդիրները: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Беляевa Л. Д., Шляхов А. Р. и другие. Назначение и производство криминалистических экспертиз. Изд. “Юридическая литература’’, Москва, 1976, с. 14. 2. Հռչակագիր «Հայաստանի Հանրապետության անկախության մասին» (ընդունված՝1990թ. օգոստոսի 23-ին): ՀՀ Գերագույն խորհրդի տեղեկագիր, թիվ 16, Երևան, 31 օգոստոսի, 1990: 3. «Մշակութային օրենսդրության հիմունքների մասին», «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների «Հայաստանի և պատմական Հանրապետության միջավայրի պահպանության սեփականություն համարվող և օգտագործման մասին», և օտարման ենթակա ոչ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների մասին» ՀՀ օրենքները, ՀՀ կառավարության 2002թ. ապրիլի հուշարձանների 20-ի թիվ պետական 438 որոշմամբ հաստատված՝ «Պատմության և մշակույթի անշարժ հաշվառման, ուսումնասիրման, պահպանման, ամրակայման, նորոգման, վերականգման և օգտագործման» կարգը և ՀՀ կառավարության 2003թ. մարտի 7-ի թիվ 312-Ն որոշմամբ հաստատված՝ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կանոնադրությունը: www.parliament.am/legislation, www. mincult.am/armenian_rules.html. 4. ‘‘Конвнция об охране всемирного культурного и природного наследия’’. “Нормативные и практические меры по охране культуры’’. Справочник ЮНЕСКО. Изд. “MDAGroup’’, Алматы, 2008, с. 136. 5. Սարգսյան Գ.Գ., Պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության հիմունքներ, «Մուղնի» հրատարակչություն, Երևան, 2005, էջ 25: 100 6. «ՀՀ պետական սեփականություն համարվող և օտարման ոչ ենթակա պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 2007թ. Մարտի 15-ի N385–Ն որոշումը: www.mincult.am/Government.html. 7. «ՀՀ կառավարության 2002թ. մարտի 6-իN 202 որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու և պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն ստեղծելու մասին» ՀՀ կառավարության 2003թ. մարտի 7-ի 312-Ն որոշումը: www.mincult.amGovernment.html. 8. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 85: www.parliament.am/legislation. 9. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, հոդված դատավարության օրենսգիրք, հոդված 60,www.parliament.am/legislation. 10. ՀՀ քաղաքացիական 45,www.parliament.am/legislation. 11. ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրք, հոդված37, www.parliament.am/legislation. 12. William M.K. Trochim. Conclusion validity. In The Manual: Cornell University. The Research Methods Knowledge Base. http://www.socialresearchmethods.net/kb/. 13. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 85, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 45:www.parliament.am/legislation. 14. Мартыненко И. Э. Международная и национальные правовые системы охраны историко-культурного наследия государств –участников СНГ. Изд. ‘‘ Зерцало-М’’ , Москва, 2012, с. 503. 15. Линецкий А. В., Гаспарян М. Ю., Родина Е. Ю. ‘‘Практикум оценочной деятельности’’. Москва, Изд. ‘‘Тровант’’, 2009, с. 430. ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. ՀՀ Սահմանադրություն: «Պաշտոնական տեղեկագիր», «Տիգրան Մեծ» ՓԲԸ հրատարակչություն, Երևան, 2010: 2. ՀՀ քրեական օրենսգիրք, http://www.parliament.am/legislation. 3. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, http://www.parliament.am/legislation. 4. ՀՀ հողային օրենսգիրք, http://www.parliament.am/legislation. 5. ՀՀ քաղաքաշինության մասին օրենք, http://www.parliament.am/legislation. 6. Հակոբյան Ն.Հ., Տեղական ինքնակառավարման ձևավորումն ու զարգացումը Հայաստանի Հանրապետությունում, «Ոսկան Երևանցի» հրատարակչություն, Երևան, 2001: 7. «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի 2013 թ. կատարած աշխատանքների մասին հաշվետվություն, «Հայկարլի» հրատարակչություն, Երևան, 2013: 8. «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի 2014 թ. կատարած աշխատանքների մասին հաշվետվություն, «Հայկարլի» հրատարակչություն, Երևան, 2014: 9. Александрова Е. Международно-правовая защита культурных ценностей и обьектов: София, 1978. 10. Богуславский М. М. Международная охрана культурных ценностей. М., 1979. 11. Сергеев А. П., Гражданско-правовая охрана культурных ценностей в СССР. Л., 1990. 12. ‘‘Конвнция об охране всемирного культурного и природного наследия’’. “Нормативные и практические меры по охране культуры’’. Справочник ЮНЕСКО. Изд. “MDAGroup’’, Алматы, 2008. 13. William M.K. Trochim. Conclusion validity. In The Manual: Cornell University. The Research Methods Knowledge Base. http://www.socialresearchmethods.net/kb/. 101 ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ СУДЕБНО- КУЛЬТУРОВЕДЧЕСКИХ И ИНЫХ ЭКСПЕРТИЗ В ОБЛАСТИ ОХРАНЫ И ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПАМЯТНИКОВ ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЫ В РЕСПУБЛИКЕ АРМЕНИЯ Н. А. АКОПЯН Министерство культуры РА. ‘‘Служба по охране исторической среды и историко-культурных музеев-заповедников’’ ГНКО, г. Ереван, В работе рассматриваются правовые проблемы, связанные с судебнокультуроведческими и иными экспертизами в области охраны и использования памятников истории и культуры в РА. В современном мире для повышения эффективности экспертиз актуален вопрос усовершенствования законодательства и методик проведения судебных экспертиз. Главная цель исследования - выявить основные правовые проблемы и недостатки действующего законодательства РА при проведении судебно- культуроведческих, историкокультурных и археологических экспертиз. Ключевые слова: культурный, культуроведческий, памятник, эксперт, экспертиза. LEGAL ISSUES OF JUDICIAL-CULTUROLOGICAL AND OTHER INSPECTIONS IN THE SPHERE OF PROTECTION AND USAGE OF HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENTS IN THE REPUBLIC OF ARMENIA N.H. HAKOBYAN Ministry of Culture of the Republic of Armenia. “Service For the Protection of Historical Environment and Cultural Museum Reservations” SNPO, Yerevan The article discusses the legal issues of the judicial-culturological and other inspections in the sphere of the protection and usage of historical and cultural monuments in RA. Nowadays, the issue of improving legislation and methodologies of judicial inspections in order to increase the efficiency of examinations in the sphere has gained significant importance. The general objective of this report is to address the main legal problems and limitations of the current RA legislation concerning judicial-culturological, historical-culturological and archeological examinations. Key words: cultural, culturological, monument, expert, inspection. 102 ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԵՎ ՃՇԳՐԻՏ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ՄՇԱԿՈՒԹԱԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Ա. Ա. ՄՈՒՇԵՂՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան մշակութաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր` Մշակութային արժեքների փորձաքննություն, ֆլյուրենսցենտային, ինդենտիֆիկացիա, լուսածրող, դետեկտոր, անալիզատոր, ռադիոիզոտոպային, շտեմարան, կիսաքայքայում: Մշակութային արժեքների հետազոտությունը հանդիսանում է շատ յուրօրինակ ոլորտ և առանձնանում մշակութաբանական ուղղություններում է փորձաքննությունների փորձաքննությունը իր ստեղծագործությունների մեջ այլ տեսակներից, ընդգրկում է քանի արվեստի փորձաքննություններ, իսկ որ բազում արվեստի գործերը, ինչպես նաև նրանց հեղինակների արտահայտված մտքերը, գաղափարները, զգացմունքայնությունը, ստեղծագործական մոտեցումները, կատարման տեխնիկան և ոճը լինում են ծայրահեղ տարբեր և յուրօրինակ: Այդ իսկ պատճառով մշակութաբանական փորձաքննությունը գրեթե չունի ստանդարտներ, հետևաբար այն փորձագետներից պահանջում է առանձնակի և անհատական մոտեցում յուրաքանչյուր փորձաքննվող առարկայի շփոթում նկատմամբ: են Շատ դեպքերում արվեստաբանների մշակութաբանական կողմից կատարված փորձաքննությունը զուտ ակնադիտական ուսումնասիրության հետ և այդ ուսումնասիրության արդյունքում ի հայտ եկած կարծիքը ընդունում են որպես եզրակացություն: Նման ուսումնասիրությունը չի կարող հանդիսանալ լիարժեք փորձաքննություն, քանի որ այս մոտեցմամբ մասնագետները հիմնվում են զուտ իրենց անձնական փորձի, գիտելիքների, երբեմն նաև ճաշակի և կանխազգացողության վրա: Նման ուսումնասիրության արդյունքները հաճախ լինում են վիճելի տարբեր մասնագետների կողմից: Ինչպես արդեն նշվեց, որ ստեղծագործություններում ծայրահեղ տարբեր են հեղինակների արտահայտած մտքերը, գաղափարները, զգացմունքայնությունը, ապա կարող է նաև տարբեր լինեն ստեղծագործությունը ուսումնասիրող մասնագետների մոտեցումները, ճաշակը, և ընկալումը: Ինչքան էլ խորը լինեն ուսումնասիրություն կատարող մասնագետների գիտելիքները և փորձը, միևնույն է, զուտ ակնադիտական ուսումնասիրությամբ հնարավոր է սխալվել, քանի որ շատ դեպքերում կեղծարարները իրենց աշխատանքները կատարում են շատ պրոֆեսիոնալ և շփոթեցուցիչ աստիճանի մոտ տվյալ բնօրինակին: Նրանք տարիներ շարունակ մանրամասն ուսումնասիրում են կեղծվող ստեղծագործության հեղինակի իրական աշխատանքները, նրա ստեղծագործական ոճը, կատարման տեխնիկայի բոլոր մանրամասնությունները և առանձնահատկությունները: Իրենց աշխատանքների վրա նրանք քիմիական միջամտությամբ կարողանում են ստեղծել բոլոր այն հատկանիշները, որոնք բնութագրում են ստեղծագործության հնությունը, ստեղծման վաղ ժամանակաշրջանը: Ոմանք նաև տիրապետում են այն հմտություններին և գիտելիքներին, որոնցով առաջնորդվում են մասնագետները: Զուտ ակնադիտական ուսումնասիրության դեպքում չի բացառվում 103 սխալվելը, որի արդյունքում կամ իրական աշխատանքը կարժեքազրկվի կամ կեղծիքը կընդունվի որպես բնօրինակ: Հայտնի է, որ արվեստի ստեղծագործությունները իրենցից ներկայացնում են մեծ արժեք, որոշ դեպքերում՝ բացառիկ մեծ, հետևաբար նման աշխատանքներ հետազոտելիս բացառված է և անթույլատրելի տալ եզրակացություն, որում որպես փորձաքննության կատարման վերջնական արդյունք նշված կլինի՝ «հնարավոր է, չի բացառվում, ենթադրվում է» արտահայտությունները: Լիարժեք և կատարյալ մշակութաբանական փորձաքննություն հանդիսանում է միայն այն աշխատանքը, երբ հետազոտման արդյունքում ի հայտ են գալիս հստակ, անհերքելի, գիտականորեն ապացուցվող փաստեր: Իսկ փորձաքննությունը իրականացնող փորձագետի կողմից տրված եզրակացությունը հիմնված է գիտականորեն ապացուցվող այդ փաստերի վրա: Լիարժեք մշակութաբանական փորձաքննության արդյունքները պետք է լինեն վերարտադրվող, այսինքն՝ հետագա ցանկացած ժամանակաշրջանում աշխարհի ցանկացած վայրում այլ մասնագետի կողմից նույն սկզբունքով և մոտեցմամբ իրականացվող տվյալ ստեղծագործության կրկնակի փորձաքննության արդյունքները չպետք է տարբերվեն նախորդից: Ներկայումս մշակութաբանական լիարժեք փորձաքննություն կատարելու համար անհրաժեշտ է ճշգրիտ գիտությունների կիրառումը: Ճիշտ է, մշակութաբանությունը չի համարվում ճշգրիտ գիտություն, սակայն ճշգրիտ գիտությունների և նորագույն փորձաքննություներում տեխնոլոգիաների մեծ հեղաշրջում կիրառումը կատարեցին՝ մշակութաբանական արվեստաբաններին հնարավորություն տալով ստանալ շատ հարցերի հստակ պատասխաններ, որոնցով և հիմնավորված կլինի իրենց կողմից տրված եզրակացությունը: Շեշտելով նորագույն տեխնոլոգիաների կարևորությունը մշակութաբանական փորձաքննություններում՝ բերեմ մի քանի օրինակներ, երբ նորագույն տեխնոլոգիաները և համապատասխան սարքավորումները կիրառվում են կերպարվեստի, դեկորատիվ կիրառական արվեստի և հնագիտական ոլորտի առարկաներ փորձաքննելիս: Մշակութաբանական-ձեռագրաբանական համալիր փորձաքննություն կատարվում է նկարի վրա առկա հեղինակի ստորագրության և այլ գրառումների ուսումնասիրությամբ [1,2]: Համակարգչի և հատուկ համեմատական վերլուծություն իրականացվող մանրադիտակի օգնությամբ կատարվում է ստորագրության և այլ գրառումների թեքությունների, խորությունների, անկյունների չափագրում, որից հետո նույն սարքի օգնությամբ կատարվում է համեմատական վերլուծություն շտեմարաններում առկա տվյալ հեղինակի ստորագրության կամ կատարված գրառման հետ: Այսպիսով, նորագույն տեխնոլոգիաների կիրառումը մշակութաբանական- ձեռագրաբանական համալիր փորձաքննություններում մեզ հնարավորություն է տալիս պարզելու, թե տվյալ նկարի վրա առկա ստորագրությունը և գրառումները կատարվել են հեղինակի կողմից, թե ոչ: Մշակութաբանական-փաստաթղթաբանական համալիր փորձաքննության արդյունքում ռենտգեն, ուլտրամանուշակագույն, ուլտրակարմիր, ճառագայթող նորագույն սարքավորումները համակարգչի օգնությամբ հնարավորություն են տալիս պարզելու նկարի վրա առկա ներկերի, հիմնաշերտերի քանակը, դրանց տակ գտնվող երևույթները, վերանորոգված հատվածները, գծերի, վրձնահարվածների ձևը և ուղղությունները, պատկերների նախնական կառուցումը: Այս բոլոր հատկանիշները նկարչության մեջ համարվում են նկարչի ձեռագիր: Տեսնելով ներկանյութի տակ առկա երևույթների ձևերը, 104 բնույթը՝ արվեստաբան–փորձագետը կարող է դրանք համեմատել տվյալ նկարչի ձեռագրի հետ [1,2]: Մշակութաբանական-կենսաբանական համալիր փորձաքննության արդյունքում, հատուկ կենսաբանական նորագույն մանրադիտակների օգնությամբ խոշորացնելով հետազոտելի օբյեկտը, հնարավոր է պարզել կարպետների, գոբելենների կտավի, թղթի, ստվարաթղթի, գորգերի, գործվածքի ձևը, հաստությունը, խտությունը, կենսաբանական և քիմիական նյութերի համադրությունը, ըստ որի հնարավոր է պարզել ստեղծման ժամանակաշրջանը, տարածաշրջանը: Եթե ստացված արդյունքները չեն համապատասխանում ենթադրվող հեղինակի ստեղծագործական ժամանակահատվածում արտադրվող նմանատիպ նյութերի բաղադրությանը և ձևին, այսինքն նման բաղադրությամբ և ձևով նյութը արտադրվել է հեղինակի ստեղծագործական կյանքից ավելի ուշ, հետևաբար պարզ է դառնում, որ տվյալ ստեղծագործությունը չի կարող պատկանել ներկայացվող հեղինակին [1,2]: Հատկանշական է, որ նորագույն տեխնոլոգիաները մշակութաբանական- նյութագիտական փորձաքննություններում ֆիզիկաքիմիական, ինչպես նաև օպտիկական մեթոդների օգնությամբ ստեղծագործությունը, մեծ հնարավորություն ճշտությամբ են պարզել տալիս, առանց հետազոտվող օգտագործված բոլոր նյութերը և դրանց քիմիական բաղադրությունը [3]: 105 վնասելու առարկայի վրա Մշակութաբանական–նյութագիտական հանդիսանում են սրբապատկերներ, կերպարվեստի քանդակ) ստեղծագործություններ և փորձաքննության ոլորտի դեկորատիվ (հախճապակի, հետազոտելի ստեղծագործություններ կիրառական ճենապակի, արվեստին թանկարժեք օբյեկտ (նկարներ, պատկանող մետաղներից պատրաստված զարդեր, սպասք, հուշանվերներ և այլ առարկաներ) [3]: Օգտագործվող սարքավորումների սկզբունքները հետևյալն են՝ 1. Ռենտգեն ֆլյուրենսցենտային անալիզատոր: Ռենտգենյան ճառագայթների փունջը, ընկնելով հետազոտելի օբյեկտի վրա, առաջացնում է ատոմների գրգռում, որոնք իդենտիֆիկացվում են սարքի դետեկտորի միջոցով: Այս սկզբունքով դետեկտորը հայտնաբերում է, թե որ քիմիական տարրի ատոմներից է բաղկացած հետազոտելի օբյեկտը: 2. Լուսածրող էլեկտրոնային մանրադիտակ ռենտգենյան միկրոանալիզատորով: Հետազոտելի օբյեկտը կարող է մեծացնել մինչև 300.000 անգամ: Պարզաբանվում է նրա տարածական կառուցվածքը, իսկ ռենտգենյան միկրոանալիզատորի միջոցով որոշվում է հետազոտվող նմուշի քիմիական կազմը [3]: Այսպիսով՝ հնարավորություն ներկանյութերի, մշակութաբանական–նյութագիտական է տալիս պարզելու պիգմենտների կամ նկարների վրա թանկարժեք փորձաքննությունը օգտագործված մետաղներից ներկերի, պատրաստված առարկաների, ինչպես նաև խեցեգործական աշխատանքների քիմիական բաղադրությունը [3]: Ունենալով հետազոտվող օբյեկտի քիմիական բաղադրության տվյալները՝ հնարավոր է համեմատել նախապես արդեն ուսումնասիրված և որպես փորձանմուշ շտեմարաններում [3] զետեղված տվյալ ժամանակաշրջանում օգտագործվող նյութերի բաղադրության հետ և պարզաբանել, թե փորձաքննվող օբյեկտը իր քիմիական բաղադրությամբ համապատասխանու՞մ է արդյոք ենթադրվող հեղինակի ստեղծագործական կյանքի ժամանակահատվածում օգտագործվող նյութերի քիմիական բաղադրությանը, թե՞ ոչ [1,2]: 106 Ռադիոիզոտոպային անալիզի հիմնական հատկությունները և առավելությունները հանդիսանում են իզոտոպի կիսաքայքայման (полураспад) ժամանակաշրջանի ուսումնասիրության հնարավորությունը, որի շնորհիվ հնարավոր է լինում թվագրել (датировать) ուսումնասիրվող առարկան: Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս բավականին ստույգ որոշել ուսումնասիրվող առարկայի իրական տարիքը (որոշակի ինտերվալով): Առարկայի տարիքը որոշելու համար ռադիոիզոտոպային անալիզի մեթոդները հետևյալն են 1 ռադիոածխային մեթոդ 2 կալիում-արգոնային 3 ուրան-կապարային (уран свенцовый) Հենց այս մեթոդով է ուսումնասիրվել 2008թ. Հայաստանի Հարավ–Արևմտյան շրջանի Արենի գյուղի քարանձավում հայտնաբերված կոշիկը: Կոշիկը ուղարկվել է Կալիֆորնիայի և Օքսֆորդի անկախ փորձագիտական ինստիտուտներ, որտեղ կատարված հետազոտությունների արդյունքում որոշվել է 5500 տարվա հնություն ունեցող կոշիկի տարիքը մեր թվարկությունից առաջ 3627-3377թթ.: Այսպիսով՝ գտածոն Սթոունհենջից հին է շուրջ 400 տարի և 1000 տարի՝ եգիպտական բուրգերից: 107 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Դզնունի Դանիել, « Հայ կերպարվեստագետներ» Երեվան 1977թ. 2 . Заграевский С.В.. «Единый художественный рейтинг» Москва 2005г. 3. Постникова –Лосева М.М. «Золотое и серебряное дело XV-XX вв. » Москва 1983г. РОЛЬ НОВЕЙШИХ ТЕХНОЛОГИЙ И ТОЧНЫХ НАУК В КУЛЬТУРОВЕДЧЕСКИХ ЭКСПЕРТИЗАХ А. А. МУШЕГЯН “Национальное Бюро Экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван В статье рассматриваются вопросы дифференциации научных исследований культурных ценностей и их визуального изучения . Особое внимание уделено новейшим технологиям, современным методам и приборам, которые используются при комплексном подходе проведения экспертиз культурных ценностей. Ключевые слова: экспертиза культурных ценностей, флуоресцентный, идентификация, сканирующий, детектор, анализатор, радиоизотопный, база данных полураспада. THE ROLE OF THE LATEST TECHNOLOGY AND EXACT SCIENCES IN EXPERTISES OF CULTURAL VALUES A. A. MUSHEGHYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The article discusses the issues of differentiation of cultural property scientific items research and their visual inspection. Particular attention is paid to the newest technologies used for the examination of cultural property items, as well as to modern methods and devices which are used for a comprehensive approach to scientific examination. Kay words: Cultural expertises, fluorescent, identification, scanning, detector, analyzer, radioisotope database, half elimination. 108 ԲԱՄՊ ԵՂԱՆԱԿՈՎ ԲԱՑՎԱԾ ՓԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿՐԻՄԻՆԱԼԻՍՏԻԿԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս.Հ. ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ Ք.Երևան, ՀՀ Ոստիկանության փորձաքրեագիտական վարչության քրեագիտական հետազոտությունների բաժնի պայթունատեխնիկական, ձգաբանական և սառը զենքի հետազոտությունների բաժանմունքի փորձագետ, ոստիկանության լեյտենանտ Բանալի բառեր՝ հետքաբանություն, փական, գլանաձև մեխանիզմ, բամպ բանալի: ²շխատանքում ընդգրկված են բամպ մեթոդի կիրառման արդյունքում առաջացող հարցերը, որպես փականների բացման արդյունավետ և համեմատաբար դժվար բացահայտվող մեթոդ: Հետազոտության արդյունքում հաստատվել է բամպ-բանալու կիրառմամբ փականներ բացելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փորձագետների համար մշակվել են áñáß³ÏÇ ուղղություններ և մեթոդիկաներ, որոնցով հնարավոր է պարզել փականի` բամպ բանալիով բացված լինելու հանգամանքը: Բնակելի և ոչ բնակելի տարածքներում անվտանգության նկատառումներից` ելնելով օգտագործվող սարքերից ամենատարածվածները հանդիսանում են տարբեր կառուցվածքներ և աշխատանքային սկզբունքներ ունեցող փականները: Համաձայն ստանդարտի` փական է համարվում այն սարքը, որը ծառայում է դռներ փակելու համար և ունի աշխատանքային դետալների բարդ համակարգ կամ արգելափակման համար նախատեսված աշխատանքային դետալներ` բույթեր: Ներկա ժամանակներում ավելի տարածված են բավականին տարաբնույթ և բարդ կառուցվածք ունեցող գլանաձև մեխանիզմներով փականները: Գլանաձև մեխանիզմը կազմված է իրանից, գլաններից, որոնք գտնվում են իրանի ներսում, տարիչից և կապիչներից: Գլանների և գլանաձև մեխանիզմի իրանի մեջ առկա են խոռոչներ, որոնց մեջ տեղակայվում են բույթերն իրենց զսպանակներով, որոնց ազդեցության արդյունքում բույթերը մշտապես գտնվում են լարված վիճակում: Գլանաձև մեխանիզմի իրանի մեջ առկա բույթերը, լարվածության մեջ գտնվելով, դուրս են գալիս իրենց խոռոչներից և մտնում են գլանների բույթերի խոռոչների մեջ՝ այդպիսով խախտելով գլանների և իրանի բաժանարար սահմանը, հանդիսանում են արգելք գլանների պտտվելու համար, և այդպիսով գլանները ֆիքսվում են իրանին: Մասնագիտական գրականության մեջ նշված են նաև հանցավոր այլ եղանակներով գլանաձև մեխանիզմներ բացելու տարբերակները, որոնցից կարելի է առանձնացնել նմանեցված և պատճենահանված բանալիներով, ագռավուկով, օտար մարմիններով (մեխով, մետաղալարով) բացելու տարբերակները: Վերջին տարիներին վերը թվարկված տարբերակների շարքում լայն տարածում է գտել փականների բացելը բամպ բանալու ներգործությամբ: Բամպ բառը առաջացել է անգլերեն bump-հարված բառից: Բամբ բանալու հնարավորությունների մասին պաշտոնապես հայտարարվել է 2004թ.-ի գարնանը, երբ Գերմանիայում մասնագիտացված ցուցահանդեսի ժամանակ ցուցադրվեց բամպ բանալիով ամենաճանաչված բրենդային փականները հաշված վայրկյանների ընթացքում բացելու պրոցեսը: Հետագա հետազոտությունների արդյուքնում մասնագետների կողմից հաստատվեց այդ եղանակով տարբեր կառուցվածքներ ունեցող 109 գլանաձև մեխանիզմներ բացելու վիճակագրությունը: Փականների մի որոշ մասը` 38%-ը բացվեցին մինչև 30 վայրկյան ժամանակահատվածում, գրեթե 40%-ը բացվեցին մինչև 3 րոպե ժամանակահատվածում և հետազոտվող փականներից միայն 22%-ը չբացվեցին 3 րոպեների ընթացքում (լուս. 1): Հետագայում այլևս հետազոտություններ չիրականացվեցին և դրանց համար բամպ բանալիով բացելու համար նախատեսված արժանահավատ ժամանակահատված չֆիքսվեց: Չի բացառվում, որ հետազոտվող փականներից և ոչ մեկը 100%-ով պաշտպանված չէր բամպ եղանակով բացվելուց: Լուսանկար 1 Նման նորության լայն ռեզոնանսը, ինչպիսին որ բամպ մեթոդն էր, իր արտացոլումը գտավ նաև հանրային ինֆորմացիայի աղբյուրներում: Սկսած 2005թ.-ից մեծաքանակ հեռուստահաղորդումներ ցուցադրում էին բամպ բանալու օգտագործման դյուրին և արդյունավետ լինելը: Բացի դռների փականներ բացելուց, բամպ-տեխնոլոգիայի համար խոցելի են նաև ավտոմեքենաների մեխանիկական հակաառևանգման արգելափակիչները: Այժմ բացահայտենք բամպ բանալու աշխատանքային առանձնահատկությունները: Դրա հիմնական աշխատանքային սկզբունքը հետևյալն է. բամպ բանալին մտցվում է գլանաձև մեխանիզմի` բանալու համար նախատեսված անցքի մեջ, այնուհետև բանալու վրա ժամսլաքի ուղղությամբ կատարվում է ներգործություն, որի ընթացքում հարվածում են բանալու գլխիկին: Այդ գործողությունների արդյունքում գլանաձև մեխանիզմի իրանի և գլանի մեջ կատարվում են հետևյալ երևույթները: Բանալու գլխիկին հարվածելով՝ վերջինիս իրանի վրա առկա միևնույն մակարդակի վրա գտնվող ատամները կտրուկ ներգործում` հարվածում և հրում են գլանի մեջ տեղակայված բույթերը, որոնք իրենց հերթին հրում են նաև իրանի մեջ առկա բույթերին, որոնք զսպանակի ազդեցության տակ մշտապես գտնվում են լարված վիճակում, հետևաբար բույթերը հրվելով սեղմում են նաև զսպանակները: Բույթերի վրա ազդած ուժը զրոյականին հավասարվելուց հետո լարված զսպանակներն ընդարձակվում են, որի հետևանքով իրանի մեջ առկա բույթերը շարժվում են դեպի հակառակ ուղղութամբ` իրենց հետ տանելով նաև գլանի մեջ առկա բույթերը: Բույթերի հետընթացի ժամանակ, երբ գլանի մեջ առկա բույթերի գլխիկները հավասարվում են գլանի և իրանի սահմանային բաժանման գծին և գտնվում են հավասար մակարդակների վրա, ժամսլաքի ուղղությամբ ներգործող ուժի ազդեցության տակ գլանն այդ պահին կատարում է պտույտ, և փականը բացվում է: Պետք է նշել այն հանգամանքը, որ բամպ բանալիով փականը բացվելուց հետո, այն չի կորցնում իր աշխատունակությունը, և միայն տևական ու մանրազննին հետազոտության արդյունքում կարող է հաստատվել բամպ բանալիով փականի բացված լինելու փաստը, քանի որ բամպ բանալին 110 պրակտիկայում չի վնասում մեխանիզմի աշխատատար դետալները և թողնում է իրեն բնորոշ յուրահատուկ հետքեր: Այս ուսումնասիրություններից հետո հակիրճ տրվում է բամպ եղանակով, գլանաձև մեխանիզմով փականները բացելու հետևյալ սահմանումը. «Գլանաձև մեխանիզմի՝ հանցավոր եղանակով բացելը, որն իրականացվում է տևական հարվածների ազդեցության տակ և չի վնասում վերջինիս աշխատանքային դետալները»: Ներկայացված եղանակով փականը բացելու համար անհրաժեշտ է հատուկ բամպ բանալի, որը հիմնականում պետք է բավարարի երկու պահանջների: Առաջին հերթին դրա կառուցվածքը պետք է համապատասխանի բանալու համար նախատեսված անցքին և չափերին, իսկ երկրորդը` բանալու աշխատատար հատվածի վրա առկա ատամները և փորվածքները, պետք է համապատասխանեն գլանի մեջ առկա բույթերի քանակին և լինեն միևնույն մակարդակի վրա: Բանալին կարող է պատրաստված լինել ինչպես հասարակ բույթերով (լուս. 2) գլանաձև մեխանիզմի համար, այնպես էլ բանալու՝ ուղղահայաց ֆրեզերային արգելքով գլանաձև մեխանիզմի համար (լուս. 3): Լուսանկար 2 Լուսանկար 3 Ռուսաստանի Դաշնության ՆԳՆ Վոլգոգրադի ակադեմիայի հետքաբանության և ձգաբանության ամբիոնում անց են կացվել բամպ բանալիով գլանաձև մեխանիզմներ բացելու փորձարարություններ: Այդ նպատակով սովորական բանալուց պատրաստվել էր հինգ բույթերի համար փորվածք ունեցող բամպ բանալի, որը նախատեսված էր «Апекс» ֆիրմայի գլանաձև մեխանիզմը բացելու համար, որը շատ տարածված է նաև Հայաստանում: Բանալին պատրաստելուց հետո այն փորձ է արվել մտցնել ուրիշ գլանաձև մեխանիզմի` բանալու համար նախատեսված անցքի մեջ: Բանալու գլխիկին որոշակի հարվածներ հասցնելուց հետո այն թեկուզ դժվարությամբ, սակայն աշխատեցրել է փորձարկվող գլանաձև մեխանիզմը: Այդ եղանակով պրակտիկորեն կրկին անգամ հաստատվել է բամպ բանալի պատրաստելու և դրանով գլանաձև մեխանիզմը բացելու հնարավորությունը և «արդյունավետությունը»: Ներկա ժամանակներում հանրային և մասնագիտական գրականության մեջ բազմիցս հանդիպում են բամպ բանալիով գլանաձև մեխանիզմը բացելու հետազոտությունների մասին տեղեկություններ: Անցկացված հետազոտությունների վերլուծության արդյունքում ստացվել է գլանաձև մեխանիզմի և դրա աշխատատար դետալների վրա բամպ բանալիով բացելու արդյունքում առաջացող հետքերի հստակ պատկերները: Բամպ եղանակով բացված լինելու ամենաակնհայտ հատկանիշներն արտահայտվում են գլանաձև մեխանիզմի իրանի` բանալու համար նախատեսված անցքի ստորին հատվածում, որոնք առաջանում են բանալու աշխատատար հատվածից դուրս մնացած ելուստից` բազմաթիվ հարվածների արդյունքում (լուս. 4-5): 111 Լուսանկար 4 Լուսանկար 5 Մինչև վերջին ժամանակներս, երբ գլանաձև մեխանիզմի համապատասխան հատվածներում հայտնաբերվում էին նման հետքեր և վնասվածքներ, փորձաքրեագիտական գրականության մեջ բացակայում էր հանցավոր ճանապարհով գլանաձև մեխանիզմի բացված լինելը հաստատող հստակ մեթոդիկան: Մեր կարծիքով, այդ հետքերի և վնասվածքների առկայությունը գլանաձև մեխանիզմի համապատասխան հատվածներում ոչ միայն վկայում է գլանաձև մեխանիզմի հանցավոր ճանապարհով բացված լինելու մասին, այլ նաև փորձագետին հնարավորություն է տալիս ենթադրելու, որ գլանաձև մեխանիզմը բացվել է հենց բամպ բանալու ներգործության արդյունքում: Բամպ բանալու առաջացրած հետքերի հետազոտման հիմնական խնդիրը կայանում է նրանում, որ հետքերն առաջանում են հենց այն հատվածում, որտեղ հետքեր է առաջացնում նաև գլանաձև մեխանիզմի մայր բանալին ամենօրյա շահագործման ընթացքում, սակայն մանրազննին հետազոտությամբ տարբերություններն ակնհայտ են դառնում: Պրակտիկայում պատահում են դեպքեր, երբ գլանաձև մեխանիզմը հանցավոր ճանապարհով բացվելուց հետո աշխատեցվում է նաև իր բանալիով/ներով/, որի արդյունքում բանալու համար նախատեսված անցքի շրջակայքում բամպ բանալու առաջացրած հետքերը փոփոխության են ենթարկվում կամ վերանում են: Այդ դեպքերը հիմնականում պատահում են, երբ բամպ բանալու առաջացրած հետքերը թույլ են արտահայտված կամ առաջացել են թվով քիչ հարվածների արդյունքում, այսինքն՝ մեխանիզմը շուտ է բացվել: Փականի ներքին աշխատատար դետալների վրա բամպ բանալու առաջացրած հետքերն ավելի տարաբնույթ են, բույթերի գլխիկներին նկատվում են շփմանը բնորոշ դինամիկ հետքեր (լուս. 6-7), որոնք առաջանում են բանալու ատամնավոր հատվածի հետ շփման հետևանքով հենց այն պահին, երբ հարված է հասցվում բանալու գլխիկին և բանալու իրանը առաջ գնալով` ատամներով հրում է մեխանիզմի մեջ առկա բույթերին: Լուսանկար 6 Լուսանկար 7 112 Վերը նշված հետքերին նման, սակայն ավելի վառ արտահայտված հետքեր նկատվում են գլանաձև մեխանիզմի գլանի մեջ առկա բույթերի և իրանի մեջ առկա բույթերի հպման հատվածում (լուս. 6-8): Այն գլանաձև մեխանիզմներում, որոնք չեն բացվել բամպ բանալիով, նման հետքերը բացակայում են: Լուսանկար 8 Բամպ բանալու կիրառման ևս մեկ հատկանիշ է արտահայտվում նաև գլանաձև մեխանիզմի իրանում առկա բույթերի համար նախատեսված խոռոչների եզրային հատվածներում: Վերոնշված հետքերն առաջանում են հետևյալ մեխանիզմով. բանալին մտցնելով գլանաձև մեխանիզմի բանալու համար նախատեսված անցքի մեջ, տևական հարվածներ հասցնելով բանալու գլխիկին, իրանի աշխատատար հատվածներում առկա ատամների ազդեցության տակ գլանների մեջ առկա բույթերը հրվում են դեպի դուրս` իրենց հետ հրելով նաև գլանաձև մեխանիզմի իրանի մեջ առկա բույթերը, բույթերի հետ շարժման փուլում բանալու վրա ազդում է նաև պտտական ուժը, որը գործադրվում է գլանաձև մեխանիզմը բացելու համար: Հենց պտտական ուժի ազդեցության տակ գլանաձև մեխանիզմի գլանի մեջ առկա բույթերը հավասարվում են և բացվելու պահին որոշակի թեք ազդեցություն են ունենում իրանի բույթերի համար նախատեսված խոռոչների եզրային հատվածներին, որի արդյուքում էլ առաջանում են վերոնշված հետքերը (լուս. 9-10): Լուսանկար 9 Լուսանկար 10 Մենք ուսումնասիրեցինք բամպ բանալիի օգտագործման հետևանքով առաջացող հետքերի համակարգը: Որպես օրինակ կարող է ծառայել նաև գլանաձև մեխանիզմի գլանի արտաքին մակերեսներին առկա շրջանաձև քերծվածքները, որոնք ակնհայտ տարբերվում են գլանաձև մեխանիզմի տևական շահագործման ընթացքում առաջացած հետքերից: Վերջիններս կարող են առաջանալ գլանի պտույտի ժամանակ, քանի որ իրանի մեջ առկա 113 բույթերը զսպանակի ազդեցության տակ մշտապես գտնվում են լարված վիճակում և գլանի պտույտի ժամանակ հպվում են դրա արտաքին մակերեսներին: Պետք է նշել նաև այն հանգամանքը, որ փորձագետի կողմից վերոնշված հետքերը հայտնաբերելը դեռևս բավարար հիմք չի հանդիսանում բամպ բանալու կիրառման փաստի հաստատման համար: Նման հետքերը կարող են առաջանալ նաև այլ հարմարեցված առարկաների կողմից: Շրջանաձև հետքերը փորձաքննության համար կարող են կարևոր նշանակություն ունենալ միայն այն դեպքում, երբ դրանք համադրվեն բույթերի գլխիկներին և բույթերին խոռոչների եզրերին առկա հետքերի հետ: Այսպիսով, մենք քննարկեցինք գլանաձև մեխանիզմով փականները բամպ բանալու ներգործությամբ բացելու եղանակը, դրա արդյունքում գլանաձև մեխանիզմի արտաքին և ներքին` աշխատատար դետալների վրա առաջացող հետքերը, դրանց առաջացման մեխանիզմները, ինչպես նաև դրանց կրիմինալիստիկական հետազոտությունը և վերջինիս ընթացքում առաջացող խնդիրները: Շատ մասնագետներ գտնում են, որ մեխանիկական բոլոր տեսակի փականները հնարավոր է բացել հանցավոր ճանապարհով, այսինքն դրանք կարող են բացվել ոչ միայն բանալու ներգործության արդյունքում՝ պատճառաբանելով այն, որ մեխանիկական փականների աշխատանքային սկզբունքը նույնն է, ժամանակի ընթացքում այն չի փոփոխվում, արտադրողների կողմից բարդացվում է միայն աշխատատար դետալների համակարգը: Ըստ նրանց՝ պետք է փոխվի փականների աշխատանքային սկզբունքը, քանի որ բարդ աշխատանքային դետալներ ստեղծելու հետ զուգահեռ կատարելագործվում են նաև ագռավուկները, որոնք նույնիսկ որոշ երկրներում գտնվում են ազատ վաճառքում: Սակայն ժամանակակից հետազոտողների մի խումբ էլ գտնում է, որ աշխատանքային դետալնների բարդեցման և կատարելագործման արդյունքում հնարավոր է հասնել ցանկալի այն արդյունքին, որ փականները լինեն ապահով և անխոցելի: Վերջիններիս կողմից առաջարկվող տարբերակներից մեկն էլ հետևյալն է. առաջարկվում է, որ գլանաձև մեխանիզմի իրանի մեջ առկա բույթերից մեկը կամ մի քանիսը տարբերվեն իրենց կառուցվածքային առանձնահատկությամբ և իրանի մեջ տեղադրվեն այնպես, որ գլանի մեջ առկա բույթի կամ բույթերի հետ անմիջական կոնտակտ չունենա, այլ բույթերի միջև լինի որոշակի ազատ տարածություն, բայց դրա հետ մեկտեղ իրանի մեջ առկա բույթը կամ բույթերը տեղադրվեն այնպես, որ դրա մի եզրը լինի գլանի համապատասխան բույթի համար նախատեսված խոռոչի մեջ և խոչընդոտի գլանի պտույտը: Այդ պարագայում, երբ աշխատեցվի բամպ բանալին, բանալուն ուղղված հարվածի ուժը, որը բանալու աշխատատար հատվածի ատամների միջոցով փոխանցվում էր բույթերին, կփոխանցվի գլանի մեջ առկա բույթին և նրան կհրի այնքան, որ նա անցնի այն տարածությունը, որ գտնվում է բույթերի միջև: Այդպիսով իրանի մեջ տեղադրված բույթը չի շարժվի և կշարունակի գլանի պտույտի համար ծառայել որպես խոչընդոտ: Այս եղանակը բամպ բանալու ներգործությամբ գլանաձև մեխանիզմ բացելը կանխարգելող եղանակներից մեկն էր: Կան նաև այլ եղանակներ, որոնք բավականին արդյունավետ են և կարող են կանխարգելել բամպ բանալու գործունեությունը: 114 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. ГОСТ 27346-87 <<Изделия замочно-скобяние. Термины и определения>>. 2. Трасология и трасологическая экспертиза: учебник / А.Г.Сухарев [и др.]. Саратов: Саратовский юрид. ин-т МВД России, 2010 3. Случаи бесшумного взлома были? Будут! [Электронный ресурс] // Ваш тайный советник. 2005. No. 44 URL: http://locks.su 4. Бампинг: угнать за пять секунд [Электэронный ресурс] //Авто Ревю. 2005 . No. 24(348). URL: http://locks.su КРИМИНАЛИСТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ЗАМКОВ ОТКРЫТЫХ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ БАМП-МЕТОДА С.А. МЕЛКОНЯН Экспертно-криминалистического управления полиции РА В статье обсуждаются проблемы исследования механизмов цилиндрических замков с целью поиска факта их преступной разблокировки, а также исследованы их криминалистические особенности. Ключевые слова: исследование, замок, механизм цилиндрической формы. THE CRIMINALISTICS RESEARCH OF THE LOCKS, OPENED WITH THE USAGE OF LOCK BUMPING S.H. MELKONYAN Criminal Forensics Department of RA Police, Yerevan The problem of researching cylindrical locks with the aim to find the fact of their criminal unlocking alongside with the features of their criminalistics exploration is discussed in the article. Key words: traceology, valves, cylindrical mechanism, bumper key. 115 ԴԱՏԱԿԱՆ ԿԵՆՍԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՈւՄ ԿԻՐԱՌՎՈՂ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈւԹՅՈւՆՆԵՐՆ Ու ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ Ա.Լ. ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ1, Ա.Ռ. ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան Բժշկակենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի կենսաբանական հետքերի փորձաքննությունների բաժանմունքի փորձագետ, 2Բժշկակենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի կենսաբանական հետքերի փորձաքննությունների բաժանմունքի պետ 1 Բանալի բառեր` կենսաբանական հետքեր, իրեղեն ապացույցներ, մեթոդներ: Դատական փորձաքննությունների ոլորտում դատական կենսաբանությունը, լինելով հանցագործությունների բացահայտմանը նպաստող կարևորագույն փորձաքննություններից մեկը և ունենալով իր առջև հաղթահարելու թերևս բազմաթիվ խնդիրներ և զգալի դժվարություններ, շարունակում է առաջատար և ուրույն տեղ զբաղեցնել այս ոլորտում: Վերջին տասնամյակներում ոլորտում ընդլայնվել են տարբեր տեսակի և ծավալի հետազոտությունները՝ զարգ տալով մի շարք ժամանակակից տեխնոլոգիաների, մեթոդների և այնպիսի նոր ուղղությունների առաջացմանը, ինչպիսիք են բջջաբանությունը, դատական գենետիկան, մասնավորապես՝ կորիզային և միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ների անջատման մեթոդները և այլն: Ինչպես արդեն հայտնի է, դատական կենսաբանությունը զբաղվում է իրեղեն ապացույցների վրա առկա և դեպքի վայրում հայտնաբերված կենսաբանական ծագման հետքերի ուսումնասիրությամբ, մասնավորապես՝ արյուն, քրտինք, թուք, մազ, մեզ, սերմնահեղուկ, կանացի արտադրություններ, ինչպես նաև մարդուց առաջացած այլ հետքեր (հյուսվածքներ, ոսկրեր, ատամներ և այլն): Այս հետազոտությունների շարքում առաջնային տեղ, միջինում մոտավորապես 70%, զբաղեցնում են դեպքի վայրում և իրեղեն ապացույցների վրա առկա արյան հետքերի հայտնաբերումն ու ուսումնասիրությունները: Ներկայումս կիրառվում են բարձր զգայունությամբ մի շարք հետազոտություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս հայտնաբերել և հաստատել արյան առկայությունը հետքի հին, լվացված, ինչպես նաև շատ փոքր չափսերի և հագեցվածության պայմաններում: Փորձագետի ձեռքի տակ առկա մեթոդական գրքերն ու ուղեցույցները հնարավորություն են տալիս դրական լուծում գտնել արյան առկայության հաստատման վերաբերյալ, եթե այդպիսին առկա է կամ եղել է ներկայացված իրեղեն ապացույցի վրա: Նշված մեթոդների շարքին են պատկանում նրբաշետ քրոմատոգրաֆիան, միկրոլյումինեսցենտային անալիզը և հետքերի հայտնաբերման մի շարք տեստեր և այլ [1]: Այժմ լայն կիրառություն են գտել արյան առկայությունը հաստատող «Seratec» ֆիրմային արտադրության HemDirect ախտորոշիչ ժապավենները, որոնք զգայուն են մարդու արյան սպիտակուցի (HHb) նկատմամբ: Իրականացվել համեմատական են նշված ժապավենների ուսումնասիրություններ զգայունության արյան 116 և առկայությունը սպեցիֆիկության հաստատող այլ մեթոդների հետ, և ցույց է տրվել, որ այդ տեստը սպիտակուցի նկատմամբ իր զգայունությամբ գերազանցում է մյուս մեթոդներին [2]: Լայնորեն կիրառվում է նաև «Hemo-phan» ախտորոշիչ ժապավենը, որը նույնպես հաստատում է արյան առկայությունը: Աշխատանքի հաջորդ էտապում իրականացվում է արդեն հաստատված արյան տեսակային պատկանելիության որոշումը, քանի որ կենդանիների արյան խմբերը ևս մարդկանց նման տարբերակվում են՝ ըստ արյան ABO իզոշիճաբանական համակարգի: Այս էտապի բացթողումը հանգեցնում է լուրջ սխալների: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում արյան խմբային պատկանելիության որոշումն ըստ ABO իզոշիճաբանական համակարգի, համաձայն որի հնարավոր է որոշել միայն արյան չորս խմբերը, ինչը սակայն շատ հաճախ սպառիչ պատասխան տալ չի կարող այն հարցին՝ արդյոք իրեղեն ապացույցի վրա առկա արյան հետքերը կոնկրետ անձից են առաջացել: Դատական կենսաբանության մեջ կիրառվող մեթոդները այդ հարցին կարող են պատասխանել այնքանով, որ տվյալ հետքը կարող էր առաջանալ և, ենթադրենք, կասկածյալից, և արյան նույն խմբին պատկանող մեկ այլ անձից: Արյան սեռային պատկանելիության հարցին թերևս պատասխանել կարող են հյուսվածքաբանական ուսումնասիրությունները՝ կտրականապես բացառելով մյուս սեռին պատկանելիությունը: Միևնույն ժամանակ փորձագետների տրամադրության տակ գտնվում են ՍանկտՊետերբուրգի շիճուկների և պատվաստանյութերի, ռուսական արյունաբանության կենտրոնի, իսկ այժմ նաև նորագույն գերմանական արտադրության շիճուկների լայն հավաքածու [3], ինչը հնարավորություն է տալիս սեղմել կասկածյալների շրջանակները: Ժամանակակից ձեռքբերումներն այս բնագավառում թույլ են տալիս աշխատել նաև արյան խառը հետքերի հետ, ինչը կարևոր նշանակություն ունի այն դեպքերի ժամանակ, երբ հանցագործության գործիք են հանդիսացել տնտեսության մեջ օգտագործող առարկաները՝ դանակ, կացին և այլն [1]: Դատական կենսաբանության մեջ, ըստ նշանակված հետազոտությունների հաճախականության, երկրորդ տեղ են զբաղեցնում սերմնահյութի, թքի, քրտինքի հետազոտությունները: Մինչ այժմ առավել մեծ դժվարություն էր իրենից ներկայացնում սերմնահյութի առկայության արտադրության հեշտացրել է հաստատումը: Սակայն սերմնահյութի կատարվելիք «Фосфотест»-ը առկայությունը աշխատանքները, և հաստատող իսկ նորագույն «Seratec» տեստը ֆիրմային էականորեն ֆլյուորեսցենտային մանրադիտակները հատուկ կիթերով ներկելու միջոցով, հնարավորություն են տալիս հստակ տարբերակել հետքում առկա սերմնէակներին (սպերմատոզոիդներին)՝ նույնիսկ վերջինիս պոչիկի բացակայության պարագայում: Թքի խմբային պատկանելիության որոշումն ևս իրականացվում է՝ ըստ ABO իզոշիճաբանական համակարգի: Քրտինքը, որպես հետազոտության առարկա, ներկայացվում է հազվադեպ, միայն այնպիսի դեպքերում, երբ հետաքրքրում է մեկ այլ մարդու քրտինքի առկայությունը սպանության գործիք հանդիսացած պարանի, հեռախոսի, և այլ իրերի վրա: Շատ հազվադեպ նշանակվող փորձաքննության տեսակ է մեզի փորձաքննությունը, ինչի իրականացումը չափազանց բարդ է, երբեմն՝ անհնարին: 117 Վերը նշված մարդկային արտադրությունների հայտնաբերման շատ հեշտ, արագ և արդյունավետ իրականացման տարբերակ է «RSID» տեսակի տեստերի կիրառումը՝ նախատեսված արյան, սերմնահեղուկի, թքի և մեզի հայտնաբերման համար [4]: Դատական կենսաբանության բնագավառում իրականացվող թերևս ամենաաշխատատար և ժամանակատար հետազոտությունը մազի հետազոտությունն է: Միևնույն ժամանակ այն հնարավորություն է տալիս պատասխանելու հարցերի՝ հանդիսանում են արդյո՞ք տվյալ թելիկները մազ, թե ոչ, պատկանում են մարդու, թե ոչ, նրանց անջատման մեխանիզմի և ռեգիոնալ պատկանելիության հարցերին: Սակայն այս բնագավառում հեղափոխություն է մտցրել դատական գենետիկան, որը լայնորեն կիրառվում ու առաջընթաց է ապրում ողջ աշխարհում՝ տալով սպառիչ և վերջնական պատասխան վերը առաջադրված գրեթե բոլոր հարցերին: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1].http://www.xn----7sbbfjfdzabsfffmrh6bisin2t.xn--p1ai/metodiceskij-material/po-ekspertize/sudebnojmedicine/sovremennyevozmoznostisudebnojbiologii: [2]. Грезина Н.Ю. Сулейменова Г.М. // Судебно-медицинская экспертиза. — 2011. — №2. — С. 39-41: [3].http://www.ce-immundiagnostika.com/produktliste_e.php#coombs: [4]. http://www.ifi-test.com/rsid/: СОВРЕМЕННЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ И МЕТОДЫ ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В ОБЛАСТИ СУДЕБНОЙ БИОЛОГИИ А.Л. НАВАСАРДЯН, А.Р. ИСААКЯН Национальное Бюро Экспертиз ГНКО, НАН РА В работе представлены краткие описания различных методов и тестов, продемонстрированы и подчеркнуты достоинства и недостатки этих методов, которые широко применяются в сфере современной судебной биологии. Показана важность применяемых методов, способствующих экспертным исследованиям вещественных доказательств на подтверждение или опровержение наличия биологических следов. Ключевые слова: биологические следы, вещественные доказательства, методы. CONTEMPORARY POSSIBILITIES AND METHODS IN THE FIELD OF FORENSIC BIOLOGY A.L. NAVASARDYAN, A.R. ISAHAKYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA It was presented brief description number of methods and tests, demonstrating and emphasizing the advantages and disadvantages of them which are commonly used in forensic biology. These methods are contributed to investigate existence of biological traces in evidence. Key words: biological traces, evidence, methods. 118 НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ КРИМИНАЛИСТИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ ЗВУКОЗАПИСЕЙ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ И.Г. ДОДА Государственное учреждение «Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь», г. Минск, кандидат филологических наук, заместитель начальника Ключевые слова: фоноскопическая экспертиза, научно-методическое обеспечение, научно-исследовательская работа, методические материалы и разработки. Фоноскопическая экспертиза, или иначе, криминалистическая экспертиза звукозаписей (далее – КЭЗ) проводится с целью идентификации дикторов по голосу и звучащей речи, установления дословного содержания текста разговоров, диагностического исследования звукозаписывающих устройств фиксации и носителей информации, классификации природы образования объектов-источников звука окружающей среды, установления признаков монтажа или внесения изменений в фонограмму. В процессе исследования могут быть решены и иные задачи, вытекающие из научно-методических возможностей экспертов и имеющейся в распоряжении экспертного учреждения материально-технической базы. В Республике Беларусь за двадцатилетний период с момента образования фоноскопических экспертных подразделений в различных ведомствах выполнены тысячи судебных экспертиз, подготовлены квалифицированные экспертные кадры, выполнено полутора десятка приоритетных научноисследовательских работ по созданию теоретических основ и практических концепций фоноскопической экспертизы, подготовлен ряд методических материалов по решению отдельных экспертных задач [1]. Неотвратимость наказания и потенциальные возможности КЭЗ позволили в последние годы сократить в несколько раз количество преступлений, связанных с заведомо ложными сообщениями о минировании, другими правонарушениями [2]. Это свидетельствует о формировании и становлении КЭЗ как самостоятельного направления судебно-экспертной деятельности Республики Беларусь, формировании научно-методического фундамента судебной фоноскопической экспертизы. С образованием 1 июля 2013 года Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь значительно расширен и укомплектован штат экспертов-фоноскопистов в территориальных подразделениях государственного органа, совершенствуется до требуемого уровня материально-техническая база экспертных подразделений, организуется непрерывная система обучения, переподготовки и повышения квалификации судебных экспертов. Главной задачей дальнейшего становления КЭЗ, вместе с тем, является обеспечение новейшими методами, научными подходами и методиками исследования принципиально новых объектов экспертизы, совершенствование существующих методических материалов вслед за изменениями технической, информационной и технологической среды производства экспертизы, решением новых экспертных задач. Приоритетной задачей является также разработка современных средств автоматизации отдельных этапов экспертных исследований, в т.ч. сбора и обработки экспериментальных данных, создание специальных электронных баз данных (например, эталонных голосов, звуков (шумов) акустической среды, индивидуализирующих признаков различных моделей звукозаписывающих устройств и т.д.). Практика подтверждает, что в своем развитии КЭЗ постоянно сталкивается со многими проблемами. С одной стороны, это специфичность исследуемых объектов экспертизы, которые в отличие от традиционных криминалистических объектов, появляются и быстро 119 видоизменяются: новые или усовершенствованные форматы цифровой записи, кодирования информации, цифровые средства звукозаписи, компьютерные технологии синтеза, распознавания и изменения характеристик голоса и звучащей речи. С другой стороны, определенным препятствием для быстрого развития перспективных направлений фоноскопической экспертизы является высокая наукоемкость, комплексность и значительная технологичность выполнения экспериментальных и отдельных этапов научных исследований. В Республике Беларусь, несмотря на имеющиеся незначительные трудности, осуществляется постоянная работа по созданию теоретической, практической и методической базы фоноскопической экспертизы путем выполнения соответствующих отраслевых научноисследовательских работ (далее – НИР), в том числе и в государственных научно-технических программах. Использование результатов прикладных НИР, как показывает существующая практика, позволяет не только развивать теорию судебной фоноскопической экспертизы, разрабатывать методики решения частных задач экспертизы, но и позволяет поднимать на качественно новый уровень решение всего комплекса задач в новых условиях развития научнотехнического прогресса. Совместными усилиями научных работников и экспертов-практиков подготовлен ряд собственных методических материалов и иных разработок по решению отдельных идентификационных, классификационных, диагностических и ситуационных задач КЭЗ. В совокупный перечень методических материалов по судебной фоноскопической экспертизе включены: методики [3, 4, 5], методические рекомендации [6, 7], методическое и справочнопрактическое пособия [8, 9]. Методические разработки с 2010 по 2014 гг. внедрены в практику производства фоноскопических экспертиз в соответствующих практических подразделениях Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь и его территориальных органах. Прошедшие апробацию, рассмотренные и одобренные Межведомственным научнометодическим советом в области судебной экспертизы при Государственном комитете судебных экспертиз Республики Беларусь методические разработки включены в локальный электронный ресурс «Реестр методик и иных методических материалов Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь» и рекомендованы к применению при производстве судебных экспертиз и проведении исследований. Помимо методических материалов теоретической направленности научными работниками разработана, создана и зарегистрирована в качестве информационного ресурса автоматизированная база данных (далее – АБД) «Шумы техногенного характера» с фонограммами-образцами звуковых проявлений объектов разнообразной акустической природы в разных режимах их функционирования [10]. Применение АБД позволяет повысить эффективность труда за счет однократного ввода, неограниченного хранения и поиска различных объектов-источников звука, автоматизированного ведения и многократного использования фонограмм-образцов на рабочих местах экспертов. В результате эксперты освобождаются от многочасового поиска недостающих звуковых проявлений объектов окружающей среды, что позволяет направить основные усилия на более полное, комплексное и качественное решение иных экспертных задач, поднять процессы исследования на более высокий качественный уровень. Экспертами-практиками сформирована автономная информационно-справочная база по современным звукозаписывающим устройствам, поступающим на экспертное исследование. Наполнение данными и опытную эксплуатацию данной базы осуществляют эксперты, руководствуясь практическими результатами проведенных исследований. В результате такой работы систематизированы значительные массивы полезной информации по цифровым звукозаписывающим устройствам, их техническим и эксплуатационным характеристикам, функциональным особенностям и отдельным общим и(или) частным индивидуализирующим признакам. Использование информационной базы повышает эффективность практической 120 деятельности экспертов при производстве КЭЗ в части технической диагностики цифровых фонограмм, а также применяется при обучении молодых специалистов и экспертов-стажеров при прохождении специальной подготовки [11]. В результате НИР «Разработать научные основы и программное средство для экспертных оценок тембральных характеристик голоса дикторов на фонограмме» [12] разработано экспериментальное программное средство «Экспертное исследование тембра голоса». Экспериментальные данные подтверждают, что качественные характеристики тембра голоса диктора и их представление в цифровой форме обеспечивают практическую возможность автоматизированного получения совокупности признаков «перцептивного образа» и «цифрового образа» тембра. Это позволяет повысить уровень объективизации тембра голоса диктора, дополняет существующую субъективную оценку тембра голоса объективной формой измерения и представления всего многообразия тембральных характеристик в цифровой количественной форме. Использование предложенного алгоритма и выбор методов формализации исходных данных позволяет с дополнительным использованием инструментального метода с высокой долей вероятности дифференцировать голоса дикторов, имеющих близкую или одинаковую форматную структуру. Разработанные методические средства апробированы в экспертной работе, показана высокая эффективность данного подхода, особенно при анализе коротких и зашумленных фонограмм [13]. Одним из этапов выполнения НИР 2012-2014 гг. «Разработка методических рекомендаций и методик решения задач криминалистической экспертизы звукозаписей в цифровой форме представления» явилось создание электронного справочника судебного эксперта-фоноскописта «Артикуляторная характеристика звуков в составе слов русского языка». Этот информационный ресурс, состоящий из трех взаимодополняющих модулей, служит эксперту-лингвисту аргументированным источником информации об эталонном кодифицированном произношении слов русского языка [14]. В базе данных содержится информация о произношении более 600 слов и около 14 000 их грамматических форм. Для каждой словоформы приводится информация об ее нормативном произношении в виде транскрипционной записи, а также артикуляторная характеристика звуков [15]. В словнике справочника представлена актуальная для фигурантов КЭЗ лексика (т.е. наиболее часто встречаемые в текстах дословного содержания фонограмм лексемы), нуждающаяся в орфоэпическом комментарии в заключении эксперта. Использование справочника при производстве экспертиз способствует более эффективному решению идентификационных задач, поскольку избавляет экспертов от необходимости самостоятельно определять нормативный звуковой состав слов (словоформ), облегчает процесс выявления отклонений в произношении диктором того или иного слова, т.к. данный процесс сведен к обнаружению несоответствия с конкретной нормативной артикуляторной характеристикой аллофона, обеспечивает экспертов единым эталоном для сравнения с ним конкретных речевых реализаций и позволяет уклониться от субъективизма в трактовке понятия нормы, что обеспечивает точное и единообразное описание идентификационных признаков фонетической группы. Резюмируя выше сказанное полагаем, что в современных условиях для улучшения всей системы производства высокотехнологичных видов экспертиз, к которому принадлежит и КЭЗ, на более высокий уровень функционирования, требуется: постоянная разработка специальных прикладных НИР для исследования различных объектов экспертизы, в т.ч. с применением методов теории вероятностей и математической статистики; дальнейшее совершенствование материально-технической базы практических экспертных подразделений и научных учреждений; 121 активное внедрение перспективных научно-методических разработок в экспертную практику; создание и широкое применение в экспертной практике автоматизированных баз знаний и баз данных; организация непрерывного обучения экспертов, в т.ч. новым методам, средствам и методикам производства судебных экспертиз; регулярное проведение научно-практических конференций, семинаров, школ для судебных экспертов и научных работников; аккредитация экспертных фоноскопических лабораторий и подтверждение пригодности методик проведения экспертизы. Только комплексное использование научного, образовательного и методического подходов позволит расширить круг исследуемых объектов и решение новых задач экспертизы, и значительно повысит объективность и обоснованность заключений эксперта-фоноскописта. ЛИТЕРАТУРА 1. Андреева А. Судебной фоноскопической экспертизе в Беларуси – 20 лет // А. Андреева, И. Дода, А. Кирдун // Юстиция Беларуси. – 2014. – № 4 (145). – С. 73-74. 2. Дода И. Состояние и перспективы развития криминалистической экспертизы звукозаписей в Республике Беларусь / И. Дода, А. Кирдун // Криминалистические чтения, посвященные памяти заслуженного юриста Республики Беларусь, доктора юридических наук, профессора Г.И. Грамовича: материалы докл. Междунар. научн.-практ. конф. (Минск, 21 дек. 2012 г.) / М-во внутр. дел Респ. Беларусь, учреждение образования “Акад. М-ва внутр. дел Респ. Беларусь”; редкол.: В.Б. Шабанов (отв. ред.) [и др.]. – Минск, Акад. МВД, 2012. – С. 308. 3. Методика установления дословного содержания текста фонограмм / И. Дода, И. Фетняев, Т. Азарова; ГУ «ЦСЭиК Министерства юстиции Республики Беларусь», ГЭКЦ МВД Республики Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2011. – 36 с. 4. Методика установления степени пригодности фонограмм для проведения идентификации диктора по голосу и звучащей речи методами аудитивного и лингвистического видов анализа / И. Дода, Т. Лапунина, Е. Тригуб; ГУ «ЦСЭиК Министерства юстиции Республики Беларусь», ГЭКЦ МВД Республики Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2012. – 30 с. 5. Методика решения задач классификации и диагностики объектов окружающей среды по их звуковым проявлениям с использованием автоматизированной базы данных / А. Андреева [и др.]; под общ. ред. канд. филол. наук И. Доды; НПЦ Гос. ком. судебных экспертиз Респ. Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2014. – 66 с. 6. Методические рекомендации по проведению фонетического анализа звучащей речи фигурантов криминалистической экспертизы звукозаписей / А. Кирдун, А. Андреева; НПЦ Гос. ком. судебных экспертиз Респ. Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2014. – 155 с. 7. Методические рекомендации решения комплекса задач криминалистической экспертизы звукозаписей в цифровой форме / А. Андреева [и др.]; под общ. ред. канд. филол. наук И. Доды; НПЦ Гос. ком. судебных экспертиз Республики Беларусь», Государственный комитет судебных экспертиз Респ. Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2014. – 87 с. 8. Назначение и производство фонографической экспертизы для идентификации дикторов по голосу и речи: метод. пособие для экспертов, следователей, судей и прокуроров / И. Дода [и др.]; по ред. И. Доды; ГУ “ЦСЭиК Министерства юстиции Республики Беларусь”, ГЭКЦ МВД Республики Беларусь. – Минск: Право и экономика, 2009. – 157 с. 9. Программные документы по использованию автоматизированной базы данных «Шумы техногенного характера» при производстве фонографических экспертиз / К. Егоров [и др.]; ГУ «ЦСЭиК Министерства юстиции Республики Беларусь». – Минск: Право и экономика, 2011. – 31 с. 10. Регистрационное свидетельство № 1981202602 от 16.05.2012 г. с изменениями от 08 апреля 2014 года. 122 11. Дода И. Информационная база средств звукозаписи – источник дополнительных признаков для исследования цифровых фонограмм / И. Дода, Е. Напольских // Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы: сб. науч. тр. / ГУ «Центр судебных экспертиз и криминалистики Министерства юстиции Республики Беларусь»; редкол.: А. Дулов (гл. ред.) и [др.]. – Минск: Право и экономика, 2013. – Вып. 1/33. – С. 134-143. 12. Тематический план работ по научно-техническому обеспечению деятельности органа государственного управления на 2010 год, государственная регистрация темы № 20101214 от 08 июня 2010 года. 13. Егоров К. Количественная оценка тембральных характеристик голосов дикторов при экспертном исследовании речевых фонограмм / К. Егоров, И. Фетняев // Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы: сб. науч. тр. / ГУ «Центр судебных экспертиз и криминалистики Министерства юстиции Республики Беларусь»; редкол.: А. Дулов (гл. ред.) и [др.]. – Минск: Право и экономика, 2009. – Вып. 2/26. – С. 196-207. 14. Регистрационное свидетельство № 1161404270 от 02 октября 2014 года. 15. Словарь [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://sudexpertiza.by/assets/docs/dict/index.php – Дата доступа: 11.05.2015. ՁԱՅՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՐԻՄԻՆԱԼԻՍՏԻԿԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ ԲԵԼԱՌՈՒՍԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ի.Գ. ԴՈԴԱ «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն» պետական հիմնարկ, ք. Մինսկ Ներկայումս Բելառուսի Հանրապետությունում ձայնագրությունների կրիմինալիստիկական փորձաքննության գիտամեթոդական ապահովման վերաբերյալ վերլուծվում է տեղեկատվություն: Ձայնագրային փորձաքննության տեսական և մեթոդական բազայի ձևավորումն իրականացվում է կիրառական գիտահետազոտական աշխատանքների մշտական կատարման ճանապարհով, որոնց արդյունքում ստեղծվում են նոր մեթոդական նյութեր և ծրագրային մշակումներ, որոնք նպաստում են փորձաքննության համակարգի բարելավմանը: Բանալի բառեր` ձայնագրային փորձաքննություն, գիտա-մեթոդական ապահովում, գիտա-հետազոտական աշխատանք, մեթոդական նյութեր և մշակումներ: 123 SCIENTIFIC - METHODICAL PROVISION OF SOUND RECORDINGS CRIMINALISTIC EXPERTISE IN THE REPUBLIC OF BELARUS I.G. DODA “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, candidate of philology, Minsk The article analyzes the information on the current state of scientific and methodological support of forensic recordings in Belarus. Formation of the theoretical and methodological framework phonoscopic examination carried out by the permanent implementation of applied scientific research, in the result of which are being created new teaching materials and software solutions to help improve the system of production. Key words: phonoscope expertise, scientific and methodological support, research work, teaching materials and development. 124 НАУЧНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ВЫСОКОТЕХНОЛОГИЧНЫХ ЭКСПЕРТНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ НА ПРИМЕРЕ СУДЕБНОЭКСПЕРТНОГО ДНК-АНАЛИЗА И.С.ЦЫБОВСКИЙ 1, С.А. КОТОВА 2, В.И. РЫБАКОВА 3, А.О. РЯБЦЕВА 4, Т.В. ЗАБАВСКАЯ 5, Е.А. СПИВАК 6, С. И. ЦЫБОВСКИЙ7 ГУ “Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь”, г. Минск 1 - кандидат биологических наук, ученый секретарь, 2 - кандидат химических наук, заведующая лабораторией, 3 - младший научный сотрудник, 4 - младший научный сотрудник, 5 - научный сотрудник, 6 - научный сотрудник, 7-старший эксперт Ключевые слова: ДНК-анализ, научное информационно-справочное обеспечение. Криминалистический ДНК-анализ за неполные 30 лет – впервые генотипоскопическую экспертизу в качестве доказательства принял британский суд в 1987 году – приобрел черты мировой индустрии и продолжает стремительно развиваться. Прогресс данного экспертного направления определяется не только совершенствованием способов и приемов технической реализации, но и способностью к оперативному восприятию и адаптации к экспертным потребностям прорывов в развитии базовых научных направлений – молекулярной биологии, генетики, а также в технических областях. Научный прогресс в базовых научных направлениях постоянно расширяет возможности современного ДНК-анализа: сегодня для повседневной работы экспертных лабораторий доступны аутосомные и митохондриальных ДНК-маркеры, ДНК-маркеры X- и Y-хромосомы, линейки локусов которых постоянно расширяются. В последние годы появились 12-локусные коммерческие наборы для генотипирования X-хромосомы, активно развивается экспертное применение быстро мутирующих локусов Y-хромосомы (rapidly mutating, RM Y-STRs). Комплексное использование ДНК-маркеров различных типов создает принципиальную возможность решения ранее недоступных экспертных задач. Высокий уровень технологичности современного ДНК-анализа на подсознательном уровне создает впечатление, что производителями специального оборудования и тест-систем для генотипирования решены все проблемные вопросы судебного ДНК-анализа. Приобретение комплекта импортного оборудования и тест-систем, технических руководств и обучение персонала для работы с ними и т.п. автоматически гарантирует доказательную силу полученной информации в судах. Вместе с тем, основу судебно-экспертного исследования составляют методы судебной экспертизы – «система логических и инструментальных операций (способов, приемов) получения данных для решения вопроса, поставленного перед экспертом» [1], которые должны соответствовать ряду специфических требований: научной обоснованности, допустимости к применению и др. В этом контексте каким высокотехнологичным ни было инструментальное обеспечение, оно составляет только техническую часть структуры экспертного метода. Вторую часть судебного метода составляют научные знания: научные знания базовых наук и «специальные научные разработки, проводимые на основе фундаментальных положений базовой науки в интересах конкретной экспертной области с учетом специфики объектов ее исследования» [1]. При этом судебно-экспертный метод создается для собственных научнопрактических исследований в этой науке. Любое экспертное направление для обеспечения объективности, всесторонности и полноты экспертного исследования должно иметь в арсенале полный набор экспертных 125 методов, позволяющих решать поставленные следствием и судом вопросы. В высокотехнологичных областях, таких как ДНК-анализ, для установления объективных свойств исследуемых объектов техническая составляющая имеет огромное значение. Однако вторая сторона объективности – оценочная – в значительной степени зависит от качества специальных знаний эксперта и его методической обеспеченности. Всесторонность и полнота экспертного исследования означает, что эксперт провел исследование «с учетом особенностей конкретных объектов…в необходимых пределах изучил все свойства и признаки объектов и всесторонне их оценил» [1]. Касательно судебно-экспертного ДНК-анализа последний тезис означает, что оценка выявленных объективных свойств исследованных образцов (генотипов) должна быть проведена с учетом этно-расовых и территориальных особенностей местных человеческих сообществ. Этно-расовая вариабельность ДНК-маркеров определяет необходимость существования для экспертных целей референтных (справочных) баз данных. Такие базы данных могут быть созданы только на основе знаний о генетической структуре конкретных этносов, населения конкретной страны. Однако относятся ли такие знания к специальным, входящим в круг обязательных для судебного эксперта, или же эти научные сведения относятся к общенаучным знаниям базовых для данного экспертного направления научных направлений? «При условии определения законодателем судебной экспертизы как базирующейся на научных, технических или иных специальных знаниях…разграничение специальных или иных знаний, не юридических и не принадлежащих к общенаучным знаниям, становится значимым, так как, несмотря на понимание специальных знаний как принадлежащих к области науки, техники, искусства либо ремесла, все же необходимо представить отличия между знаниями судебного эксперта и лица, имеющего сходное профильное полное высшее образование, но не являющимся судебным экспертом» [2]. Действительно, генетический полиморфизм, обеспечивающий высокую доказательственную силу судебно-геномной экспертизе, является фундаментальным природным свойством всего живого на земле. Высокополиморфные маркеры ДНК оказались мощным инструментом [3], с помощью которого можно исследовать многие вопросы родства, развития, взаимодействия человеческих популяций, получать новые данные об эволюции человека и его происхождении, решать вопросы генетического, демографического мониторинга народонаселения и др. Очевидна фундаментальная, общенаучная сущность этих знаний, необходимых и в судебной экспертизе, но не в исходном, а в адаптированном для применения в экспертной практике виде. Для полноценного научного обеспечения новых видов экспертиз налицо необходимость проведения специальных научных разработок в конкретной экспертной области с учетом специфики объектов ее исследования на основе фундаментальных положений базовой науки. В проекции на судебно-геномную экспертизу такие исследования могут быть проведены только криминалистическими научными подразделениями, функционирующими в тесном контакте с судебными экспертами или сочетающими научную и экспертную исследовательскую работу. Цели академической науки состоят в установлении объективных законов действительности, прогнозировании будущего и др. [2], в то время как судебноэкспертное исследование направлено на установление новых либо подтверждение имеющихся фактов, а так же профессиональное объяснение их и оценку в рамках конкретных ситуаций. Различие целей зачастую определяет использование различного инструментария: например, в генетических исследованиях практически не используются аутосомные ДНК-маркеры, поскольку они малоинформативны для решения задач популяционной генетики, в то время как в судебно-экспертных исследованиях подавляющее большинство экспертных вопросов решается как раз на основе аутосомных ДНК-маркеров. 126 Таким образом, высокотехнологичность новых видов экспертиз не отменяет их научное сопровождение. Наоборот, в силу высокого уровня научности основ новых технологий научное информационно-справочное обеспечение таких видов экспертиз должно соответствовать мировому уровню развития науки и вырабатываться с учетом специфики объектов ее исследования в формах, свойственных требованиям, в том числе процессуальным, судебной экспертизы. В судебно-геномной экспертизе референтные (справочные) базы данных ДНКмаркеров для экспертных целей необходимо создавать на основе научных исследований населения своей страны, проводимых в рамках ведомственной науки или совместно с академическими институтами. Такие базы данных должны иметь также методическую составляющую, знание которой, несомненно, входит в круг специальных знаний эксперта. Такой подход реализован в Республике Беларусь при создании научно-методического фундамента судебно-геномной экспертизы (судебно-экспертного ДНК-анализа). Формирование баз данных ДНК-маркеров у населения Беларуси проводилось специалистами Научно-практического центра на основе научных популяционных исследований, основу которых составляли биологические образцы анкетированных представителей титульного этноса – белорусов. В дальнейшем совокупный «образ» белорусов соотносился с «образом» современного населения соответствующего региона. Всего в исследованиях задействованы: - 18 аутосомных маркеров (CSF1PO, TPOX, TH01, vWA, F13B, D3S1358, D19S433, FGA, D5S818, D7S820, D13S317, D16S539, D18S51, D2S1338, D8S1179, D21S11, Penta E, Penta D); - 20 маркеров Y-хромосомы (DYS19, DYS389I, DYS389II, DYS390, DYS391, DYS392, DYS393, DYS385a, DYS385b, DYS437, DYS438, DYS439, DYS448, DYS456, DYS458, DYS635, DYS338, DYS426, DYS460, GATA H4); - 19 маркеров X-хромосомы (DXS7132, DXS7133, DXS7423, DXS7424, DXS8377, DXS8378, DXS9895, DXS10074, DXS10075, DXS10079, DXS10101, DXS10103, DXS10134, DXS10135, DXS10146, DXS10147, DXS10148, GATA172D05, HPRTB); - гипервариабельные регионы ГВС1 и ГВС2 митохондриальной ДНК. Для формировании базы данных аутосомных локусов [4,5] были исследованы 3 массива генотипов: популяционный этнический (1040 образцов); 2550 "семейных" генотипов отцов и матерей, проходивших тест по установлению отцовства и 9626 генотипов “криминалистического” массива из базы генотипов МВД. Статистические тесты на соответствие равновесию Харди-Вайнберга и попарному неравновесию, а также расчеты генетических расстояний и значения уровня популяционной дифференциации FST были проведены с использованием пакетов программных продуктов Arlequin ver. 2.000, GDA1d16c и FSTAT. Гомогенность популяций по частоте встречаемости аллелей была проанализирована с использованием теста χ2, точного теста Фишера и G-теста. Проведенное исследование свидетельствует о высоком уровне подобия исследованных массивов и подтверждает гомогенность распределения аллелей аутосомных ДНК-маркеров во всех исследованных регионах Беларуси. В результате проведения популяционно-генетического анализа указанных массивов данных были получены научные основания для создания единой базы данных, состоящей из “популяционного”, “семейного” и “криминалистического” массивов (n=12346). При сравнительном исследовании частот встречаемости аллелей аутосомных локусов в референтной базе данных Беларуси с табличными значениями частот аллелей у белого населения США, рекомендованных фирмами-производителями наборов для генотипирования Promega и Applied Biosystems к применению в судебной экспертизе, из 15 исследованных локусов достоверные отличия были выявлены в 10 (Promega) и 6 (Applied Biosystems) локусах. Полученные результаты показали целесообразность использования в экспертной практике значений частот встречаемости аллелей из референтной базы данных Беларуси. 127 Суммарный объем исследований 20 ДНК-маркеров Y-хромосомы [6] равен 1465 гаплотипам, из которых 1097 образцов составляют массив «этнические белорусы»; для 368 образцов этническая принадлежность неизвестна. С целью более точной оценки генетической дифференциации проведено также исследование полиморфизма гаплогрупп (9 гаплогрупп), в расчетах использованы сведения о 886 образцах. Оценка генетического разнообразия, частот встречаемости гаплотипов, расчет параметров генетической дифференциации (FST, PhiST, RST), Р-значений и лианеризованных значений FST по Slatkin проводились при помощи программного продукта Arlequin v3.11. Мультимерное шкалирование (MDS) матриц лианеризованных значений FST выполнено при помощи прикладного пакета Statistica v6.0. Генетико-статистическим анализом для массива этнических белорусов показано существование внутренней дифференциации: подмассивы «Северо-Запад» и «Центр-ЮгВосток» статистически достоверно различаются между собой. На основе проведенных исследований база данных гаплотипов Y-хромосомы разделена на подмассивы, при этом имеется возможность поиска как по всему массиву, так и в отдельных подмассивах. Для базы данных ДНК-маркеров митохондриальной ДНК размер итоговой исследованной выборки составил 977 образцов этнических белорусов (в формате ГВС1+ГВС2). При анализе полиморфизма контрольного региона и гаплотипического разнообразия митохондриальной ДНК не учитывались множественные инсерции цитозин-содержащих нуклеотидов в «поли-С» богатых участках, ограниченных позициями 16183-16193 и 303-315. Также не учтена инсерция одного цитозина в позиции 16188, встреченная в одном из образцов. В оценке генетической дифференциации задействованы также сведения о полиморфизме гаплогрупп (12 гаплогрупп, 978 образцов). С целью формирования базы данных ДНК-маркеров X-хромосомы проведено исследование полиморфизма 19 локусов в 789 образцах этнических белорусов [7]. Частоты встречаемости аллелей исследуемых X-STR маркеров были рассчитаны для трех массивов данных: массива женских образцов (n= 425, хромосом 850), массива мужских образцов (n=364, хромосом 364) и суммарного массива образцов (1214 хромосом) этнических белорусов. Частоты гаплотипов для всех четырех групп сцепления Х-хромосомы рассчитаны в формате тест-систем Mentype Argus X-8, Investigator Argus X-12, а также в формате 15 локусов (остальные 4 локуса DXS9895, DXS7424, DXS7133 и GATA172D05 наследуются независимо). Генетико-популяционный анализ выявил статистически значимую дифференциацию западных популяций, что необходимо учитывать в дальнейших исследованиях. Для маркеров X- и Y-хромосомы, аутосомных и митохондриальных ДНК-маркеров разработаны электронные версии референтных баз данных с возможностью проведения автоматического расчета уровня достоверности экспертного вывода. Интернет-доступные базы данных расположены на веб-сайте «Научно-практического центра Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь» (www.dnkexpertiza.org). На основе проведенных исследований разработаны справочно-методические рекомендации «Частоты встречаемости аллелей аутосомных STR- и VNTR-локусов у населения Республики Беларусь для расчета достоверности результатов экспертной идентификации личности и установления биологического родства методами ДНК-анализа» и «Частоты встречаемости аллелей и гаплотипов групп сцепления STR-локусов X-хромосомы у населения Республики Беларусь для вероятностной оценки результатов экспертной идентификации личности и установления биологического родства методами ДНК-анализа». Решением Межведомственного научнометодического совета в области судебной экспертизы при Государственном комитете судебных экспертиз Республики Беларусь данные методические рекомендации для экспертов включены в Реестр судебно-экспертных методик и иных методических материалов Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь. 128 Системная работа Научно-практического центра Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь по формированию научно-методических основ судебногеномной экспертизы позволила создать «национальный» фундамент для отечественного ДНКанализа, поскольку в экспертном производстве задействованы генетические характеристики населения Беларуси, что, несомненно, повышает уровень доверия к заключениям экспертов в судах. При этом были получены также знания фундаментального характера: исследование полиморфизма аутосомных ДНК-маркеров и ДНК-маркеров X-хромосомы проведены специалистами Научно-практического центра впервые в Республике Беларусь и в дальнейшем могут быть только дополнены новыми знаниями. Полученные результаты могут использоваться в генетическом мониторинге народонаселения. С другой стороны, взаимодействие с академической наукой позволило дополнить «экспертные» базы данных сведениями о генотипах национального меньшинства белорусских татар и уникальных микропопуляций белорусов. Развитие ведомственных научных подразделений позволяет успешно создавать необходимое информационно-справочное обеспечение экспертизы с учетом всей специфики объектов исследования и нормативных требований и трансформировать академические знания для целей судебной экспертизы. Более того, накопленный опыт проведения специальных и фундаментальных исследований создает мощную основу для интеграции научного опыта и знаний с перспективой дальнейшего использования в смежных перспективных областях. В настоящее время в Научно-практическом центре проводятся научные исследования ДНКполиморфизма диких животных – объектов незаконной охоты, научные разработки создают основу нового экспертного направления - экспертного ДНК-анализа биологических следов диких животных по делам о незаконной охоте. ЛИТЕРАТУРА 1 . Карлов В. Судебная экспертиза в уголовном процессе Российской Федерации /Карлов В. // – М.: Издательство «Экзамен», 2008. – С. 31-33, С. 112. 2 . Седнев В. Научные и судебно-экспертые исследования / Седнев В. // Криминалистический вестник: Научно-практический сборник / Киев, 2013. – №1 (19) – С.6-14. 3 . Cavalli-Sforza L. The DNA revolution in population genetics / Cavalli-Sforza L. // Trends Genet. – 1998. – Vol. 14, № 2. – P. 60-65. 4 . Zhivotovsky L., Veremeichyk V., Kuzub N., Atramentova L., Udina I., Kotova S., Kartel N., Tsybovsky I. A reference data base on STR allele frequencies in the Belarus population developed from paternity cases / Zhivotovsky L. // Forensic Sci Int Genet. – 2009. – Vol. 3, № 3. – P. e107-e109. 5 . Цыбовский И., Веремейчик В., Крицкая С., Евмененко С., Лобацевич С., Павлюченко А., Картель Н., Животовский Л. Референтная база данных аутосомных ДНК-маркеров: возможности анализа больших массивов генотипов современного населения Беларуси / Цыбовский И. // Докл. HAH Беларуси. – 2009. – Т. 53, № 6. – С. 86-91. 6 . Rebala K., Tsybovsky I., Bogacheva A., Kotova S., Mikulich A., Szczerkowska Z. Forensic analysis of polymorphism and regional stratification of Y-chromosomal microsatellites in Belarus. / Rebala K. // Forensic Sciences International: Genetics – 2011.-Vol.5.- P. e17-e20. 7 . Rebala K., Kotova S., Rybakova I., Zabauskaya T., Shyla A., Spivak A., Tsybovsky I., Szczerkowska Z. Variation of X-STR marker in Belarus within the context of their genetic diversity in Europe / Rebala K. // Forensic Sciences International: Genetics 16 (2015) 105-111. 129 ԲԵԼԱՌՈՒՍԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԲԱՐՁՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ ԴԱՏԱՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԴՆԹ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԻՆԱԿՈՎ Ի.Ս. ՑԻԲՈՎՍԿԻՅ, Ս.Ա. ԿՈՏՈՎԱ, Վ.Ի. ՌԻԲԱԿՈՎԱ, Ա.О. ՌՅԱԲՑԵՎԱ, Տ.Վ. ԶԱԲԱՎՍԿԱՅԱ, Ե.Ա. ՍՊԻՎԱԿ, Ս.Ի. ՑԻԲՈՎՍԿԻՅ «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն» պետական հիմնարկ, ք. Մինսկ Հոդվածում Բելառուսի Հանրապետությունում կատարվող դատափորձագիտական ԴՆԹ հետազոտության օրինակով քննարկվում է գիտահետազոտական նախագծերի նշանակությունը՝ ձևավորման փորձագիտական նպատակով: արժանահավատության Նշվում համար ուղղությունների է, որ նույնիսկ գիտամեթոդական փորձագիտական համաշխարհային հիմքի եզրակացության առևտրային բարձր տեխնոլոգիական արտադրանքը պետք է հարմարեցված լինի ազգային (պատմական, էթնիկ, լեզվաբանական և այլն) առանձնահատկություններին: Բերվում է Բելառուսի Հանրապետության բնակչության համար մշակված ԴՆԹ-մարկերների տվյալների բազաների նկարագրությունը: Բանալի բառեր՝ ԴՆԹ-հետազոտություն, գիտական տեղեկատվական ապահովում: SCIENTIFIC PROVISION OF HI-TECH EXPERT DIRECTIONS ON THE EXAMPLE OF FORENSIC EXPERT DNA ANALYSIS IN REPUBLIC OF BELARUS I.S. TSIBOVSKIY, S.А. КОТОVА, V.I. RYBAKОVА, А.О. RYABCEVA, T.V. ZABAVSKAYA, E.А. SPIVAK, S. I. TSIBOVSKIY “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, Minsk In terms of the forensic DNA analysis in the Republic of Belarus, this article discusses the importance of research projects in the formation of scientific and methodological basis of expert areas. It is noted that, in order to ensure the reliability of an expert finding, even a global high-tech product should be adapted to national (historical, ethnic, linguistic, etc.) features. The article contains the description of the developed reference databases of DNA markers for the population of the Republic of Belarus. Key words: DNA analysis, scientific informative provision. 130 МЕТОДОЛОГИЯ ЭКСПЕРТНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ОТКAЗОВ АВТОМОБИЛЬНЫХ ЭЛЕКТРОЛАМП НАКАЛИВАНИЯ Г.И. ЗАЛУЖНЫЙ 1, А.М. КРИВИЦКИЙ 2, О.Г. ЗАЛУЖНАЯ 3, Е.А. ЗАСИМОВИЧ 4 ГУ “НПЦ Государственного Комитета судебных экспертиз Республики Беларусь”, г. Минск 1 2 к.т.н., вед.науч.сотр., к.т.н., зав. лаб., 3 науч.сотр., 4 мл.науч.сотр. Ключевые слова: автотехническая экспертиза,электролампы, тело накала. Обеспечение результативности экспертного исследования обстоятельств отказа автомобильной светотехники предполагает определенный объем и порядок проведения исследования. Частный подход к проведению экспертного исследования автомобильных электроламп накаливания, в целом, соответствует общепринятой методике по установлению причины отказов деталей транспортных средств. Однако при экспертном решении основного вопроса «горела или нет автомобильная электролампа в момент ее разрушения» имеются определенные особенности [1,2]. Прежде всего, это касается первоочередной задачи исследования по установлению физической сущности или механизма отказа автомобильной электролампы накаливания. В задачу экспертного исследования входит установление многообразных связей между свойствами, структурой, химической активностью находящихся внутри колбы металлических и собственно термодинамическим состоянием вольфрамовой спирали на проводников резистивной стадии отказа автомобильной электролампы. Практическая значимость полученных экспериментальных данных о строении и свойствах металлов и сплавов, находящихся внутри колбы лампы, в решающей мере определяется разнообразием и качеством используемого для исследования оборудования. Существует много разнообразных способов, при помощи которых проводят экспертное исследование отказов автомобильных электроламп. Они могут быть разделены на два вида: к первому относятся методы изучения внешних форм объектов малого размера, ко второму – методы изучения дисперсных объектов, их внутреннего строения, а также тонких деталей грубых структур. Применяемые для изучения вольфрамовых спиралей отдельные методы, как правило, дают результаты, интерпретация которых из-за существующих методических трудностей точного измерения, а также записи данных эксперимента часто бывает неоднозначной. Все это требует комплексного подхода к исследованию обстоятельств отказа автомобильной светотехники, включающего несколько различных прямых методов. При выборе методов исследования следует опираться на материально-техническую базу, которая уже создана в экспертном учреждении или организована с привлечением необходимого оборудования сторонних организаций. Предлагаемая структурная схема проведения исследования автомобильных электроламп накаливания (АЭЛН) принципиально не различается в вариантах, определяющих работу эксперта-автотехника по исследованию деталей транспортных средств [3]. Основные различия заключаются в использовании инструментальных средств решения этих задач и доказательственном значении получаемых при этом результатов. Исследование проводится последовательно (в соответствии со структурной схемой, приведенной на рисунке 1) и определяет общее направление производства автотехнической экспертизы. Цель предварительного экспертного исследования заключается в поиске признаков, указывающих на внешнее проявление и физическую сущность отказа автомобильной электролампы, в обосновании их наличия или отсутствия с применением соответствующих 131 неразрушающих методов исследования. Необходимая для проведения экспертизы информация собирается по следующим основным направлениям: – Изучение внешних форм и состояние поверхности тела накала, электродов как отдельный этап осмотра в целях обнаружения физической сущности отказа электролампы, установление назначения объекта до разрушения; органолептический анализ и инструментальное исследование отдельных деталей лампы накаливания в лабораторных условиях при помощи оптического микроскопа. – Ознакомление с технической документацией на АЭЛН и составление общей характеристики данного объекта (тип, назначение, конструктивные особенности); установление технических характеристик отдельных деталей АЭЛН и определение их технического состояния. – Целенаправленный сбор информации об устройстве и анализ диагностических признаков отказа объекта по результатам исследования отдельных его деталей. Предварительное исследование и накопление информации по этим трем направлениям позволяет смоделировать механизм разрушения исследуемой электролампы транспортного средства. На предварительной стадии исследования отказов электроламп накаливания можно использовать любой инвертированный металлографический микроскоп, который дает возможность получить четкое изображение наблюдаемого объекта при увеличениях от 50 до 200x. Эксперт является самостоятельной процессуальной фигурой, но проводит в рамках экспертизы исследование только тех данных и материалов, которые закреплены в деле и предоставлены ему органом, назначившим экспертизу. Результаты исследования, в форме заключения эксперта, представляют собой источник доказательственной информации. Однако это не означает, что в ходе проведения исследования эксперт не может получать дополнительную исходную информацию, уточнять какие-либо обстоятельства разрушения предоставленного на исследование объекта. Согласно процессуальному законодательству, эксперт вправе ходатайствовать перед органом, назначившим экспертизу, о предоставлении дополнительных сведений, путем направления письменного запроса, сформированного по результатам предварительного исследования исходных материалов. При этом возможно направление ходатайства о разрешении на частичное уничтожение объекта исследования. 132 Экспертное исследование автомобильных электроламп накаливания Объекты исследования и исходная информация об обстоятельствах разрушения АЭЛН Функциональное назначение АЭЛН Анализ исходной информации Ходатайство о предоставлении дополнительных материалов Внешнее проявление отказа Физическая сущность отказа Общая характеристика отказа АЭЛН Ознакомление с технической документацией Изучение внешних форм объектов малого размера методами оптической микроскопии Макро- и микроскопический осмотр отдельных деталей лампы накаливания. Фиксация устойчивых диагностических признаков отказа АЭЛН (макродеформация, излом, окисление или оплавление вольфрамового тела накала) Изучение зон разделения спирали на Создание информационной модели разрушения АЭЛН Формирование предварительных выводов об обстоятельствах отказа АЭЛН Систематизация признаков о характере разрушения тела накала Комплексное исследование механизма разрушения тела накала АЭЛН связанного с окислением и оплавлением Электронномикроскопический анализ дисперсных объектов Микроанализ химического состава фаз на поверхности тела накала и электродов связанного с образованием изломов Электроннофрактографический анализ Иные методы исследования Ходатайство о разрешении на частичное уничтожение объекта Установление механизма разрушения тела накала АЭЛН Изучение материалов, дающих косвенную информацию об обстоятельствах отказа АЭЛН Формирование вывода о состоянии тела накала в момент отказа АЭЛН Рисунок 1. Структурная схема электроламп накаливания экспертного исследования отказов автомобильных 133 Важным этапом последующего исследования является формирование предварительных выводов об обстоятельствах отказа АЭЛН и систематизация признаков о характере разрушения тела накала, которые были установлены на стадии предварительного исследования. Решение данной задачи важно в связи с тем, что, например, разрушение тела накала не всегда связано с окислением поверхности вольфрамовой проволоки, а оплавление ее концов может происходить по двум различным причинам: – оплавление проволоки возникает под воздействием электрической дуги короткого замыкания (КЗ) в месте разрыва цепи вследствие образования излома проволоки (по принципу работы в режиме электросварки металла); – оплавление проволоки возникает в результате перегрузки под действием электрического тока в том месте, где вольфрамовая проволока имеет наименьшее сечение (физический процесс, который сопровождается импульсным перегревом, плавлением, объемным расширением и частичным диспергированием микрообъема жидкого металла). Этап комплексного исследования предусматривает углубленное изучение механизма разрушения тела накала, которое включает несколько прямых методов анализа: электронномикроскопический анализ, рентгеновский дифракционно-дисперсный микроанализ, электроннофрактографический анализ и т. д., в сочетании с изучением материалов, дающих косвенную информацию об обстоятельствах отказа автомобильной электролампы. Для изучения морфологии поверхности исследуемых металлических материалов и проведения электроннофрактографического анализа разрушенных вольфрамовых спиралей используется растровый электронный микроскоп (РЭМ). На схеме обозначена также необходимость в проведении микрорентгеноспектрального анализа (МРСА) состава поверхности проводников. По результатам выполнения каждого этапа рекомендуется оценить значимость полученных результатов и спланировать дальнейшую работу, при необходимости скорректировать ее нужным образом. В частности, некоторые из этапов могут быть подробно детализированы. Например, в рамках комплексного исследования тела накала или его фрагментов, исходя из условий целесообразности и пределов компетенции экспертаавтотехника, следует проводить техническое исследование с привлечением специалиста в области материаловедения. Результаты исследования специалиста-металловеда, оформленные в виде технического заключения или иного документа, могут в дальнейшем использоваться экспертом при проведении общей автотехнической экспертизы. В ходе экспертного исследования следует учитывать всю собранную информацию. При этом необходимо избегать тактической ошибки, заключающейся в установлении только одного или двух признаков, которые укладываются в информационную модель возникновения отказа автомобильной электролампы накаливания. На некоторых автомобилях начиная с 2008 года выпуска установлен бортовой компьютер, который настроен опознавать перегоревшую лампу и выдавать специальный сигнал, указывающий на характер неисправности автомобиля. Компьютер настроен на определённое сопротивление лампы, например, на передних габаритных фонарях стоят лампы W5W, обладающие сопротивлением при напряжении в сети 12В около 28,8 Ом. Когда лампа перегорает, прерывается сопротивление и компьютер выдаёт сигнал, что лампа перегорела. Таким образом, считывая информацию с бортового компьютера автомобиля можно расшифровать сигнал об имеющейся неисправности в наружном освещении и косвенно судить о времени, когда этот отказ электролампы возник. Следует особо подчеркнуть, что при производстве автотехнических экспертиз, касающихся исследования автомобильных электроламп накаливания, эксперты не должны выходить за пределы своей компетенции. Так, в отдельных случаях на вопрос следствия либо суда, горела или нет автомобильная электролампа в момент ДТП, эксперты отвечают: "В 134 момент ДТП автомобильная электролампа (не) горела". Цель в решении данного вопроса следователем и судьей, с одной стороны, и экспертом, с другой, совпадают. Однако такая постановка вопроса несет в себе двойственный характер. С одной стороны, она предусматривает использование специальных знаний в узкой области автотехнической экспертизы, то есть решение данного вопроса не является общедоступным. С другой стороны, вопрос выясняет правовые последствия соблюдения или нарушения водителем технических норм эксплуатации транспортного средства. При правильной постановке вопросов: «Горела или нет автомобильная электролампа в момент разрушения ее колбы?», или «Какой горел свет (ближний или дальний) в момент разрушения колбы автомобильной электролампы?» в большинстве случаев эксперт-автотехник может дать категоричный ответ. В этом случае эксперт не касается причинной связи с ДТП и рассматривает только ее технический аспект, который соответствуют характеру его специальных знаний. ЛИТЕРАТУРА 1 Судебная автотехническая экспертиза. Теоретические основы и методики экспертного исследования при производстве автотехнической экспертизы: пособие для экспертов-автотехников, следователей и судей / под ред. В.А. Иларионова. – М.: ВНИИСЭ, 1980. - Ч. 2. – 491 с. 2 Кузнецов,А.С.Криминалистическоеисследованиеавтомобильных электроламп: метод.пособие для экспертов /А.С. Кузнецов. – М: ВНИИСЭ, 1981. – 28с. 3 Залужная, О.Г. Металловедческие аспекты при исследовании отказа деталей транспортных средств / О.Г. Залужная, Г.И. Залужный //Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы: сб. науч. тр./ ГУ «ЦСиК Министерства юстиции Республики Беларусь». – Минск: Право и экономика, 2009. – Вып. 2/26/ – С.213-217. ԱՎՏՈՄՈԲԻԼԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՇԻԿԱՑՄԱՆ ԼԱՄՊԵՐԻ ԽԱՓԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴՈԼՈԳԻԱ Գ.Ի.ԶԱԼՈՒԺՆԻՅ, Ա.Մ. ԿՐԻՎԻՑԿԻ, Օ.Գ. ԶԱԼՈՒԺՆԱՅԱ, Ե.Ա. ԶԱՍԻՄՈՎԻՉ «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն» պետական հիմնարկ, ք. Մինսկ Հոդվածում դիտարկվում է ավտոմոբիլային լուսատեխնիկայի խափանման հանգամանքների հաստատման համալիր մոտեցման անհրաժեշտության հարցը, որն իր մեջ ներառում է հետազոտության մի քանի տարբեր ուղղակի մեթոդներ: Առաջարկվում է ավտոմոբիլային շիկացման էլեկտրալամպերի փորձագիտական հետազոտության կառուցվածքային սխեմա: Բանալի բառեր՝ ավտոտեխնիկական փորձաքննություն, էլեկտրալամպեր, լուսաշող տարր: 135 METHODOLOGY OF AUTOMOBILE ELECTRIC INCANDESCENT LAMPS FAILURES EXPERT RESEARCH G.I. ZALUJNIY, A.M. KRIVICKIY, О.G. ZALUJNAYA, Е.А. ZASIMOVICH “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, Minsk Complex approach of the cause of failure automotive lighting was considered in article. Several different methods of analysis are also included in the article. It is proposed a structural circuit of incandescent lamp expert study. Key words: auto technical expertise, electric lamps, luminous element. 136 АВТОМАТИЗИРОВАННОЕ РАБОЧЕЕ МЕСТО «ЭКСПЕРТДАКТИЛОСКОПИСТ» И ПОДХОДЫ К ФОРМИРОВАНИЮ МЕТОДИЧЕСКИХ ОСНОВ ЕГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ А.В. ВОДОЛАЗОВ Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь, г. Минск, начальник научного отдела криминалистических исследований Ключевые слова: дактилоскопия, автоматизация, методика, алгоритмизация. Следы-отображения папиллярных узоров кожи одними из первых привлекли внимание криминалистов. Их специфические свойства, выявленные в процессе изучения, послужили основанием для возникновения самостоятельного направления научных исследований – дактилоскопии. С момента своего возникновения и до настоящего времени, метод дактилоскопической идентификации остается одним из наиболее востребованных в деятельности по противодействию преступности. По современным научным представлениям в структуре дактилоскопии имеются следующие разделы: 1) Понятие дактилоскопии – включающий термины понятийного аппарата, основные положения о строения и развитии гребешковой кожи, определение перечня криминалистических задач дактилоскопии, круг вопросов разрешаемых судебнодактилоскопической экспертизой и др.; 2) Классификация папиллярных узоров – представляющий собой систематизированное описание типов и видов узоров, их особенностей; 3) Механизм следообразования – рассматривающий динамику и кинематику процесса образования следов: наслоения, отслоения, окрашенных и потожировых следов в процессе касания, нажима, захвата; 4) Теория и практика идентификационного исследования узоров – посвященная вопросам методики проведения дактилоскопических исследований, в рамках производства судебнодактилоскопической экспертизы; 5) Техника выявления, фиксации и изъятия следов рук – содержащая научно обоснованные и апробированные практикой, методики и рекомендации по использованию физических, химических и комбинированных методов, а также применение специальных технических средств в целях выявления, фиксации и изъятия следов рук в процессе проведения осмотров и иных процессуальных действий; 6) Дактилоскопическая регистрация [1]. Каждый из разделов сформирован многолетней экспертной практикой и множеством научных исследований: диссертациями, монографиями, пособиями, учебниками, научными статьями, выступлениями на конференциях и т.д. Как и другие науки, криминалистика в общем и дактилоскопия в частности продолжает развиваться. На смену решаемым проблемам приходят новые, появление которых обусловлено развитием техники и технологии, общества и права, результатами научных исследований как в ней самой, так и в других науках. Развитие в каждом из разделов неизбежно приводит к накоплению все большего объема информации, которая еще более интенсифицируется с наступлением эры компьютерных технологии и глобальных сетей. Закономерным следствием такого пути развития выступает стремление к дифференциации научного знания внутри дактилоскопии. В качестве иллюстрациями этого явления, можно привести дактилоскопическую регистрацию. Ряд ученых выдвигают тезис о необходимости выделения дактилоскопической регистрации в 137 самостоятельное направление. Например, Р.С. Белкин обосновывает эту мысль на основании анализа сущности процесса идентификации проводимой в процессе судебнодактилоскопической экспертизы и идентификации на основании использования регистрационных дактилоскопических систем [2]. С.С. Самищенко, схожим образом анализирует термины «идентификация человека» и «установление личности человека» (по его мнению «идентификация человека» является результатом судебно-дактилоскопической экспертизы, тогда как «установление личности» - результат работы с дактилоскопической регистрационной системой) [1]. Обоснованной в этой связи выглядит мысль, высказанная Л.Г. Эджубовым и Ш.Н. Хазиевым о том, что «на современном этапе дактилоскопия это несколько взаимосвязанных одним объектом наука с самостоятельными задачами». Ими было предложено дифференцировать дактилоскопию на «регистрационную» и «идентификационную», а «идентификационную», в свою очередь, разделить на: - разработку методов обнаружения, фиксации, изъятия и использования следов папиллярных узоров; - разработка научных обоснований для определения идентификационной значимости отдельных частных признаков и их общей совокупности в следе [3]. Однако закономерности развития науки предполагают, кроме прочего, наличие не только процесса дифференциации, но и связанного с ним, протекающего параллельно, процесса интеграции научных знаний. Обоснованием для синтеза научных знаний в дактилоскопии может выступить мысль высказанная Л.Г. Эджубовым о необходимости пересмотра отраслей криминалистики «по истечении некоторого времени» с целью обобщения достигнутых научных достижений [4]. Практическая реализация синтеза будет направлена на обобщение всех научных достижений и практических результатов с целью преодоления проблем судебнойдактилоскопии и поднятия ее на качественно новый уровень, соответствующий современному уровню развития общества. Для очерчивания направления синтеза в дактилоскопии предлагается рассмотреть ее с несколько видоизмененной структурой в виде четырех направлений развития: 1. Научное направление – в нем происходит разработка новых и совершенствование уже имеющихся научных теорий о свойствах папиллярных узоров, потожирового вещества, значении идентификационных и диагностических признаков, поиск направлений для проведения комплексных исследований объектов дактилоскопической экспертизы; 2. Техническое направление – в котором происходит разработка новых и совершенствование имеющихся физических, химических и комплексных методов выявления, фиксации и изъятия видимых, слабовидимых и невидимых следов рук с различных поверхностей, в различных условиях, а также разработка и адаптация инструментов, приборов, оборудования, программных и компьютерных средств для проведения практических исследований конкретных следов; 3. Направление дактилоскопической регистрации – суть которого в разработке и совершенствовании регистрационных систем, прежде всего автоматизированных, с целью повышения эффективности их работы и расширения функционального наполнения; 4. Методическое направление – занимающее центральное место в предлагаемой схеме направление, в силу того, что его цель создать эффективные механизмы внедрения в практическую деятельность достижений остальных направления развития, обеспечить надежную обратную связь между наукой и практикой, способствовать совершенствованию методики проведения судебно-дактилоскопической экспертизы путем повышения ее эффективности и объективности. Каждое из этих направлений достаточно динамично развивалось на протяжении всей истории использования дактилоскопии для расследования преступлений. Объем знаний, объективным выражением которых являются различные публикации и нормативные акты, 138 постоянно возрастает, что наряду с очевидными положительными результатами приводит и к некоторым негативным последствиям. Прежде всего, это относится к собственно объему информации, рассредоточенной по различным источникам, а также некоторая противоречивость сведений, рекомендаций, содержания методик. Степень противоречивости может быть не слишком явной с научной и экспертной точек зрения, но с точки зрения уголовного процесса, и конкретнее процесса оценки доказательств в суде, в условиях состязательности, даже незначительные противоречия и разночтения могут быть причинами негативных факторов, оказывающих влияние на оценку заключения эксперта в суде. Например, различные подходы к содержанию и объему стадии раздельного исследования судебнодактилоскопической экспертизы, критерии оценки различных форм выводов экспертов, процесс выбора методики выявления, фиксации и изъятия следов рук, соотношение качественной и количественной оценки выявленных в процессе экспертного исследования частных признаков и прочее – значительно затрудняют обязательную критическую оценку заключения эксперта, как одного из источников доказательств. Положение усугубляется тем, что такую оценку должны проводить, как правило, не специалисты (суд, следователь, адвокат и т.д.). Эффективное функционирование любого общественного института в современном мире не возможно без использования компьютерных и сетевых технологий. Судебнодактилоскопическая экспертиза не могла быть исключением из всеобщего процесса компьютеризации. В регистрационном направлении развития компьютерная техника и технологии успешно используются уже несколько десятков лет. В практике производства судебных экспертиз компьютер является средством обработки цифровых изображений следов, набора текста, формирования фототаблиц, выведения информации на печать, ведения регистрационных журналов и т.п. Идея о возможности и необходимости расширения сферы применения персональных компьютеров в судебно-дактилоскопической экспертизе за счет их использования для проведения подлинно исследовательской работы возникла достаточно давно. Наиболее заметной работой в этом направлении стала разработка Л.Г. Эджубовым и В.Н.Елисеевым системы «ДАКТОЭКС» [4]. Разработчики «ДАКТОЭКС» уже на стадии формулирования задания пришли к выводу, что решение задач дактилоскопической регистрации и судебно-дактилоскопической экспертизы может быть рассмотрено в плоскости создания некой единой регистрационноэкспертной системы. Созданная ими система, имела модульную структуру, в которую вошли: 1) основной модуль, моделирующий этапы экспертного исследования (ввод и обработка информации, поиск данных в базе); 2) модуль, отвечающий за математические процедуры идентификации или дифференциации следов и отпечатков; 3) модуль автоматического подсчета количества эталонных отрезков в следе папиллярного узора (общая длина линий, выраженная через количество отрезков длиной в 4 мм). 4) модуль, предназначенный для автоматического составления текста экспертного заключения и иллюстративных таблиц к нему; 5) справочный модуль с графическим описанием предметов, на которых наиболее часто встречаются следы рук; 6) модуль с описанием методических указаний по выявлению, фиксации и изъятию папиллярных следов на местах происшествий и в лабораторных условиях; 7) модуль с основными литературными сведениями о дактилоскопии; 8) управляющий модуль, обеспечивающий возможность работы в системе ДАКТОЭКС. 139 На основании описания работы по созданию системы «ДАКТОЭКС», коллективом сотрудников научно-практического центра Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь (далее – НПЦ), была предпринята попытка создания собственной системы подобного рода - автоматизированного рабочего места «Эксперт-дактилоскопист» [5]. С учетом сложившейся в Республике Беларусь экспертной практики и изменений, произошедших в сфере судебной экспертизы после создания централизованной системы государственных органов в рамках Государственный комитет судебных экспертиз Республики Беларусь, при создании АРМ в первую очередь преследовались цели: - унификация и совершенствование методики проведения судебно-дактилоскопической экспертизы; - повышение наглядности заключений экспертов для обеспечения возможности более глубокой их критической оценки судом и другими участниками уголовного-процесса. В структуре АРМ «Эксперт-дактилоскопист» были созданы два блока, предназначенные для хранения цифровых изображений следов рук, изъятых при проведении процессуальных действий и оттисков рук, представляемых на стандартных бланках дактилокарт, в качестве образцов для проведения сравнительного исследования. Цифровые изображения форматов bmp, jpg, tiff могут вноситься в АРМ с любого носителя информации, либо экспортироваться непосредственно с устройств получения цифровых изображений (например, сканеров). Каждое введенное в АРМ изображение снабжается карточкой-анкетой, в которой указывается описательная информация. АРМ снабжен всеми необходимыми средствами графической обработки цифровых изображений: изменения контраста, яркости, гаммы, насыщенности, освещенности, сглаженности, четкости изображения, инструменты для его вращения, инверсии цветов и прочего. Следует отметить, что применение к изображениям любой из описанной выше функций редактора, не влечет за собой необратимые изменения в исходном (эталонном) цифровом изображении. Последнее сохраняется в неизменном виде. При вводе в АРМ цифровых изображений дактилокарт активируется программный алгоритм автоматического расставления стробов, в результате которого определяются границы каждого из 10 пальцев на изображении дактилокарты, после чего они вносятся в соответствующие наименованию пальца ячейки. Далее, на основании математических функций обработки полутоновых изображений, АРМ определяет наличие интегральных характеристик – центра узора и дельты. На основании полученных результатов пользователю предлагается вариант автоматического определения вида папиллярного узора: завитковый, дуговой или петлевой (ульнарный или радиальный). При этом на изображении указывается не только локализация интегрального признака, но и направление сформировавших его потоков папиллярных линий. В случаях, когда информации для определения вида папиллярного узора не достаточно, АРМ автоматически отмечает след, как след с неизвестным видом папиллярного узора. Следующим этапов является автоматическое выделение частных признаков папиллярного узора. Выделяются частные признаки: начало/окончание и слияние/разветвление папиллярной линии. Выделение частных признаков во всех оттисках пальцев рук, зафиксированных на дактилокарте, производится автоматически, после стробирования. Автоматизация этого процесса значительно сокращает время создания предварительной разработки следа, необходимой для оценки пригодности следа для проведения сравнительного исследования. Основной же функцией АРМ «Эксперта-Дактилоскописта» является проведение сравнительного исследования следов пальцев рук. Перед началом сравнения пользователь отбирает из базы изображения интересующих его следов. Общее количество сравниваемых следов не ограничено. Из отобранных следов АРМ автоматически формирует пары сравнения 140 по принципу «каждый с каждым». В режиме «Сравнение отпечатков» экран АРМ делится на два окна, в которых отображаются сравниваемые изображения. При этом на основании специальных алгоритмов происходит автоматически поворот изображений на угол, обеспечивающий максимальную степень их соответствия друг другу, а также приводит изображения к одному масштабу. В этом режиме также доступны различные фильтры визуальной коррекции цифровых изображений, которые можно применить ко всему изображению или к отдельному его участку. Результаты проведенного автоматического сравнения могут быть выведены на экран в виде отметок совпадающих признаков или отметок различающихся признаков, либо обе группы признаков одновременно. Нажатие на точку центрирует на ней «контур», и синхронно выделяет соответствующую ей точку на втором изображении. Эта функция, позволяет упростить поиск деталей папиллярного узора. В этом режиме в распоряжении пользователя также имеются инструменты для проведения исследований общих признаков следа. В частности, измерение общего размера; измерение ширины папиллярных линий и (или) промежутков между ними; измерение угловых величин; измерение расстояния между центром узора и дельтой, как в абсолютной величине (измеряется в мм), так и в относительной (определяется через количество папиллярных линий); подсчет плотности папиллярных линий в определенном участке узора; измерение площади замкнутой фигуры, образуемой прямыми проведенными между выбранными пользователем частными признаками; измерение расстояний между группой точек для определения их взаиморасположения; автоматический подсчет общего количества частных признаков в следе. Результаты сравнения заносятся в стандартный бланк фототаблицы, готовый к выведению на печать. Содержание и структура бланка, в случае необходимости, может быть изменена экспертом. Изображения сравниваемых следов и контрольных снимков располагаются на листе в соответствии с правилами, предъявляемыми к фототаблице судебнодактилоскопической экспертизы. Разметка частных признаков на двух изображениях происходит автоматически, однако эксперт сохраняет за собой право добавить, убрать, либо переместить некоторые из отмеченных признаков. Результаты проведенных с помощью инструментов АРМ исследований заносятся в таблицу, также расположенную на бланке соответствующем требованиям, предъявляемым к документам, использующимся в качестве приложений к заключению эксперта. Табличная форма значительно повышает наглядность проведенного дактилоскопического исследования. Структура и принципы построения, положенные в основу описанного АРМ, дают возможность их дальнейшего совершенствования, в частности путем расширения его функций. Предполагается, что добавление новых функций будет происходить путем создания и подключения отдельных дополнительных модулей к основному программному ядру АРМ. По мнению создателей, АРМ, вне зависимости от степени его технического совершенства, является лишь инструментом. Эффективность его применения на практике зависит от разработки методики его использования. Наиболее органичной формой такой методики, с учетом заявленных целей создания АРМ, видится методика производства судебнодактилоскопической экспертизы, основанная на специально разработанных алгоритмах. Алгоритмы, в свою очередь, должны учитывать все существующие подходы к порядку, целям и задачам, средствам и объему исследований как во всей судебно-дактилоскопической экспертизе в целом, так и на отдельных ее этапах. Алгоритмизированная методика упрощает адаптацию с компьютерными программами, каковой, по сути, является АРМ. Кроме этого, процесс ее создания будет основан на обобщении и систематизации совокупности знаний накопленных в дактилоскопии. В структуре алгоритмизированной методики ярко выражена последовательность этапов. Ее использование предполагает, как правило, строгое следование предписанному алгоритму 141 проведения исследования. В тоже время, учитывая невозможность учесть все разнообразие экспертных ситуаций, создаваемая в НПЦ методика не требует обязательного выполнения каждого этапа. Решение о реализации конкретного этапа (алгоритма) принимается экспертом самостоятельно, тем самым сохраняя научный характер экспертного исследования, не стесненного рамками излишне детальной регламентации. Основной принцип создания алгоритмизированной методики сводится к отражению в заключение эксперта каждого этапа исследования, вне зависимости от фактического его выполнения. Результатом такого подхода должно стать формирование такого заключения эксперта, которое бы наглядно отражало весь ход экспертного исследования, способствовало бы формированию у третьих лиц понимания максимального, гипотетически возможного объема исследования такого объекта, как следы рук. Алгоритмизированная методика - путь к созданию наглядной картины какие методы, для чего и на какой стадии экспертного исследования были применены экспертом, а какие не применялись. Соответственно, предполагается указание причин, по которым эксперт реализовал одни алгоритмы и проигнорировал другие. Форма указания таких причин может быть, как письменной, прямо в тексте заключения, так и устной при допросе эксперта. Для успешного достижения целей настоящей работы, необходима реализация комплексного подхода, включающего в себя дальнейшее совершенствование разработанного АРМ «Эксперт-Дактилоскопист» и алгоритмизированной методики, их адаптация на основании результатов проведения экспериментальных экспертиз. Совместное использование при проведении судебно-дактилоскопических экспертиз АРМ и алгоритмизированной методики будет способствовать: - проведению детального исследования объектов дактилоскопической экспертизы, в стремлении к максимальному, гипотетическому, пределу, ограниченному перечнем алгоритмов; - объективизации процесса критической оценки проведенного исследования участниками уголовного процесса; - повышению эффективности подготовки новых экспертов; - обобщению и систематизации дактилоскопических знаний; - повышению наглядности заключений экспертов, за счет возможности формирования дополнительных приложений с результатами проведенных исследований в табличной форме; - формированию базы для определения направлений дальнейших направлений развития дактилоскопии, анализа и обобщения экспертной практики. ЛИТЕРАТУРА 1. Самищенко С.С. Современная дактилоскопия: проблемы и тенденции развития // Монография. - М.: Академия управления МВД России, 2002. 456 стр. 2. Белкин Р.С. Курс криминалистики. - М., 1997. Т. 2. С. 280. 3. Хазиев, Ш.Н. Современные проблемы идентификационной и регистрационной дактилоскопии. Папиллярные узоры: идентификация и определение характеристик личности (дактилоскопия и дерматоглифика) / Ш.Н. Хазиев, Л.Г. Эджубов. - М., 2002. - С. 178 - 203. 4. Статистическая дактилоскопия // под ред. Л.Г. Эджубов. Изд.: Городец. 1999г. 184с. С.2. 5. Автоматизированное рабочее место эксперта-дактилоскописта // Водолазов А.В., Завгороднев С.М., Лысянный Ю.Ю., Ревинский В.В., Сиверский Ф.А. / Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы №2 (34) - 2013 - С.199-204. 142 «ՓՈՐՁԱԳԵՏ-ԴԱԿՏԻԼՈՍԿՈՊԻՍՏ» ԱՎՏՈՄԱՏԱՑՎԱԾ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՏԵՂԸ ԵՎ ԴՐԱ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸ Ա.Վ. ՎՈԴՈԼԱԶՈՎ Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն, ք. Մինսկ Հոդվածում նկարագրված է փորձագետ-դակտիլոսկոպիստի ավտոմատացված աշխատանքային տեղի կառուցվածքը և ֆունկցիոնալ հագեցվածությունը, որը ստեղծվել է Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոնում: Դիտարկված է դրա հիման վրա դատադակտիլոսկոպիական փորձաքննությունների իրականացման ալգորիթմացված մեթոդիկայի ստեղծման հնարավորությունը: Բանալի բառեր` դակտիլոսկոպիա, ավտոմատացում, մեթոդիկա, ալգորիթմացում: THE AUTOMATED WORKPLACE "EXPERT-DACTYLOSCOPIST" AND APPROACHES TO FORMATION OF ITS APPLICATION METHODICAL BASES A.V. VODOLAZOV Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus, Minsk The article describes the structure and functional automated workplace fingertips examiner, was created by the Scientific and Practical Center of Forensic Expertise of the Committee State of the Republic of Belarus. The possibility of forensic fingerprint expertise algorithmic techniques creation on its base is discussed. Key words: dactyloscopy, automation, methodology, algorithmization. 143 ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ РУКОПИСЕЙ С ЦЕЛЬЮ УСТАНОВЛЕНИЯ ВЛИЯНИЯ НАРКОТИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ ПИШУЩЕГО НА ПОЧЕРК А. А. КУПРИЯНОВА 1, Н.В. МАНИЛКИН 2, Е.Л. СЕДОВА 3 ГУ ”Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь”, г. Минск 1 кандидат юридических наук, ведущий научный, сотрудник, 2 старший научный сотрудник, 3научный сотрудник Ключевые слова: диагностические признаки почерка, необычное состояние исполнителя рукописи, наркотическая абстиненция. При распознавании причин, влияющих на процесс письма, необходимыми являются изучение механизма воздействия «сбивающего» фактора, приводящего к нарушению письменно-двигательного навыка, и наблюдение изменений, происходящих в диагностических признаках почерка [1]. Сложность диагностического исследования рукописей лиц, находящихся в наркотическом состоянии, обусловлена тем, что наркотические вещества весьма разнообразны по своему химическому составу и фармакологическому действию. Наркотики подразделяются на группы в зависимости от их воздействия на организм человека. Достаточно часто применяется классификация наркотиков на три группы: депрессанты (снотворные, седативные средства, опиаты), стимуляторы (амфетамины, кокаин) и галлюциногены (мескалин, ЛСД). В медицинской практике используется классификация наркотических веществ, соответственно вызываемым психическим расстройствам: алкоголь, опиаты (опиоиды), каннабиноиды, стимуляторы, снотворные и седативные средства, галлюциногены, токсические летучие вещества [2]. В основу наиболее общего разделения наркотических веществ положено их влияние на центральную нервную систему, приводящее к торможению или возбуждению нервных процессов. К воздействию первой группы наркотических веществ (к ней относят опиаты, седативные вещества, снотворные) более чувствительна кора головного мозга, вследствие чего тормозные эффекты преобладают над возбудительными. Наркотические вещества второй группы оказывают воздействие преимущественно на базальные и стволовые области головного мозга, что вызывает усиление процессов возбуждения. Наркотические вещества этой группы оказывают на человека психостимулирующее действие. Употребление наркотических веществ патологически влияет на психику и приводит к различным нарушениям сознания, познавательной способности, восприятия, суждения, эмоционального состояния, поведения, других психофизиологических функций и реакций. Диагностические признаки изменения психического состояния и сомато-вегетативные нарушения, характерные для разных видов наркотиков, применяются клиницистами для дифференциального диагноза при острой и хронической интоксикации [2, 3]. С позиций судебного почерковедения следует выделить два необычных состояния человека, вызываемых употреблением наркотических веществ: опьянение и абстиненция. Наркотическое опьянение (интоксикация) – это состояние, возникающее непосредственно после приема наркотических средств. Синдром наркотического опьянения состоит из психических и соматических симптомов, меняющихся во времени, различных в начале, апогее и на спаде интоксикации. Острая интоксикация сопровождается расстройствами 144 сознания, когнитивных функций, восприятия, эмоций и поведения. В ряде случаев наблюдаются заторможенность психомоторных реакций, появляются расстройства координации. В наркотической интоксикации опьяневший не может выполнять точные действия, характерно мелкое дрожание пальцев рук. Но нарушения координации при наркотическом опьянении может и не быть. Наоборот могут наблюдаться такие изменения как ускоренное мышление, быстрая и внятная речь, повышенная двигательная активность. Наркологи указывают, что существенную роль для диагностики наркотического опьянения имеет изучение двигательной сферы обследуемого. Первоначально они оценивают общее состояние моторики, отмечают усиление или ослабление двигательной активности. При оценке координации движений отмечают плавность, замедленность или быстроту движений, размашистость, резкость, неточность и несоразмерность движений, затруднение в поддержании позы. Другим необычным состоянием, обусловленным употреблением наркотиков, является наркотическая абстиненция (абстинентный синдром), которая возникает, когда организм человека уже не может нормально функционировать без наркотических веществ. В этом состоянии у наркозависимых лиц преобладает тоскливое, подавленное настроение, слабость. В то же время они могут быть раздражительны, агрессивны, испытывать беспричинные эмоции тревоги, страха, и злобы. Общим проявлением абстинентного синдрома для всех форм наркомании является патологическое влечение к наркотику и психомоторное возбуждение, которое снижается по мере снижения абстиненции. Особенно выражена наркотическая абстиненция у опийных наркоманов, которая проявляется так называемой ломкой. В большинстве случаев, психические, соматические и поведенческие проявления состояния абстиненции противоположны состоянию наркотической интоксикации. у пишущего необычных психофизиологических состояний, Возникновение обусловленных употреблением наркотиков, влияет на сложную психофизиологическую функцию письма, в связи с этим нарушается письменно-двигательный навык и диагностические признаки почерка трансформируются. На данный факт обратили внимание наркологи, которые отмечают изменение почерка как один из диагностических признаков наркотического состояния [3]. В настоящее время достаточно широко распространено злоупотребление кустарно обработанными препаратами опия, морфием, кодеином, промедолом, метадоном, героином и другими опиатами. Поэтому в поле зрения криминалистов и наркологов довольно часто попадают лица c зависимостью от данной группы наркотиков. Указанное обстоятельство позволило нам отобрать образцы рукописей, выполненных опийными наркоманами в различных состояниях. В экспериментальном исследовании изучалось влияние на характеристики почерка наркотических веществ опиатной группы. Цель исследования: выявить закономерности изменений в почерке в зависимости от наркотического состояния исполнителя рукописи. Эксперимент проводился в целях получения массива данных «наркотическое состояние – признаки почерка» для последующего исследования и анализа рукописных текстов, статистической обработки и выделения диагностических признаков почерка. Исследование состояло из двух этапов. На первом этапе изучались рукописи лиц, находящихся в состоянии наркотической абстиненции в условиях проведения процедуры детоксикации на базе стационара. На втором этапе исследовались рукописи лиц, выполненные под влиянием наркотического средства – метадона в условиях заместительной терапии метадоном. Исследование закономерных связей «наркотическое состояние – почерк» и выявление информативных диагностических признаков является предпосылкой для создания научнометодических основ диагностики необычного психофизиологического состояния исполнителя рукописи, обусловленного влиянием наркотических веществ. 145 Для исследования письма лиц в наркотическом состоянии абстиненции и выделения признаков почерка, связанных с данным состоянием необходимо исследовать рукописные тексты, выполненные в различное время, поэтому отбор рукописей проводился двукратно с промежутком во времени 5 – 7 суток. В случае заместительной терапии метадоном повторное выполнение рукописей проводилось через несколько часов после приема метадона. В результате были отобраны рукописи, выполненные лицами в возрасте 19 – 40 лет, находящимися в состоянии наркотической абстиненции и проходящими детоксикацию в наркологической клинике. Выборка составила 99 человек. В целях установления характера изменений почерка, проявляющихся при воздействии наркотического вещества метадона, проведен отбор рукописей лиц в возрасте 25 – 39 лет, находящихся в условиях заместительной метадоновой терапии. Выборка составила 50 человек. Исследование, обработка и анализ рукописных материалов, осуществлялись традиционно. Обработка рукописей производилась на качественно-описательном уровне, исследование рукописного текста и оценка признаков почерка выполнялись визуально. Результаты обработки почерка первого этапа исследования были подвергнуты статистическому анализу. Дополнительно проводилось изучение связей «почерк – наркотическое состояние» путем сравнения рукописей, выполненных наркоманами и лицами группы нормы, отобранными в предыдущих исследованиях. Обработка проводилась раздельно на мужской и женской выборках. Сравнение рукописей, выполненных наркозависимыми лицами при поступлении в стационар и при выписке, показало, что трансформации произошли в почерке у каждого исполнителя рукописи, причем изменения в признаках почерка носят разнонаправленный характер. В рукописях некоторых исполнителей проявления признаков необычности в письме увеличились, у других – уменьшились. По-видимому, выраженность наркотической абстиненции обследованных лиц оказалась разной, что может быть объяснено как разницей во времени последнего приема наркотика, так и разным «стажем» наркотической зависимости. Ниже представлены изображения рукописных текстов, выполненных опийными наркоманами в момент поступления в стационар до начала лечения и через несколько дней после детоксикации. Рисунок 1 – Рукописные тексты, выполненные наркозависимым лицом (мужская выборка) а) до б) после 146 Рисунок 2 – Рукописные тексты, выполненные наркозависимым лицом (женская выборка) а) до б) после Сравнение рукописных текстов лиц, употребляющих метадон, также показало наличие изменений в диагностических признаках почерка. Под воздействием терапевтической дозы метадона снимаются проявления наркотической абстиненции, улучшается психофизиологическое состояние пишущего, вследствие чего происходят следующие трансформации в почерке: повышается координация движений первой и второй группы, увеличивается связность, упрощается строение почерка, нажим становится более дифференцированным, наблюдаются изменения и в ряде других признаков почерка. Почерк становится более четким, разборчивым. На основании сравнения почерка лиц, находящихся в наркотическом состоянии абстиненции, с почерком лиц, относящихся к выборке нормы, выделены устойчивые различия в почерке, которые проявились в одинаковой тенденции, как в мужских, так и в женских рукописях. Почерки наркозависимых лиц в состоянии абстиненции характеризуются снижением выработанности движений, наличием нарушений координации движений первой группы, снижением темпа письма, уменьшением связности, нарушением координации движений второй группы в виде неравномерности размера и наклона в пределах слова, неравномерности расстановки букв, большим размером полей с преобладанием вогнутой и ломаной их конфигурации, малым размером красной строки, наличием извилистых форм линии письма в строке и слове, наличием дуговых форм движений при выполнении заключительных штрихов в слове, наличием исправлений и печатных вариантов букв. Полученные результаты имеют теоретическое и практическое значение для установления причин необычности письма, обусловленных необычным состоянием исполнителя рукописи, и будут использованы при разработке методических материалов для экспертов-почерковедов. 147 Планируется продолжить экспериментальные исследования и изучить влияние употребления наркотических веществ психостимулирующего действия на почерк. ЛИТЕРАТУРА 1. Куприянова, А.А. Методика решения судебно-почерковедческих диагностических задач / А.А. Куприянова; Гос. учреждение Рос. федер. центр судебной экспертизы при Минюсте России. – М.: Наука, 2006. – 64 с. 2. Наркология: национальное руководство / Под. ред. Н.Н. Иванца, И.П. Анохиной, М.А. Винниковой. – М.: Гэотар – Медиа, 2008. – 720 с. 3. Пятницкая, И.Н. Общая и частная наркология: Руководство для врачей / И.Н. Пятницкая. – М.: Медицина, 2008. – 640 с. ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՁԵՌԱԳՐԻ ՎՐԱ ԳՐԱՌՈՒՄ ԿԱՏԱՐՈՂԻ ԿՈՂՄԻՑ ԹՄՐԱՄԻՋՈՑ ՕԳՏԱԳՈՐԾԱԾ ԼԻՆԵԼՈՒ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՐԶԵԼՈՒ ՆՊԱՏԱԿՈՎ Ա.Ա. ԿՈՒՊՐԻՅԱՆՈՎԱ, Ն.Վ. ՄԱՆԻԼԿԻՆ, Ե.Լ. ՍԵԴՈՎԱ «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն» պետական հիմնարկ, ք. Մինսկ Իրականացվել է թմրանյութային կախվածություն ունեցող և թմրամիջոցների ազդեցության տակ փորձարարական գտնվող 19-40 հետազոտություն: տարեկան անձանց Առանձնացվել են ձեռագիր գրառումների ձեռագրի ախտորոշիչ հատկանիշները, որոնք նշանակալի կերպով կապված են տեքստի ձեռագիր գրառում կատարողի թմրանյութային կախվածության համախտանիշի հետ: Բանալի բառեր՝ ձեռագրի ախտորոշիչ հատկանիշներ, ձեռագիր գրառում կատարողի անսովոր վիճակ, թմրանյութային կախվածության համախտանիշ: EXPERIMENTAL STUDY OF MANUSCRIPTS FOR THE PURPOSE OF ESTABLISHMENT OF INFLUENCE OF THE NARCOTIC STATE ОF THE WRITING PERSON ON HANDWRITING А. А. КUPRIYANOVA, N.V. МАNILКIN, Е.L. SЕDОVА “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, Minsk An experimental study of manuscripts of drug addicts aged from 19 to 40 in an opiate withdrawal state has been performed. Handwriting diagnostic features statistically significantly associated with a drug withdrawal state have been derived. Key words: handwriting diagnostic features, unusual state of a manuscript author, drug withdrawal. 148 СИСТЕМА ОБЕСПЕЧЕНИЯ КАЧЕСТВА СУДЕБНО-ЭКСПЕРТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ С.А.ЕВМЕНЕНКО 1, С.Н.НЕФЕДОВ 2 1 - Государственный комитет судебных экспертиз Республики Беларусь, г. Минск, заместитель Председателя Государственного комитета 2 - ГУ «Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь», г. Минск, заведующий НИЛ методического сопровождения судебноэкспертной деятельности, кандидат технических наук, доцент Ключевые слова: менеджмент качества, лаборатория, аккредитация, технический комитет по стандартизации. судебная экспертиза, В настоящее время в большинстве стран стремятся внедрять в практику работы судебноэкспертных учреждений (СЭУ) систему менеджмента качества (СМК) в соответствии с требованиями международных стандартов, с последующей аккредитацией СМК СЭУ независимым органом по аккредитации (третьей стороной). Реализация такого подхода позволяет обеспечить высокое качество заключений экспертов, а также принятие их с большим доверием всеми сторонами процесса, а также зарубежными (международными) судами. Первый орган по аккредитации в сфере судебно-экспертной деятельности был создан в США – Американское Общество Директоров Криминалистических Лабораторий/ Орган по Аккредитации Лабораторий (American Society of Crime Laboratory Directors/ Laboratory Accreditation Board – ASCLD/LAB). ASCLD/LAB осуществляет аккредитацию СЭУ в соответствии с требованиями международного стандарта ISO/IEC 17025∗ [1], с учетом руководства ILAC∗∗ по применению стандарта ISO/IEC 17025 в СЭУ [2], кроме того ASCLD/LAB разрабатывает свои нормативные документы по аккредитации [3]. ASCLD/LAB осуществляет аккредитацию криминалистических лабораторий, а также калибровочных лабораторий для измерения содержания алкоголя. Первая криминалистическая лаборатория была аккредитована в 1982 г. в штате Иллинойс. В настоящее время ASCLD/LAB является полноправным членом ILAC, что предполагает международное признание результатов экспертиз, которые выполнены в СЭУ, аккредитованные ASCLD/LAB. На сегодняшний день ASCLD/LAB аккредитовал около 400 СЭУ, в том числе 12 зарубежных. В 90-х годах аналогичные подходы были внедрены в государствах Евросоюза. Согласно рекомендациям совета директоров Европейской сети криминалистических учреждений (ENFSI) все СЭУ Европейского сообщества в своей деятельности должны строго руководствоваться международным стандартам ISO/IEC 17025 [4, 5]. Аккредитация СЭУ в каждом государстве осуществляется в соответствии с национальным законодательством. Так как законодательством Евросоюза предусмотрено, что в каждом государстве ЕС может быть только один орган по аккредитации, поэтому аккредитацию СЭУ проводит единый национальный орган по аккредитации. В составе ENFSI функционирует постоянный комитет по качеству и квалификации — QCC (the Quality & Competence Committee). Цели QCC развитие стратегии (политики) и ∗ В Республике Беларусь на основе всех, упоминаемых здесь международных стандартов, разработаны соответствующие национальные стандарты (СТБ). Однако, в данной публикации, приводятся ссылки только на международные стандарты. ∗∗ International Laboratory Accreditation Cooperation (Международная организация по аккредитации лабораторий) 149 обеспечение рекомендациями рабочих групп и членов ENFSI, которые помогают лабораториям соответствовать требованиям наилучшей практики и международным стандартам. Кроме того, в обязанность QCC входит разработка рекомендаций по внедрению международных стандартов и совершенствованию экспертной практики в целом, а также он осуществляет взаимодействие с международными организациями по вопросам аккредитации и сертификации. Однако требования стандарта ISO/IEC 17025 трудно применить для работ на месте преступления, поэтому необходимо использовать иные подходы. В некоторых случаях модель, реализованная в данном стандарте, не полностью соответствует алгоритму работы СЭУ [6]. В 2006 г. ENFSI и Европейское сотрудничество по аккредитации (ЕА)∗ пришли к заключению, что наиболее подходящим стандартом для расследования на месте преступления является стандарт ISO/IEC 17020: 1998∗∗ [7]. В итоге был разработан совместный документ по применению данного стандарта для целей судебной экспертизы [8]. В настоящее время сформировалось мнение, что при создании СМК СЭУ целесообразно использовать оба стандарта – ISO/IEC 17025 и ISO/IEC 17020, вне зависимости от места проведения экспертиз. В 2014 году было принято руководство ILAC по применению требований обоих стандартов в судебной экспертизе [9]. Сравнительный анализ этих стандартов и руководства проведен в [10]. В 2013 г. в республике образован единый орган в сфере судебно-экспертной деятельности – Государственный комитет судебных экспертиз Республики Беларусь. Государственный комитет сформирован на базе экспертно-криминалистических подразделений органов внутренних дел, экспертных подразделений Министерства обороны, Министерства по чрезвычайным ситуациям и Министерства юстиции Республики Беларусь, Государственной службы медицинских судебных экспертиз. При этом продолжают судебно-экспертную деятельность негосударственные организации и индивидуальные предприниматели, которые работают на основании специальных разрешений (лицензий), выдаваемых Государственным комитетом. Основными задачами Государственного комитета судебных экспертиз являются [11]: реализация единой государственной политики в сфере судебно-экспертной деятельности, включая ее научно-методическое обеспечение; подготовка, переподготовка и повышение квалификации судебных экспертов, научных работников, а также иных сотрудников в пределах компетенции; осуществление судебно-экспертной деятельности; определение основных направлений совершенствования судебно-экспертной деятельности и их реализация, внедрение в практику достижений науки и техники, положительного опыта, прогрессивных форм и методов организации судебно-экспертных исследований; организация и развитие в пределах своей компетенции международного сотрудничества в сфере судебно-экспертной деятельности. С целью реализации общепринятых международных подходов по обеспечению качества в области судебно-экспертной деятельности принято решение организовать в Государственном комитете судебных экспертиз Республики Беларусь Систему обеспечения качества судебноэкспертной деятельности (СОК СЭД). Правила организации и функционирования СОК СЭД разрабатываются на основе общепринятых международных подходов (стандарты серии ISO/IEC 17000 и другие документы), а также с учетом опыта аналогичных систем (в первую очередь QCC ENFSI и ASCLD/LAB). На первом этапе планируется проведение обязательной аккредитации СЭУ, ∗ ЕА является европейской региональной организацией по аккредитации, члены ЕА автоматически становятся членами ILAC. ∗∗ В настоящее время прията новая редакция стандарта – ISO/IEC 17020: 2012 150 входящих в структуру Государственного комитета судебных экспертиз, в последующем планируется добровольная аккредитация негосударственных СЭУ. СОК СЭД будет состоять из следующих основных элементов (структура представлена на рисунке 1): 1. Совет СОК СЭД; 2. Технический совет по аккредитации; 3. Исполнительный орган по аккредитации; 4. Технические комитеты (по направлениям судебной экспертизы); 5. Комиссия по аттестации экспертов по аккредитации; 6. Эксперты по аккредитации; 7. Комиссия по апелляциям; 8. Судебные экспертные лаборатории (экспертные структурные подразделения). Рис1. Структура СОК СЭД Республики Беларусь. Основные функции структурных элементов СОК СЭД следующие. 1. Совет СОК СЭД Совет создается для выработки политики и рекомендаций по развитию СОК СЭД, координации деятельности с другими ведомствами и организациями, а также обеспечения объективности и беспристрастности при реализации политики Техническим советом по аккредитации и другими структурными элементами системы. Совет функционирует во исполнение международных требований в сфере аккредитации, в том числе требований ISO/IEC 17011 [12]. Основными задачами Совета являются: • выработка политики и рекомендаций по вопросам развития СОК СЭД Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь; • координация деятельности СОК СЭД с другими заинтересованными министерствами, ведомствами и организациями; • оценка деятельности Технического совета по аккредитации и других структурных элементов СОК СЭД; • контроль обеспечения беспристрастности деятельности Технического совета по аккредитации и исполнительного органа СОК СЭД; 151 • рассмотрение вопросов по разработке правовых актов и других документов, регламентирующих работу СОК СЭД. Совет возглавляет Председатель Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь. В состав Совета входят представители Государственного комитета судебных экспертиз, заинтересованных министерств и ведомств, общественных организаций. 2. Технический совет по аккредитации Технический совет по аккредитации осуществляет непосредственное руководство СОК СЭД. Основными задачами Технического совета являются: • реализация политики и рекомендаций Совета СОК СЭД Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь; • контроль и координация работ выполняемых структурными элементами системы; • определение количества технических комитетов и утверждение их персонального состава; • рассмотрение результатов аккредитации, плановых и внеплановых аудитов и принятие окончательных решений по ним; • рассмотрение отчетов Исполнительного органа по аккредитации и технических комитетов; • утверждение требований к экспертам по аккредитации и утверждение персонального состава комиссии по аттестации экспертов по аккредитации; • утверждение персонального состава комиссии по апелляциям и принятие окончательных решений по апелляциям. Технический совет возглавляет заместитель Председателя Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь. В состав Совета входят руководители Исполнительного органа по аккредитации, технических комитетов, Комиссии по аттестации экспертов по аккредитации, Комиссии по апелляциям, представители структурных подразделений Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь. 3. Исполнительный орган по аккредитации Выполняет работы по аккредитации судебных экспертных лабораторий (экспертных структурных подразделений) – СЭЛ, осуществляет мониторинг работы аккредитованных СЭЛ, разрабатывает методические рекомендации и проекты ТНПА, для обеспечения работы СОК СЭД. Основными задачами Исполнительного органа являются: • проведение аккредитации СЭЛ по их заявкам в соответствии с правилами, установленными в системе и ведение реестра аккредитованных СЭЛ; • проведение плановых и внеплановых (в случаях установленных правилами системы) внешних аудитов аккредитованных СЭЛ; • организация подготовки и ведение реестра экспертов по аккредитации; • организация совместно с техническими комитетами проведения работ по валидации и ведение реестра валидированных судебно-экспертных методик; • организация совместно с техническими комитетами проведения межлабораторных сличительных испытаний (профессиональных тестирований), обработка и анализ их результатов; • оказание методической помощи СЭЛ, а также разработка методических рекомендаций и проектов ТНПА, для обеспечения работы СОК СЭД; • подготовка ежегодных отчетов о работе и представление его в Технический совет по аккредитации. Исполнительный орган по аккредитации является структурным подразделением организации подчиненной Государственному комитету судебных экспертиз Республики Беларусь, состав Исполнительного органа определяется штатным расписанием. 152 Для проведения работ по аккредитации привлекаются аттестованные эксперты по аккредитации, которые являются штатными сотрудниками структурных подразделений Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь. Между руководителем организации, в состав которой входит Исполнительный органа по аккредитации, и руководством Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь заключается Соглашение о независимости и беспристрастности, которое гарантирует невмешательство в деятельность по аккредитации руководства Государственного комитета. 4. Технические комитеты Технические комитеты осуществляют методическое руководство СЭЛ по своим направлениям судебной экспертизы и осуществляют взаимодействие с Исполнительным органом по аккредитации по общим вопросам аккредитации. Основными задачами технических комитетов являются: • анализ работы аккредитованных СЭЛ по своим направлениям судебной экспертизы и выработка рекомендаций по ее совершенствованию; • оказание методической помощи СЭЛ в подготовке к аккредитации, а также в устранении недостатков, выявленных при проведении работ по аккредитации и внешних аудитов; • организация совместно с Исполнительным органом по аккредитации проведения работ по валидации судебно-экспертных методик; • подготовка контрольных образцов и организация совместно с Исполнительным органом по аккредитации проведения межлабораторных сличительных испытаний (профессиональных тестирований), участие в обработке и анализе их результатов. В состав технических комитетов входят представители центрального аппарата Государственного комитета, а также (в случае необходимости) представители областных управлений и управления по г. Минску. Количество технических комитетов определяется, а их персональный состав утверждается Техническим советом по аккредитации. Технические комитеты ежегодно представляют в Технический совет по аккредитации отчеты о своей работе. 5. Комиссия по аттестации экспертов по аккредитации Комиссия по аттестации проводит аттестацию экспертов по аккредитации. Основные задачи комиссии по аттестации: • участие в разработке требований к экспертам по аккредитации; • проведение аттестация экспертов по аккредитации. В состав комиссии по аттестации экспертов по аккредитации входят представители технических комитетов и Исполнительного органа по аккредитации. Персональный состав комиссии по аттестации утверждает Технический совет по аккредитации. 6. Эксперты по аккредитации Эксперты по аккредитации выполняют непосредственную работу по аккредитации СЭЛ (рассмотрение и анализ документов, оценка работы в лаборатории, подготовка документов по аккредитации), а также участвуют в проведении внешних аудитов аккредитованных СЭЛ. Для проведения работ по аккредитации допускаются только эксперты, которые прошли аттестацию. Лицам, прошедшим аттестацию присваивается квалификация эксперт по аккредитации в Системе обеспечения качества судебно-экспертной деятельности Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь и выдается сертификат установленного образца. Информация о них вносится в реестр экспертов по аккредитации. Эксперты по аккредитации – специалисты по системе менеджмента качества лаборатории являются штатными сотрудниками Исполнительного органа по аккредитации. Технические эксперты по аккредитации – специалисты по направлениям судебных экспертиз являются штатными сотрудниками Государственного комитета судебных экспертиз 153 Республики Беларусь и выполняют работы по аккредитации на основе договора подряда, либо в другой предусмотренной законодательством форме. Оплата работ экспертов по аккредитации, которые не являются штатными сотрудниками Исполнительного органа по аккредитации, производится в соответствии с законодательством. 7. Комиссия по апелляциям Комиссия по апелляциям рассматривает апелляции и заявления СЭЛ или отдельных сотрудников на незаконные действия и нарушения правил СОК СЭД со стороны Исполнительного органа по аккредитации и (или) экспертов по аккредитации. Окончательное решение по апелляциям и заявлениям принимает Технический совет по аккредитации. В состав комиссии по апелляциям входят представители Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь, а также (в случае необходимости) других организаций. В состав комиссии по апелляциям не могут входить представители Исполнительного органа по аккредитации. Персональный состав комиссии по апелляциям утверждается Техническим совет по аккредитации. В случае если СЭЛ или отдельный сотрудник не удовлетворен результатом рассмотрения апелляции (заявления), то он имеет право обратиться в Совет СОК СЭД. 8. Судебные экспертные лаборатории СЭЛ должны внедрить систему менеджмента качества в соответствии с правилами, установленными в СОК СЭД. СЭЛ не должны препятствовать работам, проводимым в установленном порядке Исполнительным органом по аккредитации и экспертами по аккредитации. Аккредитованные СЭЛ должны систематически участвовать в программах межлабораторных сличительных испытаний (профессиональных тестирований) по своим направлениям экспертиз. Деятельность СОК СЭД должна осуществляться на основе положений нормативных правовых актов Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь и с учетом особенностей национального законодательства Республики Беларусь. Правила функционирования СОК СЭД, а также основные процедуры должны быть установлены техническими кодексами установившейся практики (ТКП), которые утверждаются Государственным комитетом, а также государственными стандартами и другими нормативными документами. В соответствии со статьей 11 Закона Республики Беларусь «О техническом нормировании и стандартизации» технические комитеты по стандартизации создаются в качестве рабочих органов для разработки государственных стандартов, технических кодексов и в целях создания условий для участия в процессе стандартизации всех заинтересованных субъектов технического нормирования и стандартизации. ТК создаются организационнораспорядительными документами Государственного комитета по стандартизации Республики Беларусь (Минстройархитектуры – в области архитектуры и строительства), эти ведомства осуществляют методическое руководство работой ТК. В Республике Беларусь по инициативе Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь создан новый национальный технический комитет (ТК) по стандартизации «Судебно-экспертная деятельность и криминалистическая техника». ТК «Судебно-экспертная деятельность и криминалистическая техника» создан приказом Председателя Госстандарта от 11 марта 2015 г. № 22, ему присвоен идентификационный номер ТК BY 34. Областью деятельности ТК является стандартизация и техническое нормирование в области судебно-экспертной деятельности и криминалистической техники. Секретариат ТК BY 34 работает на базе государственного учреждения «Научнопрактический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь» 154 (НПЦ Государственного комитета). Информацию о деятельности ТК BY 34 можно найти на странице ТК на сайте НПЦ Государственного комитета (http://sudexpertiza.by). Состав технических комитетов по стандартизации формируется на принципах представительства и добровольности участия заинтересованных субъектов технического нормирования и стандартизации. ТК BY 34 сформирован из специалистов, являющихся полномочными представителями заинтересованных организаций-членов ТК. В настоящее время в состав ТК BY 34 входят 10 членов. Любая организация может в любое время вступить в члены ТК или выйти из состава ТК на основании письменного заявления, подаваемого в секретариат. Решение о вступлении или выходе из ТК принимается на заседании ТК. К работе в ТК в качестве независимых экспертов могут привлекаться ведущие специалисты и ученые заинтересованных организаций, сотрудники иных национальных ТК или организаций из смежных областей деятельности. Основная задача ТК – разработка и обсуждение, с целью выработки согласованных предложений, проектов технических нормативных правовых актов (ТНПА), для обеспечения судебно-экспертной деятельности, а так же разработки, производства и испытаний криминалистической техники, оборудования и других технических средств, включая специальное программное обеспечение. Планом работы ТК BY 34 в первую очередь предусмотрена разработка следующих ТКП, определяющих основные правила организации и функционирования СОК СЭД: Система обеспечения качества судебно-экспертной деятельности. Основные положения и правила функционирования. Система обеспечения качества судебно-экспертной деятельности. Валидация (подтверждение пригодности) методик судебной экспертизы. Система обеспечения качества судебно-экспертной деятельности. Правила аккредитации судебно-экспертных лабораторий (экспертных структурных подразделений). Данные ТНПА планируется разрабатывать в рамках деятельности ТК BY 34. Законодательство о техническом нормировании и стандартизации предполагает открытое обсуждения разрабатываемых ТНПА, чтобы максимально учесть мнение всех заинтересованных. В последующие годы должны быть разработаны другие ТНПА, для обеспечения деятельность СОК СЭД, которые также планируется разрабатывать в рамках деятельности данного ТК. При разработке этих документов будет максимально учитываться опыт других аналогичных организаций, что предполагает, в том числе, их критический анализ, например, как в [13,14]. Применение международных требований при аккредитации судебно-экспертных учреждений (лабораторий) позволит обеспечить более высокое качество заключений экспертов, повысит степень доверия к результатам экспертизы со стороны всех участников процесса. СОК СЭД Республики Беларусь представляется самостоятельной системой, которая будет осуществлять взаимодействие с другими системами на основе соглашений (договоров), в том числе с международными (национальными, региональными) организациями по вопросу обеспечения надлежащего качества работы судебно-экспертных учреждений. 155 ЛИТЕРАТУРА 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. General requirements for the competence of testing and calibration laboratories, ISO/IEC 17025: 2005. Guidelines for Forensic Science Laboratories, ILAC-G19:2002. ASCLD/LAB, Accreditation Manual, 2008. Policy on standards for accreditation, QCC-ACR-001, ENFSI, 2010. Scope of accreditation, QCC-ACR-002, ENFSI, 2011. Нефедов С., Чащин С. О корректности применения концепции стандарта ISO/IEC 17025 для судебно-экспертных лабораторий. Материалы V Международной научно-практической конференции «Теория и практика судебной экспертизы в современных условиях» (г. Москва,22-23 января 2015г.), М.: Проспект, 2015. – с. 349-353. General criteria for the operation of various types of bodies performing inspection, ISO/IEC 17020:1998. Guidance for the Implementation of ISO/IEC 17020 in the field of crime scene investigation, EA-5/03 М: 2008. Modules in a Forensic Science Process, ILAC-G19:08/2014. Нефедов С.Н., Чащин С.В. Требования к системе менеджмента качества лаборатории судебных экспертиз. (В настоящем сборнике). Об образовании Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь, Указ Президента Республики Беларусь от 22.04.2013 №202. Conformity assessment. General requirements for accreditation bodies accrediting conformity assessment bodies, ISO/IEC 17011: 2004. Нефедов С. Оценка неопределенности измерений в судебно-экспертной деятельности.// Вопросы криминологии, криминалистики и судебной экспертизы.- Минск, Право и экономика, 20014 – 1 (35). – с.109-116. Нефедов С. Проблемные вопросы оценки результатов межлабораторных сличений в сфере судебно-экспертной деятельности// Теорія та практика судової експертизи і криміналістики : збірник наукових праць. Вип. 14 / ред. кол. : М. Л. Цимбал, В. Ю. Шепітько, Л. М. Головченко та ін. — Х. : Право, 2014, – с.166-174. ԴԱՏԱՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՈՐԱԿԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ ԲԵԼԱՌՈՒՍԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ս.Ա. ԵՎՄԵՆԵՆԿՈ 1, Ս.Ն. ՆԵՖԵԴՈՎ 2 1 - Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտե, ք. Մինսկ 2 - «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն», ք. Մինսկ Բելառուսի միասնական Հանրապետությունում համակարգի ստեղծումն դատափորձագիտական ուղղված է դրանց կառույցների գործունեության կատարելագործմանը: Կարևոր գործոն է հանդիսանում դատական փորձաքննությունների իրականացման որակի ապահովումը միջազգային ստանդարտների պահանջներին համապատասխան: Հոդվածում դիտարկվում են Բելառուսի Հանրապետությունում ձևավորվող դատափորձագիտական գործունեության որակի ապահովման համակարգի հիմնական հարցերը: 156 Բանալի բառեր` որակի կառավարում, լաբորատորիա, դատական փորձաքննություն, հավատարմագրում, ստանդարտների տեխնիկական կոմիտե: SYSTEM OF QUALITY ASSURANCE OF FORENSIC EXPERT ACTIVITY IN THE REPUBLIC OF BELARUS S.A. YEVMENENKO1, S.N. NEFEDOV 2 1 State Committee of Forensic Expertises of Republic of Belarus, Minsk 2 “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, Minsk Formation of the integrated system of forensic science institutions in the Republic of Belarus is targeted at the improvement of their activities. Quality assurance that is based on international standards is an important aspect of it. The article discusses major issues of forensic activities quality assurance system formation in the Republic of Belarus. Key words: quality management, forensics, laboratory accreditation, technical Committee for standardization. 157 ТРЕБОВАНИЯ К СИСТЕМЕ МЕНЕДЖМЕНТА КАЧЕСТВА ЛАБОРАТОРИИ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ С.Н. НЕФЕДОВ1, С.В.ЧАЩИН2 ГУ “Научно-практический центр Государственного комитета судебных экспертиз Республики Беларусь”, научно-исследовательская лаборатория методического сопровождения судебно-экспертной деятельности, г. Минск 1 кандидат технических наук, доцент,заведующий лабораторией 2 младший научный сотрудник Ключевые слова: система менеджмента качества, ISO/IEC 17025, ISO/IEC 17020, ILAC-G19:08/2014, требования. В последние годы большинство судебно-экспертных учреждений (СЭУ) внедряют в практику своей работы системы менеджмента качества (СМК) в соответствии с требованиями международного стандарта ISO/IEC 17025 «Общие требования к компетентности испытательных и калибровочных лабораторий» [1]. Международная организация по аккредитации лабораторий (ILAC)∗ разработала и приняла специальное руководство по применению стандарта ISO/IEC 17025 в деятельности судебно-экспертных лабораторий ILAC G19:2002 [2]. Аналогичный документ разработан Управлением Организации Объединенных Наций по наркотикам и преступности (UNODC)∗∗ [3]. В Российской Федерации на основе данного документа принят государственный стандарт ГОСТ Р 52960-2008 [4]. Вместе с тем, стандарт ISO/IEC 17025 не в полной мере соответствует некоторым видам работ, выполняемым судебным экспертом, в первую очередь, проводимым на месте преступления. В этой связи в 2006 году Европейское сотрудничество по аккредитации (EA)∗∗∗ совместно с ENFSI приняли Меморандум взаимопонимания, определив стандарт ISO 17020:1998 «Оценка соответствия. Требования к работе различных органов инспекции» как наиболее подходящий для проведения работ на месте преступления. Позднее была принята новая редакция стандарта ISO/IEC 17020 [5]. В результате совместной работы ENFSI и EA в 2008 году было разработано и принято Руководство по применению ISO/IEC 17020 в области исследования места преступления EA-5/03 M:2008 [6]. Кроме того, стандарт ISO/IEC 17025 предназначен для применения в испытательных (калибровочных) лабораториях, что не всегда соответствует специфике работы СЭУ и не нашло отражения, в отмеченных выше руководствах [2, 3, 6]. Подробнее данный вопрос рассмотрен в [7]. В настоящее время сформировалась тенденция применения двух стандартов ISO/IEC 17025 и ISO/IEC 17020 при создании СМК СЭУ, вне зависимости от места проведения экспертиз. В 2014 году было принято руководство ILAC по применению требований обоих стандартов в судебной экспертизе [8]. Следует отметить, что структура стандартов существенно различается. Основные требования к компетенции в стандарте ISO/IEC 17025 приведены в двух пунктах: 4. Требования к руководству работой (содержит 15 подпунктов). 5. Технические требования (содержит 10 подпунктов). ∗ International Laboratory Accreditation Cooperation United Nations Office on drugs and crime ∗∗∗ European Cooperation for Accreditation ∗∗ 158 Стандарт ISO/IEC 17020: 2012 содержит следующие пункты (здесь мы опускаем одинаковые в двух стандартах первые три пункта): 4. Общие требования. 5. Требования к структуре. 6. Требования к ресурсам. 7. Требования к процессу. 8. Требования к системе менеджмента. Следует отметить, стандарт 17020: 1998 имел другую структуру (14 пунктов требований), причем руководство EA-5/03 M:2008 [6] ориентировано именно на эту редакцию стандарта. Хотя структуры стандартов ISO/IEC 17020 и ISO/IEC 17025 существенно отличаются, требования, содержащиеся в них, во многом повторяются. Сопоставление содержания требований стандартов ISI/IEC 17025 и ISO/IEC 17020: 2012 приведено в Таблице 1. Таким образом, стандартом ISO/IEC 17025 подробно рассматривается большая часть требований к компетенции лабораторий, в частности, требования к: валидации методов ведения стандартизуемой деятельности, оценке неопределённости измерений, прослеживаемости измерений, процедурам приобретения услуг и материалов, процедуре отбора образцов. Анализ требований стандарта ISO/IEC 17025 применительно к системе менеджмента качества судебно-экспертной деятельности уже получил освещение в специальной литературе [9, 10]. Вместе с тем, ряд вопросов в стандарте ISO/IEC 17025 не так детально отражены в сравнении со стандартом ISO/IEC 17020. Полагаем необходимым остановиться на наиболее значительных из них. Так, требования к независимости органа в стандарте ISO/IEC 17025 изложены весьма кратко, без детального их освещения [1, п.4.1.5]. Вместе с тем, данным вопросам в ISO/IEC 17020 уделено намного большее внимание. В зависимости от формы отношений инспекционных органов со сторонами процесса оказания услуг, органы подразделяются на 3 различных типа [6, п.4.1.6]. В стандарте детально приведены требования к независимости для аккредитуемых органов для каждого из вариантов (приведены в приложениях к стандарту). Названные требования касаются деятельности органа, собственности, персонала и руководства. Таблица 1 Сравнение содержания стандартов ISI/IEC 17025 и ISO/IEC 17020 ISO/IEC 17020 1. 1. Общие требования 5.1. Административные требования 5.2. Организация и менеджмент 4.2.Система менеджмента 8.1. Требования к системе менеджмента (варианты по степени независимости) 8.2. Документация системы менеджмента 4.3.Управление документами 8.3. Управление документацией 4.4.Рассмотрение запросов, тендеров и Требования содержатся в подпункте договоров 7.1.5. 1.5. Заключение договоров с 6.3. Заключение договора субподряда субподрядчиками на выполнение испытаний и калибровок 1.6. Приобретение услуг и материалов Требования приведены в подпункте 6.2.11. ISO/IEC 17025 Требования к руководству работой 4.1.Организационная структура 159 1.7. Предоставление услуг заказчику Требования частично указаны в подпункте 7.1.5.b 1.8. Претензии 7.5. Жалобы и апелляции, 7.6. Процесс рассмотрения жалоб и апелляций 1.9. Устранение в испытательной и (или) Требования содержатся в подпункте калибровочной работе несоответствий 8.7.1. установленным требованиям 1.10. Улучшение Требования содержатся в подпункте 8.5.3. 1.11. Корректирующее действие 8.7. Корректирующие действия 1.12. Предупреждающее действие 8.8. Предупреждающие действия 1.13. Управление учётно-отчётными 7.3. Инспекционные записи документами 8.4. Управление записями 1.14. Внутренние аудиты 8.6. Внутренние аудиты 1.15. Анализы, проводимые руководством 8.5. Анализ со стороны руководства 2. Технические требования 3. Требования к ресурсам 5.1. Общие положения 5.2. Персонал 6.1. Персонал 5.3. Производственные условия и Требования содержатся в подпунктах условия окружающей среды 6.2.12 и 7.2.4. 5.4. Методы испытаний, калибровок и 7.1.Методы и процедуры проведения валидация методов инспекции 5.4.5. Валидация методов Требования не установлены 5.4.6. Оценивание неопределённости Требования не установлены измерений 5.5. Оборудование 6.2. Средства поддержки и оборудование 5.6. Прослеживаемость измерений Требования содержатся в подпункте 6.2.7. 5.7. Отбор образцов Требования частично содержатся в подпункте 7.1.2 5.8. Погрузочно-разгрузочные операции и 7.2. Обращение с объектами инспекции и транспортировка испытываемых и образцами калибруемых образцов 5.9. Обеспечение качества результатов Требования не установлены испытаний и калибровок 5.10. Представление отчётов о результатах 7.4. Отчёты и свидетельства инспекции Также, одной из принципиальных особенностей стандарта ISO/IEC 17020 является более детальное, по сравнению с ISO/IEC 17025, рассмотрение вопросов беспристрастности органа, проводящего инспекцию. В стандарте ISO/IEC 17020 дано определение термина “беспристрастность” (п.3.8.), приведены другие термины, передающие, согласно стандарту, элемент беспристрастности, такие, как независимость, отсутствие конфликта интересов, непредвзятость, и др. Стандартом ISO/IEC 17020 определена необходимость идентифицировать риски беспристрастности [6, п.4.1.3], отмечены отдельные возможные угрозы беспристрастности. При этом, идентифицировав риски, инспекционный орган должен быть в состоянии показать, каким образом он устраняет или минимизирует такой риск (п.4.1.4.). В целом, стандарт ISO/IEC 17020 определяет действия по обеспечению беспристрастности, 160 однако детальных требований к порядку документального оформления механизмов обеспечения беспристрастности не содержит. Отдельно необходимо остановиться на различиях в требованиях стандартов в части работы с персоналом. В данном вопросе требования стандартов – примерно одинаковой степени детализации, но различаются по содержанию. Оба стандарта содержат ряд схожих позиций в отношении компетентности работников. К их числу относятся требования: - достаточности количества персонала; - гарантии компетентности работников; - наличия задокументированных политики и процедур определения компетентности и потребности в обучении; - документального оформления обязанностей, ответственности и полномочий работников; - разработки в органах должностных инструкций для персонала. Вместе с тем, анализ расхождений в данных документах показал следующее. В стандарте ISO/IEC 17025: - не установлены формы проверки компетентности персонала, в качестве одной из форм допускается проведение аттестации (п.5.2.1); - для персонала, в том числе для стажёров, занятых в работе на специальном оборудовании, проведении испытаний и (или) калибровки, оценке результатов, подписании протоколов испытаний и свидетельств о калибровке предусмотрен надзор за работой (п.4.1.5.g; подп.5.2.1); - для персонала, нанятого по договору, дополнительного технического и вспомогательного персонала предусмотрен контроль за деятельностью (подп.5.2.3); - разработка целей в отношении образования, обучения и квалификации персонала лаборатории возложена на руководство лаборатории. Лабораторией должна быть выработана политика, и разработаны процедуры для выявления потребностей в обучении персонала и обеспечения его обучения. При этом, программа обучения должна соответствовать текущим и прогнозируемым задачам лаборатории, а эффективность обучения должна оцениваться (пп.5.2.2.); - приведен минимальный состав данных, которые должны быть включены в должностные инструкции (подп.5.2.3.) В свою очередь, согласно стандарту ISO/IEC 17020: - методом проверки компетентности всего персонала является мониторинг, результаты которого должны использоваться при определении потребности в обучении (п.6.1.8). В стандарте приводится определение мониторинга, указано, что может входить в мониторинг: - инспекционный орган должен вести записи о мониторинге, образовании, обучении, технических знаниях, опыте и полномочиях каждого специалиста, участвующего в инспекционной деятельности; - инспекционный орган должен создать документированную процедуру по выбору, подготовке и мониторингу инспекторов и другого персонала, участвующего в инспекционной деятельности. Документированные процедуры по подготовке должны включать следующие этапы: a) начальный период; b) рабочий период под надзором опытных инспекторов; c) постоянную подготовку, чтобы соответствовать развивающимся технологиям и методам инспекции (подп.6.1.5, 6.1.6.); - оплата труда персонала, участвующего в инспекции, не должна непосредственно зависеть от результатов проведения инспекции (6.1.11). Весь персонал инспекционного органа, как внутренний, так и привлекаемый, который может влиять на инспекционную деятельность, 161 должен действовать беспристрастно (6.1.12). Требования компетентности могут быть частью должностной инструкции или других документов, указанных выше (примеч. к п.6.1.1). В части расхождений в требованиях к процедуре отбора образцов необходимо отметить следующее. Стандартом ISO/IEC 17020 требуется наличие и применение документально оформленных инструкций по отбору образцов (п.7.1.2). Требования к плану, методике отбора образцов данный стандарт не содержит. Вместе с тем, в стандарте ISO/IEC 17025 приводятся требования к плану, методике отбора образцов, документации для регистрации соответствующих данных и операций, относящихся к отбору образцов (п.5.7). Как видно из представленного обзора, требования стандартов друг другу не противоречат и, в большей степени, достаточно детально определяют систему менеджмента качества. При этом, однако, имеются различия в требованиях стандартов, и создание системы менеджмента качества, основанной только на одном из названных стандартов, без учёта требований другого, не позволит судебно-экспертному подразделению получить аккредитацию на весь комплекс судебно-экспертных работ. Руководство ILAC-G19:08/2014 [8] обобщает опыт внедрения систем обеспечения качества в судебной экспертизе, созданных в соответствии с требованиями ISO/IEC 17020 и ISO/IEC 17025. Руководство детально определяет как требования к исследованиям, проводимым на месте преступления, так и к аналитической работе, проводимой в судебноэкспертных лабораториях. Согласно ILAC-G19:08/2014, судебно-экспертное подразделение может иметь одну единую систему менеджмента, охватывающую все её мероприятия и все стандарты компетентности, к которым она стремится, т.е. ISO/IEC 17020 и ISO/IEC 17025 [8, с.5]. Вместе с тем, требования руководства не противоречат названным стандартам. ILACG19:08/2014, в значительной мере, нивелирует различия, систематизируя, уточняя и детализируя отдельные позиции. Общий анализ ILAC-G19:08/2014 показывает, что рекомендации руководства основаны, преимущественно, на стандарте ISO/IEC 17025. Так, в документе отражены вопросы валидации методов, неопределённости измерений, процедур приобретения услуг и материалов, процедуры отбора образцов. При этом, в названном руководстве указывается документ, в котором должны быть отражены вопросы беспристрастности (Кодекс поведения), отмечается, что судебноэкспертное подразделение может продемонстрировать беспристрастность, проводя учёт различных гипотез в своих исследованиях (подп.4.8.1). В части работы с персоналом ILAC-G19:08/2014 содержит ряд требований, значительно уточняющих требования обоих стандартов. Так, в отличие от стандартов, руководством предусмотрено следующее: - регламентация всех видов работ, выполняемых в судебно-экспертном подразделении, ограничения к ним, требования к квалификации, подготовке, опыту и знаниям для выполнения задач, соответствующих каждой функции, должны определяться в документации СМК (п.3.3.); - сделанные персоналом интерпретации результатов должны быть оценены и признаны компетентными до представления заключения, включая интерпретации и мнения относительно результатов и выявленных фактов. Должно быть четкое определение критериев для интерпретации результатов (п.4.8.3). - руководство либо ответственные лица аккредитуемого органа должны иметь возможность продемонстрировать, с применением объективных доказательств, что все сотрудники компетентны, путем проведения оценки их знаний и навыков по определенным критериям. Оценки компетентности могут принимать различные формы, в зависимости от выполняемых задач, например письменные и/или устные экзамены; практические занятия или прямое наблюдение квалифицированным специалистом. Руководством допускается комбинация подходов к оценке компетентности (п.3.3). При найме сотрудников из другой 162 организации (в том числе экспертных подразделений) их компетентность должна проверяться в судебно-экспертном подразделении (п.3.3); - программа индивидуальной подготовки должна основываться на профессионализме, специальных знаниях и опыте сотрудников (п.3.3); - в судебно-экспертном подразделении также должны быть процедуры для текущей подготовки и поддержания достаточного уровня компетентности, навыков и профессионализма (п.3.3.); - каждое экспертное подразделение ведет учёт своевременной профессиональной подготовки, который получил каждый сотрудник. В руководстве должны быть изложены требования к данным записям, отмечена необходимость их хранения в течение определённого срока (п.3.3.); - в судебно-экспертном подразделении должен быть кодекс поведения (вне зависимости от названия), направленный на решение вопросов этического поведения, конфиденциальности, беспристрастности, личной безопасности, отношения с другими членами судебно-экспертного подразделения и любых других вопросов, необходимых для обеспечения надлежащего поведения всех сотрудников. Кодекс поведения следует применять также для всего персонала, постоянного, временного персонала, и персонала, выполняющего работы по договорам (п.3.4.). Следует отметить, что положения ILAC-G19:08/2014 содержат, в большей мере, требования к системе управления и документального сопровождения работы с персоналом. Согласно руководству ILAC-G19:08/2014, проведение валидации методов возможно как научным сообществом (в случае стандартных или опубликованных методов), так и самим СЭУ (в случае самостоятельно разработанных методов либо при внесенных значительных изменениях в валидированные ранее методы). Следует отметить, что в ILAC-G19:08/2014 значительное внимание уделяется вопросам ведения и пересмотра документации по валидируемым методам, а также верификации методов, даётся перечень тем, которые, возможно, необходимо учитывать при проведении валидации (к их числу отнесена неопределённость измерений), рассматриваются методы подтверждения компетенции для редко выполняемых экспертиз/испытаний (п.3.10). В целом, положения ILAC-G19:08/2014 повторяют, детализируют и дополняют положения стандарта ISO/IEC 17025 применительно к сфере деятельности СЭУ. В части процедуры отбора образцов необходимо отметить, что рекомендации руководства ILAC-G19:08/2014 основаны на требованиях обоих стандартов. При этом, в руководстве раздельно рассматривается отбор образцов на месте преступления (п.4.3.3) и отбор образцов для проведения экспертиз и испытаний (п.4.7.6). Приводятся типовые причины, последовательность процесса отбора образцов на месте преступления, основные факторы, которые следует учесть при проведении отбора (п.4.3.3). Отдельно отмечается необходимость обучения персонала по всем аспектам отбора проб на месте преступления, а также постоянного проведения оценки компетентности персонала в вопросах отбора образцов как первоначально, так и на постоянной основе. Таким образом, использование руководства ILAC-G19:08/2014 позволяет оптимизировать работу судебно-экспертных подразделений в стремлении к аккредитации СЭУ международными органами по аккредитации и создании системы менеджмента качества на основе международных стандартов качества ISO/IEC 17020 и ISO/IEC 17025. В целом, руководство, не повторяя требования самих стандартов, содержит рекомендации прикладного характера как к области аналитических исследований, проводимых в лабораторных условиях, так и к работам, проводимым на месте преступления, детализируя и раскрывая вопросы, в неполной мере освещённые в стандартах, либо плохо согласующиеся с судебно-экспертной деятельностью. Аккредитация по международным стандартам ISO/IEC 17025 и ISO/IEC 17020 с учётом положений руководства ILAC-G19:08/2014 позволит поднять на новый уровень 163 качество экспертных исследований, обеспечивать высокую компетентность и независимость судебных экспертов, реализовывать защиту прав всех участников процесса. ЛИТЕРАТУРА 15. General requirements for the competence of testing and calibration laboratories, ISO/IEC 17025: 2005. 16. Guidelines for Forensic Science Laboratories, ILAC-G19:2002. 17. Руководство по применению системы управления качеством в лабораториях экспертизы наркотиков, ST/NAR/37, UNODC, 2009. 18. Аккредитация судебно-экспертных лабораторий. Руководство по применению ГОСТ Р ИСО/МЭК 17025, ГОСТ Р 52960-2008. 19. General criteria for the operation of various types of bodies performing inspection, ISO/IEC 17020:2012. 20. Guidance for the Implementation of ISO/IEC 17020 in the field of crime scene investigation, EA-5/03 М: 2008. 21. Нефедов С., Чащин С. О корректности применения концепции стандарта ISO/IEC 17025 для судебноэкспертных лабораторий. Материалы V Международной научно-практической конференции «Теория и практика судебной экспертизы в современных условиях» (г. Москва,22-23 января 2015г.), М.: Проспект, 2015. – с. 349-353. 22. Modules in a Forensic Science Process, ILAC-G19:08/2014. ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱՅԻ ՈՐԱԿԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ Ս.Ն. ՆԵՖԵԴՈՎ, Ս.Վ. ՉԱՍՉԻՆ «Բելառուսի Հանրապետության Դատական փորձաքննությունների պետական կոմիտեի գիտագործնական կենտրոն» պետական հիմնարկ, դատափորձագիտական գործունեության մեթոդական աջակցության գիտահետազոտական լաբորատորիա, ք. Մինսկ Ներկայումս համաշխարհային դատափորձագիտական գործունեության պրակտիկայում երկու ստանդարտների` ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025 և ԻՍՕ/ԻԷԿ 17020, կիրառման միտում կա: 2014թ. ընդունված ILAC-G19:08/2014 ուղեցույցը թույլ է տալիս ստեղծել դատափորձագիտական լաբորատորիայի որակի կառավարման միասնական համակարգ: Հոդվածում վերլուծվում են տվյալ ստանդարտների և ILAC-G19:08/2014 ուղեցույցի հիմնական պահանջները: Բանալի բառեր՝ որակի կառավարման համակարգ, ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025, ԻՍՕ/ԻԷԿ 17020, ILAC-G19:08/2014 պահանջներ: REQUIREMENTS TO QUALITY MANAGEMENT SYSTEM OF FORENSIC EXPERTISE LABORATORY S.N. NЕFЕDОV, S.V. CHASCHIN “Scientific-Practical Center of Forensic Expertise State Committee of Republic of Belarus” state institution, scientific research laboratory of methodical maintenance of forensic expert activity, Minsk 164 There exists a tendency to use two standards of quality in forensic science nowadays - ISO/IEC 17025 и ISO/IEC 17020. The guidance approved ILAC-G19:08/2014 allows to develop one single quality management system for a forensic unit. The article provides the analysis of the main requirements of these standards and ILAC-G19:08/2014 guidance. Keywords: quality management system, ISO/IEC 17025, ISO/IEC 17020, ILAC-G19:08/2014, requirements. 165 REVIEW: THE POTENTIAL OF GC-TOF MS AND GCxGC IN FORENSIC EMERGENT APPLICATIONS T. KOVALCZUK1 , K.G. ABRAHAMYAN2 European Technical Centre Prague, Czech Republic In collaboration with Landschaftsverband Rheinland (LVR) Klinik, Viersen, Germany 1 2 “Expertise Center of the Republic of Armenia” SNPO (Ministry of Justice of The Republic of Armenia) 1. Introduction The combination of gas chromatography and mass spectrometry (GC/MS) became widely recognized in the 1960’s as a sensitive andversatile tool available for the identification of volatile organic compounds[1]. The Gas Chromatography hyphenated to Mass Spectrometry (GC-MS) is still nowadays the most commonly used highly reliable method for identifying drugs or their metabolites. This is actually two analytical methods combined into one. But even good conventional GC-MS instrumentation does not necessarily results in reliable data achieved. Many errors can be ascribed on account of complexity of the matrix [2]. Many recent scientific papers [3-10] concluded that the number of possible matrix-based coextracted compounds in difficult samples, such as forensic type of samples - blood, urine, biological tissues, arson samples, etc., is so huge that no single-column technique can separate all of them. Even state-of-the art capillary columns, with peak capacities of 1000 and more, are unable to do so. In order to enhance the separation power (i.e. peak capacity) the multidimensional GC was introduced in 1950s [11-13]. Simply allowing effluent transfer from the first column directly into the second would result in a onedimensional separation with a mixed separation mechanism. To be two-dimensional a method must have a modulation or reference timing signal applied at the interface between the two instruments. The applied modulation signal allows the continuous signal from the single detector at the end of the second dimension instrument to be sorted out into a two-dimensional signal. As shown in scientific literature, since 1960 the number and variety of multidimensional GC solutions have steadily increased [12, 13]. 2. Multidimensional GC (MD-GC) Earlier introduced systems were based on the dean-switch [8,12-16], later then on the heart-cut approach. Although the heart-cut technique allows a unique separation, the separation achieved in the first column is partly destroyed by the focusing effect in the trapping device (9). More importantly, only a small part of the first separation is used, and the rest of the first-column chromatogram is disregarded. The heart-cut technique can also be performed on such small fractions of the first separation that they only comprise part of a single peak. If such small cuts are continually made to include all peaks eluted from the first column, and these are subsequently focused and re-injected on a second column with different separation characteristics, a real “comprehensive multi-dimensional” separation will be the outcome. Although technically an extension of the heart-cut procedure, it is fundamentally a new separation technique, provided that the two separations can be made truly independent. Since the cuts are very small, they will contain compounds with several closely similar characteristics. Only if the second separation is based on manipulating another characteristic can these compounds be separated. [8,12-16] 166 2.1. Comprehensive two-dimensional GC The first comprehensive multi-dimensional GC (GCxGC) were introduced by Liu and Phillips (10). Two GC columns with different retention characteristics were coupled by means of a thermal desorption modulator, which was constructed from a gold-painted capillary. The revolving thermal modulator, called the Sweeper, heats the modulation capillary by moving rapidly across it. The rapid heating causes the analytes to evaporate and travel ahead of the modulator movement until they are refocused [17]. An alternate method of mechanical modulation developed by a team of Kinghorn and Mariott [1820] described a device that does not use thermal modulation, but cryogenic focusing (Figure. 1). The device, called a longitudinal modulating cryogenic accessory (LMCS) is essentially a cryogenic trap which is moved by a motor driven piston over a section of capillary column which acts as a modulator tube [8]. A major advantage of this approach is the rating phase of the modulation, while the capillary in which the compounds are trapped has to be heated up to the current oven temperature only. The nowadays modulation approach is mostly based on the thermal modulator with two stages of modulation process. In both stages, the modulation process is performed (i.e. focusing by cold medium and releasing by hot gas). The two stages protect any compound to be sampled onto the secondary column as unmodulated. As already mentioned above the simple connection of two columns, however, having different separation mechanisms, results typically only in mismatch in separation obtained in the first dimension. This design was recently improved to enable use it as consumable-free solution without using any cooling medium, such as liquid nitrogen or CO2. Principle of above mentioned modulators is shown in Figure 1. Recently the flow modulator employing the loop has been introduced into the market [21]. Although it offers the work without any cooling media for modulation and compact design, it has serious limitation of either sending most of the sample to vent or requiring a substantial higher flow-rate through the second column, i.e. 20 mL/min, while the common MS detectors are typically capable to accept flow up to 5 ml/min). Moreover, only fixed modulation parameters can be used, what when compared to thermal modulation makes the GCxGC optimization a difficult task. The nowadays mostly used GCxGC hardware is based on the thermal modulator using LN2 for modulation (or cooling of a gaseous N2 as a focusing medium). Recently a solution for thermal modulation employing a dried air was released (e.g. by LECO Corp.[22]). Such way of modulation enabled to modulate components with boiling point equal to C8 (octane) and higher, what when compared to LN2 systems allowing to modulate components from C4 (butane), is still applicable in more than 80% of analysis types. Another great advantage of GCxGC application is significantly improved (5-50x)[23-25] sensitivity over conventional one-dimensional separation. The benefit of it is obvious in Figure 3, where a SPME sampling was used in the examination of crime scenes – used flammable liquids for fire support of car (gasoline) and excavator (diesel). The importance of improved sensitivity of GCxGC over one-dimensional traditional chromatography, as well as the great linear range of used detector (TOF in particular case) is clearly documented in this figure. Note that other typically interfering components are shifted in chromatograms due to better separation (discussed below). 167 Figure 1: MD-GC modulators A) B) C) D) A) Sweeper, B) LMCS a Cryogenic modulator), C)GCxGC Thermal modulator, duals stage with four jets, D)GCxGC Thermal modulator, duals stage with four jets, design modified by LECO Corp (1, 7, 12, 13, 15) 168 Figure 2: Comparison of one-dimensional and SPME-GCxGC separation in fire-cautions examinations. Different samples with intensities similar (A), different (B) and very different (C) when compared to the standard (75% weathered standard of gasoline and diesel) A) Concentration of standard with unknown sample B) Concentration of standard with unknown C) Concentration of standard with unknown at similar concentration sample at different (~103) concentration sample at different (~104) concentration Aliphatic Aliphatic Aromatic Diesel Diesel Sample Sample Sample Gasoline Sample Sample Diesel Gasoline 169 Sample Diesel The GC×GC has revealed a huge potential for investigating complex mixtures. It can be easily demonstrated on the analysis of petroleum products. The well-known polarity versus volatility separation achieved using a first classical non-polar column connected to a second fast (semi-) polar column leads to structured chromatograms where hydrocarbons are arranged according to their chemical group and to their number of carbon atoms. In the petroleum field, middle distillates kerosene and diesel fuels – are probably the most interesting samples to be analysed in GC×GC: their complexity prevents their detailed analysis in conventional GC and their final boiling point is compatible with the maximum temperatures of columns. [26-28]. Figure 3 demonstrates the GCxGCTOF MS analysis of diesel. The superior separation in GCxGC resulted in separation of particular groups of analyte based on the polarity. The separation of luboil, naphta and kerosene are shown in Figure 4. Figure 3: Diesel analysis by GCxGC-TOF MS with shown separation of different compounds’ class based on their polarity. In zoomed section is then shown the separation of paraffins C6 C7 C8 C9 C10 C11 C12 C13 Triaromatics Diaromatics Monoaromatics Paraffins Columnbleed Instrument: Pegasus 4D, LECO Corp.wit h LN2cooled thermal modulator GCxGC conditions: 1D column: DB-Petro (50m x 0.2 mm, 0.5 µm), 2D column: SupelcoWax (2m x 0.1 mm, 0.1 µm), oven program 40°C (5 min), 5°C/min to 280°C (10 min), 2D column offset 7°C above the main oven, temp. offset of modulator above the main oven 30°C, modulatiom period: 5s, hot-pulse 0.6 s, Inj. 1 µl, split 1:200, transferline temp. 280°C, carrier gas: He, 1mL/min TOF MS conditions: Acquisition rate 100 full mass spectra/s, mass range: 35-550 amu, detector voltage -1700 V, EI source temperature 230°C, Solvent delay 390 s. 170 Figure 4: Contour plots of other petroleum fractions A) Lube oil Oven program 40°C (5 min), 5°C/min to 280°C (10 min), modulation period: 5s, hot-pulse period 0.6 s, Solvent delay 390 s B) Naphta Oven program 40°C (0.2 min), 1.5°C/min to 180°C (0 min), modulation period: 3s, hot-pulse period 0.75 s. Solvent delay 0s C) Kerosine Oven program 40°C (5 min), 5°C/min to 280°C (10 min), modulation period: 4s, hot-pulse period 0.8 s,solvent delay 0s In all above shown GCxGC-TOF MS analysis following instrumentation was used: Instrument: Pegasus 4D, LECO Corp.with LN2cooled thermal modulator 1 D column: DB-Petro (50m x 0.2 mm, 0.5 µm), 2D column: SupelcoWax (2m x GCxGC conditions: 0.1 mm, 0.1 µm) with temp. offset 5°C above the main oven. Temp. offset of modulator above the main oven 30°C, Injection volume 1 µl, split 1:200, carrier gas: He, 1mL/min, transferline temp. 280°C TOF MS conditions: Acquisition rate 100 spectra/s, mass range: 35-550 amu, temperature 230°C, Other specific details are shown at particular chromatograms. 171 3. Detectors As stated before, the second dimension column of the GCxGC must be fast to finish the separation of the modulated narrow pulse before the first components of the next injection reach the detector. Typical widths of the modulated pulses on the second column are 100 - 200 ms. The rise time of the detector should be short accordingly. The sampling rate at which the detector signal is sampled should therefore be at least 100 Hz. Although the flame ionisation detector (FID) is the most appropriate detector for routine and quantitative analysis of hydrocarbons, hyphenation with a mass spectrometer (16, 17) or specific detectors – atomic emission detector (AED) [29] or sulphur-chemiluminiscence detector (SCD) [30,31] – can be alsoused for identification or speciation. The detectors discussed in the previous section do not provide structural information. For this purpose, a mass spectrometer is indispensable. At present, only time-of-flight (TOF-MS) instruments can acquire the 100 or more mass spectra per second required for the proper reconstruction of the very fast second dimension peaks, and provide reliable deconvolution of overlapping peaks. Especially because of the increasing need to perform identification and/or identity confirmation of unknown and/or target analytes whenever complex samples are offered for analysis, GC–TOFMS is rapidly gaining in popularity. The mass-spectral deconvolution algorithm is an attractive feature available for any MS data. That algorithm cleans the spectra buried beneath the TIC level from any interferences, such as unavoidably co-eluted compounds. Although the GCxGC-MS systems provide overwhelming separation, over one-dimensional systems, it is still very helpful feature, as shown in Figure 5, where a critical pair of amphetamine and much more intensive ß-phenyethylamine (by product of tissue decomposition) is eluted at the same time from GC column making chromatographic detection of the drug difficult. It should be emphasized the need of ion consistency (without any spectral skew) of a GC(xGC) peak and relatively high number of data points acquired across the peak (approx. 20-30 data points is recommended), that high speed TOF-MS detectors can easily achieve. Figure 5: Example of deconvolution and identification of amphetamine (widely used drug of abuse, also used in medicine in combination with dextroamphetamine) and approx. 15x more intensive ßphenyethylamine. 172 Figure 5: (continued) Amphetamine ß-phenyethylamine Deconvoluted spectra Library hits Another advantage of TOF MS detector is the construction of so called “open-design” of ion source. This improved design allows decreasing the necessity of source cleaning to the lowest possible level (i.e. years of operation without its cleaning). This source design along with the high matrix “loadability” allows the operators to inject more sample aliquot (i.e. large volume injection, e.g. 10100 µl) in even complex matrix[32] such as urine. This example is shown in Figure 6, where automated solid phase micro-exctraction (SPME) was employed for sample introduction of nonderivatized drugs of abuse. Despite the selective sampling, a complex chromatogram was obtained. The automated peak find and deconvolution algorithm allowed to precisely localization and easy identification of multiple drug-components, such as methamphetamine at low concentration level (about 46pg/µL). 173 Figure 6:Peak find and deconvolution algorithm located the peak of methamphetamine in non-derivatized urine sample at low concentration level sampled by SPME. Deconvoluted spectrum Library hit 4. GCxGC-TOF MS analysis in routine forensic utilization Although most of routine methods have been historically focused on application of one dimensional GC with conventional MS, such as quadrupoles, the trend reflected by scientific papers [33-42] should not be ignored. The power of all mentioned techniques combined into GCxGC-TOF MS can be summarized into the non-target screening of non-derivatized urine sample with presence of lidocaine, as shown in Figure 7. The improved sensitivity is captured in A), where in 1D analysis 261 peaks were located (at S/N> 200), while the GCxGC analysis provided more than 930 peaks at S/N 1000. The GCxGC-TOF MS chromagram (contour plot) is then displayed as 3D plot (so called bird-eye plot). The matrix was so complex that even not all peaks were baseline separated (i.e. some of peaks ware chromatographically co-eluted), as shown in C), where peak of lidocaine was resolved applying the spectral deconvolution from other two interferences. The full mass spectra collected by TOF MS analyzer at high speeds and well separated compounds in GCxGC allowed to employ advanced operating and data-handling. 174 Figure 7: Peak find and deconvolution algorithm located the peak of methamphetamine in nonderivatized urine sample at low concentration level. A) Urine sample - Improved sensitivity in GCxGC B) 3D plot with position of lidocaine in over 1D GC. Lidocaine peak marked by arrow. urine sample. Lidocaine peak marked by arrow 261 componds @ S/N>200 938 componds @S/N>1000 C) Combination of GCxGC separation with enhanced sensitivity and applied deconvolution algorithm. Lidocaine peak marked by arrow 175 4.1. Classifications One of the notable characteristics of a GCxGC chromatogram is its structured nature. Homologous series tend to form bands in the GCxGC chromatogram, so called „contour plot“. A homologous series is a group of chemical compounds that differ by a simple structural unit. An example of a homologous series would be substituted benzenes. Figure 8 shows an example of how a homologous series, in this particular case the benzenes, appears in a contour plot. The tendency for homologous series to form structured features in the Contour Plot, when combined with the increased chromatographic resolution, provides the analyst with a powerful tool to aid in categorizing and filtering peaks that were automatically found by software at selected S/N threshold and peak width, resulting from the analysis of complex samples. Specific geographic regions of the contour plot can be designated as the "target" for a certain compound or related group of compounds. Peaks that occur inside one of these regions are assigned to the Classification associated with that region. Peak of the chromatograms can be then filtered by in terms of classifications, allowing for more efficient management of large amounts of data obtained from complex samples. The Figure 9 shows the application of classifications (as geographical areas) in control of pump diesel production. In this contour plot of raw diesel is compared with final product – pump diesel. Figure 8: Application of classification onto the contour plot of diesel sample. A) (CH3)2 (CH3)3 (CH3)4 176 (CH3)5 B) A) The whole contour plot with all located classes of compounds B) Zoomed section of substituted benzenes. Note that benzenes (ping lines) belong to the group of monoaromatics (yellow line) Figure 9: Classifications applied within the control of diesel production (focused onto removing of sulpur) „Sulfur“ regions Upper contour plot – raw diesel, lower contour plot – pump diesel without sulphur containing compounds. 4.2. Spectral filters - Scripts It is well known that TOF spectrometers provide spectra without any spectral skew. Having the information together with high amount of data point across the peak allowing utilization of even more sophisticated filtering of peaks than simple classifications. Based on great work of Zimmermann’s and Vogt’s (26-28) groups LECO Corp. implemented the scripts into the software package. In fact, the script is a user-developed function that performs custom programming tasks in order to obtain specific results, while its development is relatively easy task. Note that, however peak are still present in our list of found compounds, they are not visualized nor included into calculation of class area. Thus the scripts can be with advance applied within (i) the exact and correct definition of particular classification, (ii) accurate calculation of given class area and/or (iii) non-target screening as shown in Figure 10. There the scripts were applied for finding of chlorine-containing compounds in burned polyvinyl chloride (PVC). When GCxGC-TOF MS 177 chromatogram was processed to find all peaks with S/N> 100 more than two thousands of peak were automatically found within the data processing. With such high number of peaks the manual search for target compounds was rather difficult. When scripts were applied, number of peaks potentially containing chlorine was significantly reduced to twenty-seven, those can be then manually checked. In addition, most of them really contained Cl-atoms. Another example is shown in Figure 10, where the scripts were utilized in order to more accurately determine the area of paraffines. It is obvious that even when selected characteristic masses for paraffins (i.e. m/z 43 and 57), excepts paraffins some more compounds containing mass m/z 43 and/or 57, however, not as most abundant mass, can beinclused into area calculation. After filtering of all found peaks base on the following script (see Figure 11), all compound not having most abundant mass in their spectrum 43 and/or 57 were excluded from the area calculation. Figure 10: The advantage of scripts application in non-target screening Scripts applied Without scripts 27 compounds >2500 compounds found In burned PVC analysis data were processed with the S/N threshold =1000, what resulted in more than 2500 found peaks. After the scripts application that was developed for localization of Cl-contaning compounds, the number of potential compounds with Cl in the molecule was significantly decreased to 27. Moreover, most of them really contained Chlorine. 178 Figure 11: Application of scripts for correct quantification of paraffines in a diesel sample. Comparison of contour plots obtained with visualization of characteristics masses for paraffins (m/z 57, 43) and by using scripts. A) No scripts B) With scripts Black lines in lower plot show the missing areas of olefins and cyclanes that are unavoidably occurring, when scripts were not employed. After application of scripts, the area of particular class can be more accurately calculated. 179 Figure 12: Script example. Particular one was used forfiltering of non-linear parafinsfrom area calculation. ****************** *FUNCTION Paraffines() *Paraffines = 0 *If ( Rank (1) = 43 AND Abundance (57) > 500 )OR ( Rank (1) = 57 AND Abundance (43) > 500 ) *then *Paraffines = intensity(43) + intensity(55) + intensity(57) *End if *END FUNCTION 5. Conclusion The enhancement of resolution associated with the high peak capacity, the structure of the chromatograms and the higher sensitivity are the main advantages of GC × GC for a more detailed analysis of complex forensic samples leading to a better understanding of the sample examination. Although (GCx)GC-TOF MS is still understand in some countries as future technique in numerous laboratories worldwide it is already routinely employed. The advanced data handling (scripts and classifications) can significantly help not only to improve the analytical results but also greatly increase the speed of data processing in case very complex chromatograms. 6. References 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. H.H.Maurer, Handbook of Analytical Separations, Vol.6, 2008, p. 425-445 E. Stauffer, J.A. Dolan, R. Newman, Fire Debris Analysis, 2008, p. 495-527, A. Koenig, S. Magnolon, C. Weyermann, Forensic Sci. Int., 2015, p. 93-106 I.I. Papoutsis et al, J. Pharma. Biomed. Anal., 2010, p. 609-614 S. Esslinger, J. Riedl, C. Fauhl-Hassek, Food Res. Int., Vol. 60, 2014, p. 189-204 G. Milman, A.J. Barnes, R.H. Lowe, M.A. Huestis, J. Chromatogr. A, Vol. 1217, 2010, p. 1513-1521 E. Boyacı et al, Anal. Cim. Acta, 2015, vol. 873, 14-30 J. Beens, U.A.Th. Brinkman. Tr. Anal. Chem. 2000, pp. 260-275 Bloch, M.G. Gas Chromatography. [editor] H.J. Noebels (ed.). New York : Academic Press, 1959. p. 133. P. J. Schoenmakers, J. L.M.M. Oomen, J. Blomberg, W. Genuit. J. Chromatogr. A. (2000), Vol. 892, p. 29–46. M. Adahchour, J. Beens, R.J.J. Vreuls, U.A.Th. Brinkman. 2006, Tr. Anal. Chem, Vol. 25 (5), pp. 438454. D.R. Deans, 1968, Chromatographia, Vol. 1, p. 18. D.R. Deans, 1965, J. Chromatogr. A,, Vol. 18, p. 477. H.J. Neumann, B. Paczynska-Lahme,D. Severin. Composition and Properties of Petroleum. Stuttgart : Ferdinand Enke Verlag, 1981. K.H. Altgelt, M.M. Boduszynski. Analysis of petroleum heavy fractions. New York : Marcel dekker, 1994. Z. Liu, J.B. Phillips. 1991, J. Chromatogr. Sci., Vol. 29. J.B.Phillips et.al., 1999, J. High Resol. Chromatogr., Vol. 22, p. 3. R.M. Kinghorn, P.J. Marriott, 1997, Anal. Chem., Vol. 69, p. 2582 R.M. Kinghorn, P.J. Marriott, P.A. Dawes. 1998, J. Microcolumn Sep., Vol. 10 (7), p. 611. http://www.chem.agilent.com/cag/prod/GC/2DGC_amj2_05_02_07D1a.pdf. visited May 20, 2015. www.leco.com. visited May 20, 2015 180 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. http://www.leco.com/products/separation-science/gcxgc-tofms/pegasus-4d-gcxgc-tofms#models, visited May 18, 2015 J. Zrostlikova, J. Hajslova, T. Cajka, 2003, J. Chrom. A, 1019, p. 173-186 T. Cajka, Compreh. Anal. Chem., Vol. 61, 2013, p. 271-302 T. Cajka et al., Anal. Chim. Acta, vol. 707, 2011, p. 84-91 .L.P. van Stee, J. Beens, R.J.J. Vreuls, U.A.Th. Brinkman. 2003, J. Chromatogr. A, Vol. 1019, p. 89. C. Vendeuvre, F. Bertoncini, L. Duval, J.-L. Duplan, D. Thiébaut, M.-C. Hennion. 2004, Journal of Chromatography A, 1056 (2004) , Vol. 1056, p. 155–162. C. Vendeuvre, F. Bertoncini, D. Espinat, D.Thiébaut, M.- C. Hennion. 2005, J. Chromatogr. A, Vol. 1090, p. 116–125. R. Hua, Y. Li, W. Liu, J. Zheng, H. Wei, J. Wang, X. Lu, H. Kong, G. Xu,. 2003, J. Chromatogr. A , Vol. 1019, p. 101. F.C.Y. Wang, W.K. Robbins, F.P. Di Sanzo, F.C. McElroy. 2003, J. Chromatogr. Sci., Vol. 41, p. 519. C. Vendeuvre, F. Bertoncini, L. Duval, J.-L. Duplan, D. Thiébaut, M.-C. Hennion. 2004, Journal of Chromatography A, 1056 (2004) , Vol. 1056, p. 155–162. http://www.sge.com/uploads/dd/ec/ddecaa2dc33f176f23d341464c0b695b/TP-0180-M1.pdf. K. Robrock, K.O’Reilly, D. Patterson, Enviro. Forens. Notes, vol. 14, 2015 R.K. Nelson et al., LCGC Apps. Notebook, Vol 31, issue 9 (http://www.chromatographyonline.com/gcxgc-forensic-analysis-oil-sheens-deepwater-horizon-disastersite-helps-pinpoint-source-oil-leakage?rel=canonical) F.L. Dorman et al., Anal. Chem., 82(12), 2010, p. 4775-4785 F.L. Dorman et al., Anal. Chem., 82(12), 208, p. 4487-4497 J.F. Focant et al. J Chromatogr A. 2005, vol. 1086, p. 45–60. J.F. Focant et al. J Chromatogr A. 2003, vol. 1019, p.143-156. G. Semard et al., Basic Instrumentation for GCxGC. In: Ramos L, editor. pp. 15–48. Amsterdam: Elsevier, 2009 Z.L. Cardeal, P.P. de Souza, M.D.R. Gomes da Silva, P.J. Marriott PJ, Talanta, Vvol. 74, 2008 793–799 I. Silva, S.M. Rocha, M.A. Coimbra, P.J. Marriott, J Chromatogr A 1217, 2008, P. 5511-5521 C. Cordero, E. Liberto, C. Bicchi, P. Rubiolo,P. Schieberle, J Chromatogr A, 2008, vol. 1217, p. 5848– 5858. ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԵՎ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ GC-TOF MS ԵՎ GCxGC ԿԻՐԱՌԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԱՌԱՎԵԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Տ. ԿՈՎԱԼՉՈՒԿ1 , Կ.Գ. ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ2 1 Եվրոպական տեխնիկական կենտրոն, Պրահա, Չեխիայի Հանրապետություն 2«ՀՀ Փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ (Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության) 1960-ական թվականներին սկսվել է գազային քրոմատոգրման և մասս- սպեկտրաչափական (GC / MS) համադրության օգտագործումը գիտության մեջ, որը թույլ է տալիս նույնականացնել ցնդող օրգանական միացությունները: Ներկայումս գազային քրոմատոգրումը և մասս-սպեկտրոմետրիան (GC-MS) լայնորեն օգտագործվում են դեղամիջոցների և դրանց մետաբոլիտների նույնականացման և առավել ճշգրիտ ստուգման համար: Աշխատանքում նկարագրված են LECO ընկերության միաչափ և 181 երկչափ գազային քրոմատոգրման ժամանակաթռիչքային մասս-սպեկտրաչափական դետեկտորով կատարված հետազոտությունների օրինակները և առավելությունները: Բանալի բառեր՝ որակական անալիզ, քանակական անալիզ, գազ-քրոմատագրում, դեկոնվոլուցիա, սպեկտորներ, մասս-սպեկտրոմետրիա, դեղամիջոցներ: НОВЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ И ПРЕИМУЩЕСТВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ GCTOFMS И GCXGC В СУДЕБНО-КРИМИНАЛИСТИЧЕСКОЙ ПРАКТИКЕ И ИССЛЕДОВАНИЯХ T. КОВАЛЧУК1 , K.Г. АБРААМЯН2 1 Европейский технический центр, Прага, Чешская Республика 2 “Экспертный центр” ГНКО (Министерства юстиции Республики Армения) Сочетание газовой хроматографии и масс-спектрометрии (ГХ / МС) в науке начали применять в 1960-х годах в качестве чувствительного и универсального инструмента, который дает возможность идентифицировать летучие органические соединения.В настоящее время газовая хроматография с масс-спектрометрами (ГХ-МС) по-прежнему широко используется при идентификации и с высокой точностью подтверждения лекарственных средств и их метаболитов. В работе приведены примеры и преимущества применения одномерного и двухмерного газохроматографического анализа с времяпролётным масс-селективным детектором компании LECO. Ключевые слова: качественный анализ, количественный анализ, газовая хроматограмма, деконволюция, спектр, масс-спектрометрия, лекарственные средства. 182 ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԵՎ ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԴԻՏԱՐԿՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՀԱՄԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ Մ.Հ. ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ Երևանի Մ.Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան, Դեղագործության կառավարման ամբիոն, Երևան Ամբիոնի վարիչ Բանալի բառեր` դիտարկում, մարկեթինգային ուսումնասիրություն, դեղագործական մարկեթինգ: Գոյություն ունեն այնպիսի մարկեթինգային հետազոտությունների մեթոդներ, որոնք հնարավորություն են տալիս ընդհանուր պատկերացում ստանալ ծառայությունների որակի, վաճառքի տեղի և որևէ ծառայության կատարման մասին [7,17]: Ցանկացած կազմակերպության (նաև դեղագործական) գործունեության այս բնագավառը կոչվում է «ֆիզիկական շրջակայք»: Վերջինիս վիճակն ազդում է գնորդների սպասարկման որակի վրա և լիովին կախված է դեղագործական կազմակերպությունից, ինչը թույլ է տալիս անցկացնել դրա վերլուծություն, բացահայտել թերությունները և մշակել միջոցառումներ` դրանց վերացման համար [1]: Ժամանակակից մեթոդներից մեկը դիտարկումն է, որի առանձնահատկությունը վիճակագրական և սոցիոլոգիական դիտարկման մեթոդների համակցումն է: Զանազան վիճակագրական և վիճակագրական կամ, գրականական այսպես տվյալներ կոչված, ուսումնասիրելիս անուղղակի դիտարկումը: կիրառվում է Դիտարկման առարկայի վիճակը ֆիքսվում է գրառումներ անելով, այնուհետև համակարգելով և կանոնավորելով` առանձնացնելով կարևորը: Այդ դիտարկման արդյունքներով կազմվում են աղյուսակներ, կատարվում խմբավորումներ և այլ գործընթացներ [10]: Սույն աշխատանքի նպատակն է եղել մշակել դեղատնային հիմնարկների անմիջական կամ ուղղակի դիտարկման մեթոդը, որն առավել մեծ կիրառում ունի սոցիոլոգիայում: Որպես առաջնային տվյալների հավաքման եղանակ` դիտարկումը ենթադրում է անհատի վարքագծի կողմերի ուսումնասիրություն վարքն իրագործելու ժամանակ: Սակայն հետազոտություն իրականացնողը կապված չէ օբյեկտի կողմից հետազոտությանը մասնակցելու համաձայնության հետ. նա փաստերը հավաքում է կողքից, որն էլ հենց երաշխավորում է արդյունքների օբյեկտիվ լինելը: Ընդ որում, չպետք է մոռանալ, որ դիտարկումը (եթե նայենք դրան որպես վերլուծական մեթոդ) ունի նաև սուբյեկտիվ բնույթ, քանի որ արդյունքների մեկնաբանումը կախված է նրանից, թե հետազոտողն ինչպես է ընկալում փաստերը: Հետևաբար, կարելի է ենթադրել, որ հետազոտության օբյեկտի հետ դիտորդի կապը պետք է լինի հնարավորինս նվազագույնը (իդեալական տարբերակ է, եթե ընդհանրապես կապ չունենա) [5,17]: Եղանակի յուրահատկություններից է նաև նրա անկրկնելիությունը. դիտարկման են ենթարկվում դեղատնային հիմնարկների (դեղատների և դեղատնային կրպակների) հաճախորդների 183 գործողությունները [18]: Հետազոտությունների ժամանակ դիտարկման եղանակը կիրառելիս պետք է հիշել վերոնշյալ առանձնահատկությունների գոյության մասին: Գրականության ուսումնասիրության արդյունքում բացահայտված դիտարկման տեսակները կարելի է խմբավորել հետևյալ կերպ [3,9,13,16]. 1. կախված անցկացման եղանակից. • անձամբ. ուսումնասիրվող հետազոտողն ինքն է գրառում նախօրոք կազմված ձևաթղթերի վրա: • տեխնիկական. փաստերը գրանցելու նպատակով տեխնիկական միջոցներ են կիրառվում: 2. կախված գաղտնիության աստիճանից. • փակ. դիտարկումն անց է կացվում հետազոտվողի համար աննկատ (դիտարկման մասին օբյեկտը չպետք է իմանա), • բաց. դիտարկման օբյեկտները տեղեկացված են, որ դիտարկման օբյեկտ են հանդիսանում: 3. կախված կառուցվածքի մակարդակից (նախապատրաստական). • կանոնակարգված. հստակ որոշված են հիմնախնդիրները, խնդիրները, մարդկանց խմբերը, վերլուծության մեթոդները, • չկանոնակարգված. չկա հստակ հիմնախնդիր, դիտարկման նախագիծ, կոնկրետ պլան. հնարավոր է այլընտրանքային տարբերակի ընտրություն` կախված իրավիճակից: 4. կախված հետազոտության խնդիրներից. • ուղղակի. կոնկրետ իրավիճակում հետևում են օբյեկտի վարքին, • անուղղակի. վարքի արդյունքն է դիտարկվում: 5. կախված դիտարկման պայմանների բնույթից. • բնական. ուսումնասիրությունն իրականացվում է սովորական միջավայրում, • արհեստական. ուսումնասիրությունն իրականացվում է առանձնահատուկ, նախօրոք կազմակերպված վայրում: Դիտարկման առկայության իրականացումը դեպքում, իսկ արձանագրություններում: Ըստ նախօրոք ստացված պլանավորվում գիտական հիմնավորվածության է արդյունքները և հիմնախնդրի ֆիքսվում կայունության են ստացված տեղեկությունը ենթարկվում է հսկողության [13]: Գիտական դիտարկման ընթացքը կարելի է բաժանել հաջորդական 4 քայլերի [9]. 1. նպատակի որոշում, դիտարկման առարկայի ընտրություն, խնդիրների կազմում, 2. հետազոտվող միջավայրի հասանելիության ապահովում, անհրաժեշտ թույլտվությունների ստացում, շփումների ստեղծում` օբյեկտների հետ, 3. հետազոտության եղանակի ընտրություն և գործողության մշակում`նախօրոք հավաքված նյութերի հիման վրա, 4. փաստաթղթերի նախապատրաստում (ձևաթղթեր, հարցադրումներ, աղյուսակներ և այլն), 5. դիտարկում (տվյալների և տեղեկությունների հավաքագրում): Հետազոտությունից առաջ խորհուրդ է տրվում մշակել հանձնարարական կամ ցուցում, որի համաձայն. 184 1. գրանցում են դիտարկման արդյունքները` հետևյալ միջոցների օգնությամբ. • հակիրճ և արագ գրառումներ, • գրանցման քարտ և դիտարկման օրագիր, • լուսանկարում, տեսագրություն, ձայնագրում; 2. իրականացնում են հսկողություն. • դիտարկման մասնակիցների հետ խոսակցության, • հնարավոր համեմատում (ըստ փաստաթղթերի), • համեմատական վերլուծություն (այլ դիտորդների արդյունքնրի հետ), • կրկնակի դիտարկում: 3. գիտական հետազոտության հաշվետվություն: Այս եղանակին բնորոշ առավելություններից կարելի է նշել այն, որ դիտարկման միջոցով կարելի է տեսնել առարկան այնպիսին, ինչպիսին այն կա իրականում և ոչ թե ապավինել այլ տեղեկատվական աղբյուրների. դրանով է պայմանավորված եղանակի բացառիկությունը: Հետազոտվող գործընթացի իրական վիճակը հաճախ բացահայտվում է գիտական դիտարկման միջոցով: Սակայն եղանակը զուրկ չէ թերություններից: Դրանցից են երկարաժամկետությունը, աշխատատարությունը, արդյունքների մեկնաբանության սուբյեկտիվությունը, չի բացառվում նաև հետազոտողի կողմից միջնորդավորված ազդեցությունը դիտարկվող առարկայի վրա [4]: Գրականության մեջ հայտնի է Թ.Պիտերսի «Կառավարում` զբոսնելիս» տերմինը, որը փոփոխելով որոշ հեղինակներ ստացել են նոր տերմին. «Մարքեթինգ` զբոսնելիս» (ՄԶ) [10]: Այս անվանումով դիտարկման եղանակը մեծ կիրառում ունի արտերկրում: Ըստ վերոնշյալ դասակարգման՝ դիտարկման այս մեթոդը` ՄԶ–ն, գաղտնի, անձամբ իրականացվող, ուղղակի, կանոնակարգված, բնական եղանակ է: Եղանակի անվանումն է «Մարքեթինգ` զբոսնելիս», սակայն այն նախատեսում է հետազոտողի (որպես սովորական հաճախորդի) կողմից այց դեպի այն դեղատնային հիմնարկ, որտեղ մատուցվում է նրան հետաքրքրող դեղագործական տեղեկատվական խորհրդատվական (ԴՏԽ) ծառայությունը: Այդ ընկերությունում չպետք է իմանան դիտարկման մասին, հակառակ դեպքում դիտարկման արդյունքները կլինեն աղավաղված (դիտորդին կսպասարկեն այլ կերպ, քան սովորական գնորդին): ՄԶ եղանակի համաձայն հաճախորդներին սպասարկող դեղագործական անձնակազմի ԴՏԽ աշխատանքի դիտարկումն ունի իր առանձնահատկությունները: Քանի որ դեղատնային հիմնարկների հաճախորդների մեծ մասի մոտ առկա են առողջական խնդիրներ, որոնք ազդում են նրանց հոգեվիճակի վրա և առաջացնում բարձր դյուրագրգռություն, դիսկոմֆորտ, ապա դա բացասաբար է անդրադառնում հաճախորդաշխատակից հաղորդակցման վրա և կարող է կոնֆլիկտների պատճառ դառնալ: Հետևաբար, դեղատնային հիմնարկի ղեկավարությունը պետք է ուշադրություն դարձնի այն ֆիզիկական միջավայրի ընկալմանը, որտեղ սպասարկում են հաճախորդներին. օրինակ` վաճառասրահի գունային համակցությունը, լուսավորությունը, ընդարձակությունը և այլ ցուցանիշները: Երբեմն էլ պրոբլեմային իրավիճակ կարող է ստեղծվել` սպասարկումից հաճախորդների բողոքների հետևանքով: ՄԶ-ի իրականացման պատճառ կարող է լինել նաև դեղատան տնօրենի ցանկությունը` 185 ավելացնել դեղատան հաճախորդների թիվը, բարելավել դեղատան միկրոկլիման, ներքին կահավորանքը և այլն: Հարցադրումների ցանկը կախված է ստեղծված իրավիճակից և հետազոտողի հնարավորություններից: ՄԶ-ն կարող է իրականացվել կամ «ամբողջական ծրագրով», այսինքն բոլոր կարևոր ասպեկտները միասին, կամ «հակիրճ ծրագրով», երբ դիտարկվում է մեկ կամ մի քանի ասպեկտ: Հաճախորդի հետ հաղորդակցման ժամանակ ռեակցիաները գրանցելու համար պետք է նախօրոք կազմել աղյուսակներ, որոնցում կնշվեն դիտարկվող գործընթացները` դրական (+) կամ բացասական (-) նշաններով (աղ.1): Վերջին` «Ծանոթություն» սյունակում պետք է նշվեն հետազոտված երևույթների բարելավման համար պլանավորվող հետագա քայլերը: Աղյուսակ 1 ՄԶ եղանակի ժամանակ կիրառվող աղյուսակ Հետազոտման առարկաներ կամ Հետազոտման արդյունքները օբյեկտներ «+» Հաճախորդների ռեակցիաները Գնահատականը ըստ միավորների Ծանոթություն «-» Ըստ ՄԶ-ի դիտարկման համար կիրառվում են հետևյալ եղանակները. կողմից «Դիտել». հիմնվում է այն կանոնի վրա, ըստ որի դեղատունը հաճախորդի ընկալվում է տեղակայման, ձևավորման, տեսականու, դեղագործական անձնակազմի և ծառայությունների մասին կարծիքների ամբողջականության հիման վրա: Դեղատան արտաքին և ներքին ձևավորումը նպաստում են հաճախորդների մոտ դեղատան դրական իմիջի ձևավորմանը: Բացի այդ, դեղատան լավ տեղակայումը մրցակցային առավելություն է տալիս նրան: Հաճախորդը դեղատնից ձեռք է բերում ոչ միայն դեղագործական արտադրանք, այլև ստանում է որոշակի տպավորություններ, որոնց հիման վրա ձևավորվում է կարծիք դեղատան նկատմամբ, վստահություն և ցանկություն` նորից այցելել տվյալ դեղատուն: Նշանակալից է նաև վաճառասրահում դեղագործական արտադրանքի մասին տեղեկատվության մատչելիությունը: Կարևոր է դեղագետների և դրամարկղային մեքենաների բավարար քանակով առկայությունը, որպեսզի նվազագույնի հասցվի սպասելու գործընթացը [11,14,16]: “Դիտել” եղանակի մեջ մտնող ցուցանիշները դիտորդը վերլուծում է` նշելով դրական և բացասական պահերը: Երբ հետազոտությունը կատարվում է մի քանի դեղատներում, ամեն մի դեղատան ֆիզիկական միջավայրի տարրերը գնահատվում են միավորներով, օրինակ, 1-5` նախօրոք պայմանավորված նիշերով (5 միավոր- դիտարկվող գործընթացի գերազանց վիճակ` առանց բացասական երևույթների, 4 – լավ վիճակ` չնչին բացասական երևույթներով և այդպես շարունակ` դեպի վատթարագույնը): Հետագայում գումարում են միավորները և որոշում, թե որ դեղատունն է առավել բարձր միավորներ ստացել: «Ունկնդրել». անհրաժեշտ տեղեկատվություն կարելի է ստանալ ունկնդրելու 2 տարբերակների շնորհիվ. 1. ակտիվ ունկնդրում, որը նշանակում է դեղագործական աշխատակցի հետ խոսակցությանը, 186 դիտորդի մասնակցությունը 2. պասիվ ունկնդրում, որն իրականացվում է դիտորդի կողմից` դեղատան աշխատակցի և մեկ ուրիշ հաճախորդի զրույցի ժամանակ: Ըստ պատշաճ դեղատնային գործունեության կանոնների՝ հաճախորդի և դեղագործական աշխատակցի խոսակցությունը պետք է ընթանա հոգեբանական կոմֆորտ ապահովող միջավայրում, որը բարձրորակ սպասարկման ցուցանիշ է համարվում [15]: Պետք է ուշադրություն դարձնել ժեստիկուլյացիային, խոսակցության ոճին, առոգանությանը, դիմախաղին, պահելաձևին, քաղաքավարությանը և այլն: «Հաղորդակցվել հաճախորդի հետ». հաճախորդի հետ զրուցելիս դեղագործական աշխատակցի կողմից տրվում է ԴՏԽ ծառայություն, որը վերաբերվում է դեղի, բժշկական նշանակության կամ հարդեղագործական ապրանքի ընտրությանը կամ կիրառմանը: ԴՏԽ ծառայությունը ներառում է դեղագործական արտադրանքի սպառողական բնութագրերի մասին տեղեկատվություն: Դեղագործական աշխատակիցը պետք է նպաստի, որպեսզի գնորդի մոտ վստահություն առաջանա վերջնարդյունքի (բուժման կամ կանխարգելման) նկատմամբ: Տրվում է նաև տեղեկատվություն դեղի պահպանման պայմանների մասին, բժշկի դիմելու անհրաժեշտությունը, եթե դրա կարիքը կա և այլ խորհուրդներ` հատկապես ինքնաբուժման դեպքում [2, 8, 12]: Այսպիսով, հետազոտության եղանակներից մեկի` դիտարկման ժամանակ կարելի է տեղեկատվություն ստանալ դեղատնային հիմնարկի հաճախորդների սպասարկման վիճակի մասին, բացահայտել և վերլուծել թերությունները, մշակել միջոցառումների ծրագիր` դրանք վերացնելու նպատակով: Եթե դիտարկման օբյեկտների վիճակը գնահատվել է միավորներով, ապա միավորների հանրագումարն օգտագործվում է հետազոտությունների արդյունքների համեմատական վերլուծության համար, որոնք ստացվել են ՄԶ եղանակը կիրառելիս տվյալ և համանման դեղատնային հիմնարկների համար, որը հնարավորություն է տալիս գտնել մրցակցային առավելությունները: Ճիշտ է, նման հետազոտությունները կարելի է պատվիրել, սակայն առավել արդյունավետ է, երբ դեղագործական կազմակերպության ղեկավարը մրցակից կազմակերպություններում, որտեղ իրեն չեն ճանաչում, ներկայանա որպես հաճախորդ, այսինքն՝ մրցակից դեղատան իրավիճակը կգնահատի որպես ականատես, այլ ոչ թե «ուրիշի պատմածով»: Դիտարկումը թույլ է տալիս որոշում կայացնել սպասարկման նոր եղանակների ներդրման և միջոցառումների մանրածախ անցկացման մասին, դեղագործական ընդունել որոշումներ, կազմակերպության որոնք կբարելավեն ֆինանսատնտեսական գործունեությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. Беквит Г. Продавая незримое: Руководство по современному маркетингу услуг/Пер. с англ. — М.: Альпина Бизнес Букс, 2004. —272 с. Богданова Н.Б. Об искусстве продаж в аптеках // Экономический вестник фармации. – 2002. – №4. – С. 53-55. Васильев Г., Сенина Н. Повышение качества обслуживания в розничной торговле. Маркетинг. 2007. №2(93). -с.70-77. Вырковский А. Аптечная мотивация. Фармацевтическое обозрение. 2004. №8, с. 22-23. Гуревич Д. Современная эффективная аптека: опыт, инструменты, тенденции / Д. Гуревич // Фармацевтический вестник : Информационно-аналитическая газета. – 2006. – № 13. – с. 4–5. 187 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Дремова Н.Б., Соломка С.В., Дзюба В.Ф. Дополнительные услуги в фармацевтических организациях. Экономический вестник фармации. 2002. №4. -с.40-50. Котлер Ф., Триас де Без Ф. Новые маркетинговые технологии. СПб. Нева, 2004. 452с. Кравченко Т. Провизор и посетитель аптеки: каждый день вместе. Фармацевтическое обозрение. 2004. № 6. -с. 54-56. Милгром П., Роберте Дж. Экономика, организация и менеджмент: в 2т. Т.1 СПб: Экономическая школа, 2001. -468 с. Михайлова Е. Основы маркетинга в розничной торговле. Маркетинг. 2004. №5(78), с. 118-124. Назаркина В.А. Исследование конкурентоспособности торговых фирм на рынке фармацевтической продукции. Автореф. дисс. к. э.н., Новосибирск, 2000г.-22с. Пархоменко Е. Посетители аптеки-кто они? Фармацевтическое обозрение. 2003. №10, -с.14. Пашутин С.Б. Особенности Российского фармацевтического рынка. Маркетинг в России и за рубежом. 2004. №5, с.18 Пашутин, С.Б. Резервы конкурентоспособности традиционной аптечной сети. Московские аптеки. 2004. № 10, с. 22. Прохорчук Е.Ю., Сазонова О.П. Мерчендайзинг как элемент продвижения товара. Экономический вестник фармации. №7. 2001 г. с. 53-54. Радаев В.В. Экономическая социология. Курс лекций: учеб. пособие /В.В. Радаев. М.: Аспект Пресс, 1998. -368 с. Kotler Ph. Marketing essentials. The Prentice-Hall Series in Marketing. 2007. -556 p. Velthuis O. ‘The changing relationship between economic sociology and institutional economy’, American Journal of Economics and Sociology. 1999. Vol. 58, № 4, pp.629–649. ПРИМЕНЕНИЕ СОЧЕТАНИЯ МЕТОДОВ СТАТИСТИЧЕСКОГО И СОЦИОЛОГИЧЕСКОГО НАБЛЮДЕНИЯ М. Г. БЕГЛАРЯН Ереванский государственный медицинский университет им. М.Гераци, г.Ереван Кафедра управления фармации Наблюдения дают возможность получить информацию о состоянии обслуживания потребителей аптеки, проанализировать отрицательные стороны и разработать план мероприятий для их устранения. Метод наблюдения позволяет принять решение о внедрении новых методов обслуживания потребителей, например, как лучше расположить фармацевтические товары, оптимизировать аптечный ассортимент, учитывая спрос и принять решения, повышающие товарооборот. Оценка ассортиментной политики предприятия позволит выявить труднореализуемые товары и наоборот, товары, пользующиеся повышенным спросом. Выявление слабых сторон аптеки позволяет определить направления, способствующие повышению преимуществ для данной аптеки в жесткой конкурентной борьбе. Сильные стороны конкурентов помогут убедить руководителя аптеки в необходимости лучшей организации работы по обслуживанию покупателей, даже если для этого нужно провести глубокие изменения в деятельности аптеки. Ключевые маркетинг. слова: наблюдение, маркетинговое 188 исследование, фармацевтический USE OF A COMBINATION OF METHODS STATISTICAL AND SOCIOLOGICAL SUPERVISIONS M.H. BEGLARYAN Yerevan State Medical University after M.Heratsi, Yerevan Department of Pharmaceutical Management Supervision provides with necessary information concerning the customer service in a retail pharmacy thus enabling one to analyze the weaknesses and develop a plan for action. Observational methods allow to make a proper decision about new customer service strategies implementation, for example, to better position pharmaceutical products, to optimize the assortment of pharmacy items with regard to consumer demand and find ways to increase sales. Improving the assortment policy will ensure timely identification of both bestselling and difficult items. Identification of weaknesses of the pharmacy will help to better navigate in various directions of business running in current hard competitive environment. Benchmarking the strengths of competitors may allow the top management level to take action towards improvement of customer service, even if it will require radical changes in the action. Key words: supervision, marketing research, pharmaceutical marketing. 189 էԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԼՈՒՍԱՊԱՏՃԵՆՈՎ ԴԱՏԱՁԵՌԱԳՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐՈՒՄԸ Ն.Մ. ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ2, Վ.Ա. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ1 «Փորձագիտական կենտրոն» ՊՈԱԿ (Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության), ք. Երևան 1 Ձեռագրաբանական և փաստաթղթաբանական փորձաքննությունների բաժնի պետ, ֆ.մ.գ.թ. 2 Ձեռագրաբանական և փաստաթղթաբանական փորձաքննությունների բաժնի ավագ փորձագետ Բանալի բառերը` լուսապատճեն, ձեռագիր, փորձագետ, հատկանիշ: Անցյալ դարի 90-ական թվականներից սկսած` փաստաթղթաշրջանառության մեջ սկսեցին լայնորեն կիրառվել փաստաթղթերի էլեկտրոնային լուսապատճենները: Որպես հետևանք, դրանք առավել հաճախ սկսեցին հայտնվել դատաքննչական մարմինների տեսադաշտում, և դատաձեռագրաբանական փորձաքննություն իրականացնող փորձագետների առաջ խնդիր դրվեց նույնացնելու այդ լուսապատճեններում առկա ձեռագիրը և (կամ) ստորագրությունը կատարողին: Այդ նույն ժամանակաշրջանում դատաձեռագրաբանական փորձաքննության տեսության մեջ և պրակտիկայում նման օբյեկտների հետազոտման առանձնահատկություններին պատշաճ ուշադրություն չէր դարձվում. նման փորձաքննության անցկացման նկատմամբ բացակայում էր միատեսակ մեթոդական մոտեցումը: Բացի դրանից` դատաձեռագրաբան փորձագետների պատրաստման ծրագրերում էլեկտրոնային լուսապատճեններով հետազոտությունների անցկացման վերաբերյալ հարցեր նախատեսված չէին: Այստեղից էլ պետական դատական փորձագիտական կազմակերպությունների վերաբերմունքը էլեկտրոնային լուսապատճեններով փորձաքննության անցկացման նկատմամբ միանշանակ չէր. խնդրի վերաբերյալ չկար միասնական մոտեցում: Այսպես՝ ՌԴ արդարադատության նախարարության, Ուկրաինայի արդարադատության նախարարության փորձագիտական հիմնարկություններում անցկացվում էին պատճենով հետազոտություններ, իսկ, օրինակ, ՀՀ պետական փորձագիտական կառույցներում` ոչ: Ներկայումս էլեկտրոնային լուսապատճեններով ձեռագրաբանական փորձա- քննությունների կատարման համար արդեն որոշակի փորձ է կուտակվել. որոշ կրիմինալիստների կողմից ստեղծվել են առանձին աշխատություններ՝ նվիրված պատճենով հետազոտություններին [1]: Այս պարագայում արդեն հնարավոր է դարձել առանձնացնել և դիտարկել էլեկտրոնային լուսապատճեններով ձեռագրի և (կամ) ստորագրության փորձաքննությունների անցկացմանը վերաբերող այն հիմնահարցերի շրջանակը, որը թույլ կտա որոշել էլեկտրոնային լուսապատճեններով ձեռագրի և (կամ) ստորագրության փորձաքննությունների կատարման հնարավորությունները և զարգացման ուղիները: Դրանց շարքին են դասվում էլեկտրոնային լուսապատճեններով ձեռագրի և (կամ) ստորագրության փորձաքննությունների իրավական հիմքերը, օբյեկտի յուրահատկու- 190 թյունը, ձեռագրաբան-փորձագետի կողմից լուծվող խնդիրների շրջանակը, հետազոտության գիտական հիմքերը, հետազոտության անցկացման և հետևությունների ձևավորման մեթոդական երաշխավորությունները, կատարելագործման ուղիները: Էլեկտրոնային լուսապատճենով դատաձեռագրաբանական փորձաքննության անցկացման իրավական հիմքերը Յուրաքանչյուր դատական փորձաքննության նշանակման և կատարման համար իրավական հիմքը հանդիսանում են ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը և ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը: Փորձաքննության կատարման արդյունքում փորձագետի կողմից տրված եզրակացությունը համարվում է ապացույցի տեսակ: Փորձաքննության նշանակման և կատարման կարիքը ծագում է այն ժամանակ, երբ դատաքննչական մարմինների մոտ առաջանում են մի շարք հարցեր, որոնց լուծումը դուրս է վերջիններիս մասնագիտական իրավասությունից և պահանջում է գիտության, տեխնիկայի, արվեստի, արհեստի բնագավառների հատուկ գիտելիքների իմացություն: Ընդ որում, էական չէ` փորձաքննության կատարման ժամանակ հետազոտվող օբյեկտը հանդիսանում է փորձաքննության այս կամ այն տեսակին կամ ենթատեսակին բնորոշ օբյեկտ, թե՞ այն բացառիկ է, և կա՞ն արդյոք այդ բացառիկ օբյեկտի հետազոտման համար նախատեսված մեթոդական ուղեցույցներ, թե՞ ոչ: Օրենքը փորձաքննություն նշանակող մարմնի առջև այս առումով որևէ սահմանափակում չի դնում: Այս պարագայում ձեռագրաբան-փորձագետի կողմից լուսապատճեններով փորձաքննությունն անկատար թողնելու համար առաջանում են երեք տարբեր պատճառներ՝ - լուսապատճենում տեղավորված ձեռագրի և (կամ) ստորագրության հետա- զոտությունը դուրս է ձեռագրաբան-փորձագետի իրավասությունից, - լուսապատճենում տեղավորված ձեռագիրը և (կամ) ստորագրությունը պիտանի չեն հետազոտման համար, - լուսապատճենում տեղավորված ձեռագրի և (կամ) ստորագրության հետազոտություն կատարելու համար բացակայում է համապատասխան մեթոդական բազան: Այսպիսով` էլեկտրոնային լուսապատճենով դատաձեռագրաբանական փորձաքննության առանց կատարման թողնելը հիմնավորվում է կա´մ ձեռագրաբանփորձագետի իրավասությունից դուրս լինելու, կա´մ օբյեկտի ոչ պիտանի լինելու, կա´մ համապատասխան մեթոդիկայի բացակայության հանգամանքով: Մեր կարծիքով առաջին հիմնավորումը կիրառելի չէ, քանի որ ձեռագրաբանը «1.1 ձեռագրի և ստորագրության հետազոտություն» որակավորում ունեցող փորձագետ է, որը պարտավոր է կատարել դատաձեռագրաբանական փորձաքննություններ, և վերջինիս իրավասության հարցը չպետք է դրվի: Տվյալ դեպքում խոսք կարող է լինել միայն բացառիկ, ոչ միօրինակ օբյեկտի վերաբերյալ գիտելիքների ոչ լիարժեքության մասին, որը դատաձեռագրաբանական փորձաքննությունների հետազոտման օբյեկտների ընդհանուր թվում միակը չէ: Բավական է նշել ոչ միօրինակ այլ օբյեկտներից, օրինակ` նկարների վրա նկարիչների ստորագրությունները կամ ստորագրություններ, որոնք ստացվել են այլ անձի կողմից գրող ձեռքը բռնելու միջոցով և այլն: 191 Մնում են մյուս հիմնավորումները՝ օբյեկտի ոչ պիտանելիությունը կամ մեթոդիկայի բացակայությունը: Էլեկտրոնային լուսապատճենով ձեռագրի և ստորագրության հետազոտման առանձնահատկությունները Դատական փորձաքննության տեսությունում փորձագիտական հետազոտության օբյեկտը դիտարկվում է որպես «բարդ համակարգ», որի տարրերն են հանդիսանում. ա) փաստի մասին տեղեկության նյութական կրողը, բ) փաստի մասին տեղեկության աղբյուրը, գ) աղբյուրից կրողին տեղեկության փոխանցման մեխանիզմը, ինչպես նաև դրանց փոխազդեցության մեխանիզմները: Համաձայն դատաձեռագրաբանական փորձաքննության տեսության` փաստի մասին տեղեկության նյութական կրողը ձեռագիրն է, փաստի մասին տեղեկության աղբյուրը` ձեռագիրը կատարող անձն է, տեղեկության փոխանցման մեխանիզմը` որոշակի պայմաններում ձեռագրում արտացոլվող գրավոր շարժումներն են: Եթե անդրադառնանք լուսապատճենում արտացոլված օբյեկտին, կնկատենք, որ նրա առանձնահատկությունը գրի շարժումների անմիջական ֆիքսման բացակայությունն է, որով կատարվում է ձեռագիրը կամ ստորագրությունը: Գրի փաստի տեղեկության վերաբերյալ նյութական կրողը ոչ թե անմիջապես ձեռագիրն է, այլ նրա պատկերը, որը արտացոլվել կամ պատրաստվել է մեկ այլ ձեռագիր օբյեկտից` տեխնիկական միջոցների կիրառմամբ, տվյալ դեպքում՝ էլեկտրոնային լուսապատճենահանմամբ: Հիշեցնենք, որ «ձեռագիրը գրաշարժողական համակարգի հմտությունների և այլ հնարքների վրա հիմնված բնագիր ձեռագրի իրականացումն է, որը պարունակում է կատարվող ձեռագրի գրաշարժողական օբյեկտիվ պատկերը և դրա իրագործման համար հատուկ հարմարեցված շարժումների համակարգը» [2]: Այստեղից էլ դատաձեռագրաբանական փորձաքննության մեջ հետազոտելի օբյեկտի հետազոտման առաջնահերթ խնդիրը հանդիսանում է այն հարցի լուծումը, թե հետազոտելի օբյեկտի պատկերը որքան հստակ է արտացոլում ձեռագրի բնօրինակը, այսինքն` ձեռագրի անմիջական կատարումը: Հեղինակները [3, 4], փորձելով գտնել տվյալ խնդրի լուծումը, հետազոտելի օբյեկտի ուսումնասիրությունը կապում են հատկապես այս հարցի լուծման առանձնահատկությունների քննարկման հետ: Ընդհանուր կարծիքն այն է, որ պատճենահանման արդյունքում տեղի է ունենում պատճեն հանդիսացող օբյեկտի` բնօրինակի համեմատ որոշակի աղավաղում, որն էլ այդպիսի օբյեկտը դարձնում է հետազոտման համար սահմանափակ պիտանի: Այստեղից էլ հեղինակները կոչ են անում հետևությունները ձևակերպելիս զգույշ լինել: Հատուկ հետազոտությունների արդյունքում հեղինակները սահմանեցին գործոններ, որոնք ազդում են պատճենի որակի վրա, ընդգծեցին որոշ կայուն հատկանիշներ, ինչպես նաև հայտնաբերեցին որակի կախվածությունը նրանից, թե արդյոք պատճենն առաջինն է, թե հերթականը: Հեղինակները կայուն ընդհանուր հատկանիշների թվին դասեցին. - շարժումների տարածական կողմնորոշումն արտահայտող հատկանիշները, - ստորագրության տառադարձությունը, - ձեռագրի մշակվածությունը, 192 - շարժումների բարդության աստիճանը, - շարժումների գերակշիռ ուղղությունը, - շարժումների ձգվածությունը՝ ըստ ուղղահայացի և ըստ հորիզոնականի, - շարժումների տեմպը ու ուղղությունը, Կայուն մասնավոր հատկանիշների թվին դասվեցին. -շարժման կառուցվածքը, -ստորագրության էլեմենտների, տառերի շարժման ուղղությունը, -«շեղող» շարժումների ուղղությունը, ձգվածությունը՝ ըստ ուղղահայացի և ըստ հորիզոնականի, -շարժման տեղավորվածությունը: Բացի դրանից` սկզբնական շրջանում լուսապատճենների հետազոտության ժամանակ նկատվեցին հատկանիշներ, որոնք վկայում են ձեռագրի անսովոր պայմաններում կատարված լինելու մասին, օրինակ՝ դողդողացող շարժումներ, ուղղահայաց աղեղնավոր շարժումների թույլ ալիքաձևություն, կոտրտվածություն, բութ սկզբնավերջնակետեր [5]: Իսկ լուսապատճենների հետագա հետազոտության ժամանակ պարզվեց, որ ոչ միշտ է նկատվում կապակցվածության աստիճանի, շարժման ձևի, ուղղվածության, կապակցման ձևի, շարժումների հաջորդականության, շարժումների սկզբնավերջնակետերի տեղավորվածության ճշգրիտ արտացոլումը լուսապատճենում: Միևնույն ժամանակ որոշ հետազոտողներ ուշադրություն են դարձնում այն հանգամանքին, որ պատճենահանման արդյունքում պատճենահանող սարքերի, սկաների ցածր լուծողունակության պատճառով կարող են քողարկվել բնօրինակում առկա հետազոտելի օբյեկտի շտրիխների մանր ալիքաձևությունը, անկյունավորվածությունը և սեղմման աստիճանը: Այսպիսով` մասնագետները կարծում են, որ պատճենը հետազոտության համար հանդիսանում է սահմանափակ պիտանի օբյեկտ: Պիտանելիության մասին վկայում են ձեռագրում առկա ոչ խեղաթյուրված հսկա քանակի հատկանիշների առկայությունը (դրանք հիմնականում նույնականացման արժեք ունեցող հատկանիշներն են): Նշված անհատականացնող հատկանիշները հիմնականում տարածական օրիենտացիոն և կառուցվածքաերկրաչափական խմբերին են պատկանում: Միաժամանակ հետազոտելի օբյեկտի պիտանելիությունը սահմանափակում են բնօրինակից լուսապատճեն փոխադրման ժամանակ տեղի ունեցող դիագնոստիկ և որոշ մասնավոր հատկանիշների խեղաթյուրումները: Բնօրինակից պատճենին կարող են չփոխանցվել ինչպես թույլ, այնպես էլ ուժեղ սեղմման շտրիխները: Հետազոտության ընթացքում դժվար է բացատրել՝ արդյո՞ք դրանք առաջացել են գրելու պրոցեսում` «շեղող» գործոնի ազդեցությամբ, թե՞ պատճենահանման հետևանքով, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերվում է ոչ առաջին պատճենի մասին: Հարկ ենք համարում նշել, որ տվյալ դեպքում հետազոտելի օբյեկտը յուրահատուկ է, քանի որ դրա ստացման համար օգտագործվում է միջանկյալ օղակ: Այդ պատճառով այն ավելի քիչ ինֆորմատիվ է, քան ստանդարտ ձեռագրաբանական օբյեկտը, և դրա հետազոտման ու նույնացման հավանականությունը նույնպես սահմանափակ են: 193 հնարավորություններն ու Օբյեկտի պիտանելիությունը գնահատելիս շատ կարևոր նշանակություն ունի հետազոտելի պատճենի որակը. որքան բարձր է որակը, այնքան մեծ են հետազոտման հնարավորությունները: Էլեկտրոնային լուսապատճենով հետազոտության ժամանակ ձեռագրաբան-փորձագետի կողմից լուծվող խնդիրները Գործելով իր իրավասության սահմաններում՝ ձեռագրաբան-փորձագետն ուսումնասիրում է ինֆորմացիայի աղբյուրը՝ ձեռագիրը, ինֆորմացիայի կրողը՝ գիրը (բնագիր) և գրի պատկերը (պատճեն): Այստեղ հետազոտության սովորական գործընթացը խախտվում է նրանով, որ ձեռագիրը դուրս է գտնվում անմիջական ընկալումից: Սակայն փորձագետը համարում է, որ եթե կա պատճեն, ուրեմն բնօրինակը ևս գոյություն ունի, և այդ «հետքով» էլ ձեռագրի հատկանիշներով որոշում է ձեռագիրը կատարած անձին: Այսպիսով` անձի հետ ձեռագիրը կատարողի վերաբերյալ նույնականացման խնդիրների հարցը լուծելիս ձեռագրաբան-փորձագետը դիմում է տվյալ օբյեկտի բնօրինակին, որի պատճենը հետազոտում է: Դրա համար էլ իդենտիֆիկացիոն խնդրի լուծումը կախված է այն ձեռագրից կամ ստորագրությունից, որից պատճենահանված է հետազոտելի ձեռագիրը կամ ստորագրությունը՝ նշելով, որ այդպիսի բնօրինակ գոյություն ունի: Պատճենի պատրաստման տեխնիկական մասը դուրս է ձեռագրաբան-փորձագետի իրավասությունից. նա չի որոշում` ինչպես է, օրինակ, ձեռագիրը հայտնվել այն փաստաթղթում, որից պատճենահանված է հետազոտելի փաստաթղթի պատճենը: Փորձագետը չի կարող ասել՝ արդյոք պատճենը մոնտա՞ժ է, թե՞ բնօրինակի պատճեն: Ձեռագրաբան-փորձագետն ուսումնասիրում է միայն պատճենում եղած ձեռագիրը կամ ստորագրությունը, որոշում կատարողի վերաբերյալ հարցը. էական չէ նաև այն՝ արդյո՞ք 1-ին պատճեն է, թե հերթական: Այստեղ խոսքը վերաբերում է միայն բնօրինակում կատարողի վերաբերյալ հարցին, որին առնչվում է պատճենում պատկերված ձեռագիրը կամ ստորագրությունը: Փորձաքննություն նշանակող մարմինն իրավունք ունի հարցը ձևակերպել մոտավորապես հետևյալ կերպ. «Ա-ի անունից կազմված կտակի էլեկտրոնային լուսապատճենում պատկերված ստորագրությունը կատարված է իր՝ Ա-ի՞, թե՞ այլ անձի կողմից:»: Տրամաբանական է փորձագետի կողմից հետևյալ պատասխանը. «Ա-ի անունից ստորագրությունը, որը պատկերված է կտակի էլեկտրոնային պատճենում, կատարված է իր՝ Ա-ի կողմից:»: Հետևության մեջ պետք է միաժամանակ նշել, որ հետազոտելի ստորագրության պատճենի պատկերի ստացման (մոնտաժի) հարցը չի քննարկվել, քանի որ այն դուրս է ձեռագրաբան-փորձագետի իրավասության շրջանակից: Պատճենով հետազոտությունն անբարենպաստ է դիագնոստիկ հատկանիշների հայտնաբերմանն ուղղված փորձաքննության կատարման դեպքում՝ կապված ձեռագրի կամ ստորագրության՝ անսովոր պայմաններում (անսովոր դիրք, շարժվող տրանսպորտային միջոց, հիվանդագին կամ անսովոր վիճակ) կատարված լինելու հետ: Էլեկտրոնային լուսապատճենով հետազոտության կատարման գիտական և մեթոդական հիմունքները Պատճենով ձեռագրի օբյեկտների հետազոտության հիմունքները նույնն են, ինչ որ բնօրինակով հետազոտության ժամանակ, սակայն այս դեպքում անհրաժեշտ են լրացուցիչ գիտելիքներ. 194 ա) պատկերի ստացման տեխնոլոգիաները, բ) պատճեններում մշտապես պատկերված կայուն, մասնավոր հատկանիշները, գ) այն հատկանիշները, որոնք ենթարկվում են աղավաղման, քողարկման, դ) կոնկրետ հատկանիշների օրինաչափ պատկերումը (որոնք թույլ են տալիս փորձագետին հասկանալ, թե այդ հատկանիշները պատճենում ինչ տեսք ունեն): Այս գիտելիքները պետք է տեղ գտնեն դատաձեռագրաբանական փորձաքննության ուսուցման մեթոդական հիմունքներում և ուսուցման ծրագրում: Վերջին ժամանակներում պրակտիկայում քննարկվում են հարցեր` պատճենով համալիր դատաձեռագրաբանական և դատափաստաթղթաբանական փորձաքննությունների անցկացման վերաբերյալ. մասնավորապես՝ դատաձեռագրաբանփորձագետի Իրավունք իրավասության վերապահել գիտելիքների ձեռագրաբան շրջանակի փորձագետին ընդլայնման որոշելու` մասին: հետազոտելի փաստաթուղթը պատճե՞ն է, թե՞ բնօրինակ, մոնտաժվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Ներկա պահին դատաձեռագրաբանական և դատափաստաթղթաբանական փորձաքննություններն իրականացվում են հաջորդաբար, ընդհանուր հարցեր չեն դրվում, ընդհանուր հետևություններ չեն արվում. փաստորեն՝ փորձաքննությունը համալիր չէ, քանի որ յուրաքանչյուր փորձագետ աշխատում է իր իրավասության շրջանակում: Ձեռագրաբան-փորձագետը ոչ միշտ է կարող որոշել, թե տվյալ փաստաթուղթը բնօրինակ է, թե պատճեն, կարող է ընդհանրապես չկասկածել, որ գործ ունի պատճենի հետ: Այս դեպքում անհրաժեշտություն է առաջանում մեծացնել ձեռագրաբան-փորձագետի հատուկ գիտելիքների շրջանակը: Այս առաջարկն անհրաժեշտ է, քանի որ այն թույլ կտա խուսափել սխալներից: Լուսապատճենով փորձաքննության նշանակման համար տրվող մեթոդական առաջարկները Ձեռագրաբանական փորձաքննություն նշանակող դատաքննչական մարմինները պետք է քաջատեղյակ լինեն պատճենահանված փաստաթղթի փաստաթղթաբանական փորձաքննության նշանակման և կատարման առանձնահատկություններին և առանձնակի ուշադրություն դարձնեն փորձաքննության ուղարկվող փաստաթղթի այն հատկանիշների վրա, որոնք վկայում են, որ փաստաթուղթը պատճեն է, այլ ոչ բնօրինակ: Եթե հաստատվում է, որ պատճեն է, ապա պետք է ձեռնարկվեն բոլոր միջոցները, որպեսզի ձեռք բերվի դրա բնօրինակը, և միայն բնօրինակի հայտնաբերման ու փորձաքննությանը տրամադրման անհնարինության դեպքում լուսապատճենն ուղարկվի փորձաքննության: Այս դեպքում անհրաժեշտ է նշանակել երկու փորձաքննություն՝ դատափաստաթղթաբանական և դատաձեռագրաբանական. դատափաստաթղթաբանական փորձաքննությամբ հարցնել, թե «Արդյո՞ք հետազոտելի փաստաթուղթը պատրաստված է մոնտաժի օգնությամբ, որի արդյունքում Ա-ի անունից կատարված ստորագրությունը մեկ այլ փաստաթղթից տեղափոխվել է տվյալ փաստաթղթի մեջ, թե ոչ», իսկ դատաձեռագրաբանական փորձաքննությամբ հարցնել՝ «Ա-ի՞, թե՞ այլ անձի կողմից է կատարվել այն ստորագրությունը, որը պատկերված է հետազոտելի փաստաթղթի պատճենում»: Այն դեպքում, երբ փորձաքննություն նշանակող մարմինը չի կարողացել որոշել, թե տվյալ փաստաթուղթը հանդիսանում է բնօրինակ, թե պատճեն, ապա փորձաքննու- 195 թյանը պետք է հարց առաջադրվի տվյալ փաստաթղթի պատրաստման եղանակի մասին: Նշանակված դատաձեռագրաբանական փորձաքննության նյութերին ծանոթանալուց հետո հայտնաբերելով, որ հետազոտելի փաստաթուղթը հադիսանում է լուսապատճեն, իսկ փորձաքննություն նշանակող մարմնի կողմից այդ մասին որոշման մեջ նշված չէ, անհրաժեշտ է անմիջապես ներկայացնել միջնորդություն և պահանջել փաստաթղթի բնօրինակը, և միայն բնօրինակի տրամադրման անհնարինության մասին գրավոր տեղեկանալուց հետո հետազոտել տրամադրված պատճենը: Այս ամենի մասին նշվում է փորձաքննության ներածական մասում: Եթե միաժամանակ նշանակվում են դատափաստաթղթաբանական և դատաձեռագրաբանական փորձաքննություններ, ապա անհրաժեշտ է սկզբում կատարել դատափաստաթղթաբանական փորձաքննությունը, որոշել մոնտաժի առկայության կամ բացակայության փաստը: Եթե մոնտաժի վերաբերյալ հարցը մնում է անորոշ, ապա ձեռագրաբան-փորձագետը պետք է եզրակացության մեջ հիշատակի այդ մասին: Փորձաքննությանը տրամադրվող փաստաթղթի բնօրինակ չլինելու ամենաչնչին կասկածի դեպքում ձեռագրաբան-փորձագետը պետք է դիմի փաստաթղթաբան փորձագետին, իսկ վերջինս էլ անհրաժեշտության դեպքում առաջացած կասկածի ստուգման համար պետք է հետազոտություն անցկացնի: Փաստաթղթաբան փորձագետի կողմից օբյեկտի ուսումնասիրությունը հետազոտական մասի և ստուգման միջանկյալ արդյունքներն հետևություններում՝ արտացոլվում են ձեռագրաբանական հետազոտության նկարագրական մասից առաջ: Ինչպես արդեն նշել ենք, պատճենում դիագնոստիկ հատկանիշները կարող են աղավաղվել: Դիագնոստիկ հատկանիշների հայտնաբերման և օգտագործման հնարավորությունները կախված են պատճենի որակից: Պատճենի լավ որակի մասին են վկայում շտրիխների համաչափությունը, հստակությունը, շտրիխների հաստության տատանումների և ընդհատումների բացակայությունը: Եթե պատճենը լավ որակի է, և ստորագրության շտրիխներում բացակայում են խոշոր և մանր անկյունավորվածությունն ու ալիքաձևությունը, կանգառների հետքերն ու անհամաչափ սեղմման աստիճանը, ապա դա կարող է վկայել, որ պատճենում պատկերված ստորագրությունը (ձեռագիրը) կատարված է սովորական պայմաններում` ոչ դանդաղեցված տեմպով: Եթե լավ որակի պատճենում առկա են կոորդինացիայի խախտումներ, տեմպի դանդաղեցում, ապա հնարավոր է հաստատել անսովոր կատարման հատկանիշների առկայությունը, իսկ եթե դրանք դրսևորվում են ոչ հաճախակի, ունեն ինքնաբերական բնույթ, ապա հարկավոր է դիագնոստիկ հատկանիշների մասին խոսել զգուշորեն` որոշակի վերապահումներով: Վատ որակի պատճենում դիագնոստիկ հատկանիշների առկայությանը կամ բացակայությանը ընդհանրապես անդրադառնալ չի կարելի: Բացի սեղմման աստիճանից և կապակցվածությունից, մնացած ընդհանուր հատկանիշները պատճենին են փոխանցվում առանց աղավաղման: Միայն վատ որակի պատճենում շարժման գերակշիռ ուղղությունները կարող են աղավաղվել. անկյունները հղկվել կամ հակառակը՝ աղեղնավոր շարժումները մոտենալ անկյունավորներին: Պատճենով ստորագրության (ձեռագրի) հետազոտության ժամանակ կարևոր նշանակություն ունեն այն մասնավոր հատկանիշները, որոնք դրսևորվում են օբյեկտի 196 խոշոր էլեմենտների հատվածում, իսկ ավելի քիչ վստահելի են փոքր էլեմենտներում գտնվող հատկանիշները: Մասնավոր հատկանիշներից, առանց աղավաղման, փոխանցվում է տառադարձությունը: Ուղղագիծ էլեմենտները կարող են ձեռք բերել որոշ ալիքաձևություն, իսկ ալիքաձև էլեմենտները՝ հակառակը: Վստահելի չեն պատճենի ստորագրության էլեմենտների ներտողյա, վերտողյա, աջ, ձախ անկյուններում գտնվող ոչ մեծ հատվածները: Պահպանվում են շարժման ուղղությունը, ձգվածությունը՝ ըստ ուղղահայացի և ըստ հորիզոնականի: Մոտ գտնվող շտրիխների միաձուլման հաշվին կարող է փոփոխվել շարժման տեղավորվածությունը՝ ըստ ուղղահայացի և ըստ հորիզոնականի: Սկզբնավերջնակետերի միացումների տեղավորվածությունը կարող է աղավաղվել միայն այն դեպքում, երբ դրանք մոտ են գտնվում այլ շտրիխներին կամ այլ կետերին: Այս ամենը հաշվի առնելով` կարելի է խուսափել պատճենում առկա հետազոտելի օբյեկտի սխալ գնահատումից: Բացասական հետևության հանգելու դեպքում հետազոտության գնահատման մասում պետք է նշվի, որ հայտնաբերված տարբերությունները ոչ միայն կայուն են, էական, այլև պայմանավորված չեն էլեկտրոնային լուսանկարչական պատճենահանման արդյունքում առաջացող աղավաղմամբ: Հետազոտությունները, ինչպես նաև փորձագիտական պրակտիկան վկայում են այն մասին, որ պատճենով հետազոտելի ստորագրություններ (ձեռագրեր) հետազոտելիս հնարավոր է հանգել կատեգորիկ դրական կամ բացասական հետևությունների: Ճիշտ չէ փորձագետից պահանջել միայն հավանական հետևությունների հանգել սոսկ այն պատճառով, որ պատճենի հետազոտելի ստորագրության (ձեռագրի) պատկերը հանդիսանում է սահմանափակ պիտանի օբյեկտ և փաստաթղթում ստորագրության պատկերը կարող է մոնտաժի արդյունք լինել: Մոնտաժի առկայության վտանգը չպետք է ազդի ձեռագրաբան-փորձագետի կողմից որոշման կայացման վրա, քանի որ մոնտաժի լուծման հարցը ձեռագրաբանի իրավասության մեջ չի մտնում: Սակայն հետևության մեջ պետք է նշվի. «Ա-ի անունից ստորագրությունը, որի պատկերը գտնվում է հետազոտելի փաստաթղթի պատճենում, հանդիսանում է իր՝ Ա-ի ստորագրությունը»: Հետազոտելի փաստաթղթի պատճենում առկա պատկերի ստացման գործընթացի որոշումը, այսինքն՝ պատկերի մոնտաժի և այլ փոխանցման եղանակները դուրս են ձեռագրաբան-փորձագետի իրավասության շրջանակներից: Իսկ ընդհանրական ձևակերպումը հետևյալն է. «Այն ստորագրությունը, որից պատճենահանված է հետազոտելի փաստաթղթում տեղավորված հետազոտելի ստորագրությունը, չի կատարվել Ա-ի կողմից, այլ կատարվել է մեկ այլ անձի կողմից»: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Ефремова М.В., Орлова В.Ф., Старосельская А.Д. “Производство судебно-почерковедческой экспертизы по электрофотографическим копиям”., Теория и практика судебной экспертизы Но 1 (1) Апрель 2006, стр 157-165. 197 2. 3. Судебно-почерковедческая экспертиза. Общая часть. Вып. 1, стр 66. Соколов С.В., Куранова Е.А., Розанкова Е.В. “Экспертно-криминалистическое исследование факсимильных копий почерковых объектов.”, Информационное письмо МВД ГУ ЭКЦ МВД России. Москва 2000. 4. Дроздова Т.А., Логвина Г.В. “Об особенностях заключений экспертиз рукописных записей и подписей, представленных в виде электрофотографических копий (изображений)”. Криминалистика и судебная экспертиза. Киев 2003, Но51. 5. Соколов С.В. и др, стр 6. ПРОВЕДЕНИЕ СУДЕБНО-ПОЧЕРКОВЕДЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ ЭЛЕКТРОФОТОГРАФИЧЕСКИМ КОПИРОВАНИЕМ Н. M. MЕСРОПЯН, В. A. ГРИГОРЯН “Экспертный центр” ГНКО (Министерства юстиции Республики Армения) В настоящей работе рассматривается круг вопросов, определяющих возможности судебно-почерковедческой экспертизы электрофотографических копий подписей и записей. К рассматриваемым вопросам относятся правовые основы, специфика объекта, задачи, решаемые экспертом-почерковедом, научные основы исследования и методические рекомендации для проведения исследований и формулирования выводов. В частности, в работе приводятся общие и частные признаки почерка, а также их группы, которые искажаются в копиях и которые остаются неизменными. Ключевые слова: почерк, электрофотографическая копия, эксперт-почерковед, признак. CONDUCTION OF FORENSIC HANDWRITING EXPERTISES WITH ELECTROCOPYING N.M. MESROPYAN, V.A. GRIGORYAN “Expertise Center of the Republic of Armenia” SNPO (Ministry of Justice of the Republic of Armenia), Yerevan In this work the authors consider a range of issues determining the possibilities of a judicial handwriting expertise of electrophotographical copies of signatures and records, to which the legal basis, objects specification, the tasks, solved by the handwriting experts, the scientific basis of the research and methodological recommendation for conducting research and making conclusions, refer. In particular, in this work it is being considered those general and specific characteristic features of handwriting as well as their groups, which are distorted in the copies and those that remain unchanged. Key words: Electrophotographical copy, handwriting and signature, an expert, feature. 198 ԴԵՂԱՀԱՏԵՐԻ, ԴԵՂԱՊԱՏԻՃՆԵՐԻ, ՓՈՇԵՆՄԱՆ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐԻ, ՍՐՎԱԿԱՎՈՐՎԱԾ ՀԵՂՈՒԿՆԵՐԻ, ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԾԽԱԽՈՏԱՅԻՆ ԽԱՌՆՈՒՐԴՆԵՐԻ ԵՎ ԱՅԼ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ԲԱԶԱՆԵՐԻ ՍՏԵՂԾՈՒՄԸ ԵՎ ԸՆԴԼԱՅՆՈՒՄԸ Հ.Ս. ԿԱՍՊԱՐՅԱՆ1, Կ.Ս. ՂԱՐԱՋՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1 - Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի թմրանյութերի, հոգեմետ և թունավոր նյութերի փորձաքննությունների բաժանմունքի պետ 2 - Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր՝ որակական կաթիլային ռեակցիաներ, նրբաշերտ քրոմատագրում, գազ-քրոմատագրում, ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիա, մասս-սպեկտրոմետրիա, բուսական ծխախոտային խառնուրդներ: Ներածություն ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժին շատ հաճախ փորձաքննության են ներկայացվում առանց որևէ գրառման, հաճախ ոչ ամբողջական դեղահատեր, դեղապատիճներ, փոշենման զանգվածներ, ինչպես նաև սրվակավորված հեղուկներ, բուսական ծխախոտային խառնուրդներ և այլ օբյեկտներ, որոնց անհրաժեշտ է նույնականացնել, պարզել, թե նշված օբյեկտները հանդիսանում են արդյո՞ք թմրամիջոցներ, հոգեմետ նյութեր կամ դրանց պրեկուրսորներ, խիստ ներգործող կամ թունավոր նյութեր, իրենց բաղադրության մեջ արդյո՞ք պարունակում են որևէ թմրակտիվ կամ հոգեմետ բաղադրատարրեր, թե՞ ոչ: Ուստի, հաշվի առնելով նշված հարցի հրատապությունն ու արդիականությունը, վերոնշյալ օբյեկտներից յուրաքանչյուրի համար անհրաժեշտություն է առաջանում ստորև բերված արդիական մեթոդների որոշակի հաջորդականության կիրառմամբ մշակել հետազոտության առանձնահատուկ մեթոդիկաներ, որոնք թույլ կտան հնարավորինս արագ և արդյունավետ իրականացնել համապատասխան փորձաքննություններ: Բացի այդ, ժամանակի և ռեսուրսների խնայողության, ինչպես նաև հետազոտությունները որոշակի դարձնելու նպատակով անհրաժեշտություն է առաջանում ստեղծել հետազոտելի օբյեկտների, դրանցում պարունակվող ակտիվ բաղադրատարրերի տվյալների բազաներ, որոնք պարբերաբար պետք է ընդլայնվեն ու կատարելագործվեն: Տվյալների բազաների առկայության դեպքում փորձագետները հնարավորություն կունենան հետազոտությունները սկսել ոչ թե առանց որևէ ելակետային տվյալի, այլ, հիմք ընդունելով նախկինում կատարված հետազոտությունների արդյունքները, հնարավոր հետազոտություններն իրականացնել ամենաճշգրիտ ու նախընտրելի ուղղությամբ: 199 կլինի Հետազոտության մեթոդներ և ստացված արդյունքների քննարկում Այժմ քայլ առ քայլ քննարկենք վերոնշյալ օբյեկտների փորձագիտական հետազոտությունը. փորձաքննության ներկայացված փաթեթը բացելուց հետո կատարվում է արտաքին զննություն, որն իր մեջ ներառում է օբյեկտի լուսանկարումը, ամբողջական դեղահատերի, դեղապատիճների, սրվակների դեպքում չափվում են վերջիններիս երկարությունները և/կամ հաստությունները և/կամ տրամագծերը, սրվակների մեջ պարունակվող հեղուկների ծավալները, օբյեկտները կշռվում են, այնուհետև կատարվում է քիմիական հետազոտություն: Որակական հետազոտության համար կարող են կիրառվել կաթիլային ռեակցիաների, նրբաշերտ քրոմատագրման (ՆՇՔ), գազ-քրոմատագրման (ԳՔ), ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիայի (ԻԿ) և մասս-սպեկտրոմետրիայի մեթոդները: Սկզբում տարբեր ռեակտիվների կիրառմամբ, օրինակ՝ Մարկիի, Մանդելինի, Ֆրոյդեի և այլն, իրականացվում են կաթիլային (գունային) ռեակցիաներ: Ռեակտիվը կաթեցվում է դատարկ կերամիկական ակոսի մեջ, և երբ ռեակտիվի գույնի փոփոխություն չի նկատվում (ինչը վկայում է ակոսի մաքրության մասին), ապա այլ ակոսների մեջ տեղադրվում են հետազոտելի օբյեկտներից վերցված միջինացված փորձանմուշներ՝ դեղահատի քերվածքի, փոշենման զանգվածի, լուծամզվածքի կամ պատրաստի հեղուկի ձևով, որոնց վրա կաթեցվում է 2-3-ական կաթիլ համապատասխան ռեակտիվ: Լուծամզվածքները և հեղուկները մինչև ռեակտիվի կաթեցումը չորացվում են մինչև չոր մնացորդի ստացումը: Նշվում են հետազոտելի օբյեկտների փորձանմուշների՝ ռեակտիվի հետ փոխազդեցության արդյունքում առաջացած գունավորումները կամ դրանց բացակայությունները (հնարավոր է նաև, որ որևէ գունավորում ի հայտ չգա): Այնուհետև հետազոտելի օբյեկտների փորձանմուշները հետազոտվում են նրբաշերտ քրոմատագրման մեթոդով, որի դեպքում նախ նրբաշերտ քրոմատագրման թիթեղը ակտիվացվում է +110-1150C ջերմաստիճանում մոտ 30 րոպե, ապա մոտ 10 րոպե թողնվում է սենյակային օրգանական ջերմաստիճանում: լուծիչների զանգվածածավալային կաթեցվում են Հետազոտելի միջոցով պատրաստվում հարաբերությամբ միկրոներարկիչի օբյեկտների կամ են փորձանմուշ:լուծիչ՝ լուծամզվածքներ, ապակյա փորձանմուշներից որոնք մազանոթի 1:10 թիթեղի միջոցով: վրա Կախված փորձանմուշի ակտիվ բաղադրատարրի կոնցենտրացիայից՝ թիթեղի վրա կաթեցվում են լուծույթների տարբեր ծավալներ՝ 3-ից մինչև 30 մկլ: Վազքի երկայնքը կազմում է 10սմ: Նրբաշերտ քրոմատագրման (ՆՇՔ) մեթոդով հետազոտության ժամանակ, բացի հետազոտելի լուծամզվածքներից, պարտադիր կիրառվում են 1 կամ մի քանի հայտնի բաղադրությամբ փորձանմուշների լուծույթներ (վկա նյութեր), որոնց հետ հետազոտելի փորձանմուշները համեմատվում են ինչպես ըստ ակտիվ բաղադրատարրերի բծերի քրոմատագրաֆիական շարժողականության գործակիցների (Rf) արժեքների, այնպես էլ ըստ այդ բծերի գունավորման: Քրոմատագրման թիթեղը, համապատասխան ռեակտիվով երևակելուց առաջ, դիտվում է ուլտրամանուշակագույն երկարություններով ալիքների տակ: ճառագայթների ներքո՝ Ի լուսարձակումները հայտ եկող 254 և 365 նմ և/կամ լուսակլանումները ընդգծվում են գրաֆիտային մատիտի միջոցով, այնուհետև վերոնշյալ ռեակտիվներից որևէ մեկով կատարվում է թիթեղի երևակում, ինչի արդյունքում ըստ Rf- 200 ների արժեքների և ըստ բծերի գունավորման կատարվում է հետազոտելի օբյեկտների և համապատասխան վկա նյութերի փորձանմուշների ակտիվ բաղադրատարրերի բծերի համեմատություն: Փորձաքննության հաջորդ փուլում կատարվում է հետազոտելի օբյեկտների կամ դրանց բաղադրիչների հայտնաբերում կամ նույնականացում համապատասխան գործիքային մեթոդներով (գազ-քրոմատագրում, ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիա, մասսսպեկտրոմետրիա), անհրաժեշտության դեպքում՝ նաև քանակական հաշվարկ: Գազ- քրոմատագրման (ԳՔ) դեպքում կիրառվում են տարբեր ներքին ստանդարտներ (այդ թվում նաև՝ քանակական հաշվարկի համար), օրինակ՝ մեթիլստեարատի 1մգ/մլ կոնցենտրացիայով մեթանոլային կամ էթանոլային լուծույթ: Քանակական հաշվարկի դեպքում վերցվում են ներքին ստանդարտի և համապատասխան հետազոտելի օբյեկտի փորձանմուշից պատրաստված լուծամզվածքի հավասար ծավալներ, լուծույթները խառնվում են, ստացված լուծույթից վերցվում է 1 մկլ, որը հետազոտվում է «HP-6890» մոդելի գազ-քրոմատագրման սարքի միջոցով հետևյալ պայմաններում. • դետեկտոր - բոցիոնիզացնող; • աշտարակ - ապակյա, մազանոթային, 10 մ; • հեղուկ ֆազ - սիլօքսան; • գազ կրիչ - ջրածին; • գոլորշիացուցիչի ջերմաստիճան - 2500C; • դետեկտորի ջերմաստիճան - 2500C; • խցիկի ջերմաստիճան - 750C - 2800C (250C/ր): Գազ-քրոմատագրման արդյունքում հետազոտելի բաղադրատարրերի և ներքին ստանդարտի բացարձակ պահման ժամանակների (որոնց արժեքները փոփոխական են) հարաբերությամբ հաշվարկվում են հետազոտելի բաղադրատարրերի հարաբերական պահման ժամանակները, որոնց արժեքները հաստատուն են: Մեր կողմից բազմաթիվ բաղադրատարրերի համար ստեղծվել է հարաբերական պահման ժամանակների տվյալների բազա: Վերջինս պարբերաբար ընդլայնվում է, ինչը հնարավորություն է տալիս հնարավորինս արագ հայտնաբերել հետազոտելի բաղադրատարրերը: Հետազոտելի օբյեկտների փորձանմուշները հետազոտվում են նաև ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիայի եղանակով՝ «IR Prestige-21 FTIR» մոդելի սպեկտրոմետրով՝ արտացոլման եղանակով: Արդյունքում գրանցվում են փորձանմուշների տատանողական սպեկտրերը լույսի 4000-650սմ-1 ալիքային մարզերում: Հետազոտության արդյունքում ստացված սպեկտրերը վերծանվում են, համադրվում ինչպես միմյանց, այնպես էլ սարքում եղած գրադարանների տվյալների հետ: Ինչպես գազ- քրոմատագրման դեպքում, այս դեպքում ևս բազմաթիվ բաղադրատարրերի համար ստեղծվել է ինֆրակարմիր սպեկտրերի տվյալների բազա, որը պարբերաբար ընդլայնվում է: Հետազոտելի օբյեկտների փորձանմուշներից պատրաստված լուծամզվածքները հետազոտվում են նաև «GC-7890A MSD-5975C» մոդելի մասս-սպեկտրոմետրի միջոցով հետևյալ պայմաններում. GC պարամետրեր. 201 • աշտարակ - HP-5MS 5% Phenyl Methyl Siloxane, 30մ; • գազ կրիչ - հելիում; • գոլորշիացուցիչի ջերմաստիճան - 2800C; • խցիկի ջերմաստիճան - 1000C - 3000C (400C/ր); MSD պարամետրեր. • կվադրոպոլի ջերմաստիճան - 1500C; • իոնիզացման աղբյուր - 2300C: Մասս-սպեկտրոմետրիայի դեպքում ևս առկա է տվյալների մեծ բազա, ինչը, ինչպես և գազ-քրոմատագրման մեթոդը, հնարավորություն է տալիս շատ արագ հայտնաբերել հետազոտելի բաղադրատարրերը [1,2,3,4,5,6,7]: 2014թ. դեկտեմբերի 17-ին բուսական ծխախոտային խառնուրդների մի շարք բաղադրատարրեր ընդգրկվել են «ՀՀ հսկման ենթակա թմրամիջոցների, հոգեմետ նյութերի և դրանց պրեկուրսորների» կազմում: Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը՝ մեր կողմից մշակվել և հաստատվել է վերոնշյալ արդիական և գիտականորեն հիմնավորված մեթոդների կիրառմամբ բուսական ծխախոտային խառնուրդների փորձագիտական հետազոտության մեթոդիկա, որը հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել ծխախոտային խառնուրդներում պարունակվող թմրակտիվ բաղադրատարրերը: Բուսական ծխախոտային խառնուրդների հետազոտության առաջին քայլը նմուշապատրաստումն է, որն իրականացվել է հետևյալ կերպ. բուսական ծխախոտային խառնուրդների փորձանմուշները փորձանմուշ-լուծիչ 1:10 լուծամզվել են զանգվածածավալային էթանոլում կամ հարաբերությամբ: մեթանոլում՝ Ստացված խառնուրդները տաքացվել են մինչև լուծիչի եռալը, որից հետո թողնվել են 30 րոպե սենյակային ջերմաստիճանում: Լուծամզվածքները ֆիլտրվել են ֆիլտրի թղթով, որից հետո կատարվել է նրբաշերտ քրոմատագրում հետևյալ պայմաններում՝ • անշարժ ֆազ՝ «սիլուֆոլ» կամ «սորբֆիլ» տեսակի քրոմատագրման թիթեղ; • շարժական ֆազ՝ հետևյալ լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերից որևէ մեկը. №1-տոլուոլ; №2-հեքսան-ացետոն (3:1); №3-հեքսան-քլորոֆորմ-ացետոն (4:1:1); №4-տոլուոլ-ացետոն-էթանոլ-ամոնիակ (25%-ոց) (45:45:7:3); №5-հեքսան-դիէթիլեթեր (4:1); №6-տոլուոլ-էթանոլ-տրիէթլամին (դիէթիլամին) (9:1:1): Վազքի երկայնքը կազմում է 10սմ: Քրոմատագրման թիթեղները երևակվել են Մարկիի և Մանդելինի ռեակտիվներով: Արդյունքում՝ քրոմատագրման թիթեղների վրա հետազոտելի փորձանմուշներում ի հայտ են եկել բնութագրական բծեր՝ իրենց բնորոշ քրոմատագրաֆիական շարժողականության գործակիցներով (Rf): Արդյունքները բերված են աղյուսակ № 1-ում: Գիտահետազոտական աշխատանքների կատարման ժամանակ մենք ղեկավարվել ենք հետևյալ մոտեցմամբ. նույնականացման հավաստի եզրահանգման գալու համար 202 երկու կամ երեք տարբեր լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերի և երկու երևակող ռեակտիվների կիրառում: Քրոմատագրաֆիական շարժողականության գործակիցները (Rf) բերվում են որպես կողմնորոշիչ տեղեկատվություն: Անհրաժեշտ է նշել, որ հիմնական նույնականացման գործոն է հանդիսանում միայն համեմատական ստանդարտ՝ վկա նյութի հետ Rf-ի, ինչպես նաև բծերի գույնի և ուլտրամանուշակագույն (ՈՒՄ) ճառագայթների ներքո դրսևորած կլանումների և/կամ արտացոլումների համընկնումը: Պետք է նշել, որ փորձագիտական պրակտիկայում հաճախ հանդիպում են ծխախոտային խառնուրդների այնպիսի օբյեկտներ, որոնք իրենց արտաքին տեսքով և հոտով նման են հաշիշին կամ մարիխուանային: Կատարելով համապատասխան քիմիական հետազոտություն և կաննաբինոիդների նկատմամբ ստանալով բացասական արդյունք՝ փորձագետը կարող է հայտնվել փակուղու առջև: Այդ պատճառով քրոմատագրման թիթեղը «Ամուր Կապույտ Բ (ԲԲ)» ռեակտիվով մշակելուց հետո, անկախ կաննաբինոիդների առկայությունից, անհրաժեշտ է անմիջապես կատարել լրացուցիչ մշակում նաև Մարկիի և/կամ Ֆրոյդեի ռեակտիվով, որը թույլ կտա հաստատել կամ բացառել հետազոտելի փորձանմուշում սինթետիկ կաննաբինոիդների խմբի որևէ բաղադրատարրի առկայությունը: Աղյուսակ 1. ՆՇՔ մեթոդով սինթետիկ կաննաբինոիդների որոշ բաղադրիչների հետազոտության տվյալները. Քրոմատագրաֆիական շարժողականության գործակիցների (Rf) արժեքները Բծերի գունավորումը՝ համապատասխան Բաղադրա- համապատասխան լուծիչների ռեակտիվով մշակելուց հետո տարրի (էլյուենտների) համակարգերի անվանումը դեպքում Մարկիի №1 JWH-018 CP47,497-С8 JWH-073 0,15 - 0,13 №2 0,52 0,45 0,41 №3 0,87 0,63 0,76 №4 0,85 0,80 0,90 №5 0,20 - - №6 0,70 0,65 - 203 Մանդելինի ռեակտիվ ռեակտիվ Վառ դեղին Մանուշակագույն դեղնականաչ մանուշակագույն՝ շագանակագույն՝ շագանակագույն կանաչ երանգով երանգով Վառ դեղին Մանուշակագույն դեղնականաչ մանուշակագույն՝ շագանակագույն՝ շագանակագույն կանաչ երանգով երանգով Վառ դեղին Մանուշակագույն դեղնականաչ մանուշակագույն՝ շագանակագույն՝ շագանակագույն կանաչ երանգով երանգով Դեղնականաչավուն JWH-250 0,08 0,37 0,82 0,89 - - Կարմրամանուշակագույն մոխրաշագանակագույն վարդագույն Մեր կողմից հետազոտված «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի ՆՇՔ հետազոտությունը կատարվեց վերը նշված լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերում: օգտագործվեցին դիմեդրոլի, Բոլոր դեպքերում տոկոֆերոլի ացետատի էլ որպես (վիտամին վկա E), նյութեր ափիոնի և մեթամֆետամինի մեթանոլային լուծամզվածքները: №1, №2, №3, №4, №5 և №6 լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերում քրոմատագրման թիթեղը Մարկիի ռեակտիվով երևակելիս հետազոտելի «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում Rf-ը համապատասխանաբար 0,15-ի, 0,52-ի, 0,87-ի, 0,85-ի, 0,20-ի և 0,70-ի սահմանում ի հայտ եկավ վառ դեղին գույնի բիծ, որն անցավ դեղնականաչի, իսկ վերջում՝ շագանակագույնի՝ կանաչ երանգով: Մանդելինի ռեակտիվով երևակելիս համապատասխան բծերը գունավորվեցին մանուշակագույն, իսկ այնուհետև ի հայտ եկավ նաև շագանակագույն երանգ: №2, №3, №4 և №6 լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերում քրոմատագրման թիթեղը Մարկիի ռեակտիվով երևակելիս հետազոտելի «CP47,497-С8» բաղադրատարր պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում Rf-ը համապատասխանաբար 0,45-ի, 0,63-ի, 0,80-ի և 0,65-ի սահմանում ի հայտ եկավ վառ դեղին գույնի բիծ, որն անցավ դեղնականաչի, իսկ վերջում՝ շագանակագույնի՝ կանաչ երանգով: Մանդելինի ռեակտիվով երևակելիս համապատասխան բծերը գունավորվեցին մանուշակագույն, իսկ այնուհետև ի հայտ եկավ նաև շագանակագույն երանգ: №1 և №5 լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերում քրոմատագրման թիթեղը Մարկիի և Մանդելինի ռեակտիվներով երևակելիս «CP47,497-С8» բաղադրատարր պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում որևէ բիծ ի հայտ չեկավ: №1, №2, №3 և №4 լուծիչների (էլյուենտների) համակարգերում քրոմատագրման թիթեղը Մարկիի ռեակտիվով երևակելիս հետազոտելի «JWH-073» բաղադրատարր պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում Rf-ը համապատասխանաբար 0,13-ի, 0,41-ի, 0,76-ի և 0,90-ի սահմանում ի հայտ եկավ վառ դեղին գույնի բիծ, որն անցավ դեղնականաչի, իսկ վերջում՝ շագանակագույնի՝ կանաչ երանգով: Մանդելինի ռեակտիվով երևակելիս համապատասխան բծերը գունավորվեցին մանուշակագույն, իսկ այնուհետև ի հայտ եկավ նաև շագանակագույն երանգ: №5 և №6 լուծիչների Մանդելինի (էլյուենտների) ռեակտիվներով համակարգերում երևակելիս քրոմատագրման «JWH-073» թիթեղը բաղադրատարր Մարկիի և պարունակող բուսական ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում որևէ բիծ ի հայտ չեկավ: Մեր կողմից հետազոտված անհայտ բաղադրությամբ բուսական ծխախոտային խառնուրդի ՆՇՔ հետազոտությունը կատարվեց №4 լուծիչների (էլյուենտների) համակարգում: Որպես վկա նյութ օգտագործվեց «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող 204 բուսական ծխախոտային խառնուրդի մեթանոլային լուծամզվածքը: Քրոմատագրման թիթեղը Մարկիի ռեակտիվով երևակելիս հետազոտելի փորձանմուշում Rf-ը 0,89-ի սահմանում ի հայտ եկավ դեղնականաչավուն երանգի բիծ, որն անցավ մոխրաշագանակագույնի, իսկ քրոմատագրման թիթեղը ջրով ցողելիս՝ վարդագույնի: Գազ-քրոմատագրման մեթոդը մեր կողմից կիրառվել է կաննաբինոիդների և սինթետիկ կաննաբինոիդների նույնականացման, ինչպես նաև քանակական հաշվարկի համար: Վերը նշված «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող ծխախոտային խառնուրդի լուծամզվածքը նոսրացվել է 25 անգամ մեթանոլով, այնուհետև առանձին պատրաստվել է տոկոֆերոլի ացետատի (վիտամին E) 0,6 մգ/մլ խտությամբ լուծույթ (որպես լրացուցիչ ներքին ստանդարտ): Ստացված լուծույթները խառնվել են 1:1 ծավալային հարաբերակցությամբ և հետազոտվել «HP-6890» մոդելի ԳՔ սարքի միջոցով վերը նշված պայմաններում: Որպես ընդհանուր ներքին ստանդարտ կիրառվել է մեթիլստեարատի 1մգ/մլ խտությամբ մեթանոլային լուծույթ: Անհրաժեշտության սինթետիկ դեպքում կաննաբինոիդների ծխախոտային քանակական խառնուրդներում հաշվարկը պարունակվող կատարվում է ներքին ստանդարտի մեթոդով: Որպես ներքին ստանդարտ կիրառվում է մեթիլստեարատի 1մգ/մլ խտությամբ մեթանոլային լուծույթ: Հետազոտելի ծխախոտային խառնուրդներից վերցվում են 10-ից 20մգ քաշով միջինացված փորձանմուշներ, որոնց ավելացվում է 1-ական մլ ծավալով, 1մգ/մլ խտությամբ մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ[17]: Ստացված լուծամզվածքները թափահարելուց և մեկ ժամ թողնելուց հետո ֆիլտրվում են ֆիլտրի թղթով և հետազոտվում գազ-քրոմատագրման մեթոդով՝ վերը նշված պայմաններում: Քրոմատագրաֆիական դիագրամային պատկերի վրա հետազոտելի «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում ի հայտ եկան հետևյալ բաղադրատարրերին բնորոշ բնութագրական պիկերը. մեթիլստեարատ – պահման ժամանակը՝ 6,623 րոպե; տոկոֆերոլի ացետատ – պահման ժամանակը՝ 9,601 րոպե; «JWH-018» բաղադրատարր – պահման ժամանակը՝ 9,677 րոպե (հարաբերական պահման ժամանակը՝ 1,461): Հետազոտելի անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդից պատրաստված լուծամզվածքը ևս հետազոտվեց «HP-6890» մոդելի ԳՔ սարքի միջոցով՝ նույն պայմաններում, ինչ «JWH-018» բաղադրատարր պարունակող ծխախոտային խառնուրդի լուծամզվածքը: Այս դեպքում քրոմատագրաֆիական դիագրամային պատկերի վրա անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում ի հայտ եկան հետևյալ բաղադրատարրերին բնորոշ բնութագրական պիկերը. մեթիլստեարատ – պահման ժամանակը՝ 6,592 րոպե, 205 անհայտ ծխախառնուրդի բաղադրատարր – պահման ժամանակը՝ 10,207 րոպե (հարաբերական պահման ժամանակը՝ 1,548): «JWH-018» բաղադրատարրի և անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդի բաղադրատարրի հետազոտության համար ԻԿ սպեկտրոսկոպիայի մեթոդը կիրառվել է նշված բաղադրատարրերը ՆՇՔ եղանակով նախապես առանձնացնելուց հետո: Վերը նշված եղանակով կատարված ՆՇՔ արդյունքում ստացված բնորոշ բծերը, որոնք հայտնաբերվում են ՈՒՄ ճառագայթների ներքո (Rf-ը համապատասխանաբար 0,9ի և 0,85-ի սահմաններում), նշագծվել են սև գրաֆիտային մատիտով (թիթեղը ռեակտիվներով չի մշակվել): Այնուհետև ՆՇՔ թիթեղի նշագծված հատվածները սիլիկագելի հետ միասին քերվել են թիթեղի վրայից և առանձնացվելուց հետո լուծամզվել քիչ քանակությամբ մեթանոլի մեջ: Ստացված մեթանոլային լուծամզվածքները ֆիլտրվել են ֆիլտրի թղթով՝ սորբենտը ամբողջությամբ անջատելու նպատակով: Ֆիլտրատները չորացվել են օդի հոսքում և հավաքվել են չոր մնացորդները: Վերջիններս հետազոտվել են ԻԿ սպեկտրոսկոպիայի մեթոդով՝ «IR Prestige-21 FTIR» մոդելի սպեկտրոմետրով, արտացոլման ռեժիմում՝ ATR համակարգով, 4000-ից 650 սմ-1 ԻԿ ալիքային մարզերում, սկանավորումը՝ 16 անգամ: «JWH-018» բաղադրատարրը տալիս է առավելագույն կլանումներ այնպիսի ԻԿ ալիքային մարզերում, որոնք բնորոշ են հետևյալ ֆունկցիոնալ խմբերին. արոմատիկ օղակի վալենտային տատանումներ` 1576-1600 սմ-1; C–H խմբի դեֆորմացիոն տատանումներ՝ 933-1227 սմ-1; պիրոլային խմբի տատանումներ` 2937-3060 սմ-1; >C=O խմբի վալենտային տատանումներ` 1650-1800 սմ-1: Անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդի բաղադրատարրը, ինչպես և «JWH-018» բաղադրատարրը, տալիս է առավելագույն կլանումներ այնպիսի ԻԿ ալիքային մարզերում, որոնք բնորոշ են հետևյալ ֆունկցիոնալ խմբերին. արոմատիկ օղակի վալենտային տատանումներ` 1376-1528 սմ-1; C–H խմբի դեֆորմացիոն տատանումներ՝ 964-1232 սմ-1; պիրոլային խմբի տատանումներ` 2930-3136 սմ-1; >C=O խմբի վալենտային տատանումներ` 1650-1800 սմ-1: Երկու դեպքում էլ ստացված արդյունքները նաֆթոիլինդոլներին, որոնց ընդհանուր բանաձևն է. 206 համապատասխանում են Տվյալ դեպքում R1-ը համապատասխանում է պենտիլ խմբին (C5H11), R2-ը, R3-ը և R4-ը համապատասխանում են ջրածնին (H): Պետք է նշել, որ մեր լաբորատորիայում ստացված «JWH-018» բաղադրատարրի ԻԿ սպեկտրը համապատասխանում է արտասահմանում կատարված նմանատիպ հետազոտությունների, մասնավորապես՝ Ռուսաստանի Դաշնության թմրամիջոցների շրջանառության վերահսկման դաշնային ծառայության լաբորատորիայի և ամերիկյան խոշորագույն ընկերություններից մեկի, որը հանդիսանում է ԳՔ, ԻԿ սպեկտրոսկոպիայի, բարձրարդյունավետ հեղուկային քրոմատագրման (ԲԱՀՔ) և այլ սարք-սարքավորումների առաջատար մատակարարը, արդյունքում ստացված «JWH-018» բաղադրատարրի ԻԿ սպեկտրին ինչպես ընդհանուր պատկերով, այնպես էլ որոշակի ալիքային մարզերում ԻԿ կլանումներով: Հետազոտելի անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդից պատրաստված լուծամզվածքը հետազոտվեց նաև GC-7890A MSD-5975C մոդելի մասս-սպեկտրոմետրի միջոցով վերը նշված պայմաններում: Քրոմատագրաֆիական դիագրամային պատկերի վրա անհայտ բաղադրությամբ ծխախոտային խառնուրդի փորձանմուշում ի հայտ եկավ «JWH-250» կամ 2-(2մեթօքսիֆենիլ)-1-(1-պենտիլինդոլ-3-իլ)էթանոն բաղադրատարրին բնորոշ բնութագրական պիկ [8,9,10,11,12,13,14,15,16]: Ամփոփում ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետների կողմից հետազոտության վերոնշյալ արդիական մեթոդների կիրառմամբ ստեղծվել և հաստատվել են փորձաքննության ներկայացված օբյեկտների (դեղահատեր, դեղապատիճներ, փոշենման զանգվածներ, սրվակավորված հեղուկներ, բուսական ծխախոտային խառնուրդներ և այլն) ակտիվ բաղադրատարրերի համապատասխան տվյալների բազաներ, որոնք պարբերաբար ընդլայնվում են, ինչը հնարավորություն է տալիս շատ արագ հայտնաբերել հետազոտելի բաղադրատարրերը՝ վերջիններիս օրեցօր աճող թվաքանակի պայմաններում: 207 Այսպիսով՝ մեր կողմից մշակվել և հաստատվել է բուսական ծխախոտային խառնուրդների վերջիններիս մեթոդիկայի՝ փորձագիտական հետազոտության բաղադրատարրերի հայտնաբերման բուսական ծխախոտային մեթոդիկա, համար: որը կիրառվում Համաձայն խառնուրդների է մշակված փորձագիտական հետազոտությունը կատարվում է հետևյալ հաջորդական փուլերով. 1) զանգվածի արտաքին զննություն, կշռում, նմուշառում (միջին նմուշ), օպտիկական մանրադիտակային զննություն, 2) նախնական հետազոտության փուլում հետազոտելի փորձանմուշներում բնական կաննաբինոիդների և ափիոնի շարքի թմրալկալոիդների առկայությունը բացառելու նպատակով իրականացվում է հետազոտություն կաթիլային (գունային) թեստերի և ՆՇՔ մեթոդներով՝ համաձայն կանեփից և կակաչից ստացվող թմրամիջոցների հետազոտության համապատասխան հաստատված մեթոդիկաների, 3) հետազոտելի բաղադրատարրերի վերջնական նույնականացումը իրականացվում է գործիքային մեթոդներով՝ ԳՔ, ԻԿ սպեկտրոսկոպիա, ինչպես նաև քրոմատո-մասսսպեկտրոմետրիա կամ բարձրարդյունավետ հեղուկային քրոմատագրում, 4) կատարվում է բոլոր հետազոտությունների արդյունքների գնահատում և հետևությունների ձևակերպում: Համաձայն մեր կողմից մշակված մեթոդիկայի՝ հետևությունը ձևակերպվում է հետևյալ ձևով. «Փորձաքննության ներկայացված «X» գրամ մաքուր քաշով բուսական զանգվածն իր բաղադրության մեջ պարունակում է, օրինակ՝ «JWH-018» տեսակի սինթետիկ կաննաբինոիդ(ներ), որը (որոնք) ներառված է (են) «ՀՀ հսկման ենթակա թմրամիջոցների, հոգեմետ նյութերի և դրանց պրեկուրսորների» կազմում» (Երևան 2003): ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. Полюдек-Фабини Р., Бейрих Г. “Органический анализ” Л. “Химия” 1981г.; Еремин С.К., Изотов Б.Н., Веселовская Н.В. “Анализ наркотических средств”; Сорокин В.И., Гаевский А.В., Дегтерев Е.В., Волков С.К. “Использование экспресстестов при исследовании наркотических средств и сильнодействующих веществ” М. 1997г.; 4. Пономарёв А. “Аналитическая химия” М. Высшая школа 1982г. Т. 1; 5. Машковский М.Д.“Лекарственные средства” М. Медицина 1986г.; 6. Сорокин В.И., Савенко В.Г. и др. “Определение вида наркотических средств, получаемых из конопли и мака” М 1995г.; 7. Руководство для национальных лабораторий ООН Нью- Йорк, 2006г.; 8. Christian Steup «Untersuchung des Handelsproduktes „Spice"» - THC PHARM GmbH http ://www.thcpharrn .de; 9. «Investigating a not-so-natural high» - AMERICAN CHEMICAL SOCIETY/ ANALYTICAL CHEMISTRY, MAY 1, 2009, р. 3205-3207; 10. Volker Auwarter, Sebastian Dresen, Wolfgang Weinmann etc. «Spice and other herbal blends: harmless incense or cannabinoid designer drugs?» - Journal of Mass Spectrometry Volume 44, Issue 5, Date: May 2009, Pages: 832-837 [Journal of Mass Spectrometry (2009, DOI 10.1002/jms.l558)]; 208 11. Сорокин В.И., Савенко Е.П., Семкин Е.П. и др. «Определение вида наркотических средств, получаемых из конопли и мака: Методические рекомендации.» - М.: ЭКЦ МВД России,1995; 12. Сорокин В.И., Любецкий Г.В., Макаров М.А., Дроздов М.А., Чибисова М.В., Мелкозеров В.П., Чефранов И.Э., Симонов Е.А. Криминалистическое исследование героина: Методические рекомендации. М.: ЭКЦ МВД России, 2005; 13. Дроздов М.А., Гладырев В.В., Мелкозеров В.П. «Исследование растительных смесей («спайсов»), содержащих наиболее распространенные синтетические каннабиноиды». Информационное письмо. М.: ЭКЦ МВД России, 2010; 14. R. Lindigkeit et al./ «Spice: A never ending story?» - Forensic Science International, 191 (2009), 58-63; 15. John W. Huffman et al./ «3-Indolyl-l-naphthylmethanes: New Cannabimimetic Indoles Provide Evidence for Aromatic Stackinglnteractions with the CB1 Cannabinoid Receptor» - Bioorganic & Medicinal Chemistry, 11 (2003), 539-549; 16. http://www.swgdrug.org/Monographs/JWH-250.pdf; 17. “GUIDELINES ON SAMPLING OF ILLICIT DRUGS FOR QUANTITATIVE ANALYSIS”, ENFSI DRUGS WORKING GROUP, with financial support from the Prevention of and Fight against Crime Programme of the European Union European Commission –Directorate-General Home Affairs, agreement number HOME/2010/ISEC/MO/4000001759, February 15th, 2015. СОЗДАНИЕ И РАСШИРЕНИЕ БАЗ ДАННЫХ В РЕЗУЛЬТАТЕ ВЫПОЛНЕННЫХ ЭКСПЕРТНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ ТАБЛЕТОК, КАПСУЛ, ПОРОШКООБРАЗНЫХ МАСС, АМПУЛИРОВАННЫХ ЖИДКОСТЕЙ, РАСТИТЕЛЬНЫХ КУРИТЕЛЬНЫХ СМЕСЕЙ И ДРУГИХ ОБЪЕКТОВ Г.С. КАСПАРЯН, К.С. КАРАДЖЯН “Национальное Бюро Экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван Статья посвящена исследованию представленных на экспертизу таблеток, капсул, порошкообразных масс, ампулированных жидкостей, растительных курительных смесей и других объектов, при помощи различных современных и утвержденных методов экспертного исследования, а также созданию и расширению базы данных, полученных в результате исследований. В данной статье подробно обсуждается исследование различных растительных курительных смесей и содержащихся в них компонентов, с использованием методов тонкослойной хроматографии, газовой хроматографии, инфракрасной спектроскопии и массспектрометрии, на основе которых разработана и утверждена методика исследования. Ключевые слова: капельные качественные реакции, тонкослойная хроматография, газовая хроматография, инфракрасная спектроскопия, масс-спектрометрия, растительные курительные смеси. 209 CREATION AND EXPANSION OF DATABASE RECEIVED IN THE RESULT OF TABLETS, CAPSULES, POWDERY MASSES, LIQUIDS IN COSTRELS, HERBAL SMOKE MIXTURES AND OTHER OBJECTS EXPERTISES H.S. KASPARYAN, K.S. GHARAJYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS, Republic of Armenia, Yerevan This article is devoted to expert analysis of tablets, capsules, powdery masses, liquids in ampoules, vegetative smoke mixtures and other objects presented for examination by means of different modern and established methods of expert analysis, and also to creation and expansion of database received as a result of analysis. In this article expert analysis of various vegetative smoke mixtures and components containing in them, is in more detail discussed with use of methods of thin layer chromatography, gas chromatography, infrared spectroscopy and mass spectrometry on the basis of which the analysis methodology is developed and approved. Key words: wet chemical tests (reactions), thin layer chromatography, gas chromatography, infrared spectroscopy, mass spectrometry, vegetative smoke mixtures. 210 ԿՐԱԿՎԱԾ ԳՆԴԱԿԸ ԵՎ ՊԱՐԿՈՒՃԸ ՈՒ ԴՐԱ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՓԱՄՓՈՒՇՏԻՆ Վ. Ի. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան, Ձգաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր՝ գնդակ, պարկուճ, միասնական փամփուշտ, մեթոդիկա, հետքեր: Դատական ձգաբանությունը կրիմինալիստիկական տեխնիկայի մի ճյուղ է, որը կոչված է ուսումնասիրելու հրազենի և ռազմամթերքի միջոցների օգտագործման հետ կապված հանցագործությունների քննության ժամանակ ծագած տեխնիկական հարցերը։ Ինչպես կրիմինալիստիկական տեխնիկայի մյուս ճյուղերը, այնպես էլ դատական ձգաբանությունն ունի իր հետազոտվող օբյեկտները։ Դատական ձգաբանության հետազոտվող օբյեկտներ են հանդիսանում՝ ձեռքի հրազենը և դրա մասերը, ձեռքի հրազենի փամփուշտները, ինչպես նաև դրա բաղադրիչները, որոնց ուսումնասիրության ժամանակ լուծվող խնդիրները բաժանվում են երկու մասի՝ նույնացման և դիագնոստիկ հետազոտության [2]: Կրակված գնդակի և պարկուճի առկայության դեպքում քրեական գործը քննելիս քննիչները հաճախ փորձագետին առաջադրում են հետևյալ հարցը. «Մինչև կրակոցը գնդակը և պարկուճը արդյո՞ք կազմել են միասնական փամփուշտ»: Ըստ ՌԴ ԱՆ տվյալների` գնդակի և պարկուճի առկայությամբ քրեական գործերի համարյա 50%-ում այդպիսի հարց առաջադրվում է: Այդպիսի իրավիճակի պատճառ է հանդիսանում որոշակի հեղինակների ոչ այնքան պատասխանատու հրապարակումները, որոնք այս հարցը ներառում են փորձաքննություն նշանակելու համար նախատեսված հարցերի ժողովածուներում: Իսկ փորձագետների մոտ այդպիսի հարց լուծելու մեթոդիկան բացակայում է: Քրեական դատավարության օրենսգրքում ասվում է, որ փորձագետի եզրակացության մեջ պետք է շարադրվեն ուսումնասիրության արդյունքները` նշելով կիրառված մեթոդները և օգտագործված գրականությունը: Ստացվում է, որ առանց մեթոդիկայի առկայության չի կարելի կատարել փորձաքննություն և պատասխանել նախաձեռնողի կողմից առաջադրված հարցին: Սակայն քննարկվող հարցի լուծման վերաբերյալ ներկայումս մեթոդիկա պարզապես չկա և ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի ձգաբանական փորձաքննությունների բաժինը որոշեց, որ անհրաժեշտ է ձեռնամուխ լինել մասնակցելու այդ մեթոդիկան ստեղծելու աշխատանքներին: Նշված թեմայի ուսումնասիրությամբ զբաղվել են շատ հեղինակներ, այդ թվում՝ Ն.Զյուսկինը, Յու. Կուբիցկին և Խ.Տախո-Գոդին: Աշխատել են նաև այլ հեղինակներ, որոնցից մի քանիսը մասնակի խնդիրները լուծելու վերաբերյալ արտահայտել են իրենց դիրքորոշումը: Այդպիսի հրապարակումների մեծամասնությունը նվիրված է միայն կետիկի միջոցով ամրացմամբ հետքերի առաջացման հարցի լուծմանը: Ներկայումս 211 գնդակները ատրճանակային և հրացանային փամփուշտներում պարկուճին ամրանում են ոչ թե կետիկի միջոցով, այլ ամրասեղմումով: Այսպիսով, հենց այս հարցի լուծումն է հիմա հանդիսանում առավել արդի: Սակայն վերջին տարիներին թողարկված ձեռնարկներում այս հարցը անգամ չի քննարկվել [3]: Վերը շարադրվածն էլ հանդիսացավ հիմք Կ.Յու. Տօռօպայի և Ա.Ի.Ուստինօվի աշխատանքի համար, որը նրանք իրականացրեցին, որպեսզի փորձեն պատրաստել վերը նշված հարցի («Կրակված գնդակն ու պարկուճը հանդիսանու՞մ են մի փաշփուշտի մասնիկներ») լուծմանն ուղղված ընդհանուր մեթոդիկա, որը և հիմք դրվեց նաև մեր կողմից կատարված փորձարարական աշխատանքների հիմքում: Նրանք ելնում են նրանից, որ գնդակը պարկուճից դուրս գալու ժամանակ, այսինքն կրակոցի ժամանակ, գործադրվում է որոշակի ուժ: Այդ պատճառով գնդակների վրա պետք է գոյանան պարկուճների հետքեր: Դրանք պետք է լինեն զուգահեռ գնդակների երկայնաձիգ առանցքներին և գտնվեն փամփուշտի հերմետիկացնող լաքապատ մասից (կարմիր գոտի) մինչև գնդակի հատակն ընկած տարածքում: Իհարկե, դրանք չպետք է փակված լինեն փողանցքի ակոսների հետքերով: Կրակված գնդակների վրա այդպիսի հետքեր կարելի է տեսնել աջ թեքվածություն ունեցող երկրորդական հետքերի աջ կողմում կամ 5.6մմ տրամաչափի օղակաձև հրավառման փամփուշտների գնդակի պոչային հատվածում: Կարելի է ենթադրել, որ եթե կրակոցի ժամանակ գնդակի վրա առաջանում են պարկուճի հետքեր, ապա նույնպիսի հետքեր պետք է առաջանան և հաջորդ գնդակների վրա, որոնք կրակվել են նույն պարկուճներից: Ինչպես նախկինում կատարված աշխատանքների ժամանակ, այնպես էլ մեր կողմից կատարված փորձարարությունների ժամանակ այդ հաջորդ գնդակները փոխարինվել են արճիճե ձուլվածքներով, փոխարինվել են արճիճե ձուլվածքները պարկուճներից իսկ կրակոցները փամփուշտների իներցիոն ապալիցքավորիչների օգնությամբ հանելու միջոցով: Արճիճե ձուլվածքների ստացման եղանակը հետևյալն է` պարկուճները տեղակայվում են հալեցված արճիճե լուծույթի մեջ՝ կտրվածքը դեպի ներքև, որը մոտավորապես համապատասխանում է պարկուճի մեջ գտնվող գնդակի չափին: Օդային բարձի ազդեցությունը բացառելու համար պարկուճի հատակից 5-7մմ հեռավորության վրա, նրա պատյանում, այնտեղ, որտեղ բացակայում են զենքի հետքերը, նախապես կատարվում է 2-3մմ տրամագծով անցք: Կարծրացած արճիճե լուծույթը, որը գոյանում է պարկուճի շուրջ, հեռացվում է և արճիճե ձուլվածքը դուրս է բերվում պարկուճից [1]: Բացի վերը նկարագրված եղանակից, մեր կողմից լրացուցիչ կիրառվեց նաև «ՍԻԼ»-ի միջոցով հետքերի վերարտադրման եղանակը, որը կայանում է նրանում, որ «ՍԻԼ» լուծույթը լցվում է պարկուճի խոռոչի մեջ՝ առանց նախապես անցք բացելու, չորանալուց հետո այն հանվում է և ուսումնասիրվում այնպես, ինչպես արճիճե ձուլվածքը: Աշխատանքի կատարման ընթացքում առաջին հերթին անհրաժեշտ էր պարզել և հաստատել՝ որքանով են պարկուճի հետքերը կայուն և ինֆորմատիվ: Դրա համար նույն պարկուճից տարբեր ժամանակներում կատարվել են ուսումնասիրություններ երկուական արճիճե ձուլվածքների և հնգական «ՍԻԼ»-ի միջոցով: Հետքերի գոյացման կայունությունն ու ինֆորմատիվությունը հաստատվեցին: Դա թույլ է տալիս անհրաժեշտության դեպքում տվյալ նյութերը օգտագործել հետագայում: Հետագա աշխատանքը կայանում էր նրանում, որ հետքերը, որոնք գոյացել են արճիճե ձուլվածքների և «ՍԻԼ»-ի վրա, համեմատվեն 9x18 և 7.62 x39 փամփուշտների կրակված 212 գնդակների համապատասխան հետքերի հետ: Կատարված աշխատանքների արդյունքները ցույց տվեցին, որ մի շարք դեպքերում հետքերի ռելիեֆի համադրությունը բավականաչափ ինֆորմատիվ է, ինչը թույլ է տալիս անել դրական եզրակացություն: Այլ դեպքերում այն բավականաչափ ինֆորմատիվ չէ և թույլ չի տալիս անել նման եզրակացություն կամ դժվար է այն անել: Մեր կողմից կատարված փորձարարությունների և հետազոտությունների ժամանակ հաստատվեց նաև, որ` «ТТ» տեսակի ատրճանակից կրակելու դեպքում այն փամփուշտների մոտ, որոնց գնդակներն ամրանում են պարկուճի մեջ ոչ ամրասեղմման միջոցով, այլ երեք կետիկի միջոցով, նկարագրված հետքերի գոյացումը նմանատիպ է: «Наган» տեսակի ատրճանակից կրակելու դեպքում այն փամփուշտների մոտ, որոնց գնդակներն ամրանում են պարկուճի փողաբերանին երկու կետիկի միջոցով, հետքագոյացումը նույնն է: 5.6 մմ տրամաչափի օղակաձև հրավառման փամփուշտ ունեցող զենքից կրակոցների դեպքում արդյունքը նույնպիսին է: Վերը շարադրվածից հետևում է, որ միասնական փամփուշտին գնդակի և պարկուճի պատկանելիության հարցը այս նկարագրված ձևերով կարելի է լուծել մասնակիորեն, անկախ գնդակը հնարավորությունը պարկուճի մեջ ամրացման սահամանափակված է եղանակից: հետևյալ Բայց հարցի հանգամանքներով: լուծման Հետքերի գոյացումը կատարվում է ոչ բոլոր դեպքերում: Ինչպես նախկինում կատարված, այնպես էլ մեր կողմից կատարված փոձարարությունների ժամանակ հետքեր գոյացան կրակված գնդակների միայն 1/10 մասի վրա: Գնդակների վրա առաջացած հետքերի մոտ ինֆորմատիվությունը տարբեր է: Մաշված փողանցքի դեպքում ինֆորմատիվությունը նվազում է: Իհարկե, եթե գտնվեն նյութեր, որոնց վրա արճիճե և «ՍԻԼ» լուծույթից ավելի լավ կգոյանան պարկուճի հետքերը, որոնք ավելի հեշտ կլինի հանել պարկուճից, նյութի խնդիրը կվերանա: Բայց մենք աշխատել ենք արճիճե և «ՍԻԼ»-ի լուծույթի հետ: Գնդակի և պարկուճի միասնական փամփուշտին պատկանելության հարցի լուծումը բավականին դժվար է, քանի որ առկա են չափազանց տարբեր հատկանիշներ, որոնք օգտագործվում են դինամիկ հետքերը համընկնելու կամ չհամընկնելու գնահատման հարցում: Սակայն կատարված հետազոտությունները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ որոշակի դեպքերում հատկանիշների ինֆորմատիվ, կայուն, կրկնվող և բավարար լինելու դեպքում հնարավոր է պատասխանել առաջադրված հարցին, այսինքն՝ ասել, թե ներկայացված կրակված գնդակը և պարկուճը նախկինում մեկ ամբողջական փամփուշտ կազմե՞լ են, թե՞ ոչ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Устинов А.И., Блюма М.М. Патроны ручного огнестрельного оружия криминалистическое исследование. МОСКВА 1982 г. 2. Белкин Р.С. Криминалистика Издательство НОРМА Москва, 2005г 3. Устинов А.И., Блюма М.М. Теория и практика судебной экспертиз N0 2 (26) 2012 213 и их О ВЫСТРЕЛЯННЫХ ПУЛЯХ И ГИЛЬЗАХ И ИХ ПРИНАДЛЕЖНОСТИ ЕДИНОМУ ПАТРОНУ В.И. ОГАНИСЯН Национальное Бюро Экспертиз ГНКО, НАН РА При расследовании уголовных дел при наличии стрелянной пули и гильзы следователи перед экспертами ставят следующий вопрос- состовляли ли ранее пуля и гильза единое целое? Для ответа на поставленный вопрос у экспертов нет общей методики решения данного вопроса. В уголовно-процессуальном кодексе отмечается, что в заключении эксперта должны быть изложены результаты исследований, с указанием примененных методик. Таким образом без наличия методики нельзя проводить экспертизу. Ранее методикой считались опубликованные рекомендации авторов, изложенные в научной статье или другой публикации. Сейчас методикой считаются не только определенные рекомендации автора, но и изложенные по определенной схеме и утвержденные со стороны соответствующего уполномоченного органа. Что касается обсуждаемой темы в настоящее время методика отсутствует. И как следствие необходимо эту методику разработать. Поэтому, актуальность разработки методики очевидна. Ключевые слова: пуля, гильза, единый патрон, методика, следы. SHOT BULLET AND CARTRIDGE CASE AND ITS CONNECTION WITH THE SAME CARTRIDGE V.I. HOVHANNISYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In case of existing shot of bullet and cartridge case during examination of criminal case the investigators often put the following question to the experts: “Whether the bullet and cartridge case made up a united cartridge before shooting or not?” However, the experts do not have a method for solving such kind of question. Criminal Procedure Code states that results of the examination should be described in the expert report mentioning applied methods. It appears that an examination cannot be implemented without a method. Currently, not only the conclusions published by an author are considered to be a method, but also they should be described in a particular schematic form and should be approved by a relevant authorized body. Although, currently there is no method for the solution of the discussed issue, and it seems that a method should be developed. Key words: bullet, cartridge case, one and the same cartridge, method, traces. 214 ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՍԻՆԹԵՏԻԿ¸ ԴԻԶԱՅՆԵՐԱԿԱՆ ԹՄՐԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ` «ՍՊԱՅՍ», ՈՐՊԵՍ ԴԱՏԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՕԲՅԵԿՏ Է.Վ. ՀԱԿՈԲՅԱՆ ՀՀ Ոստիկանության Փորձաքրեագիտական վարչություն, Երևան Հատուկ Հետազոտությունների բաժնի փորձագետ, ոստիկանության ավագ լեյտենանտ Բանալի բառեր՝ սպայս, դիզայներական թմրամիջոց, դատաքիմիական հետազոտության մեթոդներ: Ներածություն Թմրաշրջանառությունը ահռելի եկամուտի աղբյուր հանդիսացող ապօրինի բիզնես գործունություն է, որը համակարգված կերպով ղեկավարվում է տարբեր հանցավոր խմբերի կողմից: Վերջին տարիներին, համաձայն ՄԱԿ-ի համաշխարհային թմրաշրջանառության մասին ամենամյա զեկույցների, թմրաշրջանառության շուկայում նկատվում է սինթետիկ և կիսասինթետիկ թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի արտադրութան և շրջանառության աճ: Սկսած 2004թ. եվրոպական մի շարք երկրներում «Spice», «Spice Silver», «Spice Dimond», «Smoke» (տես նկար 1-3) և այլ անվանումներով սկսվեցին վաճառվել ծխախառնուրդներ: Վերջիններս հանդիսանում են սինթետիկ կաննաբինոիդներ՝ կանեփի բույսի թմրալկալոիդ տետրահիդրոկաննաբինոլի անալոգներ, որոնք սինթեզվել են արհեստականորեն՝ քիմիական լաբորատորիաներում դեռևս նախորդ դարի 60-ական թվականներից: Դատական փորձաքննություններում դրանք կարող են ներկայացված լինել ինչպես «գործարանային» փաթեթավորմամբ, բազամատեսակ խոտաբույսերի, այդ թվում նաև դեղաբույսերի վրա արհեստականորեն նստեցված վիճակում, այնպես էլ հեղուկ կամ փոշենման զանգվածների տեսքով: Գոյություն ունի սինթետիկ կաննաբինոիդիների դասակարգման մի քանի տարբերակ: Բոլոր տարբերակներում դասակարգման հիմքում ընկած է մոկեկուլի քիմիական կառուցվածքը: Դատական փորձաքննությունում սինթետիկ կաննաբինոիդների հետազոտության առավել պրակտիկ մեթոդներն են նրբաշերտ քրոմատագրությունը, մասս-սպեկտրալ անալիզի և քրոմատոմասս-սպեկտրալ անալիզի (գազային և բարձրաէֆեկտիվ հեղուկային) մեթոդները: Վերջիններս համարվում են ժամանակակից գործիքային հետազոտության մեթոդներ, ունեն բարձր զգայունություն և հնարավորություն են տալիս աշխատելու նույնիսկ նմուշների չնչին քանակությունների առկայության պարագայում: Պատմական ակնարկ Թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառությունը գլոբալ մասշտաբներով իրականացվող ապօրինի բիզնես գործունեություն է, որն ահռելի եկամուտների աղբյուր է հանդիսանում և, հետևաբար, գրավիչ է հանցավոր տարրերի համար: Ապօրինի թմրաշրջանառությունը, թմրամոլությունը խորը և բացասական ազդեցություն է թողնում ինչպես առանձին մարդկանց (օգտագործողների), այնպես էլ հասարակության վրա: Ապօրինի թմրաշրջանառությունը ուղղակի կապի մեջ է հանցավորության հետ և ազգային (պետական) մակարդակով կարող է ինչպես պատճառ, այնպես էլ հետևանք լինել տարբեր 215 տեսակի կոնֆլիկտների և հանցավորության աճի: Սակայն, էլ ավելի կարևոր է թմրաշրջանառության խնդրի գլոբալ բնույթը, քանի որ ապօրինի թմրաշրջանառության շուկան պետական սահմաններ չի ճանաչում, և դրանք կարգավորող ուժերի կողմից ստեղծվում ու զարգացվում են բազմաթիվ սխեմաներ օրենքի տարրը շրջանցելու համար: Վերջին տարիներին, համաձայն ՄԱԿ-ի համաշխարհային թմրաշրջանառության մասին ամենամյա զեկույցների, թմրաշրջանառության շուկայում նկատվում է սինթետիկ և կիսասինթետիկ թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի արտադրութան և շրջանառության աճ: Դրան զուգահեռ վերջին մի քանի տարիներին նկատվում է սինթետիկ, այսպես կոչված «դիզայներական թմրամիջոցների» շրջանառության աճ [1], ինչը պայմանավորված է մի շարք գործոններով, այդ թվում նաև դաշտը կարգավորող օրենսդրական բացով: Դատական փորձաքննության տեսանկյունից նույնպես առկա են բազմաթիվ խնդիրներ՝ կախված հետազոտության օբյեկտների բազմաբնույթությունից և գործիքային հետազոտությունների իրականացնելու անհրաժեշտությունից: Դիզայներական թմրամիջոցները, որոնք ունեն ժարգոնային «Սպայս» անվանումը, կարելի է բաժանել երկու մեծ խմբի՝ ամֆետամինային շարքի կառուցվածքային մոդիֆիկացիաների և սինթետիկ կաննաբինոիդների: Այսօր մենք կանրադառնանք սինթետիկ կաննաբինոիդներին: Սկսած 2004թ. եվրոպական մի շարք երկրներում (Ավստրիա, Գերմանիա, Շվեյցարիա և այլն) «Spice», «Spice Silver», «Spice Dimond», «Smoke» (տես նկար 1-3) և այլ անվանումներով, հիմնականում օնլայն՝ ինտերնետ խանութներով, սկսվեցին վաճառվել ծխախառնուրդներ: Գովազդվելով որպես օրինական ծխախառնուրդներ, որոնք թմրամիջոցներ չեն պարունակում, և հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ տվյալ ծխախառնուրդները թմրամիջոցների ստուգման այն ժամանակահատվածի համար նախատեսված արագ (express) տեստերով ստուգելիս բացասական արդյունք են տալիս, շատ արագ լայն տարածում գտան երիտասարդության շրջանում: Տարածմանը չէր խանգարում նույնիսկ այն հանգամանքը, որ շատ հաճախ վերոհիշյալ ծխախառնուրդները ավելի թանկ արժեին, քան սև շուկայում հաշիշի կամ մարիխուանայի արժեքներն էին [2,5]: Նկար 1 2008 թվականին Նկար 2 գերմանական ֆրանկֆուրտյան Նկար 3 THC-Pharm դեղագործական ընկերության կատարած ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ տվյալ բուսական զանգվածները՝ ծխախառնուրդները, իրենց վրա արհեստականորեն նստեցված կարգով պարունակում են սինթետիկ հավելումներ, ինչպիսին է օրինակ՝ JWH-018-ը /մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքը և մասս-սպեկտորները, նկար 4/: Սինթետիկ հավելման 216 տոկոսային պարունակությունը բուսական ծխախառնուրդներում տատատնվում է 0,21,8%-ի սահմաններում [2]: Գրեթե նույն ժամանակներում կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ JWH-018 նյութի հետ միաժամանակ, որպես արհեստական հավելում, կիրառվում են CP47,497 /մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքը և մասս-սպեկտորները, նկար 5/ սինթետիկ կաննաբինոիդին հոմոլոգ համարվող C8 խմբի միացություններ և դեռևս այն ժամանակ արդեն լավ ուսումնասիրված HU 210 /մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքը և մասս- սպեկտորները, նկար 6/ սինթետիկ կաննաբինոիդը: JHW-xxx խմբի միացությունները սինթեզվել են ԱՄՆ-ում դեռևս նախորդ դարի 60ական թվականներին պրոֆֆեսոր J. W. Huffman-ի կողմից՝ կանեփի բույսի թմրալկալոիդ տետրահիդրոկաննաբինոլի անալոգների կենսաբանական ազդեցությունը կենդանի օրգանիզմների վրա ուսումնասիրելու նպատակով: Վերջիններիս ազդեցությունների վերաբերյալ բազմաթիվ գիտական հոդվածներ են տպագրված, առկա են բազմաթիվ աշխատություններ [6]: CP և HU խմբի միացությունները սինթեզվել են նախորդ դարի 60-80-ական թվականներին Իսրայելում Pfizer and Hebrew University համալսարանում: Տվյալ նյութերի կենսաքիմիական ազդեցությունը օրգանիզմների վրա, ինչպես նաև նոր անալոգների սինթեզի ուղղությամբ համապատասխան աշխատանքներ մինչև այսօր էլ կատարվում են և ոչ միայն վերոնշյալ գիտական կենտրոններում [5]: Սինթետիկ կաննաբինոիդների ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա, ինչպես և դրանց բնական անալոգ տետրահիդրոկաննաբինոլի ազդեցությունը պայմանավորված է օրգանիզմի նյարդային համակարգում առկա CB1 և CB2 ռեցեպտորների հետ դրանց փոխազդեցությամբ, սակայն ազդեցության մեխանիզմը (կապման տեսակետից) տարբեր նյութերի համար տարբեր է, քանի որ տարբեր է ռեցեպտորների հետ լիգանդի (թմրաակտիվ բաղադրատարրի) փոխազդեցության ուժը, ինչով և պայմանավորված է օրգանիզմի համար թույլատրելի դոզաների տարբերությունը, օրինակի համար JWH-018-ի մոլեկուլի՝ համապատասխան ռեցեպտորի հետ կապման հաստատունը 5 անգամ գերազանցում է ՏՀԿ-կապման գործակցին, հետևաբար՝ տվյալ նյութի ազդեցությունը օրգանիզմի վրա ավելի ուժգին է [6]: Նկար 4 JWH-018 և Նկար 5 CP-47,497 նյութերի մասս-սպեկտորմետրերը և մոլեկուլների քիմիական կառուցվածքները 217 Նկար 6 HU -210 նյութի մասս-սպեկտորմետրը և մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքը Հետազոտության օբյեկտները Նշված նյութերը դատական փորձաքննության կարող են տրամադրվել. 1. Ինտերնետային խանութների, որոշակի կազմակերպությունների կողմից, որպես օրինական ծխախառնուրդներ վաճառվող «գործարանային» փաթեթավորմամբ, փայլաթիթեղյա փաթեթիկներով, ընդ որում՝ փաթեթների վրա երբեմն մանր տառատեսակներով նշված է լինում ակտիվ բաղադրատարրի տոկոսային պարունակության մասին /տես նկար 1-3/, 2. ցանկացած տեսակի բուսական զանգվածներ, անկախ մանրացվածության աստիճանից, հնարավոր է նաև դեղաբույսեր, որոնց վրա կարող են առկա լինել տվյալ խմբի միացությունները, հիմնականում օգտագործվում են արոմատիկ բույրով: Ծխախոտի բուսական մանրացված զանգվածներ՝ ժարգոնային անվանումը «շոկոլադ», 3. մուգ շագանակագույն, կարմրաշագանակագույն, մրգային հոտով պլաստիկ զանգվածների տեսքով: Ժարգոնային անվանումը՝ «կարմիր հաշիշ», 4. մուգ կանաչ, կանաչ-շագանակագույն երանգով, պլաստիկ զանգվածների տեսքով, որոնցից կանեփին բնորոշ հոտ է գալիս, սակայն ՏՀԿ չեն պարունակում, արհեստականորեն արոմատացված են, 5. հիմնականում սպիտակ գույնի, քիչ դեղնավուն երանգով փոշենման, փոշեբյուրեղային զանգվածների տեսքով: Սինթետիկ կաննաբինոիդների քիմիական կառուցվածքները և դրանց խմբերը Գոյություն ունի սինթետիկ կաննաբինոիդների դասակարգման մի քանի տարբերակ, սակայն բոլորի հիմքում ընկած է մոլեկուլների խմբավորումը՝ ըստ քիմիական կառուցվածքների: Մենք կներկայացնենք դրանցից մեկը: Դասակարգման հիմքում ընկած է մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքը, այսինքն՝ մոլեկուլի հիմնական մասը կազմող «կմախք» քիմիական միացությունները: Համաձայն դասակարգման տվյալ տարբերակի՝ սինթետիկ կաննաբինոիդները կարող են բաժանվել 5 պայմանական խմբի: Ստորև ներկայացված են 218 խմբերի պայմանական անվանումները և քիմիական կառուցվածքները, ինչպես նաև բերված են օրինակներ յուրաքանչյուր խմբից: 1. Սինթետիկ Կաննաբինոիդներ (Ւնդոլային խումբ) JWH-175 2. JWH-195 Սինթետիկ Կաննաբինոիդներ (Կարբոնիլինդոլային խումբ) AM 1220 3. JWH 018 Սինթետիկ Կաննաբինոիդներ (Կարբոնիլ Իմիդազոլային խումբ) AM(N)2201 4. MMB(N)018 Սինթետիկ Կաննաբինոիդներ (Կարբոնիլ ԲենզոԻմիդազոլային խումբ) BIM-018 BIM-2201 219 5. Սինթետիկ Կաննաբինոիդներ (Կարբոնիլ Կարբազոլային խումբ) CBZ 018 Դատական փորձաքննություններում կիրառվող հետազոտության մեթոդները Դատական փորձաքննությունում թմրամիջոցների, այդ թվում՝ նաև սինթետիկ կաննաբինոիդների հետազոտության առավել պրակտիկ մեթոդներն են համարվում նրբաշերտ քրոմատագրությունը, գազային քրոմատագրությունը, ԻԿ (այդ թվում նաև ԻԿՖուրյե) սպեկտրոմետրիան, մասս-սպեկտրալ անալիզի և քրոմատոմասս-սպեկտրալ անալիզի (գազային և բարձրաէֆեկտիվ հեղուկային) մեթոդները և այլն: Գիտության, ինժիներիայի, թվային տեխնոլոգիաների (IT) զարգացմանը զուգընթաց վերջիններս կատարելագործվում են: Վերջին տարիներին հետազոտություն կատարող սարքավորումներին, որպես կանոն, կցված են լինում համակարգիչներ, որոնց միջոցով էլ «հավաքվում են» սարքի կողմից կատարվող հետազոտության տվյալները, և համապատասխան ծրագրային փաթեթներով համակարգիչը ավտոմատացված կերպով տալիս է նմուշի քիմիական կառուցվածքը (հետազոտվող նմուշի քրոմատագրամման, մասս– սպեկտրոմետրը, կլանման սպետկրը և այլն), որոնք էլ ավելի են հեշտացնում փորձագետի աշխատանքը, միևնույն ժամանակ դարձնում ավելի էֆեկտիվ: Նշված գործիքային հետազոտության մեթոդներն ունեն բարձր զգայունություն և հնարավորություն են տալիս աշխատելու նույնիսկ նմուշների չնչին՝ հետքային, քանակությունների առկայության պարագայում [4,7]: ՀՀ Ոստիկանության Փորձաքրեագիտական վարչության հատուկ հետազոտությունների բաժնի լաբորատորիաներում կիրառվող սինթետիկ կաննաբինոիդների հետազոտության մեթոդներն են՝ 1)Նրբաբաշերտ քրոմատագրություն և 2) քրոմատոմասսսպետկրոմետրիա: 220 1. Նրբաշերտ Քրոմատագրության մեթոդ: Դատաքիմիական փորձաքննության ներկայացված օբյեկտներից պատրաստված լուծամզուքները [3] ենթարկվում են նրբաշերտ քրոմատագրության, որից հետո թիթեղները երևակվում են մի շարք ռեակտիվներով՝ Մառկի, Ֆռեդե, Դրագենդորֆ: Կատարված հետազոտությունների արդյունքում որոշվում է անհայտ նմուշի հետքի տեղակայումը քրոմատագրության թիթեղի վրա (Rf-ի արժեքը): Կիրառված հետազոտության մեթոդի առավելություններն են. 1. պրակտիկությունը, 2. քիչ ծախսատար լինելը, 3. օպերատիվությունը՝ «դաշտային հետազոտություններ» կատարելու հնարավորությունը: Հետազոտության մեթոդի թերություններն են. 1. ազատ նմուշների (Ստանդարտ) բացակայության պայմաններում հետազոտության անհնարինություն: Այդ դեպքում, ըստ տեղակայման, գունավորման հնարավոր չի լինի պարզել հետազոտվող նմուշում առկա սինթետիկ բաղադրիչի տեսակը, 2. տարբեր սինթետիկ կաննաբինոիդներ դուրս են գալիս միևնույն Rf-ում և կարող են նույն գունավորումը տալ ռեակտիվներով մշակման արդյունքում (Rf=const), 3. զգայունությունը: 2. Գործիքային հետազոտության մեթոդներ: Քրոմատոմասս-սպեկտրալ անալիզ: Քրոմատոմասս-սպեկտրոմետրիան հիմնականում օրգանական միացությունների հետազոտման համար նախատեսված մեթոդ է, որը թույլ է տալիս հայտնաբերել լուծույթներում հետազոտվող միացությունների չնչին քանակություններ: Մեթոդի զգայունությունը հատել է 10-12 -10-15 գրամի (կրկնակի կվադրոպոլներով մասս-սելեկտիվ դետեկտորով մասս-սպեկտրոմետր) սահմանը [4]: Մեթոդը հանդիսանում է 2 տարբեր մեթոդների՝ քրոմատագրություն և մասս-սպեկտրոմետրիայի համակցություն՝ կոմբի- նացիա: ՀՀ Ոստիկանության ՓՔ վարչության հատուկ հետազոտությունների բաժնի քիմիական լաբորատորիան համալրված է ժամանակից Thermo Scientific ֆիրմայի Trace GC Ultra մոդելի գազային քրոմատոգրաֆով և DSQ-2 մոդելի մասս-անալիզատորով (տես նկար 7 և 8), որի օգնությամբ էլ կատարվում են թմրամիջոցների դատաքիմիական հետազոտություններ, 2014 թ. լաբորատորիան համալրվել է ժամանակակից էլեկտրոնային գրադարաններով՝ NIST 14, DESIGNER DRUGS 14 և АИПСИН, առանց որոնց հնարավոր չէր լինի կատարել սինթետիկ կաննաբինոիդների դատաքիմիական փորձաքննություններ: 221 Նկար 7 Նկար 8 Կիրառված մեթոդի առավելություններն են. 1. Բարձր զգայունությունը: 2. Պրակտիկությունը. զուտ օպերատորային մակարդակի համակարգչի իմացությունը, ինչպես նաև միջին մասնագիտական քիմիական կրթություն ունենալը արդեն բավական է սարքավորումներին և, հետևաբար, մեթոդին տիրապետելու համար: 3. Որակական և քանակական հետազոտություն իրականացնելու հնարավորութունը. ներարկվող նմուշների ստանդարտների առկայության պարագայում կարելի է կատարել քանակական հաշվարկներ հետազոտվող նմուշի համար, ընդ որում՝ դատաքիմիական փորձաքննություններում կիրառելի են քանակական հաշվարկի արտաքին և ներքին ստանդարտի մեթոդները: 4. Արագագործությունը: Ինչպես և ցանկացած մեթոդ, քրոմատոմասս-սպեկտրոմետրիան նույնպես իդեալական մեթոդ չէ, և չնայած այն հանգամանքին, որ բավականին լավ մեթոդ է, և կարելի է ասել՝ բնագավառի լավագույն մեթոդն է, սակայն ունի նաև որոշակի թերություններ: Մեթոդի թերություններն են. 1. նշված սարքավորումները կատարում են միայն օրգանական բաղադրության հետազոտություն, 2. հնարավոր չէ տվյալ սարքավորումներով կատարել, այսպես կոչված, «դաշտային հետազոտություններ», այսինքն՝ սարքավորումները ստատիկ են և չեն տեղաշարժվում, 3. սարքերը թույլ չեն տալիս հետազոտելու օլիգոմերային և պոլիմերային մոլեկուլներ, այլ նախատեսված են միայն ցածրամոլեկուլային օրգանական միացությունները հետազոտելու համար, 4. ժամանակակից սարքերը բավականին մեծ գումարներ արժեն: Սարքավորումները բավականին «նուրբ» են և ունեն տեխնիկական սպասարկման կարիք: Այսպիսով, ամփոփելով ստացված արդյուքների ամբողջությունը, ինչպես նաև օգտագործված գրականությունում առկա տվյալները, կարելի է եզրակացնել, որ սինթետիկ կաննաբինոիդների հետազոտության համար ժամանակակից գործիքային հետա- զոտության մեթոդները անհրաժեշտ են: Եթե հաշվի առնենք նաև այն հանգամանքը, որ սինթետիկ կաննաբինոիդների նոր տեսակները բավական արագ են ի հայտ գալիս և ապօրինի տարածվում թմրաշուկաներում, իսկ վերջիններիս ազատ նմուշները (ստանդարտները), որպես կանոն, շատ ուշացումով են հատկացվում փորձագիտական կենտրոններին, ապա գործիքային հետազոտության 222 նշված մեթոդները ուղղակի անփոխարինելի են դատաքիմիական փորձաքննություններ իրականացնելիս, և նվազագույնի են հասցնում փորձագետի սխալի հավանականությունը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. UNODC world drug report 2010-2013 years http://www.unodc.org/ ФСКН РФ Экспертное исселдование курителньных смесей Москва 2010. Отбор проб при криминалистических исследованиях наркотических средств, психотропных, сильнодействующих, ядовитых веществ и прекурсоров, наркосодержащих растений и их частей. ЭКЦ МВД РФ г. Москва 2013. Сорокин В.И., Алексеев И.Г., Кимстач Т.Б. и др. Количественное определение некоторых наркотических средств методом газовой, жидкостной храматографии и УФ-спектроскопии, М., 2000., Christian Steup «Untersuchung des Handelsproduktes “Spice”»-THC PHARM http://Thc-pharm.de J. W. Huffman et al. / 3-Indolyl-1-naphtylmethanes: New Cannabimimetic Indoles Provide Evidence for Aromatic StackingInteractions with the CB 1 Cannabinoid Степущенко О.А. Фицев И.М., Ефимова М.Н. Будников Г. К. и др. <<Экспертнокриминалистическое исследование растительных ароматических смесей “спайс” содержащих эндоканнабиноиды /Эксперт-Криминалист. 2010 СОВРЕМЕННЫЕ СИНТЕТИЧЕСКИЕ ДИЗАЙНЕРСКИЕ НАРКОТИЧЕСКИЕ ВЕЩЕСТВА - «СПАЙСЫ» КАК ОБЪЕКТЫ СУДЕБНО-ХИМИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ Э.В АКОПЯН Экспертно-криминалистическое управление полиции РА, г. Ереван В статье представлены особенности и проблемы дизайнерских наркотиков в судебно-химических экспертизах. исследований современных Ключевые слова: спайс, дизайнерское наркотическое вещество, методы судебно-химических исследований. “SPICE” DESIGNER DRUG METHODS OF FORENSIC CHEMICAL RESEARCHES E.V HAKOBYAN Criminal Forensics Department of RA Police, Yerevan This article presents the features and problems of research modern designer drugs in the forensic chemical examinations. Key words: spice, designer drug, methods of forensic chemical researches. 223 ՄԱՐԴՈՒՑ ԱՐՁԱԿՎՈՂ ՀՈՏԱՅԻՆ ՀԵՏՔԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐ Բ. Զ. ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ ՀՀ ոստիկանության կրթահամալիր, ք.Երևան Բանալի բառեր` հոտային հետքեր, օդորոլոգիա, նույնականացում: Կրիմինալիստիկական հոտաբանությունն իրենից ներկայացնում է հոտաբանական հետքերի հայտնաբերման, ֆիքսման, վերցնելու, պահպանման և հետազոտման համար գիտականորեն մշակված տեխնիկական միջոցների և մեթոդների համակարգ, որի նպատակը հետագայում դրանք նույնացման բնույթի խնդիրներ լուծելու համար օգտագործելն է: Հոտը և դրա ընկալման համակարգը մինչ այժմ լավ չի ուսումնասիրված: Մասնավորապես չկա հոտի ընկալման միասնական տեսություն: Շրջանառվում են քիմիական, ալիքային, քվանտային և այլ տեսություններ: Չկա նաև հոտի միասնական դասակարգում: Մոլեկուլյար տեսանկյունից դեռևս հասկանալի չէ, թե ինչ միավորներով է հարկավոր չափել հոտի ինտենսիվությունը, և թե ինչից է այն կախված, ինչ է նշանակում հոտի որակ, ինչպես է ուղեղը կարողանում մշակել հոտի մասին տեղեկությունը: Բացահայտված չէ հոտառության ընկալման այլ համակարգերի, օրինակ՝ համի հետ փոխազդեցության մեխանիզմը: Չնայած այս ամենին՝ հոտային հետքերի օգտագործումը ապացուցման գործընթացում գնալով ավելի լայն տարածում և օգտագործում է ստանում: Հոտաբանական հետքերի օգտագործումը վաղուց համարվել է հետախուզման արդյունավետ միջոցներից մեկը: Ծառայողական շների օգտագործման բազմամյա փորձը բազմաթիվ անգամ ապացուցել է դրա արդյունավետության հավաստիությունը: Ըստ ձևավորված ավանդույթի՝ այդ գործունեությունը դիտվել է որպես օպերատիվ հետախուզական, որով էլ պայմանավորված դրան չի տրվել ապացուցողական նշանակություն: Որոշ չափով դրան նաև նպաստել է շների օգտագործման գոյություն ունեցող մարտավարությունը, որը որոշվում է հոտային հետքերի պահպանման վրա ազդող գործոններով: Դրանց հավերժ և կայուն չլինելու հանգամանքով պայմանավորված՝ հետախուզական նպատակների համար պիտանի էին համարվում միայն թարմ հետքերը, այսինքն՝ շների կիրառումը սահմանափակվում էր հանցագործության բացահայտման նախնական փուլով` սովորաբար դեպքի վայրի զննության կամ հանցագործի հետապնդման ընթացքում: Դեռևս 1965թ. մի խումբ քրեագետներ Ա. Վիմբերգը, Վ. Բեզրուկովը, Մ. Մայորովը և Ռ. Տոդորովը առաջարկեցին հոտերի պահածոյացման և հետագա օգտագործման եղանակներ, որը կոչվեց կրիմինալիստիկական օդորոլոգիա (հոտաբանություն), կամ օդորոլոգիական մեթոդ: Որպես կանոն՝ հարց է առաջանում հոտային հետքերն ապացուցման գործընթացում օգտագործելու հնարավորության մասին, այսինքն՝ նույնականացման իրականացումը ոչ միայն քննության սկզբնական փուլում կատարվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումների ընթացքում, այլ նաև գործով վարույթի ցանկացած պահին: Սակայն վերջին տասնամյակների ընթացքում կատարված գիտական հետազոտությունները թույլ են տվել 224 լուծել շատ վիճելի հարցեր և մշակել հոտային նյութերի հայտնաբերման ու հետազոտման գիտականորեն հիմնավորված արդյունավետ մեթոդներ: Հանցագործի մասին հոտաբանական ալֆակտրոնիկական ինֆորմացիան, որը պարունակում է նրա կողմից թողնված հետքերում, գիտահետազոտական մի շարք հիմնարկների կողմից կատարված հետազոտությունների շնորհիվ ավելի հաճախ է օգտագործվում քննչական և դատական պրակտիկայում: Հոտաբանական հետազոտությունների արդյունքները որպես ապացույց օրենսդրորեն ամրագրվել և լայնորեն կիրառվում են ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, Հոլանդիայում, Ֆրանսիայում, Ֆինլանդիայում, Շվեդիայում, Լեհաստանում, Չեխիայում, Սլովակիայում, Սլովենիայում, ՌԴ-ում, Բելառուսում, Ուկրաինայում և Ղազախստանում: ՌԴ-ում նման լայնածավալ հետազոտություններ են իրականացվել Կ. Տ. Սուլիմովի, Վ. Ի. Խտարովայտովայի և Տ. Ֆ. Մոիսեևի կողմից: Արդյունքում՝ 1995 թվականից մինչև 2005 թվականը միայն ՌԴ ՆԳՆ փորձաքրեագիտական կենտրոնում կատարվել են ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների քննության ընթացքում հայտնաբերված մարդու հոտային հետքերի 3000 հետազոտություններ: Դա այն դեպքում, երբ նմանատիպ լաբորատորիաներ բավական արդյունավետ գործում են նաև ՌԴ ինը մարզերում: Ընդ որում՝ այդ հետազոտությունների շուրջ վերլուծությունների արդյունքները բավական խոսուն են[1]: Հ ոտաբանական հետազոտութ յունների արդյունքները կարելի է օգտագործել Ստորաբաժանումների ղեկավարների կարծիքով 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Սոցոլոգիական և այլ հարցումների մասնակցած անձանց կարծիքով Ա յլ ծ ա ռ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ե ր կ ա յա ց ո ւց ի չն ե ր ի կ ա ր ծ ի ք ո Ս ո ց ո լո գ ի ա կ ա ն և ա յլ հ ա ր ց ո ւմ ն ե ր ի մ ա ս ն ա կ ց ա ծ ա ն 0,5 0,5 3 0,5 0,5 1 Այլ ծառայությունների ներկայացուցիչների կարծիքով Փ ո ր ձ ա գ ե տ քր ե ա գ ե տ նե ր ի կ ա ր ծ ի քո վ 96 98 92 100 96 96 Փորձագետ քրեագետների կարծիքով Հ ե տ ա ք ն ն ո ւթ յո ւն ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ղ ն ե ր ի կ ա ր ծ ի ք ո վ 3 2 4 0,5 4 2 Հետաքննություն իրականացնողների կարծիքով Ք ն ն ի չն ե ր ի և դ ա տ ա վ ո ր ն ե ր ի կ ա ր ծ ի ք ո վ Քննիչների և դատավորների կարծիքով Ս տ ո ր ա բ ա ժ ա ն ո ւմ ն ե ր ի ղ ե կ ա վ ա ր ն ե ր ի կ ա ր ծ ի ք ո վ Միայն օպերատիվ նպատակներով Նաև քննության նպատակներով Այլ նպատակներով Կրիմինալիստիկական նշանակություն ունեն, հատկապես, մարդու մարմնի հոտային նյութերը, որոնք ծառայում են որպես անհատական ինֆորմացիայի կարևոր աղբյուր և անկախ անհատի կամքից ու ցանկությունից մշտապես արտազատվում են ցանկացած պայմաններում: Մարդու քրտինքի հետ արտաթորված (անջատված, առանձնացված) և առարկաների վրա հայտնված (մնացած) հոտային նյութերը նրա մասին տեղեկություններ են պահպանում նաև սուբյեկտի (հոտային ինֆորմացիայի աղբյուրի) հեռանալուց հետո: Մարդու հոտային հետքերի փորձագիտական հետազոտումը հիմնվում է մարդու հոտի անհատական և խմբային առանձնահատկության բացառիկության (ֆենոմենի) վրա, որը մարդուն ուղեկցում է ողջ կյանքի ընթացքում: Մարդու հոտաբանական հետքերը բավականին կայուն են արտաքին միջավայրում և ընդունակ են որոշ ժամանակ պահպանվել առարկաների մակերեսի վրա, որոնց հետ անհատը առնչվել է: Դրանք կարելի է հավաքել և օգտագործել դրանք թողնող սուբյեկտի նույնականացման ընթացքում: 225 Մարդու անհատական հոտի հայտնաբերումը տարբեր հետքակիրների վրա (հետքի առաջացման ժամանակը - 1 րոպե)[2] Հետքակիր Բաց տեղանքում Շինություններում Հոտային հետքերի նյութը հոտի քամահարման հոտի քամահարման քամահարման (վերանալու) (վերանալու) պայմանները տևողությունը. ժամով տևողությունը. ժամով Պողպատ 6 12-21 Շինությունում նորմալ պայմաններում (200 ջերմաստիճանում և 60 – 80 % խոնավությամբ) Բամբակե գործ- 2.5 48 Շինությունում նորմալ վածք (խավավոր պայմաններում (200 կտոր) ջերմաստիճանում և 60 – 80 % խոնավությամբ) Ապակի 1-2 1-4.5 Շինությունում նորմալ պայմաններում (200 ջերմաստիճանում և 60 – 80 % խոնավությամբ) Փայտանյութ 16 53 Շինությունում նորմալ պայմաններում (200 ջերմաստիճանում և 60 – 80 % խոնավությամբ) Ավազածածկույթ 22 ----- Բաց տեղանքում 12-190 ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Պլաստիկ ----- 10-24 ծածկույթ Բաց տեղանքում 12-190 ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Հախճասալիկ 10-24 23 Բաց տեղանքում 12-190 ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Չոր տերևներ 1,5 ----- Բաց տեղանքում 12-190 ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Ոտնահետքերի 36 ----- արահետ Բաց տեղանքում 1-200 ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Ոտնահետքերի 2-10 ----- 226 Բաց տեղանքում արահետ ձյան 0-ից -100 վրա ջերմաստիճանի և թույլ քամու պայմաններում Կրիմինալիստիկայում մարդուց արձակվող հոտային հետքերի օգտագործումը հիմնված է մարդուն ողջ կյանքի ընթացքում ուղեկցող հոտի խմբային և անհատական յուրահատկության բացառիկության վրա: Մարդուց արձակվող հոտաբանական հետքերը շրջակա միջավայրում բավականին կայուն են և ունակ են որոշ ժամանակ պահպանվել այն առարկաների վրա, որոնց հետ հետք թողնող սուբյեկտը հպման միջոցով փոխազդեցության մեջ է մտել: Անհատին բնութագրող հոտային նյութերի արտազատումը կենսաբանների կողմից դիտվում է որպես կենդանի մարմնի բջիջների ֆունկցիաների մշտական փոխանակության արդյունք, որը պայմանավորված է տվյալ օրգանիզմի համար բնորոշ անհատի ժառանգական (գենետիկական) ծրագրում ընթացող գործընթացներին խիստ համապատասխան քիմիական ներբջիջային փոխարկումների բարդ մեխանիզմով: Անհատի մարմինը բնութագրող հոտային նյութերն, ըստ դրանց դերի, պայմանականորեն կարելի է բաժանել հետևյալ 3 խմբերի` 1. նյութեր, որոնք որոշում են սուբյեկտի կենսաբանական տիպը, սեռը, տարիքը, առողջական վիճակը և այլ խմբային առանձննահատկություններ, 2. նյութեր, որոնք արտացոլում են նրա անհատական առանձնահատկությունները, 3. բաղադրամասեր, որոնք առկա են տարբեր պատահական արտաքին և ներքին գործոնների ազդեցության ուժով: Հոտային հետքի առաջացումը գործնականում տեղի է ունենում անընդմեջ և շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ առկա են հոտի աղբյուրը և ձևավորման պայմանները: Մարդուց տարածվող հոտի անհատականությունը կանխորոշված է գենետիկորեն: Անգամ միաբջիջ երկվորյակների դեպքում խոսքը կարող է գնալ միայն նրանց հոտերի նմանության մասին: Անգլիացի գիտնական Կալմուսի կատարած փորձարկումները ցույց են տվել, որ մարդու անհատական հոտը պայմանավորված չէ ո՛չ նրա ընդունած սննդատեսակով, ո՛չ այն հագուստով, որը նա կրում է: Հոտաբանական հետքերի օգտագործումը վաղուց համարվել է հետախուզման արդյունավետ միջոցներից մեկը: Ծառայողական շների օգտագործման բազմամյա փորձը բազմաթիվ անգամ ապացուցել է դրա արդյունավետության հավաստիությունը: Ըստ ձևավորված ավանդույթի՝ հետախուզական, որով այդ էլ գործունեությունը պայմանավորված դիտվել դրան չի է որպես տրվել օպերատիվ ապացուցողական նշանակություն: Որոշ չափով դրան նաև նպաստել է շների օգտագործման գոյություն ունեցող մարտավարությունը, որը որոշվում է հոտային հետքերի պահպանման վրա ազդող գործոններով: Դրանց հավերժ և կայուն չլինելու հանգամանքով պայմանավորված հետախուզական նպատակների համար պիտանի էին համարվում միայն թարմ հետքերը, այսինքն շների կիրառումը սահմանափակվում էր հանցագործության բացահայտման նախնական փուլով` սովորաբար դեպքի վայրի զննության կամ հանցագործի հետապնդման ընթացքում: Հոտային հետքերի դատական փորձաքննությունների շրջանակներում հոտ արձակող հետքերով նյութական նմուշները կարող են հավաքվել և օգտագործվել դեպքի վայրում այդ հետքերը թողած սուբյեկտի նույնականացման համար: Պրակտիկ գործու- 227 նեության մեջ կրիմինալիստիկական հոտաբանության մեթոդները կիրառող բազմաթիվ երկրների քրեագետների և կինոլոգների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ չօդափոխված, փակ շինություններում հոտային հետքերը մակերեսային բարձր ներծծմամբ տարողունակ հետք ընդունող օբյեկտների վրա պահպանվում են մինչև երկու տարի: Բացի այդ, հաստատված է, որ համապատասխան հնարքների կիրառմամբ հնարավոր է հայտնաբերել, վերցնել, ֆիքսել (ամրապնդել) և երկար ժամանակ պահպանել մարդու հոտի մոլեկուլները՝ առանց դրանց հատկությունների փոփոխման: Ընդ որում, այդ ընթացքում ինչպես հիմնային, այնպես էլ տարբեր անձանց հոտերը չեն խառնվում, և դրա արդյունքում չեն ձևավորում նոր հոտ: Հոտը - նյութական օբյեկտի (կամ դրա վրա գտնվող նյութերի) հատկություններից մեկն է, որը հոտառության միջոցով ընկալվում է մարդու կամ կենդանու կողմից զգացողության տեսքով [3,4]: Ըստ ՌԴ Կելդիշի անվան կիրառական մաթեմատիկայի վերլուծաբանների հոտը օդում տարածվող (ցնդող) հոտավետ նյութերի առկայության յուրահատուկ զգացողություն է, որն ընկալվում է մարդկանց և կենդանիների քթի խոռոչում տեղակայված հոտառության քիմիական ռեցեպտորների կողմից [5]: Ինչպես ձայնի, այնպես էլ հոտի բնութագիրը դասվում է օբյեկտների այն հատկությունների շարքին, որոնք հասանելի են միայն զգայական ընկալմանը: §Հոտը հայտնաբերվում է քթով և ընկալվում է ուղեղով¦,- նշում է այս ոլորտում հայտնի հետազոտող Դ. Էյմորը [6]: Այս իմաստով հոտերի հետազոտման հարցում քրեագետները չեն կարող հիմնվել սարքավորումային միջոցների վրա, քանի որ գործիքային (սարքավորումային) մեթոդներով հետազոտվում են օբյեկտների ֆիզիկաքիմիական, այլ ոչ թե կենսաբանական բնութագրերը: Հետքերը վերցնելու, վերլուծելու և հաշվառելու եղանակներով պայմանավորված՝ կրիմինալիստիկական հոտաբանությունը բաժանվում է կինոլոգիական հոտաբանության և գործիքային հոտաբանության (ալֆակտրոնիկայի): Ըստ օբյեկտների աղբյուրների՝ հոտավետ նյութերը բաժանվում են` կենդանի օրգանիզմներից արձակվող և բնական (ծաղիկների, նեխման, սննդի, նաֆթի և այլ հոտավետ նյութերը) ու արհեստական (պլաստմասսաների, վառելիքա-քսանյութերի և այլ հոտավետ նյութերի) ծագում ունեցող այլ նյութերից արձակվողների: Կինոլոգիական հոտաբանությունում, որպես հոտ արձակող նյութերի տարրալուծիչ, օգտագործվում է ծառայողական շան հոտառական օրգանը: Գործիքային հոտաբանությունում որպես տարրալուծիչներ կիրառվում են ֆիզիկաքիմիական սարքերը, որոնք ունակ են զատել հոտարձակող նյութերի սպեկտորը, հաշվառել դրանք ալֆակտրոգրի տեսքով և բարձր զգայունակությամբ դետեկտել հոտի առանձին բաղադրամասերը: Բայց հարկավոր է նկատի ունենալ, որ գրականության մեջ հանդիպող հանձնարարականները հոտաբանական հետքերի գործիքային վերլուծության (օրինակ` քրոմոգրաֆիկական) մասին մեծամասամբ վերաբերվում են մի քանի քիմիական նյութերի հայտնաբերմանը և կապ չունեն մարդու հոտային հետքերի համեմատական հետազոտման հետ: Որպես մարդու անհատական հոտի աղբյուր՝ ներկայումս օգտագործվում են քրտինքի և արյան հոտային նյութերը, որոնք իրենցից ներկայացնում են ազատ ճարպային թթուների բարդ բազմաբաղադրիչ հավաքածուներ: Սակայն գիտության կողմից դեռ չեն ստացվել սպառիչ տեղեկություններ այն մասին, թե ինչ կերպով է օրգանիզմի նյութափոխանակիչների (մետաբոլիտների) այդ ճարպասպիտակուցային մասերում ծածկագրվում սուբյեկտի կենսաբանական անհատականությունը: Մարդու հոտային հետքերի հետազոտման սարքավորումային մեթոդներ 228 ներկայումս մշակված չեն և չեն կարող մշակվել այնքան ժամանակ, մինչև որ չառանձնացվեն այնպիսի կոնկրետ նյութեր, որոնք որոշում են սուբյեկտի հոտի անհատականությունը: Իհարկե, այս խնդիրը լուծելի է, բայց ապագայում: Անգամ չնչին քանակությամբ հոտ արձակող նյութերը կամ դրանց խառնուրդները, որոնք բավարար չեն գործիքային հետազոտման համար, ունակ են կրիմինալիստիկական նշանակություն ունեցող մեծ ծավալի տեղեկություններ կրել: Հարկավոր է նկատի ունենալ, որ գրականության մեջ հանդիպող հանձնարարականները հոտաբանական հետքերի գործիքային վերլուծության (օրինակ` քրոմոգրաֆիկական) մասին մեծամասամբ վերաբերվում են մի քանի քիմիական նյութերի հայտնաբերմանը և կապ չունեն մարդու հոտային հետքերի համեմատական հետազոտման հետ: Որպես մարդու անհատական հոտի աղբյուր ներկայումս օգտագործվում են քրտինքի և արյան հոտային նյութերը, որոնք իրենցից ներկայացնում են ազատ ճարպային թթուների բարդ բազմաբաղադրիչ հավաքածուներ: Մարդու հոտային հետքերի հետազոտման սարքավորումային մեթոդներ ներկայումս մշակված չեն և չեն կարող մշակվել այնքան ժամանակ, մինչև որ չառանձնացվեն այնպիսի կոնկրետ նյութեր, որոնք որոշում են սուբյեկտի հոտի անհատականությունը: Իհարկե, այս խնդիրը լուծելի է, բայց ապագայում: Ներկայումս այդ նպատակների համար կրառվում են կենսասենսորային մեթոդներ, դրանց աշխատանքի սկզբունքը հիմնվում է այս կամ այն կենսաբանական համակարգի ռեակցիայի վերահսկումը կազմակերպելու վրա (կենդանիները, բուսականությունը, առանձին բջիջիները և այլն): Մարդու հոտային հետքերը հետազոտելու համար կիրառվում են մասնագիտացված շուն-կենսադրսևորիչների հոտառական ընդու- նակությունները: Նպատակային օգտագործման համար դրանց պիտանելիությունը հիմնավորելու համար Ա.Ի. Վինբերգի և Ռ.Ս. Բելկինի կողմից կատարվել են 2000-ից ավելի փորձեր՝ օգտագործելով հատուկ պատրաստություն չունեցեղ շներ [7]: Ընդհանուր առմամբ, անհատական (անձնական) հոտ ասելով, կարելի է հասկանալ որպես գենետիկորեն (ժառանգականորեն) պայմանավորված սուբյեկտի քրտինքի և արյան հոտային նյութերի հատկությունները, որոնք իրենց յուրահատուկ և անկրկնելի բնույթով ընկալվում են շուն-դրսևորիչների (դետեկտոր) կողմից: Ընդ որում, մարդու անձնական հոտը չի որոշվում մարդու կյանքն ուղեկցող այն բաղադրիչներով, որոնք արտացոլում են նրա կենցաղը, զբաղմունքը, սովորությունները և շրջապատող միջավայրի առարկաները: Սուբյեկտից ստացված հոտային նմուշներում նման հավելումների առկայությունը հաշվի է առնվում հետազոտություններ կատարելու ընթացքում: Հոտաբանական հետքերի հայտնաբերման համար օգտագործում են շների հոտառական ունակությունները, որոնք ընդգրկվում են - §թարմ հետքերով¦ հանցագործներին հետապնդելու և հայտնաբերելու համար. (1-3 ժամ վաղեմություն), - իրադրության մասնակիցների հանցագործության վայրին մոտենալու և այնտեղից հեռանալու շարժման երթուղին պարզելու համար, - օպերատիվ կինոլոգիական §ընտրություն¦ կատարելու համար, այսինքն՝ վերցված առարկաների ճանաչումը`կասկածվող անձից ստացված հոտային նմուշը հետախույզ շանը տրամադրելու միջոցով, 229 - հանցագործության հետ առնչություն ունեցող թաքցված կամ կորցրած առարկաները հայտնաբերելու նպատակով շինությունների և տեղանքի խուզարկության ընթացքում, - թաքցված (թաղված) դիակների, զենքի, թմրամիջոցների կամ պայթուցիկ նյութերի հայտնաբերման համար, - հոտային նյութերի հետքերի դատական փորձաքննություն անցկացնելիս դրանք որպես կենսադրսևորիչներ օգտագործելու համար: Հոտաբանական հետքերի հետ աշխատանքն իր մեջ ընդգրկում է` - դեպքի վայրում իրադրության ուսումնասիրումը` պարզելու համար հոտային հետքերի հնարավոր տեղերը և դրանց պահպանության ապահովումը, - միջոցներ ձեռնարկել այն առարկաների հայտնաբերման ուղղությամբ, որոնց վրա կարող են լինել հոտային հետքեր, - հետախույզ շների օգտագործումը §թարմ հետքերով¦ հանցագործին պարզելու համար և հանցագործի հոտային հետքերը կրող կորցրած, դեն նետած կամ թաքցրած առարկաները հայտնաբերելու նպատակով, - հետքերից և այլ օբյեկտներից հոտաբանական նմուշները վերցնելը` մարդու հոտի աղբյուրները, ինչպես նաև դեպքի վայրի զննության արձանագրության մեջ վերցված օբյեկտների ֆիքսումը (ամրագրումը): Հոտային հետքերը դեպքի վայրում նախ օգտագործվում են §թարմ հետքերով¦ հետախույզ շանը ընդգրկելու համար, իսկ հետո այդ հետքերը, դրանք կրող առարկաների հետ միասին (այդ թվում՝ նաև հետախույզ շան կողմից հայտնաբերվածները) վերցվում են և պահպանվում հետագա վերլուծության համար: Հոտային հետքերը ավելի լավ են պահպանվում ցուրտ պայմաններում, ստվերի տակ, փակ շինություններում և անհայտ մակերևույթների վրա, իսկ ավելի վատ են պահպանվում քամու տակ, տաք և հարթ առարկաների վրա: Մարդու կողմից առարկաներին կարճ ժամանակում շփվելու (30 րոպեից պակաս) ընթացքում դրանք պահպանվում են մի քանի ժամ: Մարդու հոտաբանական հետքերը կրող հիմնական օբյեկտներ են հանդիսանում մազերը, արյան չոր բծերի հետքերը (մարդու հոտը պահպանում են տասնյակ տարիներ), հագած (կեղտոտ) հագուստի առանձին-առանձին հատվածները, կոշիկը (պահպանում են հոտային հետքերը մի քանի օրից մինչև մի քանի ամիս), տարբեր առարկաները (զենք, գործիք, փաթեթ և այլն), որոնց մարդը հպվել (շփվել) է 30 րոպեից ոչ պակաս (պահպանվում են ոչ ավել, քան 2 օր): Որպես հոտաբանական նմուշների ընտրման և պահածոյացման միջոցներ՝ կիրառվում են խավոտ բամբակե կամ բրդյա գործվածքի կտորներ` 10x15սմ չափերով, որոնք փաթեթավորվում են 3-4 շերտ կենցաղային ալյումինե նրբաթիթեղով, ունելիներ, ռետինե ձեռնոցներ, ջրով լցված հեղուկացրիչ: Կենցաղային ալյումինե նրբաթիթեղի փոխարեն որպես փաթեթավորման միջոց կարող են օգտագործվել մաքուր ապակե տարաներ` մետաղական կամ ապակե կափարիչներով: Հայտնաբերման տեղում հոտային հետքերը կարելի է վերցնել տեխնիկական միջոցների §ПОЗ¦ հավաքածուի միջոցով: 230 Հոտընտրիչ սարք §ПОЗ¦ Սկզբում հոտը կրող չոր առարկայի վրա 1-2 անգամ ջուր են ցրում (քանի որ թեթև խոնավացումը նպաստում է հոտարձակմանը), հետո առարկայի հոտային հետքեր կրող ենթադրյալ մասերը փաթաթում են խավոտ բամբակե կամ բրդյա կտորով, իսկ դրա վրա էլ 2 շերտ կենցաղային ալյումինե նրբաթիթեղ, այնուհետև վերջինս ամուր սեղմում են` գործվածքը առարկային կիպ հպելու համար: Այդպիսի հպումը պետք է իրականացվի առնվազն մեկ ժամ: Խավոտ բամբակե կտորները` հավաքված հոտաբանական նմուշներով, փաթեթավորվում են առանձին մաքուր ապակե տարաններում կամ փաթաթվում են ալյումինե նրբաթիթեղի մի քանի շերտով (պոլիէթիլենե և այլ պլաստմասե փաթեթներն ու կափարիչները պիտանի չեն հոտային օբյեկների փաթեթավորման համար, քանի որ բաց են թողնում կամ իրենց մեջ են քաշում հոտային նյութեր): Քննչական գործողությունների կատարման ընթացքում վերցված և ենթադրաբար հանցագործին պատկանող առարկաներից ու արյան հետքերից հոտային նյութերը առանձնացվում են անմիջականորեն լաբորատորիայում: Որպես համեմատական հետազոտման համար նմուշներ օգտագործվում են հեղուկ և չորացած արյան մանր (քիչ) քանակություններ, որոնք վերցվում են բուժ. հիմնարկությունում: Հնարավոր է, բայց քիչ ցանկալի, որ ստացվեն նաև քրտնաճարպային նյութի նմուշներ: Դա պետք է իրականացնեն այն անձինք, ովքեր տվյալ գործով դեպքի վայրում չեն մասնակցել հոտային նմուշների հավաքմանը: Դա անհրաժեշտ է այն բանի համար, որպեսզի տվյալ մասնագետի հոտային հետքերը պատահականորեն չհայտնվեն դեպքի վայրում հայտնաբերված հոտային նմուշների բաղադրույթան մեջ և համեմատական հոտաբանական նմուշների բաղադրության մեջ: Սակայն, քանի որ հնարավոր չէ ամբողջությամբ բացառել նման հնարավորությունը՝ հետազոտության արդյունքների ապացուցողական նշանակության տեսանկյունից ելնելով, արյան նմուշների օգտագործումը ցանկալի չէ : Համեմատական նմուշ ստանալու համար անձին, ումից պետք է վերցնել նմուշը, առաջարկվում է ինքնուրույն ապակե տարայից (կամ ալյումինե նրբաթիթեղից) վերցնել երկու բամբակե մաքուր կտորներ և 30 րոպե բացած վիճակով դրանք առանձնացված տեղադրել մարմնի վրա` տաբատի գոտկատեղից ներս կամ հագուստի թեքածալի տակ[7]: Բամբակե կտորները ստացված հոտաբանական նմուշների հետ ծալում են և տեղավորում ապակե տարայում կամ փաթեթավորում ալյումինե նրբաթիթեղով և պիտակավորում, որտեղ նշվում 231 է այն անձի անուն, հայրանուն և ազգանունը, ումից վերցվել է հոտաբանական նմուշը, նրա զբաղմունքի տեսակը, և թե մարմնի որ մասից է վերցվել համեմատական նմուշը: Հոտային հետքերի դատական հոտաբանական փորձաքննությունը պատկանում է դատակենսաբանական փորձաքննությունների դասին, կատարվում է ստացիոնար պայմաններում` դեպքի վայրում հոտ կրող օբյեկտներից վերցված հոտաբանական նմուշները քննվող գործով ստուգվող անձանցից համեմատության համար ստացված հոտաբանական նմուշները համադրելու (համեմատելու) ճանապահով: Դրա համար օգտագործվում են հատուկ պատրաստված լաբորատոր շներ և արտաքնապես նման հոտաբանական օբյեկտների հավաքածուներ, որոնք թույլ են տալիս կենսադրսևորիչների ռեակցիայի միջոցով հետազոտվող հոտային նմուշներում հայտնաբերել այս կամ այն հատկանիշները (անհատականացնող հոտը, կենսաբանական տեսակի հոտը և այլն): Ինչպես և հետազոտման սարքավորումային մեթոդներում, այնպես էլ այստեղ, հոտաբանական հետազոտության սուբյեկտ համարվում է ոչ թե շուն-դրսևորիչը (դետեկտոր), այլ մասնագետը: Որպես այդպիսիք, կենդանիները չեն հայտնաբերում հետազոտվող հոտաբանական նմուշների կրիմինալիստիկական հատկանիշներ, բայց, որպես կենսաբանական սարք-ինդիկատորներ գործիք են ծառայում փորձագետի ձեռքում: Փորձերի ընթացքում մշակված մեթոդի համաձայն՝ հետազոտվող օբյեկտի վրա կոնկրետ անձի անհատական հոտային նյութի առկայության մասին հետևություն անելու համար անհրաժեշտ է տեսանելի և հոտային խոչընդոտները վերացնելու պայմաններում օբյեկտի վրա հայտնաբերել մարդու տեսակային հոտի առկայությունը: Կենսադրսևորիչը տրամադրված հոտաբանական նմուշի հիման վրա հետազոտվող օբյեկտի նկատմամբ պետք է ցուցադրի անհատի անհատական հոտի ճանաչման կայուն ռեակցիա մի քանի փորձերի արդյունքում: Ստացված արդյունքները պարտադիր կարգով պետք է ստուգվեն այլ շուն-դրսևորիչների միջոցով: Հոտաբանական լաբորատորիան իրենից ներկայացնում է մեկուսացված սենյակ (շինություն), որտեղ հատուկ հենաոտքերի վրա կամայական ձևով տեղադրված են հոտաբանական նմուշներով ապակե տարրերը: Դրանց մեջ է գտնվում հետազոտվող հոտաբանական օբյեկտը (օրինակ՝ դեպքի վայրից հայտնաբերված): Որից հետո, շունդրսևորիչի շարժման ուղղությանը համընթաց տեղադրվում է ստուգողական նմուշը` հոտաբանական նմուշը, որը ստացվել է կասկածյալից: Շուն-դրսևորիչին հնարավորություն են տալիս հոտոտել դեպքի վայրից վերցված նմուշը: Ծանոթ հոտ ընկալելու դեպքում շունը այդ մասին արձագանքում է նախապես վարժեցված ազդանշանային դիրքով: Եթե համընկնում չի արձանագրվում, ապա շունը ազդանշանային դիրք է ընդունում ստուգողական հոտաբանական փորձանմուշի մոտ: Հոտային հետքերի հոտաբանական փորձաքննությունը հնարավորություն է տալիս պարզել հերևյալ հարցերը` 1. Ներկայացված առարկաների վրա (կամ վերցված նմուշների վրա) կա՞ն արդյոք մարդու հոտային հետքեր: 2. Թողնվե՞լ են դրանք մեկ, թե մի քանի անձանց կողմից: 3. Կնոջ, թե՞ տղամարդու կողմից են թողնվել տվյալ հոտային հետքերը: 4. Ներկայացված առարկաների վրա (նույն առարկայի մասերի վրա) եղած հոտային հետքերը թողնվե՞լ են արդյոք կոնկրետ անձի կողմից: 232 5. Ներկայացված առարկաներից ո՞րի վրա են պահպանվել ստուգվող կոնկրետ անձի հետքերը: 6. Վերցված արյան հետքերի կամ մազերի վրա առկա՞ է արդյոք տվյալ անձի անհատական հոտը: 7. Մի քանի անձանցից (մեղադրյալներ, կասկածյալներ, տուժողներ, վկաներ, կողմնակի անձիք) ովքե՞ր են թողել հոտային հետքերը ներկայացված առարկաների (կամ այդ առարկաներից վերցված հոտային նմուշների) վրա: Հետազոտությունը թույլ չի տալիս պատասխանել այն հարցին, թե առկա է արդյոք կոնկրետ անձի անձնական հոտը դեպքի վայրից վերցված օդի նմուշում, քանի որ օդի նմուշում չկան մարդուն բնութագրող բավարար հոտային նյութեր [8]: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Федоров Г. В. Одорологиа: запоховие следы в криминалистике 2. Койсин А. А. Сибирский Юридический Вестник. - 2001. - № 4 3. Большая советская энциклопедия. – М.:"Сов. энциклопедия", 1972. Հ. 9. – էջ. 349. 4. Малая советская энциклопедия. – М.: Гос. научн. изд., 1959. Հ. 3. – էջ. 1007. 5. https://www./watch?v=QfSMuJdDEiE 6. Amoore J.E. Odor Theory and Odor Classification. Fragrance chemistry Copright 1982 by Acadevic Press, Inc. – 76p. 7.Ларин А. М. К. Криминалистика и паракриминалистика Изд. БЕК М. 1996 էջ. 162 8. https://www.youtube./watch?v=EzbS1a6HSn8 9. Аверяножа Т. В. Криминалистика 3-е изд. Изд. НОРМА М. 2008 էջ. 358. ЗАПАХИ ИСХОДЯЩИЕ ОТ ЧЕЛОВЕКА КАК ОБЪЕКТЫ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ Б.З. АЛЕКСАНЯН Образовательный комплекс Полиции РА, Ереван В статье анализируются эффективность, перспектива развития и возможности исследований пахучих следов человека как материальных следов преступления, используемых в судебных экспертизах. Ключевые слова: пахучий след, oдорология, идентификация. HUMAN ODOURS AS OBJECTS OF FORENSIC EXPERTISES B.Z. ALEKSANYAN Educational complex of the Police RA, Yerevan The article analyzes the efficiency, feasibility and perspective of developing human odour traces, as material traces of crime used in forensics. Key words: fragrant trail, odorology, identification. 233 ПРОБЛЕМЫ ВОЗНИКАЮЩИЕ В СВЯЗИ С ИСХОДНЫМИ ДАННЫМИ ПРЕДЪЯВЛЯЕМЫМИ ЭКСПЕРТУ Л. С. СААКЯН, А. А. САРГСЯН Российско-Армянский (Славянский) университет, г.Ереван. Ключевые слова: судебная экспертиза, эксперт, показания сторон, вещественные доказательства, письменные доказательства. Во избежание искажения результатов экспертизы и проблем, возникающих при ее подготовке, должное внимание следует уделить исходным данным по делу, содержащимся в объяснениях и показаниях, письменных показаниях и вещественных доказательствах. Исходные данные многочисленны и разнообразны. Источниками исходных данных служат объяснения либо показания сторон или свидетелей судебного разбирательства. Показания или объяснения сторон могут содержать сведения, данные под влиянием давления или без осознания ответственности. Если эксперту представлены сведения, изъятые из взаимоисключающих показаний или объяснений, то он вправе отказаться от проведения исследования и дачи заключения вследствие невозможности прийти к определенным выводам только на основании таких данных. Эксперт составляет мотивированный отказ от дачи заключения в случаях, когда, согласно ч. 5 ст. 199 УПК РФ: Эксперт вправе возвратить без исполнения постановление, если представленных материалов недостаточно для производства судебной экспертизы или он считает, что не обладает достаточными знаниями для ее производства. [1] Лицо, представляющее дело на экспертизу, обязано произвести анализ взаимоисключающих данных, а также синтез и отбор наиболее достоверных из них. Для решения задач, стоящих перед следствием (судом), необходим высокий профессионализм, основанный на глубоких знаниях и навыках. Нередко решение данной проблемы возлагается на эксперта, что, конечно, неправильно. Вследствие неоднозначного отношения при различных ситуациях разных экспертов к данной проблеме или отношения одного и того же эксперта к одному и тому же вопросу, ими дается разное заключение по одному и тому же факту, или же один и тот же эксперт дает альтернативное заключение либо отказывается от принятия решения по данному вопросу, который так и остается нерешенным. В итоге от этого страдает лицо, заинтересованное в справедливом решении вопроса. Ведь защита его ущемленных прав зависела от непредвзятого и точного заключения эксперта. Если исходные данные основаны на частично совпадающих показаниях, то их подготовка может быть более результативной, если на основе этих совпадений можно сформировать однозначные исходные данные. В данном случае необходимы опыт, высокий уровень профессионализма лица, представляющего дело на экспертизу, а также умение делать логические выводы. В указанных выше случаях полезным для эксперта будет накопившийся у него опыт уточнения имеющихся данных путем выдвижения дополнительных вопросов к сторонам судебного разбирательства. Уточнение исходных данных, основанных на показаниях свидетелейочевидцев дела, может оказаться более результативным. Источниками исходных данных являются также письменные доказательства, которые многочисленны и разнообразны. Ими являются письма, записки, договоры, квитанции, соглашения, авиабилеты, удостоверения и т.д. Подпись, почерк, печать, марки, даты, пишущие материалы, бумага, формуляр являются исходными данными, основанными на вышеуказанных письменных доказательствах. 234 Для того, чтобы избежать проблемы, возникающие при подготовке проведения экспертизы, важное значение имеет правильная, точная и полная формулировка вопросов, основанных на исходных данных. Эти вопросы направляются эксперту и в основном определяют: подлинность подписи; принадлежность и подлинность почерка; соответствие оттиска печати подлиннику; соответствие оттиска маркировки подлиннику; подлинность дат и давность письма; писчий материал письма или подписи; вид и возраст бумаги и т.д. Для предоставления полноценного и исчерпывающего ответа на указанные выше вопросы необходимо наличие соответствующей научно-технической базы – оборудования, материалов, а также отличное владение методикой. Нужно также отметить, что для решения некоторых вопросов необходима комплексная экспертиза с вовлечением специалистов в области химии, биохимии, физики и т.д. Одним из источников исходных данных являются вещественные доказательства, играющие особо важную роль в расследовании криминальных дел. Вещественные доказательства – это предметы, которые по своим внешним признакам, внутренним качествам, по своему местонахождению и другим признакам могут быть важным средством доказывания по расследуемому делу. Видеозаписи также причисляются к вещественным доказательствам. Иногда по поводу видеозаписи, фигурирующей в виде документа или вещественного доказательства, может быть назначена видеофоноскопическая экспертиза. Вопросы, разрешаемые при этом, касаются главном образом достоверности видеозаписи, например, выполнена ли она на конкретной видеокамере, в определенных условиях (в помещении, автомашине и т.п.), не имел ли место монтаж пленки.[2] К вещественным доказательствам относятся: орудие преступления – огнестрельное и холодное оружие, колющие, режущие, пилящие и другие орудия, транспортные средства, химические, радиоактивные, ядовитые вещества; следы ног, обуви, пальцев и др. на предметах, материалах, местности и т.д.; одежда и принадлежащие данному лицу другие предметы; остатки пищи, напитков, окурки; образцы почвы и растительности; замки и ключи дверей, шкафов, сейфов, ворот, оттиски, маркировки, образцы печати; частицы или образцы ран, мягких тканей, органов, крови; фотографии, видео-, аудиозаписи и т.д. При получении и представлении эксперту вышеупомянутых исходных данных могут возникать определенные проблемы. Первая проблема связана с объяснениями и показаниями сторон судебного разбирательства. От лица, готовящего исходные данные и представляющего их на экспертизу, требуется высокий интеллект и такие личные качества, как бескорыстие, добросовестность, объективность, непредвзятость. Следователь несет личную нравственную ответственность за выполнение задач предварительного следствия, своего профессионального долга. Он должен быть беспристрастен, справедлив, гуманен, бдителен [3]. Определяющим здесь является человеческий фактор, роль которого может снизить контроль как со стороны вышестоящего, так и со стороны лица, требующего экспертизы. Обычно, заключения и решения следователей проверяются и утверждаются начальством, не исключено, что документ будет утвержден без чтения предоставленной исполнителем 235 информации. К сожалению, институт контролирования аккуратного сбора исходных данных начальством не гарантирует качество и полноту подготовки исходных данных. Более эффективным является привлечение сторон-участников судебного разбирательства в дело подготовки исходных данных для представления на экспертизу. Данный метод встречается редко, но законом предусмотрен. Вовлечение участников процесса предоставляет возможность: Еще раз уточнить фактические обстоятельства; Представить согласованные исходные данные; Исключить необходимость повторной или дополнительной экспертизы из-за отсутствия исходных данных. Вторая проблема касается письменных доказательств. В процессе подготовки письменных доказательств для представления на экспертизу выбор исходных данных определяется методикой проведения экспертизы, которая в свою очередь зависит от вида письменного доказательства и требований к экспертному заключению. Например, если нужно проверить подлинность подписи, нужно предоставить один или несколько подлинников этой подписи, но в некоторых случаях исследуемые материалы все равно могут оказаться недостаточными. Это может быть результатом того, что сама сторона умышленно искажает свою подпись или ставит подпись другого образца. При данных обстоятельствах необходимо представить эксперту точно установленный образец почерка обладателя подписи, желательно написанный в одинаковый период времени с исследуемой подписью, а это может стать проблематичным. В крайнем случае необходимо представить текст, продиктованный и подтвержденный следователем, а также подписанный в присутствии последнего. В этом случае может возникнуть такая проблема как отсутствие стороны в силу смерти или каких-либо других обстоятельств. Нужно отметить, что успех идентификационной экспертизы во многом зависит от качества и объема сравнительного материала – свободных, экспериментальных и условносвободных образцов письменной речи, т.е. текстов, автором которых является проверяемое лицо.[4] Для предъявления исходного материала не составляет никакого труда сбор и предоставление информации. При необходимости определения даты создания письменного свидетельства трудности возникают как у предъявителя исходного материала (недостаточность), так и у эксперта (из-за отсутствия необходимой методики, оборудования и спецматериалов). Третья проблема связана с вещественными доказательствами. Многочисленные трудности возникают в связи с приобретением и хранением вещественных доказательств до момента передачи эксперту. Трудности хранения возникают только для определенных групп вещественных доказательств. Например, трудность возникает при хранении в неповрежденном состоянии орудия раскрытого преступления в процессе передачи его эксперту в качестве исходного материала. Это предполагает защиту от деформации и повреждения существующих на орудии следов преступления, а также ненанесение новых следов. Иногда необходимо защитить вещественные доказательства от атмосферных воздействий: соприкосновения с воздухом, влагой и так далее. Если в составе вещественного доказательства содержатся радиоактивные вещества, хранение нужно осуществлять в специальных контейнерах для исключения негативного воздействия на окружающую среду и человека в первую очередь. То же самое касается химических ядовитых веществ, образцов паров, газов и дыма. Подготовка следов конечностей для представления на экспертизу в качестве исходного материала, в том числе пальцев рук, также требует соблюдения некоторых предписаний – 236 необходимо, чтобы они были взяты в максимально приближенный ко времени экспертизы срок, так как по истечении длительного времени блекнут и стираются. Обнаруженные в ходе осмотра места происшествия следы пальцев, частей ладони или всей кисти в зависимости от их полноты и четкости дают возможность: идентифицировать человека по отображениям папиллярных линий, ограничить круг подозреваемых; приблизительно определить возраст человека, оставившего след; определить пол и рост человека по размерам частей кисти.[5] Это также касается следов обуви, колес транспортных средств на твердой поверхности, потому что первые же атмосферные осадки могут стереть их с поверхности асфальта, почвы. При исследовании травм на теле человека или животного в качестве исходного материала для представления на экспертизу могут служить фотоснимки ран субъекта – живого или трупа, если по тем или иным причинам субъект отсутствует. Здесь необходимо обратить внимание на то, когда, кем, каким фотооборудованием были сделаны снимки, при каком освещении, при какой направленности света, при каком спектральном составе и длине волны монохроматического света. Речь идет о цветном снимке. Фотоснимок, сделанный на любительском уровне, не всегда может дать эксперту необходимую исчерпывающую информацию. Исследовательская фотография предоставляет широкие возможности в экспертной деятельности для фиксации и анализа представленных в распоряжение эксперта криминалистических объектов. Экспертиза посредством фотографических средств и методов позволяет выявить слаборазличимые и невидимые признаки исследуемых объектов, их цветовые и яркостные различия, механизм следообразования. Бывает, когда предоставленные эксперту снимки и записи имеют плохое качество, поэтому простым невооруженным исследованием невозможно получить ценную информацию. В этом случае эксперт должен сперва определить принадлежит ли голос или силуэт определенному лицу либо попытаться по деталям добыть какую-либо информацию. Эксперт использует специальную технику, которую предоставляет экспертный центр. Как способ приобретения исходного материала, фотосъемки и видеофотосъемки имеют универсальное прикладное применение в различных случаях: Снимок разрушенного или поврежденного строения; Снимок повреждения транспортного средства; Снимок положения обнаруженного трупа; Снимок положения огнестрельного или другого холодного оружия, гильз и т.д. на месте преступления; Снимок следов огнестрельного или другого оружия на стене, полу или другой поверхности; Снимок следов человека или животного или шин автомобиля на почве, асфальте и другой поверхности; Снимок сломанных веток, кустов. Вышеизложенное свидетельствует о важности предоставления эксперту исходных материалов в полном объеме. Однако в некоторых случаях даже при наличии полных исходных материалов заключение эксперта может быть альтернативным, которое ничего не даст в плане справедливого решения дела, ни следователю, ни дознавателю при составлении заключения окончательного судебного акта. Научная литература отмечает, а практика подтверждает, что результат заключения, то есть основная логика исхода дела, зависит от исходных данных. Правильная и объективная предварительная подготовка экспертизы во время судебного процесса зависит от профессиональных навыков сторон в данной области, а также от рассматривающего дело судьи. Именно судья является гарантом справедливого рассмотрения 237 дела, так как каждая из сторон, преследуя свои интересы, старается предоставить такие исходные материалы и факты на этапе предварительной подготовки материалов на экспертизу, которые тем или иным образом будут способствовать положительному исходу дела в ее пользу. Именно в этом контексте судья должен следить как за объективностью и беспристрастностью предъявляемых данных, так и за правомерностью предварительной подготовки экспертизы. Заключение эксперта – еще не окончательный исход дела. Оно является одним из существующих в деле доказательств, отвечает всего лишь на тот или иной вопрос, причем, содержащийся в нем ответ на поставленные судом либо сторонами судопроизводства вопросы требует профессионального вмешательства. ЛИТЕРАТУРА 1. Уголовно-процессуальный кодекс ( УПК РФ ), N 174-ФЗ от 18.12.2001 2. Ратинов А., Зархин Ю. Следственная этика Место издания: Москва, 1970 год, С.23 3. Криминалистика. Под ред. Волынского А.Ф.,М.: Закон и право, ЮНИТИ-ДАНА, 1999. - 615 с., С. 107 4. Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов Ю.Г., Россинская Е.Р. Криминалистика : учебник, 3-е изд., перераб. и доп.- М.: Норма : Инфра-М, 2010.- 944 с. С.285 5. Балашов Д.Н., Балашов Н.М., Маликов С.В. ,Криминалистика. М.: Инфра-М, 2005. - 503 с. , С.59 6. Е.П. Ищенко, Топорков А.А. Криминалистика, 2-е изд., испр., доп. и перераб. - М.: Контракт, ИНФРАМ, 2010. - 784 с. , С. 37 ՓՈՐՁԱԳԵՏԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ԵԼԱԿԵՏԱՅԻՆ ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Լ.Ս. ՍԱՀԱԿՅԱՆ, Ա.Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարան, ք. Երևան Հոդվածում ուսումնասիրվում են պրակտիկայում հաճախ հանդիպող խնդիրներ, կապված փորձագետին ներկայացվող նախնական տվյալների հետ, որոնք վերաբերվում են դատաքննության կողմերի բացատրություններին և ցուցմունքներին, գրավոր և իրեղեն ապացույցներին: Բանալի բառեր` փորձաքննություն, ցուցմունքներ, գրավոր և իրեղեն ապացույցներ: 238 փորձագետ, բացատրություններ և PROBLEMS EMERGING CONNECTED WITH INITIAL DATA PRODUCED TO THE EXPERT L.S. SAHAKYAN, А.А. SARGSYAN Russian-Armenian (Slavonic) University, Yerevan The paper studies the most common problems occurring in practice related to basic data presenting for forensic examination on explanations and testimony of the parties, demonstrative evidence and documentary evidence. Key words: forensic examination, expert, testimony of the parties, demonstrative evidence, documentary evidence. 239 ՄԱՐԴՈՒ ՕՐԳԱՆՆԵՐՈՒՄ ԵՎ ԿԵՆՍԱՄԻՋԱՎԱՅՐԵՐՈՒՄ ՊԱՅԹՈՒՑԻԿ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ Վ.Տ. ԱՎԱԳՅԱՆ1, Վ.Ռ. ՖՐԱՆԳՅԱՆ2, Ա.Ռ. ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ3 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1. Պայթյունատեխնիկական և հրդեհատեխնիկական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ 2. Պայթյունատեխնիկական և հրդեհատեխնիկական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ 3. Տոքսիկոլոգիական (թունաբանական) փորձաքննությունների բաժանմունքի պետ Բանալի բառեր՝ Պայթուցիկ նյութեր, պայթյունատեխնիկա, տոքսիկոլոգիա, փորձաքննություն: Պայթուցիկ նյութերը անհատական նյութեր են կամ նյութերի խառնուրդներ, որոնք ինքնաբերաբար կամ արտաքին ազդեցության արդյունքում կարող են պայթել, անջատելով ջերմաքանակ և գազեր: Պայթուցիկ նյութերի փոխարկումը կարող է անցնել ինչպես դետոնացիայի, այնպես և դանդաղ կամ արագ այրման կերպով: Առանձնացվում են երեք տեսակի պայթուցիկ նյութեր՝ հարուցիչ, փշրտող և նետողական: Հարուցիչ են համարվում այն պայթուցիկ նյութերը, որոնք զգայուն են և պայթելիս անջատում են փշրտող պայթուցիկ նյութերի դետոնացիայի համար բավականաչափ էներգիա: Փշրտող պայթուցիկ նյութերի զգալի մասը ազոտ պարունակող նյութեր են, որոնց հիմնական տարբերությունը հարուցիչներից զգայունության մեջ է` դրանք առավել քիչ զգայուն են: Նետողական պայթուցիկ նյութերն են ծխատու և անծուխ վառոդները: Պայթուցիկ նյութերի հայտնաբերման պահից դրանք սկսեցին օգտագործվել ռազմական, արդյունաբերական, գյուղատնտեսական ոլորտներում և, իհարկե, հանցագործությունների նպատակներով: Դատական պայթյունատեխնիկայի առաջացումը կանխորոշված էր մարդկության զարգացման սոցիալ-տնտեսական և գիտատեխնիկական պայմաններով և դրա պատմությունը սկսվում է հատուկ նպատակներով կիրառման համար պայթուցիկ նյութերի նախագծման հետ միաժամանակ: Դատական պայթյունատեխնիկան ուսումնասիրում է պայթուցիկ նյութեր, պայթուցիկ սարքավորումներ և դրանց կիրառման հենքերը, հանցագործությունների քննության և բացահայտման նպատակով: Դատական պայթյունատեխնիկան ուսումնասիրում է հետևյալ օբյեկտները՝ 1. պայթուցիկ նյութեր, ռազմամթերքներ և ինքնաշեն պայթուցիկ սարքավորումներ (պայթուցիկ նյութի և ռազմամթերքի տեսակ, արտադրման կամ պատրաստման եղանակ, պայթեցման եղանակ, կաղապարի նյութ և այլն), 2. պայթյունի հետքեր (պայթուցիկ նյութի, ռազմամթերքի կամ ինքնաշեն պայթուցիկ սարքավորման բեկորներ, մասեր և դետալներ, խոցող էլեմենտներ և այլն), 240 3. ինքնաշեն պայթուցիկ նյութ կամ սարքավորում պատրաստելու համար կիրառվող նյութեր, սարքեր և սարքավորումներ: Դեպքի վայրի հետազոտության ժամանակ պայթյունատեխնիկ-փորձագետի խնդիրներն են՝ 1. հայտնաբերել քրեագիտական կարևոր տեղեկատվության կրիչները, 2. ռեստավրացիայի կամ ռեկոնստրուկցիայի միջոցով վերականգնել պայթած օբյեկտների նախնական տեսքը (վիճակը), 3. պարզել պայթուցիկ նյութերի, պայթեցման միջոցների, ռազմամթերքի կամ ինքնաշեն պայթուցիկ սարքավորման տեսակը, ինչպես նաև ինքաշեն պայթուցիկ սարքավորման կառուցվածքային առանձնահատկությունները, 4. դեպքի վայրում առկա պայթյունի հետքերով պարզել պայթյունի հանգամանքները և պայթեցնողի հնարավոր գործողությունները, 5. ելնելով պայթած հայտնաբերված օբյեկտը, որոշել հետքերից՝ հայտնաբերված նույնականացնել օբյեկտների պայթեցնողին տեսակային կամ (խմբային) ընդհանրությունը, 6. մշակել և բարելավել պայթյունատեխնիկական հետազոտությունների մեթոդիկաները, 7. մշակել քրեագիտական կանխարգելող մեթոդներ և միջոցներ քաղաքացիների, արդյունաբերական օբյեկտների, կազմակերպությունների, ճանապարհային միջոցների և այլնի պայթյուններից պաշտպանվածության համար: Դեպքի վայրում պայթյունի հետքերի հետազոտությունը կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի՝ 1. Պայթուցիկ սարքի մնացորդներ, հավաքված բավականաչափ քանակով, որոնք թույլատրում են պայթուցիկ սարքի վերակառուցումը: Կաղապարի ներքին դատարկ ծավալի և պայթյունի հզորության հիման վրա կարելի է դատել պայթուցիկ նյութի լիցքի քանակի մասին, որի բաղադրության հիման վրա կարելի է որոշել կիրառված պայթուցիկի տեսակը: Խոցող էլեմենտների մնացորդները պարունակում են տեղեկատվություն արտադրության տեղի մասին: Բեկորների վրա տրասոլոգիական հետքերը թույլ են տալիս որոշել դրանք պատրաստելիս օգտագործված գործիքների և սարքավորման մասին, ինչպես նաև հանցագործի մասնագիտական մակարդակի մասին: 2. Շրջակա օբյեկտների վրա առկա պայթյունի հետքերը: Այդ հետքերը առաջանում են պայթյունի փշրտող ազդեցության շնորհիվ: 3. Պայթյունի արգասիքները իրենցից ներկայացնում են գազանման և կոնդենսացված նյութերի համակարգ: Դրանք պայթուցիկ նյութի չդետոնացված կտորներ և փոշի են, դրա միկրոմասնիկներն են, որոնք ունեն նախնական նյութի որոշ մորֆոլոգիական հատկանիշներ, ինչպես նաև միկրոհետքեր, որոնք հայտնաբերվում են հատուկ զգայուն մեթոդների միջոցով և նույնպես շատ արժեքավոր են: Այս խմբին են նաև վերաբերվում ծխեցվածության տեսքով պայթուցիկ սարքավորման հատվածները, պայթուցիկ նյութի փաթեթավորման հատվածները և դրա դիրքին մոտիկ գտնվող օբյեկտները: Պայթյունատեխնիկական կասկածյալների կասկածյալների փորձաքննության հետազոտությունը: ձեռքերից, եղունգների կարևոր Հիմնական տակից 241 մաս աշխատանքը և հագուստի է կազմում կայանում վրայից է վերցված լուծամզվածքների հետազոտության մեջ: Բայց մի շարք պատճառներով, որոնցից է հանցագործի պրոֆեսիոնալիզմը և տեղեկացվածությունը, այդ հետազոտությունները կարող են արդյունք չտալ: Դեռ 20-րդ դարում մարդկանց աշխատանքային պայմանների նորմատիվներ սահմանելու, ինչպես նաև որպես դեղամիջոց կիրառելու նպատակով տարվել են աշխատանքներ տարբեր տեսակի պայթուցիկ նյութերի և դրանց մետաբոլիտների օրգանիզմում հայտնաբերման հետազոտությունները նույն ուղղությամբ: թեմայի Բայց շուրջ գրեթե քրեագիտական բացակայում ոլորտում: են Ստորև կներկայացվեն հետազոտություններ և մեթոդներ, որոնք կարող են կիրառվել դատական պայթյունատեխնիկայի և տոքսիկոլոգիայի ոլորտում, և կարող են հսկայական ներդրում ունենալ պայթյունատեխնիկայի ոլորտի մեջ: Որպես թիրախ վերցնենք տրոտիլ փշրտող պայթուցիկ նյութը, որի շուրջ տարվել են ամենածավալուն աշխատանքները: 2,4,6-տրինիտրոտոլուոլ Μ = 227,23 Տրոտիլը կիրառվում է որպես ռազմամթերքների լիցք ինչպես մաքուր վիճակում, այնպես էլ խառնուրդների ու ձուլվածքների տեսքով այլ նյութերի հետ, ինչպիսիք են հեքսագենը, ամոնյակային սելիտրան, դինիտրոֆենոլը, այլումինը: Այն կիրառվում է նաև հանքաարդյունաբերական նպատակներով: Վերջինս ստացվում է տոլուոլի նիտրատացման եղանակով: Ֆիզիկական հատկանիշները և բաղադրությունը՝ դեղնավուն բյուրեղներ, որոնք ժամանակի ընթացքում օդի միջավայրում կարմրում են: Լուծելիությունը ջրում 0,021% (15°), սպիրտում 1,6% (22°): Տեխնիկական տրինիտրոտոլուոլը կարող է պարունակել տրինիտրոտոլուոլի տրինիտրոկսիլոլ, այլ իզոմերներ, տրինիտրոբենզոլ, դինիտրոտոլուոլներ, տետրանիտրոմեթան և դինիտրոբենզոլ, ֆենոլային բնույթի միացություններ: Թունավորումներ հնարավոր են՝ 1. Գոլորշիների կամ փոշու ներշնչման եղանակով: Հատուկ արտադրամասերում հալման և առավելագույն փոշեգոյացնող գործողությունների ընթացքում 8-ժամյա աշխատանքային օրվա ընթացքում միջին ֆիզիկական աշխատանքի դեպքում շնչառական օրգաններով ներթափանցում է 75 – 100 մգ տրինիտրոտոլուոլ, հիմնական աշխատանքի ընթացքում այդ թիվը չի գերազանցում 15 – 20 մգ-ն: 242 2. Չվնասված մաշկի միջով: Նորմալ քրտնքագոյացման ժամանակ մաշկով կարող է կլանվել օրական մինչև 200 մգ տրոտիլ: Ակտիվ քրտնքագոյացման դեպքում 400 մգ և ավելի: 3. Փոշու կուլ տալու միջոցով: Օրական այս կերպ կլանված տրոտիլի քանակը չի գերազանցում 2 – 2,5 մգ-ն: [1] Ապացուցված է, որ տրոտիլը, մտնելով օրգանիզմ, վեց ժամ անց հասնում է առավելագույն կոնցենտրացիային, որից հետո դրա 30 % դուրս է բերվում ստամոքսաղիքային համակարգով, իսկ մոտ 20 %՝ մաշկով: Ամենից երկար այն մնում է լյարդում, իսկ մնացածը, մետաբոլիտների տեսքով, դուրս է գալիս մեզի միջոցով: Նշենք, որ հետազոտությունները անցկացվել են միայն կենդանիների վրա: [2] Օրգանիզմում հայտնաբերման մեթոդներից՝ 1. Որակական արդյունք է տալիս Վեբստերի ռեակցիան: Ռեակցիան հիմնված է թթվեցրած մեզի եթերային էքստրակտի վրա հիմքի սպիրտայն լուծույթ ավելացնելու միջոցով վարդագույնից մինչև մանուշակագույն գունավորման ստացման վրա: Այս մեթոդի հիման վրա մշակվել են նաև մի շարք քանակական թեստեր[3,4] միայն այն տարբերությամբ, որ սպիրտը փոխարինվել է ացետոնով [5]: 2. Մեզը ուժեղ թթվեցնում են նոսրացված ծծմբական թթվով և ստանում եթերային էքտրակտ: Ստացվածը լվանում են ջրով, ֆիլտրում չոր ֆիլտրով և գոլորշիացնում սենյակային ջերմաստիճանում: Մնացորդը լուծում են ացետոնում (կարելի է նաև մեթիլ կամ էթիլ սպիրտում) և լուծույթին ավելացնում 2-4 կաթիլ 5% նատրիումի հիդրօքսիդի (NaOH) սպիրտային լուծույթ: Դինիտրոբենզոլի առկայության դեպքում հեղուկը ստանում է կապտամանուշակագույն գունավորում, դինիտրոտոլուոլի ազդեցության դեպքում՝ կապույտ, իսկ տրինիտրոտոլուոլի դեպքում՝ կարմիր գույն: Քանակական հաշվարկի համար կարելի է ստացված լուծույթի գույնը համեմատել հավասար ծավալի ստանդարտ լուծույթների հետ [6]: Վ.Ա. Օմելչենկոյի հետազոտությունը» «Հեքսագենի աշխատանքում ևս և տրինիտրոտոլուոլի ներկայացված են մի դատաքիմիական շարք եղանակներ սպեկտրոֆոտոմետրիայի, քրոմատոգրաֆիայի և այլ մեթոդներով կենսամիջավայրերում պայթուցիկ նյութերի հայտնաբերման համար: Հիմնվելով ներկայացված օրինակների և աշխատանքների վրա՝ կարելի է պնդել, որ կենսաբանական միջավայրերում պայթուցիկ նյութերի հայտնաբերման ուղղությամբ հետազոտությունները կարող են վստահելի և արդյունավետ մեթոդ լինել հանցագործների բացահայտման գործում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности Часть 1, 1971г. 2. Можаровский В.М. Хроника научного открытия, 2001г. 3. Коренман И.М., Гулина О.М. Материалы по вопросам промышленной токсикологии и кли ники профессиональных болезней, 1957г. 4. Курляндская Э.Б. Роль печени в детоксикации тринитротолуола, 1945г. 5. Гадаскина И.Д. Превращения и определение промышленных органических ядов в организме, 1971г. 243 6. Степаненко Б.Н. Судебная Химия и открытие профессиональных ядов, 1939г. МЕТОДЫ ВЫЯВЛЕНИЯ СЛЕДОВ ВЗРЫВЧАТЫХ ВЕЩЕСТВ В ОРГАНАХ И БИОЛОГИЧЕСКИХ СРЕДАХ ЧЕЛОВЕКА В. Т. АВАКЯН, В. Р. ФРАНГЯН, А. Р. МАНВЕЛЯН Национальное Бюро Экспертиз НАН РА, Ереван Известно множество методов, с помощью которых можно выявить и идентифицировать взрывчатые вещества (ВВ) и затем выполнить количественные анализы. К числу таких методов следует отнести цветные тесты, микроскоп, хроматографические методы, спектроскопию и т.д. В настоящее время возможно определить примерное время изготовления и применения взрывчатых веществ, зная условия их содержания. Однако, почти не известны методы, которые позволили бы выявить и идентифицировать взрывчатые вещества в организме живых людей и животных. В данной статье подробно описаны методы, которые могут быть применены при определении следов взрывчатых веществ в органах и биологических средах человека. Показано также каким образом эти методы могут помочь криминалисту в его повседневной работе. Ключевые слова: Взрывчатые вещества, взрывотехника, токсикология, экспертиза. DETECTION OF EXPLOSIVE TRACES IN HUMAN ORGANS, FLUIDS AND EXCRETA V.T. AVAKYAN, V.R. FRANGYAN, A.R. MANVELYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS, RA, Yerevan There are many known methods for detection and identification of explosive traces and performance quantitative calculations. Some of those methods are color tests, microscopic, chromatographic, spectroscopic methods etc. Nowadays it is even possible to calculate the approximate time of manufacturing and detonation of explosives, depending on storage and environmental conditions. However, there are almost not known methods for detection and identification of explosive traces in human or animal organs, fluids and excreta. In the article are discussed existing and developing methods in details, which can be applied for detection of explosive traces in human or animal organs, fluids and excreta. Also is shown how these methods can support the criminalist in his daily work. Key word: explosives, expertise, explosive traces, toxicology. 244 ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՆՇԱՆԱԿՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՓՈՒԼՈՒՄ ԱՌԱՋԱՑՈՂ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Վ.Հ. ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆ, Մ.Ս. ՄԿՐՏՉՅԱՆ Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարան, ք.Երևան Իրավունք և քաղաքականություն ինստիտուտ Բանալի բառեր` փորձագետ, բացարկ, նմուշ, որոշում, պատճառաբանական մաս: Հայաստանի Հանրապետության քրեական, քաղաքացիական և վարչական դատավարություններն անհնար է պատկերացնել առանց բնական, տեխնիկական, տնտեսական և այլ գիտությունների ժամանակակից նվաճումների օգտագործման, որոնք ընդունված է անվանել հատուկ գիտելիքներ: Դատավարական օրենքները չեն տալիս հատուկ գիտելիքների սահմանումը, սակայն փորձաքննություն նշանակելու պարտադիր հիմք են դիտարկում «հատուկ գիտելիքների» պահանջը: Այսպես՝ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման նպատակով` դատարանը կարող է կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակել: ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 37-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գործի քննության ժամանակ ծագող հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման նպատակով դատարանը կարող է կողմի (կողմերի) միջնորդությամբ կամ իր նախաձեռնությամբ փորձաքննություն նշանակել, որը կարող է հանձնարարվել կա´մ մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությանը, կա´մ փորձագետին։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 243-րդ հոդվածի համաձայն՝ փորձաքննությունը կատարվում է հետաքննության մարմնի աշխատակցի, քննիչի, դատախազի որոշման հիման վրա, երբ քրեական գործով նշանակություն ունեցող հանգամանքները պարզելու համար անհրաժեշտ են գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի, այդ թվում` համապատասխան հետազոտությունների մեթոդիկայի, բնագավառներում հատուկ գիտելիքներ: Այսպիսով, միայն քրեական դատավարության օրենսգիրքն է ընդհանուր գծերով թվարկում հատուկ գիտելիքների ոլորտները: Իրավաբանական գրականության մեջ «հատուկ գիտելիքներ» եզրույթի ներքո հասկացվում է կոնկրետ գիտության կամ տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի ոլորտում հատուկ պատրաստության կամ մասնագիտական փորձի շնորհիվ ձեռք բերված տեսական գիտելիքների ու գործնական ունակությունների համակարգ, որն անհրաժեշտ է դատավարությունների ընթացքում առաջացող հարցերը լուծելու համար [1]: 245 Խնդիրներ, որոնք առաջանում են նմուշներ ստանալիս, իրեղեն ապացույցները վերցնելիս, որոշում կայացնելիս. Դատական փորձաքննություններ նշանակելու և անցկացնելու հիմքերն ու կարգը կարգավորող, դատավարական օրենսգրքերով նախատեսված նորմերի վերլուծությունը վկայում է, որ դատական փորձաքննությունը մարդկային գործունեության այլ ոլորտներում նշանակվող կամ իրականացվող փորձաքննություններից տարբերվում է հետևյալ հատկանիշներով. 1) փորձաքննության համար նախապատրաստում են անհրաժեշտ նյութեր, փորձաքննությունները նշանակվում և կատարվում են հատուկ իրավական ընթացակարգով, փորձագետները, դատավարության մասնակիցներն ունեն օրենքով սահմանված իրավունքներ ու պարտականություններ. 2) իրականացվում է հետազոտում՝ գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի տարբեր ոլորտների հատուկ գիտելիքների օգտագործմամբ. 3) փորձաքննության արդյունքներով տրվում է եզրակացություն, որն ունի ապացուցողական նշանակություն: Փորձաքննության կատարումը հանդիսանում է դատավարական գործողություն, որը բաղկացած է հետևյալ փուլերից. փորձաքննության նշանակում, փորձաքննության անցկացում, փորձագետի եզրակացության գնահատում: Իր հերթին փորձաքննության նախապատրաստումը կազմված է հետևյալ տարրերից՝ փորձաքննության խնդիրների ձևակերպում, փորձաքննության համար ելակետային տվյալներ պարունակող գործի նյութերի տարբերակում, փորձաքննության օբյեկտների ընտրություն, փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման կայացում [2]: Փորձաքննության աշխատանքային փուլն նախապատրաստումը է: Փորձաքննություն փորձաքննության նշանակելու անցկացման պահի ընտրությունն ինքնանպատակ չէ: Հայտնի է, որ փորձաքննության կատարման համար պահանջվում է որոշակի ժամանակ, ինչից հետևում է, որ գործի քննության ժամկետները ձգձգելուց խուսափելու նպատակով նպատակահարմար է փորձաքննությունը նշանակել գործի քննության վաղ փուլում: Սակայն, մյուս կողմից, փորձաքննությունը չի կարող նշանակվել ավելի վաղ, քան կարող են հավաքվել փորձագիտական հետազոտման համար անհրաժեշտ ու բավարար նյութերը [3]: Փորձագիտական խնդիրը սահմանվում է այն հարցերի շրջանակով, որոնք առաջադրվում են փորձագետի լուծմանը: Հարցերը չպետք է դուրս գան փորձագետի իրավասության շրջանակներից և չպետք է ունենան իրավաբանական բնույթ: Հարցերը պետք է ձևակերպվեն որոշակի, կոնկրետ, հնարավորինս հակիրճ՝ բացառելով հարցերի երկակի մեկնաբանության հնարավորությունը: Հարցերը պետք է թվարկվեն տրամաբանական հաջորդականությամբ: Փորձագետի լուծմանն առաջադրվող հարցերին ներկայացվող կարևոր պահանջ է, որ դրանք չլինեն ուղղորդող՝ նախաձեռնողի համար ցանկալի արդյունքի ակնկալությամբ: Փորձաքննության օբյեկտներ, որպես կանոն, հանդիսանում են հետազոտման ենթակա իրեղեն ապացույցները կամ այլ առարկաները: Շատ դեպքերում անհրաժեշտություն է առաջանում իրեղեն ապացույցների հետ փորձաքննության 246 ներկայացնել համեմատական հետազոտության համար նմուշներ (մատնահետքեր, արյուն, թուք և այլն): Նմուշներ օրենսգրքի ստանալու 255-րդ կարգը հոդվածի 2-րդ նախատեսող մասի ՀՀ քրեական համաձայն՝ դատավարության քննիչը` մասնագետի մասնակցությամբ, եթե նա կանչվել է, և ընթերակաների ներկայությամբ կատարում է անհրաժեշտ գործողություններ և ստանում է նմուշներ: Բացի փաստաթղթերից, մյուս նմուշները փաթեթավորվում և կնքվում են: Կարծում ենք՝ նմուշներ ստանալու ընթացքում ընթերակաների ներկայության պարտադիրությունն ավելորդ պահանջ է: Օրինակ, քննիչը վկայից կամ դատավարության մասնակցից ստանում է ձեռագրի (ստորագրության) փորձառական նմուշ: Բավական է, որ նմուշ տվող անձը և քննիչը ստորագրեն արձանագրությունը և հավաստեն նմուշների ստացման փաստը: Մեր կարծիքով, այս գործողության ընթացքում ընթերակաների ներկայությունն ինքնանպատակ է, քանի որ իրենց ստորագրությամբ ընթերականերն, ըստ էության, որևէ բովանդակային փաստ չեն հաստատում: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 117-րդ հոդվածի պահանջով առարկաները պահելիս և փոխադրելիս պետք է միջոցներ ձեռնարկվեն, որպեսզի դրանք զերծ մնան կորստից, վնասվելուց, փչանալուց, այլ առարկաների հետ շփվելուց կամ խառնվելուց: Այս պահանջի պայմաններում օրենքը պարտադիր չի համարում առարկաները վերցնելիս (առգրավելիս) դրանց փաթեթավորումն ու կնքումը: Մինչդեռ առարկաները (իրեղեն ապացույցները) փորձաքննության պետք է ներկայացվեն փաթեթավորված ու կնքված վիճակում: Օրենսդրական բացը չարաշահումների մեծ ռիսկ է պարունակում, ինչպես նաև դատավարության մասնակցի, փորձաքննության նախաձեռնողի և փորձագետի հարաբերություններում կարող է ստեղծել փոխադարձ անվստահության մթնոլորտ: Փորձաքննության նշանակումը պարտադիր ենթադրում է որոշման կայացում: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 244-րդ հոդվածը պահանջում է փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման մեջ նշել փորձաքննությունը նշանակելու հիմքերը, փորձաքննության ուղարկվող իրեղեն ապացույցները և այլ օբյեկտները` նշելով` երբ, որտեղ և ինչ հանգամանքներում են դրանք հայտնաբերվել կամ ձեռք բերվել, իսկ քրեական գործի նյութերով փորձաքննություն կատարելիս` տեղեկություններ, որոնց վրա կարող են հիմնվել փորձագետի հետևությունները, փորձագետին առաջադրված հարցերը: Այսինքն՝ քրեադատավարական օրենքով փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշմանը ներկայացվում է նկարագրական-պատճառաբանական մաս ձևակերպելու պահանջ, ինչն արդարացված մոտեցում է: Մինչդեռ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածով և վարչական դատավարության օրենսգրքի 37-րդ հոդվածով պահանջվում է փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման մեջ նշել միայն հարցերի ցանկը և բովանդակությունը: Որոշման նկարագրական կամ նկարագրական-պատճառաբանական գրավոր մասի (օրինակ՝ փորձաքննություն նշանակելու հիմքի, հիմնավորումների) բացակայությունը որոշումը դարձնում է վերացական, ինչպես կողմերի, այնպես էլ փորձագետների մոտ առաջացնում է անորոշություն: 247 Փորձագետին բացարկելու խնդիրը. Փորձաքննությունների կատարման «տեխնոլոգիան» (կիրառվող մեթոդները, մեթոդիկան, գործիքային և համակարգչային ապահովումը) հիմնականում կախված չէ դատավարության ձևից: Ընդհանուր է նաև փորձագետի եզրակացության դատավարական կարգավիճակը՝ այն հանդիսանում է գործով ապացույց: Կախված դատավարության տեսակից՝ որոշակի տարբերություն կա փորձաքննության նշանակման և կատարման իրավական կարգավորումներում, ինչպես նաև փորձագետի իրավական վիճակի հարցում: Քրեական դատավարությունում փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշումը ծանոթանալու համար մասնակիցներին , իսկ * ներկայացվում է քաղաքացիական դատավարության և վարչական համապատասխան դատավարություններում փորձաքննությունը նշանակվում է կողմի (դատավարության մասնակցի) միջնորդությամբ կամ դատարանի նախաձեռնությամբ և կողմերը (դատավարության մասնակիցները) իրավունք ունեն առաջադրել փորձաքննության ընթացքում պարզաբանման ենթակա հարցեր, ինչպես նաև նշել այն մասնագիտացված փորձագիտական հաստատությունը կամ այն փորձագետին, որին դատարանը կարող է հանձնարարել փորձաքննության կատարումը։ Այսինքն՝ համապատասխան դեռևս շահագրգիռ աշխատանքային մասնակիցները փուլում դատավարության տեղեկացվում են, թե ում է կարևորվում է հանձնարարվում փորձաքննության կատարումը: Փորձաքննության անցկացման աշխատանքային փուլում փորձագետին հնարավոր բացարկ հայտնելու հարցի քննարկումը: Քաղաքացիական դատավարությունում փորձագետը հանդիսանում է դատավարության այլ մասնակից, քրեական դատավարությունում՝ դատավարությանը մասնակցող այլ անձ, իսկ վարչական դատավարությունում փորձագետին որևէ իրավական վիճակ չի վերագրվել: ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 45-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատարանում որպես փորձագետ կարող է հանդես գալ համապատասխան որակավորում ունեցող և նույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում ու կարգով դատարանի կողմից նշանակվող անձը: Վարչական դատավարության օրենսգիրքը փորձագետի համար ընդհանրապես ոչ մի չափանիշ չի սահմանել: Ավելին, քաղաքացիական ու վարչական դատավարության օրենսգրքերը չեն նախատեսում փորձագետին բացարկ հայտնելու կամ փորձագետի կողմից ինքնաբացարկ հայտնելու հնարավորություն: Քրեական դատավարության օրենսգրքի 85-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ փորձագետը քրեական գործով չշահագրգռված այն անձն է, որին քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի որոշմամբ կամ փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման համապատասխան` նշանակում է փորձագիտական հաստատության ղեկավարը` գիտության, տեխնիկայի, արվեստի կամ արհեստի որևէ բնագավառում իր հատուկ գիտելիքներն օգտագործելով գործի նյութերը հետազոտելու և դրա հիման վրա եզրակացություն տալու համար: Փորձագետը կարող է նշանակվել դատավարության մասնակցի առաջարկած անձանցից: * Իհարկե, դատարանի կողմից փորձաքննություն նշանակելն ունի առանձնահատկություններ. 248 Այսինքն՝ օրենսգիրքը հատուկ պահանջ է ներկայացնում փորձագետին, այն է՝ նա չպետք է շահագրգռված լինի գործի ելքով: Այս դրույթից տրամաբանորեն բխում է փորձագետին բացարկ հայտնելու իրավական կարգավորումը, որը նախատեսված է օրենսգրքի 97-րդ հոդվածով: Այդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ փորձագետը չի կարող մասնակցել քրեական գործով վարույթին, եթե` 1) առկա է սույն օրենսգրքի 90 հոդվածով նախատեսված հանգամանքներից որևէ մեկը. 2) օրենքով կամ դատարանի դատավճռով իրավունք չունի լինելու փորձագետ. 3) դատավորի հետ գտնվում է ազգակցական կամ անձնական, ծառայողական կամ այլ կախվածության հարաբերությունների մեջ. 4) գտնվում է կողմից, նրա օրինական ներկայացուցչից կամ ներկայացուցչից ծառայողական կախվածության մեջ. 5) անցկացրել է ստուգումներ կամ կատարել այլ ստուգողական գործողություններ, որոնց արդյունքները հիմք են ծառայել քրեական գործ հարուցելու համար. 6) հայտնաբերվում է նրա անձեռնհասությունը: Կարծում ենք, փորձագետի իրավական վիճակի հարցին առավել ճիշտ մոտեցում է ցուցաբերել քրեական դատավարության օրենսգիրքը՝ բնորոշելով փորձագետին որպես դատավարությանը մասնակցող այլ անձ, նախատեսելով գործի ելքով շահագրգռվածության բացակայության պահանջ և սահմանելով փորձագետին բացարկ հայտնելու հնարավորություն: Մեր կարծիքով, գործի (վեճի լուծման) ելքով շահագրգռվածության բացակայության պահանջը հետևյալ հիմնավորումներով պետք է նախատեսվի նաև քաղաքացիական ու վարչական դատավարության օրենսգրքերով. 1) հայտնի է, որ ժամանակային ձգձգումները թույլ են տրվում հատկապես քաղաքացիական ու վարչական գործերով: Դրան կարող է նպաստել նաև դատավարությանը շահագրգռված փորձագետի մասնակցությունն ու նրա կողմից եզրակացություն տալը, որն օբյեկտիվորեն շարունակ վիճարկելու է հակառակ կողմը. 2) քիչ չեն գործերը, որոնցով փորձագետի եզրակացությանն օբյեկտիվորեն տրվում է ապացուցողական առավել նշանակություն, քան մյուս ապացույցներին (օրինակ, երեխայի սերման փաստի վիճարկման վերաբերյալ գործերով՝ դատագենետիկական փորձաքննությունը, կամ քաղաքացուն անգործունակ ճանաչելու վերաբերյալ գործերով՝ դատահոգեբուժական փորձաքննությունը և այլն), իսկ այս բնույթի գործերով փորձագետի շահագրգռվածությունը չպարզելն անթույլատրելի է: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Российская Е.Р. Судебная экспертиза в гражданском, арбитражном, административном и уголовном процессе, 3-е издание, дополненное, 2010г.. 2. Практическое руководство по производству судебных экспертиз для экспертов и специалистов, под ред. Аверьяновой Т.В., Статкуса В.Ф. 2-е издание, 2013г. 3. Ալեքսանյան Մ. Փորձաքննությունը քրեական դատավարությունում, Երևան 2009. 249 ПРОБЛЕМЫ ВОЗНИКАЮЩИЕ НА РАБОЧЕЙ СТАДИИ НАЗНАЧЕНИЯ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ В.Г. СУКИАСЯН, М.С. МКРТЧЯН Российско-Армянский (Славянский) университет, г. Ереван Статья посвящена проблемам, возникающим на рабочем этапе назначения судебной экспертизы, которые относятся не только к экспертизам назначаемым в уголовном процессе, но и в гражданском и административном процессах. Ключевые слова. эксперт, отвод, образец, решение, мотивированная часть. PROBLEMS EMERGING IN THE WORKING STAGE OF FORENSIC EXPERTISE APPOINTMENT V.H. SՍKIASYAN, M.S. MKRTCHYAN Russian-Armenian (Slavonic) University, Yerevan The article dedicated the problems that arise in the work step assigns forensics that are related not only to the examinations which are ordered in the criminal proceedings, but also in civil and administrative proceedings. Key words: expert, challenge, sample, act, part of the reasoning. 250 ԿԵՆՑԱՂԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐՊԵՍ ԴԱՏԱԱՊՐԱՆՔԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՐԿԱ Ա.Լ. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ 1, Հ.Բ. ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ2, Ա.Ա. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ3 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների Ազգային Բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1 Ապրանքագիտական փորձաքննությունների բաժնի պետ, 2 Ապրանքագիտական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ, 3 Ապրանքագիտական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր՝ կենցաղային էլեկտրատեխնիկա, գնահատման օբյեկտ, շուկայական արժեք, շահագործման ժամանակահատված: Կենցաղային էլեկտրատեխնիկան դարձել է մարդու առօրյա գործունեության անբաժան և անփոխարինելի օգնականը։ Կենցաղում էլեկտրական սարքերի և մեքենաների օգտագործումը թույլ է տալիս զգալի կրճատել տնային գործերի կատարման ժամանակը և հեշտացնել աշխատանքը։ Ներկա ժամանակներում կենցաղային էլեկտրատեխնիկան լայն պահանջարկ է վայելում շուկայում, ուստի և անընդհատ ծագում են էլեկտրատեխնիկայի հետ կապված հասարակական հարաբերություններ, որոնց իրավական կարգավորան համար հաճախ անհրաժեշտություն է առաջանում նախ և առաջ որոշել այս կամ այն էլետրատեխնիկայի շուկայական արժեքը, ինչը պահանջում է հատուկ մասնագիտական գիտելիքներ ապրանքագիտության ոլորտում: Այդ գիտելիքների անմիջական կրողներն ապրանքագետներն են, որոնք ապրանքների շուկայական արժեքը որոշում են` կատարելով դատաապրանքագիտական փորձաքննություններ: Աշխատության նպատակն է՝ հենվելով միջազգային փորձի վրա` առաջարկել նոր մեթոդների կիրառում դատաապրանքագիտության շրջանակներում իրականացվող արժեքի որոշման գործընթացում` ընդհանրապես, և կենցաղային էլեկտրատեխնիկաի արժեքի որոշման գործընթացում` մասնավորապես: Դատաապրանքագիտական փորձաքննությունը նշանակվում է այն դեպքում, երբ քրեական և քաղաքացիական, կամ վարչական գործերի քննության ընթացքում առաջանում է ապրանքագիտության ոլորտի հատուկ գիտելիքներ պահանջող հարցերի պարզաբանման անհրաժեշտություն: Դատաապրանքագիտական փորձաքննությունների շրջանակներում լուծվող խնդիրներն են՝ հաստատել. • հետազոտվող օբյեկտների ապրանքային բնութագրերի համապատասխանությունը բազային տվյալներին, • ապրանքի փաթեթավորման, մակնշման, տեղափոխման և պահպանման պայմանների համապատասխանությունը կամ անհամապատասխանությունը նորմատիվային փաստաթղթերին, 251 • ապրանքի վրա արատների առկայությունը, դրանց բնութագիրը և ազդեցությունը ապրանքի որակի վրա, • ապրանքի որակի իջեցման աստիճանը՝ հաշվի առնելով առկա արատները, • ապրանքների և արտադրանքների որակական բնութագրերի համապատասխանությունը կամ անհամապատասխանությունը ստանդարտների և այլ նորմատիվային փաստաթղթերի պահանջներին, • դատաապրանքագիտական փորձաքննությանը ներկայացվող օբյեկտների միջին շուկայական արժեքը՝ փորձաքննության իրականացման պահի կամ պահանջվող ժամանակահատվածի դրությամբ՝ հաշվի առնելով դրանց փաստացի վիճակը, • ապրանքների մաշվածքի չափը, • սպառողներին հասցված վնասի չափը՝ հրդեհների, պայթյունների, փլուզումների և այլ գործոնների ազդեցության հետևանքով[1]: Դատաապրանքագիտական փորձաքննություն նշանակելու դեպքում դատարանը կայացնում է որոշում, որում նշվում են փորձաքննություն նշանակելու տարեթիվը, քննվող գործի կողմերի անունները, փորձաքննության անվանումը, փորձագետին առաջադրված հարցերը։ Այստեղ նշվում է նաև այն պատասխանատվության մասին, որը կարող է կրել փորձագետը ակնհայտ կեղծ եզրակացություն ներկայացնելու դեպքում [2, 3]: Դատաապրանքագիտության շրջանակներում իրականացվում են մի շարք փորձաքննություններ, այդ թվում նաև գնահատման գործունեություն՝ շուկայական արժեքի որոշման նպատակով։ Գնահատման փորձաքննությունը փորձագիտական գործունեության յուրահատուկ տեսակ է, որի նպատակն է տարբեր օբյեկտների արժեքի որոշումը՝ դրամական արտահայտությամբ։ Գնահատման գործունեությունը ՀՀ-ում, ինչպես և մյուս անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում, մասնավորապես` նախկին ԽՍՀՄ երկրներում, իր զարգացումն է սկսել ստանալ 1990-ական թվականներին, երբ ակտիվ ընթանում էր սեփականաշնորհման գործընթացը։ ՀՀ-ում այս ոլորտը պետական կարգավորում ստացավ 1998թ. սկսած։ Մասնավորապես այն դարձավ լիցենզավորվող գործունեություն, սակայն միայն անշարժ գույքի գնահատման մասով։ 2005թ. նոյեմբերին ուժի մեջ է մտել ՀՀ անշարժ գույքի գնահատման գործունեության մասին օրենքը, իսկ այնուհետև 2006թ. հունիսին՝ ՀՀ-ում անշարժ գույքի գնահատման ստանդարտը, որոնց շնորհիվ էլ ավելի է կարգավորվել անշարժ գույքի գնահատման գործունեությունը։ Ինչպես արդեն նշվել է, համաձայն ՀՀ-ում գործող իրավական ակտերի և միջազգային ստանդարտների` անշարժ գույքի գնահատումն իրականցվում է երեք դասական մեթոդներով. 1. Ծախսային, 2. Համեմատական, 3. Եկամտային: Այժմ ՀՀ-ում անշարժ գույքից բացի այլ գույքի գնահատման գործունեությունը մասամբ է կարգավորվում իրավական ակտերով, և որպես կանոն, այլ գույքի գնահատման ծառայություններ մատուցում են անշարժ իրականացնելու իրավունք ունեցող անձինք [4]: 252 գույքի գնահատման գործունեություն Ուսումնասիրելով դատաապրանքագիտական փորձաքննությանը վերաբերող միջազգային փորձը, հատկապես Ռուսաստանի Դաշնության, վեր են հանվել մի շարք իրավական ակտերի, մեթոդական ցուցումների մշակման և կիրառման հարուստ փորձ, որը կարող է նաև օրինակ ծառայել Հայաստանի Հանրապետությունում դրանց տեղայնացման ու կիրառման համար: Գիտության և տեխնիկայի զարգացման արագ տեմպը փորձագետների, քննիչների, դատավորների և այլ իրավապահների առջև դրել է մի շարք նոր հարցերի լուծման անհրաժեշտություն: Վերջին տասնամյակում ՀՀ-ում կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի շուկան համալրվել է նոր և բազմազան տեսականիով: Դրանք իրենց նախնիներից տարբերվում են արտաքին տեսքով, տեխնիկական բնութագրերով, կատարած ֆունկցիաներով, չափսերով և մի շարք այլ հատկանիշներով: Նոր արտադրատեսակների նկատմամբ որակի հսկողության, դրանց պարտադիր սերտիֆիկացման գործընթացում բացթողումները կարող են հանգեցնել բազում քրեածին հետևանքների, որոնք տարեցտարի աճ են գրանցում: Այդ հանցագործությունների համար հիմնական գործիք է հանդիսանում կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի անօրինական շրջանառությունը կապված դրանց կեղծման հետ: Սպառողների իրավունքների պաշտպանության տեսակետից անկասկած հանցանք է համարվում նման կարգի օրինախախտումները, քանի որ կեղծված արտադրատեսակները կարող են վնաս հասցնել մարդու կյանքին, գույքին և առողջությանը: Նախկինում կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի փորձաքննությամբ զբաղվում էին միայն հատուկ գիտելիքներ ունեցող ապրանքագետնները, սակայն գիտատեխնիկական նման առաջընթացի պայմաններում հաճախ հարկ է լինում գործի մեջ ներգրավել այլ մասնագետների ևս, ինչպիսիք են, օրինակ` ֆիզիկոսներ, էլեկտրատեխնիկներ և այլն: Գիտատեխնիկական առաջընթացն անուղղակի կերպով նոր մեթոդների և տեխնիկայի կիրառման պահանջ է դնում նաև ապրանքագետների առջև: Այս իսկ պատճառով կարծում ենք, որ հասունացել է պահը ստեղծելու, մշակելու նոր` դատաապրանքագիտական փորձաքննության մեջ կիրառվող մեթոդները համակարգող ուղեցույցներ, մեթոդական ձեռնարկներ, ինչպես նաև ստանդարտներ, որոնք կներգրավեն բոլոր դատաապրանքագիտական այն ոլորտները, փորձաքննությունը: Այդ որոնց հետ ոլորտներից առնչվում մեկն էլ է հենց հանդիսանում է կենցաղային էլեկտրատեխնիկան: Կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի փորձաքննության ժամանակ կարող են առաջադրվել հետևյալ հիմնական հարցերը. 1. Հաստատել փորձաքննվող օբյեկտի համապատասխանությունը /անհամապատասխանությունը էտալոնային նմուշին, բազային տեխնիկական նկարագրին, ստանդարտներին և այլ նորմատիվային փաստաթղթերին, 2. Սահմանել փորձաքննվող օբյեկտի վրա առկա թերությունները և դրանց ազդեցությունը տեխնիկական պարամետրերի վրա, 3. Որակի մակարդակի վրա ազդող գործոնների հայտնաբերում, 4. Արտադրանքի տեխնիկական պարամետրերի փոփոխման պատճառների վերհանում, 5. Շահագործման համապատասխանության ստուգում` համաձայն ԳՕՍՏ-երի, ՏՊ-ների և այլ նորմատիվային փաստաթղթերի պահանջների, 253 6. Շահագործման ժամանակ առաջացած վթարային իրավիճակի պատճառահետևանքային կապի բացահայտում, 7. Շահագործման հետևանքով մարդու առողջությանը վնաս հասցնելու փաստի հաստատում [5]: Իհարկե, թվարկված հարցերին պատասխանելով ամբողջությամբ չենք կարող արտացոլել այն բոլոր հնարավոր խնդիրները, որոնք կարող են հանձնարարվել փորձագետին` դատաապրանքագիտական փորձաքննություն իրականացնելու ընթացքում, սակայն թույլ են տալիս մասամբ պատկերացում կազմել փորձաքննության ենթակա հարցերի էության մասին: Կարծում ենք, որ ներկայումս գերխնդիր է դատաապրանքագիտական կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի փորձաքննության իրականացման նպատակով համապատասխան մեթոդներ մշակելը, ինչպես նաև այդ մեթոդների կիրառման նպատակով համապատասխան անհրաժեշտ չափողական գործիքներ ստեղծելը: Դրանք կնպաստեն կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի դատաապրանքագիտական փորձաքննության առավել օբյեկտիվ և ճշգրիտ իրականացմանը: Բացեր կան նաև օրենսդրական դաշտում: Ուսումնասիրությունների ընթացքում պարզեցինք, որ դեռևս 2007 թվականի հուլիսի 12-ին մշակվել է «Գնահատման գործունեության մասին» Հանրապետությունում օրենքի նախագիծ, շրջանառությանը որը ենթակա սահմանում է Հայաստանի քաղաքացիակական իրավունքի օբյեկտների, վնասի և պարտավորությունների արժեքի գնահատման գործունեության իրականացման հիմունքները և կանոնակարգում գնահատման գործունեության հետ կապված հարաբերությունները: Սակայն վերոնշյալ նախագիծը այդպես էլ չի ընդունվել Ազգային ժողովի կողմից: Իհարկե գոյություն ունեն մի շարք հոդվածներ ՀՀ քրեական և քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերում, որոնք կարգավորում են փորձաքննության ոլորտը, սակայն, որպես այդպիսին չկա օրենք, որն իր մեջ կներառի դատական փորձաքննության գործընթացն ամբողջությամբ: Հարկ է նշել նաև, որ շարժական գույքի գնահատման համար ներկայումս գոյություն չունի որևէ ստանդարտ, որը կամփոփի իր մեջ գնահատման մեթոդիկան: Այս առումով առավել առաջադեմ է Ռուսաստանի Դաշնությունը, որն ունի մշակված բազմաթիվ մեթոդական ցուցումներ դատաապրանքագիտական ոլորտում շարժական գույքի գնահատման մասին` ընդհանրապես, և կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի մասին` մասնավորապես: Նկատի ունենալով, որ Հայաստանի Հանրապետության համար հիմնականում ընդունելի են համարվում ՌԴ կողմից մշակված մեթոդական ցուցումները և աշխատանքային փորձառությունը` առաջարկվում է թարգմանել և տեղայնացնել ՌԴ փորձագետների կողմից մշակված և կյանքի կոչված մեթոդական ուղեցույցերը: Քանի որ կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի ոլորտում կատարվող ուսումնասիրությունները նոր են և դեռ լիովին չեն ավարտված նաև ՌԴ փորձագետների կողմից, ապա առաջարկում ենք համատեղ քննարկումներ կազմակերպել, ինչպես նաև փորձի փոխանակման միջոցով առավել բարձրացնել գնահատման գործընթացը ՀՀ-ում: Կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի գնահատման համար որպես հիմք կարող են ծառայել մի շարք հոդվածներ, որոնք տեղ են գտել ՌԴ Արդարադատության նախարարությանը կից «Դատական փորձաքննությունների պետական հիմնարկ»-ի 254 կողմից հրատարակվող «Դատական փորձաքննությունների տեսությունը և փորձը» (“Теория и практика судебной экспертизы” ) գիտական հոդվածների ժողովածույում: Այդ ժողովածուներից մեկում զետեղված էր հոդված «Կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի մաշվածքի գործակցի որոշման մեթոդիկա» վերնագրով: Ներկայումս, պետք է ընդունենք, որ կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի մաշվածքի որոշելը լուրջ խնդիր է համարվում դատաապրանքագիտական փորձաքննությունների անցկացման ժամանակ, քանի որ չկան ուղեցույցներ, չկա ստանդարտ, որը կարող է սահմանել մաշվածքի չափը` ելնելով փորձաքննվող օբյեկտի փաստացի վիճակից: Վերոնշյալ հոդվածը բնութագրում է կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի մաշվածքի գործակցի որոշման մեթոդը: Առհասարակ մաշվածքի որոշման գործընթացը տարբեր փորձագետներ իրականացնում են տարբեր մեթոդներով, որոնցից դասական են համարվում շահագործման ժամկետի (արդյունավետ հասակի) և վիճակի փորձաքննության մեթոդները: Սակայն այս մեթոդների կիրառման դեպքում արդյունքները հաճախ շատ տարբեր են լինում միմյանցից: Այս իսկ պատճառով առաջադրվելիք հարցերին առավել ճշգրիտ և օբյեկտիվ պատասխանելու համար պետք է նախ և առաջ մշակել մաշվածքի գործակցի որոշման նոր մեթոդ: Ըստ վերոնշյալ հոդվածի՝ այդ մեթոդը հիմնված է փաստացի վիճակի փորձաքննության հիման վրա: Այս մեթոդի հիմքում ընկած է շահագործման մնացորդային ժամանակի հաշվարկը, որն իրենից ներկայացնում է բարդ մաթեմատիկական հաշվարկներ: Կատարելով բարդ մաթեմատիկական հաշվարկներ` ռուս փորձագետներն արդյունքում կարողացել են ստանալ մի աղյուսակ, որը սահմանում է մաշվածքի գործակիցը: Այդ աղյուսակը ներկայացնում ենք ստորև. Մաշվածքի գործակցի որոշման աղյուսակ Աղյուսակ 1 Գմ Ժշ ամիսներ Ժն=3 տարի Ժն=5 տարի Ժն=7 տարի Ժն=10 տարի 5% 2 3 4 6 10% 4 6 9 13 15% 6 10 15 21 20% 9 15 20 29 25% 12 19 27 38 30% 15 24 34 48 35% 18 29 41 59 40% 21 35 49 70 45% 25 41 58 83 50% 29 48 68 97 55% 33 56 78 60% 38 64 90 65% 44 73 255 70% 50 83 75% 57 94 80% 66 85% 76 90% 90 Որտեղ` Գմ –ն մաշվածքի գործակիցն է, Ժշ-ն շահագործման ժամանակն է, Ժն-ն նորմատիվային շահագործման ժամանակն է: Շահագործման նորմատիվային ժամանակը սահմանվում է հետևյալ կերպ. 3 տարի- կիրառվում է հիմնականում բջջային հեռախոսների համար, 5 տարի- կիրառվում է կենցաղային սարքավորումների համար, 7 տարի- կիրառվում է հեռուստացույցերի, երաժշտական կենտրոնների համար, 10 տարի- որոշ տեսակի սառնարանների համար; Մաշվածքի գործակիցը որոշվում է հետևյալ բանաձևով. Ժշ X 100% Գմ = (1) Ժշ + Ժմնաց. Հարկ է նշել, որ մեթոդը վերաբերում է այն կենցաղային էլեկտրատեխնիկային, որը գնման պահից մինչ հաշվարկների կատարելը փաստացի գտնվում է նորմալ վիճակում, առանց էական դեֆեկտների: Օրինակ: Ենթադրենք՝ գնել ենք որևէ կենցաղային էլեկտրատեխնիկա, օրինակ՝ հեռուստացույց: Դրա դիմաց վճարել ենք 150000 դրամ: Գնման պահից 2 տարի անց ցանկանում ենք վաճառել այն: Ինչպե՞ս կարող ենք որոշել դրա մաշվածքը: Այսպես, քանի որ հեռուստացույցների համար շահագործման նորմատիվային ժամանակը սահմանված է 7 տարի, ապա ըստ (2)-րդ բանաձևի՝ մաշվածքի գործակիցը %ով արտահայտված կստանանք. 2 X 100 %= 28.57 % Գմ = (2) 2+5 Ըստ աղյուսակ 4-ի՝ մեր ստացված թիվը մոտ է 30%-ին և շահագործման տարին հեռուստացույցի համար 7-ն է, ապա շահագործման գործակիցը կստանանք 34%: Ապա հաշվարկելով 150000-ի 34%-ը՝ կստանանք 51000: Եվ 150000-ից կհանենք մաշվածքը` 51000, կստանանք մնացորդային արժեքը` 99000 դրամ: Այսպիսով, մեթոդի կիրառությունը հեշտացնում է գնահատման գործընթացը այնքանով, որ նույնիսկ հատուկ գիտելիքների չտիրապետող անձիք կարող են կատարել վերոնշյալ հաշվարկները: Այս իսկ պատճառով, առաջարկում ենք մանրամասն և 256 ամբողջական տարբերակով քննարկել նշված մեթոդիկան հետագայում այն կիրառելու համար: Մեթոդը հնարավորինս կրճատում է սուբյեկտիվությունը՝ չնայած որ կենցաղային էլեկտրատեխնիկայի ոլորտում դժվար է առհասարակ խուսափել սուբյեկտիվությունից: Բացի վերոնշյալ նորմատիվային, մեթոդական փոփոխություններից, ցանկալի է զերծ չմնալ նաև գիտատեխնիկական առաջընթացի ձեռքբերումներից: Կարելի է ստեղծել համակարգչային ծրագիր, որը կգործի կից մշակված ստանդարտի հետ միասին, և դրա միջոցով կարող ենք ներմուծել հետազոտվող օբյեկտի փաստացի տվյալները` օբյեկտի անվանումը, մոդելը, արտադրման ամսաթիվը, շահագործման ժամանակահատվածը, առկա դեֆեկտների բնութագրերը պետք է համապատասխանեցնել կից ստեղծված ստանդարտով սահմանված նորմերին, ապա, ավտոմատ կերպով հաշվարկ կատարելով, միանգամից կստացվի փորձաքննվող օբյեկտի մաշվածքը` տոկոսներով արտահայտված, որից հետո փորձագետը հեշտությամբ կկարողանա որոշել փորձաքննվող օբյեկտի մնացորդային արժեքը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. http://lipsudexp.ru/publ/drugie_stati/vozmozhnosti_sudebno_tovarovedcheskoj_ehkspertizy_na_sovrem ennom_ehtape_razvitija/2-1-0-7,¿ç 1-2 “Теория и практика судебной экспертизы” Научно-практический журнал, N4, 2011 г. ՀՀ քրեական օրենսգիրք http://altavip.am/hy/2012-04-30-16-10-13/appraisal http://www.sudexpert.ru/possib/electro.php ЭКСПЕРТИЗА БЫТОВОЙ ТЕХНИКИ КАК ОБЪЕКТА ИССЛЕДОВАНИЯ СУДЕБНО-ТОВАРОВЕДЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ А.Л. СТЕПАНЯН, О.Б. ГАБРИЕЛЯН, А. А. АРУТУНЯН, Национальное Бюро Экспертиз ГНКО, НАН РА, г.Ереван В статье изложена методика экспертного исследования при производстве экспертиз, связанных с определением рыночной стоимости объектов судебно-товароведческой экспертизы в различных экспертных ситуациях. В статье также приведены конкретные примеры. Ключевые слова: бытовая электротехника, объект оценки, рыночная цена, период эксплуатации. 257 EXAMINATION OF HOUSEHOLD APPLIANCES AS A SUBJECT OF STUDY OF FORENSIC COMMODITY EXPERTISES A.L. STEPANYAN, H.B. GABRIELYAN, A.A. HARUTYUNYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The article describes the technique of expert research in examinations related to market value determination for forensic commodity examination’s objects in different expert situations, and gives concrete examples. Key words: household appliances, evaluation object, market value, operating period. 258 ԴԱՏԱՆՅՈՒԹԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԳԱԶՔՐՈՄԱՏՈԳՐԱՖԻԱՅԻ ՄԵԹՈԴՈՎ ԴԵԼՏԱ-9-ՏԵՏՐԱՀԻԴՐՈԿԱՆՆԱԲԻՆՈԼ, ՄԵԹԱՄՖԵՏԱՄԻՆ, ԴԻԱԶԵՊԱՄ, ԲՈՒՊՐԵՆՈՐՖԻՆ ԵՎ ԼՈՐԱԶԵՊԱՄ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՂ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿԱԿԱՆ ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻ ՎԱԼԻԴԱՑՈՒՄԸ ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 ՍՏԱՆԴԱՐՏՆԵՐԻ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆ Ա.Գ. ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ1, Կ.Ս. ՂԱՐԱՋՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1. Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի թմրանյութերի, հոգեմետ և թունավոր նյութերի փորձաքննությունների բաժանմունքի փորձագետ 2.Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր՝ կալիբրման կորեր, մեթոդի վալիդացում, գազ-քրոմատագրում, անորոշություն, գծայնություն: Նախաբան ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժին շատ հաճախ փորձաքննության են ներկայացվում առանց որևէ գրառման, հաճախ ոչ ամբողջական դեղահատեր, դեղապատիճներ, փոշենման զանգվածներ, ինչպես նաև սրվակավորված հեղուկներ, բուսական ծխախոտային խառնուրդներ և այլ օբյեկտներ, որոնց անհրաժեշտ է նույնականացնել, պարզել, թե նշված օբյեկտները հանդիսանում են արդյոք թմրամիջոցներ, հոգեմետ նյութեր կամ դրանց պրեկուրսորներ, խիստ ներգործող կամ թունավոր նյութեր, իրենց բաղադրության մեջ արդյոք պարունակում են որևէ թմրակտիվ կամ հոգեմետ բաղադրատարրեր, թե՝ ոչ: Դրանից հետո կատարվում է հետազոտելի օբյեկտներում պարունակվող թմրակտիվ կամ հոգեմետ բաղադրատարրերի քանակական հաշվարկներ: Ուստի, հաշվի առնելով նշված հարցի հրատապությունն ու արդիականությունը, ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 միջազգային ստանդարտի սահմաններում հավատարմագրման գործընթացին ընդառաջ մշակվել և հաստատվել է «HP-6890» մոդելի գազ-քրոմատագրման սարքի համար գազ-քրոմատագրման մեթոդով փորձաքննությանն առավել հաճախ ներկայացվող հետևյալ թմրակտիվ և հոգեմետ բաղադրատարրերի՝ դելտա-9- տետրահիդրոկանաբինոլ, մեթամֆետամին, բուպրենորֆին, դիազեպամ և լորազեպամ, քանակական որոշման մեթոդի վալիդացումը և անորոշության գնահատման իրականացումը: Համաձայն ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 ստանդարտների պահանջների՝ անորոշության չափման նպատակն է լաբորատորիայում կատարվող քանակական հաշվարկների դեպքում ներդնել անորոշության որոշման 259 կատարումը և ստացված տվյալներն օգտագործել՝ քանակական հաշվարկներն ավելի արագ, արդյունավետ և արժանահավատ դարձնելու համար: Մեր կողմից կատարված աշխատանքները թույլ կտան հնարավորինս արագ, ճշգրտորեն և արդյունավետ մեթամֆետամին, իրականացնել բուպրենորֆին, դիազեպամ (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկանաբինոլ, և լորազեպամ բաղադրատարրեր պարունակող դեղաձևերի համապատասխան փորձաքննությունները և քանակական հաշվարկները: Բնութագիր.Նշված բաղադրատարրերի մասին համառոտ ներկայացվում է. (-)-Դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլ: Էմպիրիկ բանաձևը C21H30O2: Նկ.1 (-)-(6aR,10aR)-6,6,9-տրիմեթիլ-3-պենտիլ-6a,7,8,10a-տետրահիդրո-6H-բենզո[c] քրոմ-1-ոլ Մոլեկուլյար զանգվածը 314,46: Պատկանում է կաննաբինոիդային շարքի ալկալոիդներին և պարունակվում է կանեփ բույսի տերևներում, ծաղիկներում և կողմնային ցողուններում: Օժտված է հոգեմետ ազդեցությամբ: Մեթամֆետամին: Էմպիրիկ բանաձևը C10H15N: Նկ.2 N-մեթիլ-1-ֆենիլպրոպան-2-ամին Մոլեկուլյար զանգվածը 149,2328: Օժտված է ուժեղ և երկարատև նյարդախթանիչ (նեյրոստիմուլյատոր) ազդեցությամբ: Դիազեպամ: Էմպիրիկ բանաձևը C16H13ClN2O: Նկ.3 7-քլոր-1,3-դիհիդրո-1-մեթիլ-5-ֆենիլ-2H-1,4-բենզոդիազեպին-2-ոն Մոլեկուլյար զանգվածը 284,7: Հանդիսանում է բեզդիազեպինների ածանցյալ և օժտված է անքսիոլիտիկ, հանգստացնող, քնաբեր, հակացնցումային հատկություններով: Բուպրենորֆին: Էմպիրիկ բանաձևը C₂₉H₄₁NO₄: 260 Նկ.4 [5ալֆա,7ալֆա(S)]-17-(ցիկլոպրոպիլմեթիլ)-ալֆա-(1,1-դիմեթիլէթիլ)-4,5-էպօքսի-18,19- դիհիդրո-3-հիդրօքսի-6-մետօքսի-ալֆա-մեթիլ-6,14-էթենմորֆին-7-մեթանոլ Մոլեկուլյար զանգվածը 504,1: Հանդիսանում է ափիոնային ընկալիչների մասնակի ագոնիստ և ցուցաբերում է ցավազրկող հատկություն: Լորազեպամ: Էմպիրիկ բանաձևը C15H10Cl2N2O2: Նկ.5 7-քլոր-5-(2-քլորֆենիլ)-1,3-դիհիդրո-3-հիդրօքսի-2H-1,4-բենզոդիազեպին-2-ոն Մոլեկուլյար զանգվածը 321,2: Հանդիսանում է բեզդիազեպինների ածանցյալ և օժտված է անքսիոլիտիկ, հանգստացնող, քնաբեր, հակացնցումային հատկություններով: Նյութերը և մեթոդները. Սույն աշխատանքում օգտագործվել են (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի 5մգ/մլ կոնցետրացիայի էթանոլային ստանդարտ լուծույթ (Lipomed Document QC-CA135L5, Version: մեթամֆետամինի 005-02.Jul.2009, ստանդարտ Supersedes: (Lipomed 004-29.Jan.2009, GMP-Document Lot Nr:135.1B62.5L2), QA-F-20.1, Version 003- 17.Feb.2000, Supersedes: 002-24.Sep.1998, Lot No: 301.1B3.1), դիազեպամի ստանդարտ (Lipomed Document QC-CA-107, Version: 005-25.Oct.2010, Supersedes: 004-15.Sep.2008, Lot No:107.1B0.2), բուպրենորֆինի հիդրոքլորիդի ստանդարտ (Batch: 3858-0292-30(B)(Reckitt and Coleman Lot No. RM 020226), Reference: 7361-102), լորազեպամի ստանդարտ (UNX 593, Lot №872008, UNODC), մեթիլստեարատ (Չինաստան), մեթանոլ («Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտ» Հայաստան), էթանոլ («Լիզին», Հայաստան), քլորոֆորմ (Ռուսաստան): Քրոմատագրաֆիկ մեթոդը. Հետազոտություններն իրականացվել են «HP-6890» մոդելի գազ-քրոմատագրման սարքի միջոցով հետևյալ պայմաններում. • դետեկտոր – բոցիոնիզացնող, • աշտարակ - ապակյա, մազանոթային, 10 մ, • հեղուկ ֆազ – սիլօքսան, • գազ կրիչ – ջրածին, • գոլորշիացուցիչի ջերմաստիճան - 2500C, • դետեկտորի ջերմաստիճան - 2500C, • խցիկի ջերմաստիճան - 750C - 2800C (250C/ր): 261 Որպես ներքին ստանդարտ կիրառվել է մեթիլստեարատի 1մգ/մլ կոնցենտրացիայով մեթանոլային կամ էթանոլային լուծույթ: Խիտ (նախնական) ու աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների և նմուշային լուծույթների պատրաստումը. (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի խիտ ստանդարտ լուծույթը արդեն պատրաստի վիճակում մեզ մոտ առկա էր սրվակավորված տարբերակով, որից չափիչ միկրոպիպետով վերցվեց 0,5 մլ, տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ: Խտաստիճանը կազմեց 5մգ/մլ (THC1): (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների պատրաստումը: 0,5 մլ (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի խիտ ստանդարտ լուծույթից տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 2,5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (THC2), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 1,25մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (THC3), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, վրան ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,625մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (THC4), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,3135մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (THC5): Ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր ստանդարտ լուծույթների վրա ավելացվեց 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ: Մեթամֆետամինի խիտ ստանդարտ լուծույթի պատրաստումը: Ճշգրիտ կշռված 10 մգ ստանդարտը տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 1 մլ ծավալով մեթանոլ և խառնվեց մինչև լուծվելը: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 10մգ/մլ (METHAMF1): Մեթամֆետամինի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների պատրաստումը: 0,5 մլ մեթամֆետամինի խիտ ստանդարտ լուծույթից տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (METHAMF2), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 2,5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (METHAMF3), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 1,25մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (METHAMF4), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,625մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (METHAMF5): Ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր ստանդարտ լուծույթների վրա ավելացվեց 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ: Դիազեպամի խիտ ստանդարտ լուծույթի պատրաստումը: Ճշգրիտ կշռված 10 մգ ստանդարտը տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 1 մլ ծավալով քլորոֆորմ և խառնվեց մինչև լուծվելը: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 10մգ/մլ (DIAZEP1): Դիազեպամի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների պատրաստումը: 0,5 մլ դիազեպամի խիտ ստանդարտ լուծույթից տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 262 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (DIAZEP2), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 2,5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (DIAZEP3), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 1,25մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (DIAZEP4), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,625մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (DIAZEP5): Ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր ստանդարտ լուծույթների վրա ավելացվեց 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ: Բուպրենորֆինի խիտ ստանդարտ լուծույթի պատրաստումը: Ճշգրիտ կշռված 10 մգ ստանդարտը տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 1 մլ ծավալով մեթանոլ և խառնվեց մինչև լուծվելը: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 10մգ/մլ (BUPR1): Բուպրենորֆինի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների պատրաստումը: 0,5 մլ բուպրենորֆինի խիտ ստանդարտ լուծույթից տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ էթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (BUPR2), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 2,5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (BUPR3), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 1,25մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (BUPR4), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ մեթանոլ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,625մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (BUPR5): Ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր ստանդարտ լուծույթների վրա ավելացվեց 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ: Լորազեպամի խիտ ստանդարտ լուծույթի պատրաստումը: Ճշգրիտ կշռված 10 մգ ստանդարտը տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 1 մլ ծավալով քլորոֆորմ և խառնվեց մինչև լուծվելը: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 10մգ/մլ (LORAZEP1): Լորազեպամի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների պատրաստումը: 0,5 մլ լորազեպամի խիտ ստանդարտ լուծույթից տեղափոխվեց սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (LORAZEP2), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 2,5մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (LORAZEP3), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 1,25մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (LORAZEP4), իսկ մյուս 0,5 մլ տեղափոխվեց մեկ այլ սրվակիկի մեջ, որին ավելացվեց 0,5 մլ քլորոֆորմ: Ստացված 1 մլ լուծույթի խտաստիճանը կազմեց 0,625մգ/մլ, որից 0,5 մլ թողնվեց այդ սրվակիկի մեջ (LORAZEP5): Ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր 263 ստանդարտ լուծույթների վրա ավելացվեց 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ: Ծավալային բոլոր չափումները կատարվել են «Accumax» տեսակի և 100-1000մկլ միկրոքանակների չափման համար նախատեսված չափիչ միկրոպիպետով: Որոշումը և քանակական հաշվարկը. (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի, մեթամֆետամինի, դիազեպամի, բուպրենորֆինի և լորազեպամի քանակական որոշման, կալիբրման կորերի գծայնության որոշման և անորոշության գնահատման նպատակով կատարվել են այդ բաղադրատարրերի համար ստացված խիտ և աշխատանքային բոլոր ստանդարտ լուծույթների (որոնցից յուրաքանչյուրին հավասար քանակությամբ նախապես ավելացվել է 1 մգ/մլ կոնցետրացիայով մեթիլստեարատի մեթանոլային լուծույթ) 1 մկլ ծավալով ներարկումներ՝ յուրաքանչյուր բաղադրատարրի յուրաքանչյուր խտաչափի համար 3-4 ներարկում է կատարվել: Հետազոտման արդյունքները յուրաքանչյուր բաղադրատարրի համար առանձին բերված են ստորև ներկայացված 1 և 2 աղյուսակներում, որտեղ ներկայացվում են յուրաքանչյուր բաղադրատարրի համար կոնցետրացիաները, նյութի պահման ժամանակները, ներարկումների թիվը, պիկերի մակերեսները: Աղ.1 Հետազոտման տվյալները (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի և մեթամֆետամինի համար file name ret. time concentration area file name ret. time concentration area THC1/1.D 7,745 5 2422,9 METHAMF1/1.D 2.426 10 4902.4 THC1/2.D 7,743 5 2307,8 METHAMF1/2.D 2.429 10 4478.7 THC1/3.D 7,748 5 2067,4 METHAMF1/3.D 2.429 10 4173.9 THC2/1.D 7,735 2,5 1035,4 METHAMF2/1.D 2.425 5 2561.3 THC2/2.D 7,738 2,5 1163,5 METHAMF2/2.D 2.417 5 2049.5 THC2/3.D 7,737 2,5 1110,9 METHAMF2/3.D 2.418 5 2556.6 THC3/1.D 7,730 1,25 417 METHAMF3/1.D 2.416 2.5 749 THC3/2.D 7,731 1,25 550,8 METHAMF3/2.D 2.416 2.5 756.7 THC3/3.D 7,735 1,25 508,4 METHAMF3/3.D 2.419 2.5 655.4 THC3/4.D 7,732 1,25 466 METHAMF3/4.D 2.418 2.5 995.9 THC4/1.D 7,732 0,625 272,6 METHAMF4/1.D 2.424 1.25 282.7 THC4/2.D 7,734 0,625 237,6 METHAMF4/2.D 2.428 1.25 238.9 THC4/3.D 7,731 0,625 284,5 METHAMF4/3.D 2.431 1.25 208.1 THC4/4.D 7,725 0,625 266,9 METHAMF4/4.D 2.425 1.25 364.2 THC5/1.D 7,729 0,3125 102,7 METHAMF5/1.D 2.48 0.625 120.8 THC5/2.D 7,732 0,3125 114,7 METHAMF5/2.D 2.45 0.625 149.9 THC5/3.D 7,736 0,3125 88,2 METHAMF5/3.D 2.448 0.625 136.2 THC5/4.D 7,733 0,3125 100,7 METHAMF5/4.D 2.448 0.625 149.6 Աղ.2 Հետազոտման տվյալները դիազեպամի, բուպրենորֆինի և լորազեպամի համար file name DIAZEP1/1.D DIAZEP1/2.D ret. time conce ntrati on 7.598 7.592 10 10 area conce ntrati file name ret. time on file name LORAZEP1/1. BUPR1/1.D 10.721 10 4227.3 D BUPR1/2.D 10.7 10 3359.3 LORAZEP1/2. 264 area area 4629.7 5009.2 ret. time concent ration 7.5 10 3592.3 7.498 10 3209.5 D DIAZEP1/3.D DIAZEP2/1.D DIAZEP2/1.D DIAZEP2/2.D DIAZEP2/3.D DIAZEP3/1.D DIAZEP3/2.D DIAZEP3/3.D DIAZEP4/1.D DIAZEP4/2.D DIAZEP4/3.D DIAZEP4/4.D DIAZEP5/1.D DIAZEP5/2.D DIAZEP5/3.D DIAZEP5/4.D 7.596 10 7.583 5 7.582 5 7.584 7.565 7.567 7.57 7.567 7.562 7.563 7.563 7.564 7.563 7.564 7.564 7.565 5 2.5 2.5 2.5 2.5 1.25 1.25 1.25 1.25 0.625 0.625 0.625 0.625 4749.1 LORAZEP1/3. BUPR1/3.D 10.713 10 3660.7 BUPR2/1.D 10.683 5 1906.6 BUPR2/2.D 10.687 5 1947.7 BUPR2/3.D 10.679 5 1841.6 BUPR3/1.D 10.645 2.5 1115.7 BUPR3/2.D 10.642 2.5 848.3 BUPR3/3.D 10.656 2.5 766.6 BUPR3/4.D 10.664 2.5 932.5 BUPR4/1.D 10.643 1.25 493.5 BUPR4/2.D 10.641 1.25 391.1 BUPR4/3.D 10646 1.25 355.8 BUPR4/4.D 10.649 1.25 354.3 BUPR5/1.D 10.648 0.625 168.2 BUPR5/2.D 10.648 0.625 171.9 BUPR5/3.D 10.655 0.625 172.7 BUPR5/4.D 10.651 0.625 172.2 2721.7 LORAZEP2/1. 2490.8 1593.1 7.486 5 1341.1 7.487 5 904.1 7.475 2.5 664.8 7.475 2.5 503.5 7.476 2.5 488.6 7.48 2.5 859.4 7.475 1.25 250 7.475 1.25 241.2 7.479 1.25 228.1 7.477 1.25 279.4 7.487 0.625 103.4 7.483 0.625 176.8 7.491 0.625 88.2 7.488 0.625 92.8 D LORAZEP3/3. 763 5 D LORAZEP3/2. 1033.2 7.486 D LORAZEP3/1. 1069.3 3002.4 D LORAZEP2/3. 906.7 10 D LORAZEP2/2. 2590.3 7.499 D D LORAZEP3/4. 505.4 D LORAZEP4/1. 487.9 D LORAZEP4/2. 435.4 D LORAZEP4/3. 579 D LORAZEP4/4. 311.8 D LORAZEP5/1. 390.9 D LORAZEP5/2. 430.5 D LORAZEP5/3. 459 D LORAZEP5/4. D Նշված բաղադրատարրերի յուրաքանչյուր կոնցենտրացիայի լուծամզվածքը հետազոտվում է առնվազն 3 անգամ, ստացված պիկերի մակերեսների արժեքները միջինացվում են և վերջիններս (յուրաքանչյուր կոնցենտրացիայի համար առանձին) տեղադրվում են համապատասխան գրաֆիկի մեջ, որի աբսցիսների առանցքի վրա գտնվում են համապատասխան կոնցենտրացիաների, իսկ օրդինատների առանցքի վրա՝ պիկերի մակերեսների միջինացված արժեքները: Յուրաքանչյուր բաղադրատարրի համար կոնցենտրացիա-մակերես հատման կետերով կառուցվում են կորեր (կալիբրման կորի եղանակ) (գրաֆիկներ 1, 2, 3, 4 և 5): Գծային կախման դեպքում (y=kx) համապատասխան կոնցենտրացիաների և պիկերի մակերեսների արժեքները տեղադրելով համապատասխան բանաձևի մեջ հաշվարկվում է k գործակիցը, որը հետագայում օգտագործվում է անորոշության տետրահիդրոկաննաբինոլի, հաշվարկն մեթամֆետամինի, իրականացնելիս, դիազեպամի, որը դելտա-9- բուպրենորֆինի լորազեպամի համար կազմել է համապատասխանաբար՝ 447.2, 446.9, 481.9, 374.4 և 308.0: 265 և գրաֆիկ 1. Դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի կալիբրացիոն կորը k=447,2 3000 Are concentration Aver.area y = 447.22x 2000 1000 C, mg/ml 0 0 2 4 6 5 2266.03 2.5 1103.27 1.25 485.55 0.625 265.4 0.3125 101.575 գրաֆիկ 2. Մեթամֆետամինի կալիբրացիոն կորը k=446,9 5000 concentration Aver.area y = 446.91x 10 4518.33 3000 5 2389.133 2000 2.5 789.15 1.25 273.475 0.625 138.125 Area 4000 1000 C, mg/ml 0 0 5 10 15 գրաֆիկ 3. Դիազեպամի կալիբրացիոն կորը k=481,9 6000 Area concentration Aver.area y = 481.96x 4000 2000 C, mg/ml 0 0 5 10 10 4796 5 2600.93 2.5 943.05 1.25 501.925 0.625 398.05 15 գրաֆիկ 4. Բուպրենորֆինի կալիբրացիոն կորը k=374,4 4000 concentration Aver.area y = 374.46x Area 3000 2000 1000 C, mg/ml 0 0 5 10 15 266 10 3749.1 5 1898.63 2.5 915.775 1.25 398.675 0.625 171.25 գրաֆիկ 5. Լորազեպամի կալիբրացիոն կորը k=308,0 4000 3000Area concentration Aver.area y = 308.06x 10 3268.067 5 1279.43 2.5 629.075 1.25 249.675 0.625 115.3 2000 1000 C, 0 0 5 10 15 Անորոշությունների գնահատման կատարումը: Յուրաքանչյուր հետազոտության արդյունքում ստացված պիկերի մակերեսների արժեքները (բոլոր կոնցենտրացիաների համար առանձին-առանձին) բաժանվում են տվյալ բաղադրատարրի համար ստացված k գործակցի համապատասխան արժեքների վրա, այնուհետև ստացված թվերը տվյալ հաստատուն կոնցենտրացիայի թվային արժեքի հետ միասին միջինացվում են (թվաբանական միջին): Ստացված թվից հերթով հանվում են պիկերի մակերեսների արժեքների և k գործակցի հարաբերության արդյունքում ստացված թվերը: Տարբերության արդյունքում ստացված թվերը հերթով քառակուսի են բարձրացվում: Քառակուսի բարձրացված թվերը գումարվում են, գումարը բաժանվում է (n-1)-ի, որտեղ n-ը յուրաքանչյուր կոնցետրացիայի համար կատարված հետազոտությունների թիվն է: Այնուհետև ստացված թվից քառակուսի արմատ է հանվում, որի արդյունքում ստացվում է S-ի արժեքը, որն իրենից ներկայացնում է ստանդարտ շեղման գործակիցը: Յուրաքանչյուր կոնցենտրացիայի համար անորոշությունը (U) որոշվում է հետևյալ բանաձևով. U=S/√n, որտեղ n-ը տվյալ կոնցետրացիայի համար կատարված ներարկումների թիվն է: Վերոնշյալ ձևով տվյալ բաղադրատարրի յուրաքանչյուր կոնցենտրացիայի համար ստացվում են անորոշության արժեքները, որոնց հիման վրա հաշվարկվում է գումարային անորոշությունը (Ucomb) հետևյալ բանաձևով. Ucomb=k×√(U +U +U +…+ U ), որտեղ k-ն 12 22 32 n2 կոչվում է ծածկույթի ընդգրկման գործակից և հիմնականում այն ընդունվում է հավասար 2-ի (k=2): Նման ձևով հաշվարկվել են գումարային անորոշության արժեքները (-)-դելտա-9տետրահիդրոկաննաբինոլի, մեթամֆետամինի, դիազեպամի, բուպրենորֆինի և լորազեպամի գործարանային արտադրության ստանդարտ նմուշների (առաջնային ստանդարտ) համար, որոնք համապատասխանաբար կազմում են ±0,355մգ/մլ; ±0,844մգ/մլ; ±0,551մգ/մլ; ±0,693մգ/մլ և ±0,856մգ/մլ: Վերոնշյալ բաղադրատարրերի պարունակությամբ դեղահատերի և/կամ հեղուկների (ամբողջական և/կամ ոչ ամբողջական) փորձաքննության ներկայացման դեպքում, երբ անհրաժեշտ է կատարել քանակական հաշվարկ, հետազոտելի դեղահատերից կշռվում են համապատասխան քաշով փորձանմուշներ, իսկ հեղուկների դեպքում վերջիններից վերցվում է 1 մլ, որը չորացվում է մինչև չոր մնացորդ, այնուհետև կշռվում է հաստատուն չոր մնացորդի քաշը և այդ փորձանմուշներից քիմիապես մաքուր օրգանական լուծիչների միջոցով (մեթանոլ, էթանոլ, քլորոֆորմ, հեքսան և այլն) պատրաստվում են 1-ական մլ ծավալով լուծամզվածքներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ենթարկվում է գազ-քրոմատագրման՝ առնվազն 3 անգամ: Ստացված բաղադրատարրերի պիկերի մակերեսների միջինացված արժեքը բաժանվում է արդեն նախապես ստացված k գործակցի արժեքին: Այսպիսով, 267 ստացված թիվն իրենից ներկայացնում է որոշակի հայտնի զանգվածով վերցված հետազոտելի փորձանմուշում ուսումնասիրվող բաղադրատարրի կոնցետրացիան, որից հետո կատարվում է վերահաշվարկ հետազոտված համապատասխան զանգվածի, այնուհետև ներկայացված ամբողջ զանգվածի վրա՝ վերջինիս մեջ ստանալով հետազոտվող բաղադրատարրի քանակական պարունակությունը գրամներով: Մեթոդի վալիդացումը. Մշակված մեթոդը վալիդացվել է հետևյալ կետերով՝ յուրահատկություն (Specificity), գծայնություն (Linearity), ճշգրտություն (Accuracy), կրկնելիություն (Repeatability) և վերարտադրելիություն (Intermediate precision): Յուրահատկություն /սպեցիֆիկություն/ տետրահիդրոկաննաբինոլը, - ցույց մեթամֆետամինը, է տալիս, դիազեպամը, որ (-)-դելտա-9- բուպրենորֆինը և լորազեպամը ունեն որոշակի պահման ժամանակներ (Retention times) և այդ պահման ժամանակները միմյանց, լուծիչի բաղադրամասերի և հարակից նյութերի պահման ժամանակների հետ չեն համընկնում (տես աղ.1 և աղ.2): Գծայնությունը - ցույց է տալիս, որ աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների ներարկումներից ստացված համապատասխան գծապատկերների մակերեսները գծային կախվածության մեջ են այդ լուծույթների խտաստիճաններից: Ուսումնասիրությունները կատարված են 5-ական խտաստիճանների աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների համար: Գծայնության կորելացիայի ընդունման չափանիշն է r2≥0,99: (-)-դելտա-9տետրահիդրոկաննաբինոլի համար, 0,3125մգ/մլ-5մգ/մլ տիրույթում ուսումնասիրելով 5 խտաստիճանային կետ, որտեղ կորելացիոն գործակիցը կազմեց r2=0,9996 (գր.1): Մեթամֆետամինի, դիազեպամի, բուպրենորֆինի և լորազեպամի համար, 0,625մգ/մլ10մգ/մլ տիրույթում ուսումնասիրելով 5 խտաստիճանային կետ, որտեղ կորելացիոն գործակիցները կազմեցին համապատասխանաբար՝ r2=0,9964 (գր.2), r2=0,9956 (գր.3), r2=0,9998 (գր.4) և r2=0,9950 (գր.5): Ճշգրտություն – ցույց է տալիս, որ մշակված մեթոդով խտաստիճանները ճիշտ են որոշվում: Ուսումնասիրությունը կատարվել է 3 տարբեր խտաստիճանների աշխատանքային ստանդարտ լուծույթների 3-ական ներարկումներով: Որպես արդյունք վերցվել է 3 ներարկումների միջին թվաբանականը: Կրկնելիությունը - ցույց է տալիս, որ քրոմատոգրաֆիկ համակարգը կայուն է աշխատում և նույն գործընթացի ընթացքում, միևնույն նմուշի հաջորդաբար ներարկումների դեպքում ստացվում են կրկնվող արդյունքներ (տես աղ.1 և աղ.2): Վերարտադրելիություն - ցույց է տալիս, որ հետազոտությունը կատարելով այլ օր կամ այլ աշխատողի կողմից ստացվել են վերարտադրելի արդյունքներ: Քանակական որոշման ճշգրտությունը վալիդացվել է հետևյալ եղանակով. հաջորդաբար ներարկվել են (-)-դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլի, մեթամֆետամինի, դիազեպամի, բուպրենորֆինի և լորազեպամի աշխատանքային ստանդարտ լուծույթներ 3 տարբեր խտաստիճաններով: Վերը նշված լուծույթները պատրաստվել են համապատասխան խիտ ստանդարտ լուծույթներից կատարելով համապատասխան նոսրացումներ, ինչպես որ մանրամասն նկարագրված է աշխատանքային լուծույթների պատրաստման մասում, որից հետո հաջորդաբար ներարկվել են: Յուրաքանչյուր խտաստիճանը 3 անգամ ներարկելուց հետո ստացվել են սպեցիֆիկ, գծային, ճշգրիտ, կրկնվող և վերարտադրելի արդյունքներ: 268 Փորձաքննությանը ներկայացված հետազոտելի օբյեկտների մեջ համապատասխան բաղադրատարրերի քանակական հաշվարկները կատարվում են ներկայացված մեթոդի համապատասխան և հաշվի է առնվում տվյալ բաղադրատարրի անորոշության արժեքները՝ համաձայն ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 ստանդարտների պահանջների: Ամփոփում ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ի Ֆիզիկատեխնիկական հետազոտությունների և քիմիական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետների կողմից իրականացվել դեղապատիճների, է փոշենման փորձաքննության զանգվածների, ներկայացված սրվակավորված դեղահատերի, հեղուկների և այլ օբյեկտների բաղադրության մեջ պարունակվող դելտա-9-տետրահիդրոկաննաբինոլ, մեթամֆետամին, դիազեպամ, բուպրենորֆին և լորազեպամ բաղադրատարրերի՝ «HP6890» մոդելի գազ-քրոմատագրման սարքով համապատասխան քրոմատագրման մեթոդի կիրառմամբ, կալիբրման կորերի ստացումը, քանակական հաշվարկը և անորոշության գնահատումը, ինչպես նաև այդ մեթոդի վալիդացումը՝ համաձայն ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 ստանդարտների պահանջների: Մեր կողմից կատարված աշխատանքները թույլ կտան հնարավորինս արագ, ճշգրտորեն և մեթամֆետամին, արդյունավետ իրականացնել բուպրենորֆին, դիազեպամ դելտա-9-տետրահիդրոկանաբինոլ, և լորազեպամ բաղադրատարրեր պարունակող դեղաձևերի համապատասխան փորձաքննությունները և քանակական հաշվարկները՝ համաձայն ԻՍՕ/ԻԷԿ 17025:2005 ստանդարտների պահանջների: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Полюдек-Фабини Р., Бейрих Г. “Органический анализ” Л. “Химия” 1981г.; Еремин С.К., Изотов Б.Н., Веселовская Н.В.“Анализ наркотических средств”; Сорокин В.И., Гаевский А.В., Дегтерев Е.В., Волков С.К. “Использование экспресстестов при исследовании наркотических средств и сильнодействующих веществ” М. 1997г.; Пономарёв А. “Аналитическая химия” М. Высшая школа 1982г. Т. 1; Машковский М.Д.“Лекарственные средства” М. Медицина 1986г.; Сорокин В.И., Савенко В.Г.и др. “Определение вида наркотических средств, получаемых из конопли и мака” М 1995г.; Руководство для национальных лабораторий ООН Нью- Йорк, 2006г.; «Investigating a not-so-natural high» - AMERICAN CHEMICAL SOCIETY/ ANALYTICAL CHEMISTRY, MAY 1, 2009, р. 3205-3207; Сорокин В.И., Любецкий Г.В., Макаров М.А., Дроздов М.А., Чибисова М.В., Мелкозеров В.П., Чефранов И.Э., Симонов Е.А. Криминалистическое исследование героина: Методические рекомендации. М.: ЭКЦ МВД России, 2005; 10. “GUIDELINES ON SAMPLING OF ILLICIT DRUGS FOR QUANTITATIVE ANALYSIS”, ENFSI DRUGS WORKING GROUP, with financial support from the Prevention of and Fight against Crime Programme of the European Union European Commission –Directorate-General Home Affairs, agreement number HOME/2010/ISEC/MO/4000001759, February 15th, 2015. 11. ANSI-ASQ National Accreditation Board ISO/IEC 17025 Accreditation and Supplemental Requirements for Forensic Testing including FBI QAS Document 11 Revision: March 28, 2013 269 12. ASTM-2655-08 Reporting Uncertainty of Test Results and Use of the Term Measurement Uncertainty in ASTM Test Methods 13. Bell, Stefanie. (2001). A Beginner’s Guide to Basic Uncertainty of Measurement. National Physical Laboratory (2) 14. Birch, Keith. (2003). Estimating Uncertainty in Testing. British Measurement and Testing Association 15. “Agilent 6890N Gas Chromatograph, User Information”, Released: MAY 2001, Part No. G1530-90210 16. “Agilent Technologies 6890, Gas Chromatograph, Control”, 03-914947-32:Rev. 10. ВАЛИДАЦИЯ, СОГЛАСНО ТРЕБОВАНИЯМ МЕЖДУНАРОДНОГО СТАНДАРТА ISO/IEC 17025:2005, МЕТОДА ГАЗОВОЙ ХРОМАТОГРАФИИ, ПРИМЕНЯЕМОЙ В МАТЕРИАЛОВЕДЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЕ ОБЪЕКТОВ СОДЕРЖАЩИХ ДЕЛЬТА-9 ТЕТРАГИДРОКАННАБИНОЛ, МЕТАМФЕТАМИН, ДИАЗЕПАМ, БУПРЕНОРФИН И ЛОРАЗЕПАМ A. Г. ТОВМАСЯН, K. С. KАРАДЖЯН Национальное Бюро Экспертиз НАН РА В данной статье рассмотрен метод газовой хроматографии применяемый при определении дельта-9-тетрагидроканнабинола, метамфетамина, диазепама, бупренорфина и лоразепама – компонентов, содержащихся в составе представленных на экспертизу таблеток, капсул, порошкообразных масс, ампулированных жидкостей и других объектов. В работе также приведены количественные расчети и построены калибровочные кривые для упомянутых выше химическых веществ. Изложен также алгоритм валидации данной методики в соответствии с требованиями международного стандарта ISO/IEC 17025:2005. Ключевые слова: калибровочные кривые, валидация метода, газовая хроматография, неопределенность, линейность. DELTA-9-TETRAHYDROCANNABINOL, METHAMPHETAMINE, DIAZEPAM, LORAZEPAM AND BUPRENORPHINE COMPONENTS CONTAINING OBJECTS EXPERTISE GC METHOD VALIDATION IN ACCORDANCE WITH ISO/IEC 17025:2005 STANDARD REQUIREMENTS IN FORENSIC MATERIOLOGICAL EXPERTISES A.G. TOVMASYAN, K.S. GHARAJYAN National Bureau of Expertises SNPO, NAS, RA, Yerevan Current article is dedicated to acquisition of calibration curves, implementation of quantitative calculation and uncertainty calculation of compositions, especially delta-9-tetrahydrocannabinol, methamphetamine, diazepam, lorazepam and buprenorphine components in tablets, capsules, powderlike masses, liquids in vials and other objects for «HP-6890» model gas chromatography device applying gas-chromatographic method in accordance with ISO / IEC 17025: 2005 standards. Key words: calibration curves, method validation, gas chromatography, uncertainty, linearity. 270 ԴԱՏԱՀՈՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Գ. Ա. ՀԱՄԲԱՐՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք.Երևան Հողագիտական և կենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր` հողային քսվածք, տեղանք, հողանմուշ, նույնականացում, փաթեթավորում: Հայտնի է, որ մարդու, կենդանու, առարկայի հողի մակերևույթի վրայով տեղաշարժման, կամ խոնավ հողի հետ կոնտակտի ժամանակ, փոխազդեցության կամ ընկնելու պրոցեսում հողի ոչ մեծ քանակություն կամ նրա առանձին մասնիկներ ընկնում են համապատասխան առարկաների մակերևույթին և պահպանվում են նրանց վրա որոշ ժամանակ անփոփոխ տեսքով։ Այդ հետքերը ազդանշան են այն մասին, որ մարդը, առարկան կամ կենդանին ինչ-որ ձևով եղել են հանցագործության հետ կապված դեպքի վայրում և դրանց հետազոտության համար նշանակում են դատահողագիտական փորձաքննություն։ Այսպիսով, դատահողագիտական փորձաքննության առարկա են հանդիսանում փաստացի տվյալները, որոնք վկայում են, որ մարդը, կենդանին կամ առարկան գտնվել են տեղանքի կոնկրետ տեղամասում կամ բնակատեղում։ Դրանց վերաբերվում են. - մարդու, կենդանու և առարկաների վրա հողային, հողա-բուսական և հողատեխնոգեն ծագում ունեցող մասնիկների առկայությունը և մեկուսացումը, - օբյեկտի վրա հողային աղտոտվածության առաջացման մեխանիզմը և ժամանակը, - օբյեկտի վրա, հողային, աղտոտվածությունների հողա-բուսական պատկանելիությունը և հողատեխնոգեն տեղանքի լոկալ ծագումներով տեղամասին կամ (բնակատեղի) հետ բնակատեղին, - առարկաների իրար մեջ կամ տեղանքի տեղամասի կոնտակտային փոխազդեցությունը։ Թվարկված փաստերը բացահայտվում են քրեագիտության և բնատեխնիկական գիտությունների հատուկ գիտելիքների հիման վրա բարդ կոմպլեքս փորձաքննությունների պրոցեսում։ Հարկ է նշել, որ այդ փորձաքննությունը, որպես օրենք կատարվում է փորձագետների հանձնաժողովի կողմից [1]։ Ներկայումս դատահողագիտական փորձաքննության հիմնական խնդիրը տեղանքի լոկալ տեղամասի նույնականացման (իդենտիֆիկացման) և տեղադրական խնդիրն է։ Դատահողագիտական փորձաքննության հիմնական խնդիրը, տեղանքի լոկալ տեղամասի նույնականացման (իդենտիֆիկացման) հարցով ժամանակակից փուլում լուծվում է 10-15% դեպքերում։ Այն պայմանավորված է մի շարք օբյեկտիվ պատճառներով. 1) աղտոտված առարկայի վրա նյութի քիչ քանակությամբ, 2) մեծ ժամանակային խզումը հանցագործության կատարման և կասկածելի անձի /անձանց/ հագուստի և կոշիկների առգրավման միջև, որը տանում է առաջացած սկզբնական աղտոտվածության կորուստի, 3) պատահարի տեղի, տեղամասի հատկանիշների չտարբերվելը շրջակա տարածության 271 հատկանիշներից կամ կոշիկներին ու հագուստին կպչելու հատկության բացակայությունը (օրինակ չոր ավազային հողը)։ Հողային քսվածքի օպտիմալ քանակությունը, որն անհրաժեշտ է փորձաքննության հիմնական խնդրի լուծման համար, կազմում է 900 մգ-ից 1 գրամ։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում այս խնդիրը կարելի է լուծել նաև ավելի քիչ քանակներով, միայն մի պայմանով, որ պատահարի վայրը բավականին յուրահատուկ լինի և նրա յուրահատկությունը արտահայտվի առարկայի վրա նույնիսկ աղտոտվածության հետքերի քիչ քանակություններում [1]։ Գոյություն ունեն մեթոդներ, որոնք գործնականում միշտ օգտագործվում են հողերի քրեագիտական հետազոտությունների ժամանակ։ Առաջին հերթին դա նրանց մանրադիտակային հետազոտությունն է։ Այն թույլատրում է տարբերակել հողերը ըստ գույնի, ստրուկտուրայի, մեխանիկական կազմի, առանձնացնել պինդ տարակազմաբանություն ունեցող միացությունները։ Մեծ խումբ են կազմում երկրաբանահանքաբանական անալիզի մեթոդները։ Այս մեթոդի ունիվերսալությունը հիմնավորված է նրանով, որ հողի մասսայի մեջ հանքային մասը գերակայում է համարյա բոլոր հողերում՝ կազմելով 90-95%-ը։ ավազային Երկրաբանա-հանքաբանական ֆրակցիայի ուսումնասիրվում են համեմատական միներալների անալիզը հետազոտության ֆիզիկական, հիմնված վրա, է որի քիմիական, հողերի ժամանակ օպտիկական հատկանիշները` ներկա ժամանակում օգտագործելով МБС, ЛОМО, MOTIC, МИН-8 տեսակի մանրադիտակները։ Հանքաբանական անալիզը թույլ է տալիս պարզաբանել հողի ծագումը, վերականգնել հողմահարման պրոցեսի բնութագիրը, ինտենսիվությունը և դրա հիման վրա կատարել նմուշների տարբերակումն ու տեղանքի տեղամասի լոկալացումը[1]։ Հողերի դատափորձագիտական հետազոտության ժամանակ մեծ նշանակություն ունի օրգանական միացությունների անալիզի մեթոդը, որպես նրանց կարևոր բաղադրատարր։ Դրանց կարելի է վերագրել օրգանական էլեմենտային անալիզը (ածխածնի, ջրածնի, ազոտի պարունակության որոշում), նյութի միկրոզանգվածների դեպքում օգտագործելի են հողերի օրգանական նյութերի սպեկտրոֆոտոմետրիան, էլեկտրոֆորեզը և այլն։ Թվարկված մեթոդները թույլ են տալիս պարզել հողում օրգանական նյութի քանակը, նրա որակական կազմը, ինչպես նաև կատարել ցուցանիշների մաթեմատիկական վերլուծություն։ Փորձագետի առաջ դրված խնդիրը չի կարող լուծված լինել առանց հողի կենսաբանական կոմպոնենտների հետազոտության։ Կենսաբանական մեթոդների մեծ քանակությունից, հողերի քրեագիտական հետազոտության ժամանակ կիրառվում են հողերի ֆերմենտային ակտիվության որոշումը, սպորա-փոշային, գրատոմային, միկրոկենսաբանական, բուսական մնացորդների համեմատական անալիզը։ Դատահողագիտական փորձաքննությունների կենսաբանական ընտրողականությունը, օրինակ՝ սպորա-փոշային անալիզը կիրառվում է վերցված նմուշների միջոցով տարածքի բուսական ծածկույթի վերականգնման համար, ֆերմենտային անալիզը օգտագործվում է բնական լանդշաֆտների հողերի համար։ Հողերի կենսաբանական մասի հետազոտության համար գոյություն ունեցող մեթոդները թույլ են տալիս ստանալ բազմակողմանի 272 ինֆորմացիա, բավականին մեծ տարածքներ բնութագրող նշաններից մինչև փոքր հողային տարածքներին բնորոշ նշաններ։ Այսպիսով, գոյություն ունեցող մեթոդները ապահովում են ինֆորմացիայով դատահողագիտական փորձաքննությունների խնդիրներից մեծամասնության լուծման համար։ Ներկայումս տարվում են հետազոտություններ մեքենաների վրա առաջացող հողատեխնոգեն ծագում ունեցող օբյեկտների ուսումնասիրության ուղղությամբ։ Բավականին ակտուալ է համարվում անալիզի էքսպրեսիվության պրոբլեմը, որը օգտագործվում է փորձաքննության կատարման ժամանակ։ Քննչական գործողությունների կատարման ճանապարհով քննիչը պետք է վերականգնի կրող օբյեկտի աղտոտվածության առաջացման պայմանները։ Նա էլ ընտրում է համեմատական օբյեկտը, այսինքն՝ լոկալացնում է տեղանքի տեղամասը։ Լոկալացումը կայանում է քննիչի կողմից պատահարի վայրի տարածքային բաժանումով։ Լոկալացումը կարող է կատարվել տեղամասի գտնվելու վայրի նկարագրությամբ (օրինակ՝ «…ճահճացած տեղամաս, հյուսիսից սահմանափակված ճանապարհային լիցքով, իսկ մյուս բոլոր կողմերից սոճու անտառով…») և նրա չափսերի նշումով (օրինակ՝ «…այգի, որի երկարությունն է 25մ, լայնությունը՝ 18մ, տեղակայված է Ա-ի և Վ-ի այգիների միջև…»)։ Հարկավոր է հաշվի առնել, որ տեղամասը կարելի է սահմանափակել՝ բացահայտելով նրա իրական բնական սահմանները (օրինակ՝ բնական ռելիեֆի տարբեր էլեմենտներով ջրաբաժանարարներով, թեքություններով, հեղեղատներով և այլն)։ Մի շարք տարածքներ կարելի է առանձնացնել մարդու գործունեությամբ պայամանավորված սահմաններով` ճանապարհային լիցքեր, փոսեր, փորվածքներ, այգիներ, խրամատներ։ Հաճախակի օբյեկտի սահմանները որոշվում են շինություններով, կառույցներով և այլն։ Նմանատիպ սահմաններով օբյեկտների օրինակ են հանդիսանում ձեղնահարկերի հողե լիցքերը, նկուղները, արտադրամասերի տարածքները։ Դատահողագիտական փորձաքննություն կատարելու համար նյութերի պատրաստման ընթացքում քննիչի համար պարտադիր է լուծել հիմնական խնդիրները [4]. 1. Բացահայտել, առգրավել, զննել և փաթեթավորել կրող առարկաները, որոնք ունեն հողանման հետքեր, կամ հնարավոր է, որ ունենան այդպիսի հետքեր, 2. Զննել դեպքի վայրի տեղամասը, որը ենթակա է նույնականացման և լոկալիզացնել այն՝ բացահայտելով չափսերն ու սահմանները, 3. Առգրավել և փաթեթավորել հողային նյութի նմուշները կրող օբյեկտի հետքերի հետ համեմատելու համար, 4. Հավաքել նույնականացվող տեղանքի տեղամասին վերաբերվող տվյալներ հողի սպեցիֆիկ հատկանիշների վերաբերյալ (հողի մշակումը թունաքիմիկատներով, պարարտացումը, շինարարական թափոնների առկայությունը, կեղտի, մոտակայքում հողի աղտոտող ձեռնարկության առկայությունը և այլն), 5. Ստանալ ինֆորմացիա եղանակային պայմանների մասին պատահարի պահից մինչև տեղազննման պահը ընկած ժամանակահատվածում (տեղումները, օդի ջերմաստիճանը, հողի խոնավությունը), 6. Հավաքել տվյալներ կրող առարկայի հնարավոր փոփոխությունների մասին (հագուստի կամ կոշիկների կրելու հետևանքով, նրանց մաքրման և այլն) կամ տեղանքի 273 նույնականացվող տեղամասի (խրամատի փորում, վար և այլն) պատահարի պահից մինչև նրանց ուսումնասիրելը քննիչի կողմից։ Իրեղեն ապացույցների զննման ժամանակ քննիչին հարկավոր է ուշադրություն դարձնել հետևյալ պայմաններին. - եթե իրերի վրա առկա են աղտոտվածության ինտենսիվ հետքեր, իսկ հողի մակերևույթը պատահարի վայրում չոր է (այդ դեպքում անհրաժեշտ է ճշտել, եղել է արդյո՞ք անձրև պատահարի պահին) կամ ծածկված է բուսականությամբ, ապա տվյալ պայմանը կարելի է դիտարկել որպես առարկայի աղտոտվածության այլ ծագումնաբանության։ - եթե պատահարի տեղում հողի վիճակը այնպիսին է, որ հնարավոր է առարկայի վրա հողային քսվածքների հայտնվելը նրա հետ կոնտակտի պահին (հողի մակերեսը բաց է և թաց), բայց նկատելի է հողերի գույների կտրուկ տարբերություն աղտոտված առարկայի վրա և պատահարի տեղի միջև (օրինակ մոխրագույն և կարմրավուն), դա վկայում է, որ գոյություն ունեն տեղանքի ուրիշ տեղամասեր, որոնք կապված են հետաքննվող իրադարձությունների հետ։ Մարդկանց աղտոտված հագուստի և կոշիկների կամ տրանսպորտային միջոցների հետազոտությունը սովորաբար իրականացվում է դեպքից որոշ ժամանակ հետո։ Աղտոտված առարկաները նպատակահարմար է առգրավել կասկածյալ անձի կամ տրանսպորտային միջոցի կալանավորումից անմիջապես հետո։ Իրեղեն ապացույցների զննումը կատարվում է թղթի մաքուր թերթի վրա։ Խոշոր կամ թափվող կոշտերը առանձին են փաթեթավորվում՝ նշելով դրանց լոկալացման մակերեսները առարկայի վրայից։ Խոնավ առարկաները փաթեթավորումից առաջ չորացվում են և բերվում սենյակային ջերմաստիճանի թղթի թերթով ծածկված վիճակում։ Իրեղեն ապացույցները փաթեթներում, այնպես փաթեթավորում որ չվնասվեն են առանձին թղթե, աղտոտվածությունները։ պոլիէթիլենային Եթե իրերի տեղափոխության ժամանակ առարկան կարող է փշրվել, ապա այն զգուշորեն վերցվում է։ Յուրաքանչյուր փաթեթի վրա պետք է լինի գրություն նրա պարունակության և առգրավման վայրի մասին ու հաստատող ռեկվիզիտներ (քննիչի և ընթերականների ստորագրություններ, կնիքներ)։ Ինչ որ պատճառներով փորձագետին աղտոտված առարկաների ներկայացման անհնարինության դեպքում (օրինակ՝ նրանց մեծության պատճառով) քսվածքները զգուշությամբ վերցվում են հաշվի առնելով դրանց լոկալացումը, որը նշվում է զննության արձանագրության մեջ։ Քսվածքները տակացուներից, կրունկներից, տակացուների միջնամասերից և կոշիկի վրայից վերցվում են և փաթեթավորում առանձին՝ նշելով դրանց լոկալացումը։ Կապված այն բանի հետ, որ կրունկների փոսիկներում առաջացած սկզբնական քսվածքները լավ են պահպանվում, քան կոշիկի ուրիշ տեղամասերում, նրանց վրա հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դարձնել։ Բահի վրայից քսվածքները վերցնելու ժամանակ լավ կլինի բաժանել գույներով տարբերվող քսվածքները, ինչպես նաև առգրավել առանձին-առանձին քսվածքները բահի երկու կողմերից և պոչի ներքևի մասի խորությունից։ Հողային տեղամասի լոկալացման պրոցեսը ավարտվում է նմուշներ վերցնելով։ Հողային օբյեկտների կազմի և ստրուկտուրայի պարբերության հետ կապված հողային նմուշների վերցման միատեսակ սխեմա և եղանակ առաջարկելը դժվար է։ Նմուշների 274 վերցման կարգի ու եղանակի համար որոշիչ փաստ է հանդիսանում հողի և բուսականության միատեսակությունը հետազոտվող տեղամասում։ Ինչքան տարատեսակ է տեղամասը, այնքան շատ քանակությամբ նմուշներ պետք է վերցնել [4]։ Դատահողագիտական փորձաքննության համար նմուշների վերցնելը հարկավոր է կատարել անմիջապես հանցագործության դեպքից հետո, որքան հնարավոր է արագ՝ չսպասելով կասկածյալի իրերի վրա հողի քսվածքի հայտնաբերմանը։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ հողի կազմը և հատկությունները արտաքին գործոնների ազդեցության տակ, որպես կենսաբանական ծագում ունեցող օբյեկտներ, ժամանակի ընթացքում բավականին արագ փոխվում են։ Հողի նմուշները բաժանվում են երկու տեսակի. 1. համեմատական նմուշներ, որոնք վերցվում են նույնականացվող տեղամասից կամ մի քանի ստուգվող տեղամասերից, 2. ստուգողական նմուշներ՝ վերցված պատահարի տեղի շրջապատի տեղամասից նույնականացվող տեղանքի առանձնացման, լոկալացման համար հողերի անալիզի տվյալների հիման վրա։ Հողային նմուշները (համեմատական և ստուգողական) վերցվում են 50-200գ քաշով և ցանկալի է փաթեթավորել խիտ թղթե փաթեթներում։ Այդպիսի փաթեթավորումը ապահովում է հողի չորացումը անմիջապես փաթեթում: Փաթեթավորումը պետք է լինի ձևակերպված դատավարական օրենքին համապատասխան, այսինքն՝ կնիքված և քննիչի ու ընթերականների ստորագրություններով։ Հողային նմուշները փորձաքննության ուղարկելուց առաջ պետք է չորացնել և հասցնել օդաչոր վիճակի սենյակային ջերմաստիճանի պայմաններում։ Եթե վերցված նմուշները չոր են, ապա դրանք կարելի է փաթեթավորել պոլիէթիլենային փաթեթների մեջ, փաթեթները պետք է լինեն ամուր և նրանց ամբողջականությունը չպետք է խախտվի տեղափոխման ժամանակ։ Ցանկալի է, որ բոլոր նմուշները փաթեթավորվեն միատեսակ և մաքուր թղթով, որպեսզի բացառվի հողի մեջ կողմնակի միացությունների հայտնվելը։ Յուրաքանչյուր վերցված նմուշը հարկավոր է համարակալել և պիտակի վրա նշել նմուշի վերցման տեղը և խտությունը, վերցման ամսաթիվը։ Նմուշների համարները գրվում են պատահարի վայրի սխեմայի վրա, դրանց վերցման կետերի միջև հեռավորության նշումներով [2]։ Հողի նմուշների վերցման խորությունը որոշվում է՝ հիմնվելով աղտոտության առաջացման ենթադրյալ մեխանիզմի վրա՝ մինչև առարկայի փաստացի հողախրվելու սահմանը։ Եթե հետազոտվում են կոշիկի վրայի քսվածքները, ապա համեմատական նմուշները հարկավոր է վերցնել 1-5 սմ խորությունից (կախված հողի փափկությունից և խոնավությունից)։ Հողի նմուշը վերցնում են գետնի մակերեսային մասը հանելու միջոցով, որը համապատասխանում է նրա հետ կոնտակտի մեջ մտած առարկայի մակերեսին։ Եթե կոնտակտի մակերեսը մեծ է, ապա վերցնում են մի քանի նմուշ տարբեր տեղերից կամ միջինացված նմուշ։ Վերջինս արվում է հետևյալ եղանակով՝ վերցվում է մի քանի նմուշ (2ից մինչև 6) տարբեր կետերից, լավ խառնելուց հետո այդ ամբողջ զանգվածից միջինացված ձևով վերցվում է մեկ նմուշ անհրաժեշտ քանակությամբ։ Նմուշի բնութագիրը (անհատական կամ միջինացված) քննիչի կողմից նշվում է արձանագրության մեջ։ Այսպիսով դատահողագիտական փորձաքննության համար անհրաժեշտ նյութեր են հանդիսանում. 275 1. Իրեղեն ապացույցներ՝ հողին նման աղտոտվածությունով առարկաներ, 2. Հողի համեմատական նմուշներ պատահարի վայրից, 3. Հողի ստուգողական նմուշներ, 4. Պատահարի տեղի զննման արձանագրության օրինակը կամ դրա գրությունը, որը վերաբերվում է պատահարի տեղի բնութագրմանը, նույնականացվող տեղամասի չափսերին, մակերեսի յուրահատկություններին, 5. Նմուշների վերցման արձանագրությունների օրինակները նմուշի վերցման եղանակի նշումներով, 6. Պատահարի վայրի գծագիրը հողային նմուշների վերցման կետերի և նրանց միջև հեռավորության նշումներով, 7. Տեղեկություն աղտոտված առարկաների օգտագործման մասին պատահարի պահից մինչև դրանց առգրավումը և փոփոխությունների մասին, որոնք տեղի են ունեցել կրող առարկայի հետ կամ տեղանքի նույնականացվող տեղի հետ։ Քննիչը պարտավոր է նկատի ունենալ, որ պատահարի տեղի զննումը դատահողագիտական իրականացնել փորձաքննություն նշանակելու մասնագետ-հողագետի դեպքում, նպատակահարմար համագործակցությամբ։ Վերջինս կարող է է ցուցաբերել անգնահատելի օգնություն, տեղամասի նույնականացման աշխատանքում, նմուշների ընտրման և փաթեթավորման, հողային քսվածքների ֆիքսման կամ վերցման աշխատանքներում, որոնք հայտնաբերվել են իրեղեն ապացույցների վրա։ Անհրաժեշտ է առանձնացնել տեղամասի նույնականացման եղանակները և հողային նմուշների վերցման տեղերը [2]։ Անտառում պատահարի վայրը տեղայնացնելը բավականին դժվար է, դրա համար զննության ժամանակ կարևոր է վերականգնել և արտացոլել արձանագրությունում հետևյալը. 1. անտառի տեսակը (փշատերև, լայնատերև, խառը), 2. անտառի խտությունը և տարիքը, ծառերի և թփուտների տեսակը, 3. բուսական ծածկույթի առկայությունը հողի մակերևույթին (կան արդյո՞ք տեղամասեր առանց բուսականության, անտառային փռոցաշերտով և այլն), 4. ռելիեֆի բնութագիրը (թեքություն, հարթավայր, լանջ, ձորակ և այլն), 5. հողի մակերևույթի առանձնահատկությունները (սեղմված, փխրուն, սորուն, չոր, խոնավ, թաց և այլն)։ Անտառում նմուշներ վերցնելը նպատակահարմար է իրականացնել շրջանաձև՝ պատահարի տեղի կենտրոնից տարբեր հեռավորությունների վրա։ Շրջանի տարածքից վերցվում է 4-5 նմուշ, շրջանների քանակը 2-ից մինչև 4, շրջանների միջև հեռավորությունը 10-ից մինչև 50մ։ Եթե տեղամասը մեծ է, ապա այդ հեռավորությունը մեծացնում են։ Հստակ տեղայնացված տեղամասի առկայության դեպքում նրա սահմաններից դուրս վերցնում են 4-5 հատ ստուգողական նմուշներ։ Եթե տեղամասը չի տեղայնացվել, ապա նմուշները վերցնում ստուգողականների։ են Եթե շրջանով` չբաժանելով հետագայում դրանք փորձագետի համեմատականների կողմից և հետազոտությամբ կառանձնացվի տեղամաս՝ ըստ նմուշների խմբի, ապա վերջինները կարելի է համարել որպես համեմատական, իսկ մնացածները` ստուգողական։ Անտառում հողային նմուշների վերցման մեթոդները ընտրվում են հետքերի բնութագրով, որոնք հայտնաբերվել են դեպքի վայրում։ Օրինակ, եթե խախտված են 276 անտառային փռոցաշերտն ու հողի մակերեսային շերտը, ապա նմուշները հարկավոր է վերցնել 1-2 սմ խորությունից՝ չհաշված փռոցաշերտի հաստությունը։ Նմուշը կարելի է վերցնել չխախտելով կառուցվածքը, պահանջվող խորությունից կտրելով հողի կտորը փռոցաշերտով կամ բուսականությամբ։ Եթե քանդված են մի քանի հողային շերտեր (օրինակ՝ դիակի թաղման ժամանակ), ապա հողի նմուշները վերցնում են յուրաքանչյուր շերտից, որոնք տարբերվում են ըստ գույնի (ակնադիտորեն)։ Եթե առկա է հողի մի քանի շերտերից խառնված մասսա, ապա նմուշները նույնպես վերցնում են տարբեր շերտերից, որոնք տարբերվում են ըստ գույնի։ Բուսական ծածկույթը կամ փռոցաշերտը, կարելի է վերցնել ինչպես հողից առանձին, այնպես էլ նրա հետ միասին։ Պատահարի տեղի տեղազննման ընթացքում մարգագետնի տեղի տեղայնացման իրականացումը հեշտ է, քան անտառի տեղամասինը, քանի որ բաց տեղանքում հեշտ է որոշել ռելիեֆի առանձնահատկությունները և բուսականության կազմը։ Այն տեղամասերում, որտեղ ծածկույթը միատեսակ է, պատահարի վայրից հողային նմուշների քանակը պետք է լինի ոչ քիչ, քան 3-5, որպեսզի հնարավոր լինի ամբողջությամբ բնութագրել տեղամասը և բացառել տարբեր տիպի պատահականությունները։ Եթե տեղամասը հողի նկատմամբ միատարր չէ, ապա նմուշները վերցվում են յուրաքանչյուր հայտնաբերված ոչ միատարր տեղերից։ Բուսականության բնութագրի համար պատահարի վայրում նպատակահարմար է օգտվել մասնագետի օգնությունից կամ վերցնել բույսեր, որպես նմուշներ, հետագա անալիզի համար։ Հողի ստուգողական նմուշներ վերցվում են մարգագետնի տարբեր կողմերից և նրա սահմաններից դուրս։ Ճանապարհի` որպես պատահարի վայրի, յուրահատկությունն այն է, որ նա իրենից ներկայացնում է մեկ ուղղությամբ ձգվող տեղամաս։ Ճանապարհի սահմանները լայնակի ուղղությամբ լավ են երևում, ինչը չի կարելի ասել երկայնակի ուղղության մասին։ Հետաքննվող գործի հանգամանքներից կախված՝ պատահարի վայրից ընտրվում և վերցվում են 3-5 նմուշ։ Ստուգողական նմուշները հարկավոր է վերցնել բաժանարար գծից և մայթից, ինչպես նաև ճանապարհի վրայից՝ պատահարի վայրից 200-500մ այս ու այն կողմ հեռավորության վրա։ Եթե ճանապարհի մակերևույթին մնացել են հողի մի քանի կոշտեր, որոնք ենթադրաբար մնացել են ենթադրյալ ավտոմեքենայից ճանապարհատրանսպորտային պատահարի ժամանակ, ապա որպես ստուգողական այդ կոշտերի համար կհանդիսանան ճանապարհի մայթից վերցված նմուշները։ Ստուգվող տրանսպորտային միջոցից հարկավոր է առգրավել մի քանի համեմատական նմուշներ տարբեր աղտոտված տեղերից, եթե չեն երևում հողային նյութի քսվածքի հետքեր։ Եթե հանդիպում են քսվածքի տեղեր, ապա նմուշները պետք է վերցնել անմիջապես քսվածքի ծայրից /լավ կլինի, որ չխախտվի նրա մակերեսային շերտը/։ Արձանագրության մեջ պարտադիր կարգով հարկավոր է ֆիքսել նմուշների առգրավման տեղերը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Козинер Э.П. Судебное почвоведение и судебно-почвоведческая экспертиза //Теоретические и методические вопросы судебной почвоведческой экспертизы, М., ВНИИСЭ, 1980, №47, с.3-12. 277 2. Снетков В.А. Экспертная криминалистическая диагностика //Сб.научных трудов ВНИИ МВД СССР, М., 1984, №72. 3. Лазарев А.В. Оценка идентификационной значимости минералогического состава в криминалистической экспертизе, М., 1989. 4. Питрюк А.П., Алексеев А.А. Обнаружение, изъятие, упаковка объектов почвенного происхождения и назначение почвоведческой экспертизы, М., ВНИИ МВД СССР, 1987. ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ СУДЕБНО-ПОЧВОВЕДЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ Г.А. АМБАРЯН “Национальное Бюро Экспертиз” ГНКО НАН РА, г.Ереван В статье рассматриваются вопросы, связанные с проведением судебно-почвоведческой экспертизы, выделены основные этапы работы с вещественными доказательствами-обьектами почвенного происхождения. Рассматривается порядок представления обьектов для проведения судебно-почвоведческой экспертизы, определены задачи судебно-почвоведческой экспертизы и научные предпосылки решения этих задач, а также приведены разработанные методики проведения почвоведческой экспертизы. Ключевые слова: почвенные наслоения, местность, почвенная проба, идентификация, упаковка. MAIN FEATURES OF FORENSIC SOIL EXPERTISES G.A. HAMBARYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In this article are reviewed the issues, connected with conducting forensic soil expertises, аre underlined the main stages of the work with material evidence-objects of soil origin. It is considered the presentation order of objects for conduction of forensic soil expertises, are defined tasks of forensic soil expertises and natural scientific backgrounds for resolution of these tasks, as well as are shown developed methods of conduction of soil expertises. Key words: soil layers, terrain, soil samples, identification, packaging. 278 ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԴԱՏԱԹՈՒՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ Ա.Ռ.ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ, Ն.Ա. ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ, Թ.Մ. ԽԱՉՈՒՄՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան Բժշկակենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի տոքսիկոլոգիական (թունաբանական) փորձաքննությունների բաժանմունք Բանալի բառեր՝ դատակլինիկական, մեթոդ, մետաբոլիզմ, իմունոֆերմենտային անալիզ, նույնականացում, քրոմատա-մասսպեկտրալ մեթոդ, ֆիզիկաքիմիական մեթոդ, սկրինինգ, թմրամիջոցներ: Տոքսիկոլոգիական քիմիան գիտություն է, որը մշակում է նոր և կատարելագործում արդեն գործող մեթոդները տարբեր օբյեկտներում թունավոր նյութերի որոշման խնդրում ու այդ մեթոդներին տալիս տեսական հիմնավորում: Իսկ քիմիկո-տոքսիկոլոգիական անալիզը իրենից ներկայացնում է գիտական հիմնավորված մեթոդների համախումբ, որը կիրառվում է գործնականում տոքսիկ նյութերի դուրս մղման, հայտնաբերման և քանակական որոշման համար: Դեղամիջոցների, թմրանյութերի և թունավոր նյութերի բազմազանությունը, որոնք կարող են դառնալ կենդանի օրգանիզմների թունավորման պատճառ, պահանջում է խորը հետազոտություն (անալիտիկ սկրինինգ): Տոքսիկոլոգիական քիմիայում անալիտիկ սկրինինգը մեթոդական հնարքների համակարգ է, որը թույլ է տալիս հետազոտման պրոցեսի նախնական հետազոտման փուլում բացառել («տարանջատել») կամ որոշել նյութերի խմբերը (անհատական միացությունները): Ներկայումս սկրինինգ հասկացությունը նշանակալիորեն ընդլայնվել է, և այն սահմանվում է այսպես. սկրինինգը դա գործողությունների շարք է, որի նպատակն է հաջորդական բացառման սկզբունքով բացահայտել թունավոր նյութերի խմբերում անհատական նյութը և հետագայում հայտնաբերված խմբում տարանջատել այն մինչև կոնկրետ միացության բացահայտումը [2]: Սկրինինգի նպատակը թմրամիջոցների և այլ հոգեմետ նյութերի առկայության փաստի հաստատումն է՝ անկախ վիճակի ծանրությունից, այսինքն՝ հայտնաբերված նյութերի քանակից, իսկ անալիզի գլխավոր խնդիրը թմրեցում առաջացնող նյութերի նույնականացումն է: Անձանց կենսամիջավայրում թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի անալիզը ունի որոշ առանձնահատկություններ: դատաքիմիական և Այն տարբերվում դատակլինիկական է անալիզներից, սուր ուստի թունավորումների պահանջում է մասնագիտական մոտեցում: Կարևոր է այն, որ անալիտիկ սկրինինգը արդյունավետ է գործում որոշակի պահանջների համապատասխանության պարագայում: Թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի սկրինինգի անալիտիկ մեթոդների ընտրությունը որոշվում է ըստ անալիզի նպատակի. հասնել բացասական արդյունքների մինիմումին և դրական արդյունքների մաքսիմումին: Այն կապված է անալիզի այնպիսի հիմնական պարամետրերի հետ, 279 ինչպիսին զգայունությունն է և յուրահատկությունը, քանի որ այս պարամետրերով է որոշվում համապատասխանաբար կեղծ-դրական և կեղծ-բացասական արդյունքների առկայությունը: Ցածր զգայունությամբ մեթոդի ընտրությունը կարող է հանգեցնել նրան, որ փնտրվող նյութը չհայտնաբերվի և արդյունքում ստացվի կեղծ-բացասական արդյունք, ուստի նախնական մեթոդների դեպքում զգայունությունը շատ կարևոր գործոն է, քանի որ բացասական արդյունքի ժամանակ հետագա հայտնաբերում չի իրականացվում (արդյունքը ունի բացասական դատաքիմիական նշանակություն): Ի դեպ, հաճախ կեղծ բացասական արդյունքի պատճառը ժամանակի գործոնն է, այսինքն՝ կենդանի օրգանիզմում թույնի հայտնվելու և օրգանիզմից անալիզի ենթարկվող օբյեկտից վերցնելու ու համապատասխան լաբորատորիա ուղարկելու ժամանակամիջոցը: Իսկ այս դեպքում, նույնիսկ բարձր զգայունությամբ մեթոդը կարող է տալ նույն սխալ արդյունքը: Յուրահատկություն ասելով՝ հասկանում են տրված միացության քիմիական կառուցվածքը իր նմաններից (անալոգներից ) տարբերելու մեթոդի ունակություն: Բացի դրանից, կարևոր են նաև այլ պարամետրեր՝ • հստակություն և վերարտադրելիություն, • անալիզի այլ մեթոդների հետ համատեղելիության հնարավորություն, • արագություն: Սկրինինգը կիրառվում է և՛ բազմաբաղադրիչ խառնուրդների անալիզի ժամանակ և՛ կենսաբանական օբյեկտի մեջ անհայտ թունավոր նյութի դուրս մղման հետազոտության՝ չուղղորդվող («կույր») անալիզի ժամանակ: Կենսաբանական միջավայրում թունավոր նյութերի հայտնաբերման համար կիրառվում են տարբեր քիմիական ռեակցիաներ, ֆիզիկական, ֆիզիկաքիմիական և կենսաբանական (դեղագիտական) և այլ մեթոդներ, որոնց մեջ ներառված են ինչպես նախնական անալիզի ռեակցիաներն ու մեթոդները, այնպես էլ հետազոտման համար կիրառվող հաստատող ռեակցիաներն ու մեթոդները [2]: Նախնական անալիզի կամ նախնական քիմիական ռեակցիաների կիրառման նպատակը անալիզի ժամանակ նյութերի խմբի կամ կոնկրետ մեկ նյութի հայտնաբերումն է կամ բացառումը: Բացասական արդյունքի դեպքում այդպիսի ռեակցիաներին կամ մեթոդներին տալիս են «դատաքիմիական նշանակություն»: Դրանից հետևում է, որ եթե նյութը կամ նյութերի խումբը տրված մեթոդի կամ ռեակցիայի կիրառման ժամանակ չի հայտնաբերվել, նշանակում է, որ այդ նյութի հետ կապված հետագա անալիզ չի կատարվելու, և հետևության մեջ նշվում է, որ տրված նյութը կամ նյութերի խումբը հետազոտվող օբյեկտում չի հայտնաբերվել: Նշենք նաև, որ նախնական մեթոդներն ու ռեակցիաները պետք է լինեն զգայուն, բայց ոչ յուրահատուկ: (ՆՇՔ), Դրանցից են սկրինինգի մեթոդները՝ նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիան գազ-հեղուկային քրոմատոգրաֆիան (ԳՀՔ), իմունոքիմիական մեթոդները՝ իմունոֆերմենտային անալիզը (ԻՖԱ), ռադիոիմունային անալիզը (ՌԻԱ), բևեռացված ֆլյուորոիմունոանալիզը (ԲՖԻԱ) և քիմիական` քրոմոգեն, միկրոբյուրեղային ռեակցիաները: Այս մեթոդները կամ ռեակցիաները պարտադիր պետք է հաստատվեն քիմիական կամ ֆիզիկաքիմիական մեթոդներով: 280 Նախնական ռեակցիաներն ու մեթոդները, որպես կանոն, բավարար չեն առանձին նյութերի որոշման համար: Դրա համար անհրաժեշտ է լրացուցիչ հետազոտություն, որն էլ տոքսիկոքիմիական անալիզում կոչվում է հաստատող անալիզ, և այն հաստատվում է մասնավոր ռեակցիաներով կամ մասնավոր ներխմբային սկրինինգով: Այդ մեթոդներից է բարձր էֆեկտիվության հեղուկային քրոմատոգրաֆիան (ԲԷՀՔ), նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիան (ՆՇՔ), գազ-հեղուկային քրոմատոգրաֆիան (ԳՀՔ), ՒՖ- և ԻԿսպեկտրոսկոպիաները, մասս-սպեկտրոմետրիան (ՄՍ), քրոմատոմասս- սպեկտրոմետրիան (ԳՔ/ՄՍ), լյումինեսցենտ անալիզը, այդ թվում նաև՝ տարբեր տեսակի անալիտիկ ռեակցիաները կոմպլեքսագոյացման), (թթվահիմնային, միկրոբյուրեղոսկոպիկ մեթոդը, օքսիդավերականգնման, դեղագիտական փորձերը, նստեցման պրոցեսները, էքստրակցիան և այլն: Հաստատող մեթոդները սովորաբար իրենց զգայունությամբ նախնական անալիզի մեթոդներից առավել են կամ հավասար, որը թույլ է տալիս փոքրացնելու կեղծբացասական արդյունքների հնարավորությունը: Իսկ հաստատող մեթոդների յուրահատկությունը սովորաբար գերազանցում է նախնական մեթոդներին, ուստի այն փոքրացնում է կեղծ-դրական արդյունքների քանակը [1]: Քիմիական ռեակցիաների օգնությամբ ընթացող քիմիկոտոքսիկոլոգիական անալիզի ընթացքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ հանգամանքները. • ցանկացած օտարածին մարմին կենդանի օրգանիզմում մասամբ կամ ամբողջովին ենթարկվում է մետաբոլիզմի (փոխակերպումների), հետևաբար միայն բնորոշ ռեակցիաների օգնությամբ այն հնարավոր չէ հայտնաբերել; • թունավոր նյութերը օրգանիզմից դուրս մղել ամբողջությամբ հնարավոր չէ, մասամբ կորուստ է լինում, ուստի իրականացվող ռեակցիաները պետք է առանձնանան մեծ զգայունությամբ; • անալիտիկ էֆեկտի (գույն, նստվածքագոյացում և այլն) բացակայության դեպքում ամբողջ խումբը կամ կոնկրետ նյութը պետք է բացառվի անալիզի ժամանակ: Միկրոբյուրեղոսկոպիկ մեթոդի հիմքում ընկած է առարկայական ապակու վրա անալիզվող նյութի մեկ կաթիլի վրա շատ փոքր քանակությամբ ռեակտիվի ազդեցությամբ առաջացող բնորոշ բյուրեղային նստվածքների ուսումնասիրությունը, որը հետազոտում են միկրոսկոպով՝ որոշելով բյուրեղների ձևը, գույնը և չափսերը: Քիմիկոտոքսիկոլոգիական անալիզի քրոմատոգրաֆիական մեթոդներ Ներկայումս քրոմատոգրաֆիան գիտության լայնածավալ բնագավառ է, որը ներառում է բազմաթիվ քրոմատոգրաֆիական մեթոդներ: Դրա գործնական կիրառման հիմնական ուղղությունները բաժանման ենթակա խառնուրդների որակական կազմի և քանակական պարունակության մասին տեղեկություն ստանալն է, կոմպոնենտների ֆիզիկաքիմիական հատկությունների հետազոտումը, խառնուրդների մաքրումը և այլն: Քրոմատոգրաֆիական մեթոդների առանձնահատկությունն այն է, որ սկզբում խառնուրդը բաժանվում է առանձին բաղադրիչների, իսկ հետո յուրաքանչյուր կոմպոնենտի ազդակը գրանցվում է: Քրոմատոգրաֆիան ուսումնասիրում է մեկ (կամ մի քանի) ֆազի հոսքում նյութերի (կամ նյութերի խմբերի) շարժման գոտիները մյուս ֆազի (կամ ֆազերի) նկատմամբ: Այստեղից հետևում է, որ քրոմատոգրաֆիան, որպես 281 ֆիզիկաքիմիական գործընթաց, հիմնված է կոնցենտրացված կոմպոնենտների գոտիների շարժման և էրոզիայի (բաժանման, քայքայման) տարբեր արագությունների վրա, որոնք շարժուն ֆազի հոսքում շարժվում են անշարժ ֆազի շերտի երկարությամբ: Այստեղ պետք է նկատի ունենալ, որ հետազոտվող նյութերը գտնվում են երկու ֆազերում: Նշենք, որ կոմպոնենտների բաժանման անհրաժեշտ պայմանը հավասարակշռության պահին շարժուն և անշարժ ֆազերի միջև միացությունների բաշխման տարբերությունն է: Քրոմատոգրաֆիական մեթոդների դասակարգումը. 1. ըստ հիմնական մեթոդների՝ ֆրոնտալ քրոմատոգրաֆիան իրենից ներկայացնում է բաժանման մեթոդ, որի ժամանակ նմուշը (հեղուկ կամ գազ) անընդհատ ներմուծվում է քրոմատոգրաֆիական շերտ, էլյուենտային քրոմատոգրաֆիան նկատի է առնում նմուշի ներմուծումից հետո էլյուենտի բացթողնումը քրոմատոգրաֆիական շերտի միջով, սեղմող քրոմատոգրաֆիան հիմնված է էլյուենտի կիրառման վրա, որտեղ պարունակվող միացությունը քրոմատոգրաֆիական ավելի շերտում, արդյունավետ քան է պահվում հետազոտվող նմուշի կոմպոնենտները[1], 2. ըստ կիրառվող ֆազերի՝ այս դասակարգման մեջ առաջին բառը բնութագրում է շարժուն ֆազը, իսկ երկրորդը՝ անշարժը: Հեղուկ անշարժ ֆազը ամրացված է պինդ կրիչին, գազային քրոմատոգրաֆիան (ԳՔ) իր հերթին բաժանվում է գազահեղուկային և գազ-պինդ քրոմատոգրաֆիայի, հեղուկային քրոմատոգրաֆիան իր հերթին՝ հեղուկ-հեղուկ, հեղուկ-պինդ և հեղուկ-ժելե քրոմատոգրաֆիաների, 3. ըստ բաժանման մեխանիզմների՝ ադսորբցիոն քրոմատոգրաֆիան հիմնված է ակտիվ պինդ նյութի մակերևույթի վրա կոմպոնենտների ադսորբվելու խնամակցության տարբերության վրա, բաշխողական քրոմատոգրաֆիան հիմնված է անշարժ ֆազում կոմպոնենտների լուծելիության տարբերության վրա (ԳՀՀ) կամ շարժուն կամ անշարժ ֆազում կոմպոնենտների լուծելիության տարբերության վրա (ՀՔ), իոնափոխանակման քրոմատոգրաֆիան հիմնված է կոմպոնենտների իոնների փոխանակման ունակության տարբերության վրա, թափանցող քրոմատոգրաֆիան հիմնված է այնպիսի էֆեկտների վրա, ինչպիսիք են մոլեկուլի չափսերը, ձևն ու լիցքը, 4. ըստ կիրառվող տեխնիկայի տարբերում են աշտարակային, թղթե, նրբաշերտ և մազանոթային քրոմատոգրաֆիա, 5. ըստ մասնագիտական մեթոդների՝ բարձր էֆեկտիվությամբ հեղուկ և նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիաները (ԲԷՀՔ, ԲԷՆՇՔ) իրենցից ներկայացնում են քրոմատոգրաֆիական բաժանման որակապես նոր մակարդակ, տարբերում են ջերմաստիճանի, հոսքի ծրագրավորման, աղագոյացման, ընտրողական, աստիճանական և գրադիենտային էլուենտացման, երկչափ քրոմատոգրաֆիա և այլն[1]: 282 Նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիա (ՆՇՔ) Ժամանակակից սկրինինգ մեթոդներից դատաքիմիական (թունաբանական) անալիզի պրակտիկայում լայն կիրառություն է գտել նորմալ-ֆազային նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիան (ՆՇՔ): Այս մեթոդը առանձնանում է իր բարձր զգայունությամբ, արդյունավետությամբ, օպերատիվությամբ և ընտրողականությամբ: Նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիան (ՆՇՔ) կիրառվում է դատաքիմիական (թունաբական) անալիզի ժամանակ էքստրակտում կամ սորբենտում (դեղամիջոցներ, թմրանյութեր, պեստիցիդներ) մեկուսացվող նյութերի հետազոտման համար: Նյութի հայտնաբերման համար օգտագործում են երևակման տարբեր միջոցներ. • վիզուալ, եթե ինքը նյութը գունավորում է ստանում, • ուլտրամանուշակագույն (ՈւՄ) ճառագայթներով թիթեղի ճառագայթում. այս դեպքում նյութը կարող է լուսարձակել կամ թողնել մուգ կետեր, • թիթեղի մշակում համապատասխան հայտնաբերիչ-ռեագենտներով, որոնք ունակ են տվյալ նյութի հետ գոյացնելու գունավոր միացություն: ՆՇՔ-սկրինինգը ենթադրում է լուծիչների ընդհանուր համակարգերում նյութերի բաժանում առանձին քրոմատոգրաֆիական գոտիների և դրանց հետազոտում, որտեղ հայտնաբերվել են այս կամ այն միացությունները անհատական լուծիչների համակարգի միջոցով [3]: Իմունոքիմիական անալիզ Թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի ժամանակակից իմունոքիմիական մեթոդները առանձնանում են իրենց բարձր զգայունությամբ, յուրահատկությամբ, կատարման պարզությամբ և թույլ են տալիս միաժամանակ վերլուծել մեծ քանակով նմուշներ, չեն պահանջում լրացուցիչ կամ փորձանմուշի մասնագիտական մաքրման գործընթաց կամ կոնցենտրացում (խտացում), ուստի շատ ձեռնտու են սկրինինգ ախտորոշման համար: Իմունոքիմիական մեթոդները (սկրինինգ-թեստ) չեն առանձնանում իրենց յուրահատկությամբ: Դրանց յուրահատկությունը կայանում է նրանում, որ հետազոտվող օբյեկտից կասկածելի տոքսիկ նյութերի դուրս մղման և մաքրման գործողությունների անհրաժեշտություն չի առաջանում: Կախված օգտագործվող ազդակի բնույթից և նրա հայտնաբերման միջոցից գոյություն ունեն իմունոքիմիական անալիզի մի քանի տեսակներ. Իմունոքիմիական անալիզի մեթոդների դասակարգում Մեթոդ Հայտնաբերման միջոց Ռադիոիմունային անալիզ (ՌԻԱ) Ռադիոակտիվություն Իմունոֆերմենտային անալիզ (ԻՖԱ) Ֆերմենտային ակտիվություն Բևեռացված ֆլյուորոիմունոանալիզ Ֆլյուորեսցենտային բևեռացման (ԲՖԻԱ) ինտենսիվություն Լյումինեսցենտային (լուսարձակման) Լուսարձակման ինտենսիվություն իմունոանալիզ (ԼԻԱ) 283 Սպին իմունոլոգիական անալիզ (ՍԻԱ) Ազատ ռադիկալների էլեկտրոնային սպինռեզոնանս Վիրոիմունոանալիզ (ՎԻԱ) Բակտերիոֆագի ցիտոլիզ Մետաղ-իմունոանալիզ (ՄԻԱ) Ատոմ կլանման սպեկտրներ Իմունոանալիզ մասնիկների և Տուրբոդիամետրիա իմունոդիֆուզիայի օգնությամբ (ԻԴ) Նեֆելոմետրիկ իմունոմեթոդներ Լույսի բեկում Իմունոզգայուն մեթոդներ Էլեկտրական ազդանշան Աղյուսակում թվարկվածներից ամենաշատը տարածված են ԻՖԱ, ՌԻԱ և ԲՖԻԱ մեթոդները: Իմունոլոգիական մեթոդների մեջ կենսաբանական հեղուկներում թմրանյութերի և այլ հոգեմետ նյութերի քանակական որոշման ամենաշատ զգայունություն ունեցող մեթոդը հանդիսանում է ԲՖԻԱ-ն, որը իմունոանալիզի հոմոգեն մրցակցային մեթոդ է [4]: Բարձր էֆեկտիվության հեղուկ քրոմատոգրաֆիա (ԲԷՀՔ) Ներկայումս ԲԷՀՔ մեթոդը լայն կիրառություն է գտել դատաքիմիական պրակտիկայում, կենսաբանական օբյեկտներում հիմնային և թթվային բնույթի թունավոր նյութերի որոշման ու հայտնաբերման կլինիկական անալիզի ժամանակ: Այս մեթոդը ընդհանուր սկրինինգի դեպքում չի կիրառվում: Դա նշանակում է, որ նյութերի յուրաքանչյուր խմբի համար անհրաժեշտ են բաժանման յուրահատուկ պայմաններ: Ուստի այս մեթոդը մասնավոր սկրինինգի ժամանակ համարվում է ունիվերսալ, եթե ենթադրելի նյութերի շրջանակը սահմանափակ է (օր.՝ թմրամիջոցների, թունամոլություն առաջացնող նյութերի փորձաքննության ժամանակ): Գազ-հեղուկային քրոմատոգրաֆիա (ԳՀՔ) Գազահեղուկային քրոմատոգրաֆիական սկրինինգը (ГЖХ-скрининг) կիրառվում է հիմնականում ցնդելի նյութերի, դեղամիջոցների և թմրամիջոցների հայտնաբերման համար: Այն թերևս հանդիսանում է թունավոր միացությունների անալիզի ամենատարածված մեթոդը: Մեթոդը տեսականորեն և գործիքային լավ մշակված է, ուստի այս մեթոդը լայն կիրառություն է գտել ոչ միայն օրգանական միացությունների, այլև՝ դեղամիջոցների և թմրանյութերի բացահայտման համար: Դրա առավելությունը կայանում է նրանում, որ այն ունի քրոմատոգրաֆիական աշտարակների և դետեկտորների լայն տեսականի: Շատ էական է նաև այն փաստը, որ այս մեթոդը կիրառվում է այնպիսի կենսաբանական միջավայրի անալիզի համար, ինչպիսին է մեզը, որի մեջ կարելի է հայտնաբերել և նույնականացնել շատ միացություններ, որոնց համար սահմանված է հսկողություն: 284 ԻԿ, ՈՒՄ-սպեկտրոսկոպիա ԻԿ, ՈՒՄ-սպեկտրոսկոպիայի մեթոդները հիմնված են հետազոտվող նյութի էլեկտրամագնիսական ճառագայթման կլանման վրա: Սպեկտրի տիրույթը բնութագրվում է էլեկտրամագնիսական ճառագայթման համապատասխան ալիքի երկարությամբ: ԻԿ մեթոդը առանձնանում է իր բազմակողմանիությամբ և ընտրողականությամբ: Դրան երբեմն անվանում են «fingerprint», այսինքն՝ մատնահետք, որը նշանակում է յուրաքանչյուր միացության ինֆրակարմիր սպեկտրի անկրկնելիություն: Մասս-սպեկտրոմետրիա Մասս-սպեկտրոսկոպիան և մասս-սպեկտրալ անալիզը նյութերի անալիզի մեթոդներ են զանգվածի որոշման (հաճախ զանգվածի և լիցքի հարաբերությունը m/z) և իոնների հարաբերական քանակի որոշման միջոցով, որը ստացվում է հետազոտվող նյութերի իոնացման ժամանակ կամ ուսումնասիրվող խառնուրդում արդեն առկա քանակով [3]: Քրոմատոմասս-սպեկտրալ մեթոդ Ներկայումս կլինիկական, դատական և տոքսիկոլոգիական քիմիայի նպատակների համար լայն կիրառություն է գտել համակարգչային մասս-սպեկտրալ որոշմամբ գազային քրոմատոգրաֆիական մեթոդը՝ որպես մեծ յուրահատկություն ունեցող, զգայուն և բավականին արագ մեթոդ: Անհայտ թույների, թմրամիջոցների և դեղամիջոցների ու նրանց մետաբոլիտների համարվում է նույնականացման ունիվերսալ: Այն համար այս քրոմատոգրաֆիական մեթոդի և առավելությունը մասս-սպեկտրոմետրիկ մեթոդների համակցում է, որի ժամանակ տեղի է ունենում խառնուրդի բաժանում առանձին բաղադրիչների և խառնուրդի բաժանված կոմպոնենտների հայտնաբերում ու քանակական որոշում: Քրոմատոմասս-սպեկտրոմետրիայի թույլատրելի ուժը տարբեր զանգվածով երկու իոնների բաժանելու ունակության չափն է: Այլ մեթոդների հետ համեմատած՝ նույնականացման հուսալիությունը էապես բարձրանում է նյութերի հատուկ բնութագրիչների առկայությամբ, որն էլ տալիս է հենց մասս-սպեկտրը՝ ի լրումն քրոմատոգրաֆիական պրոցեսում ստացվող պահման պարամետրերի: Քանի որ մասս-սպեկտրը արտացոլում է մոլեկուլի կառուցվածքը, ուստի իոնների առաջացման հայտնի օրինաչափությունների վրա հիմնված դրա մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս տրամաբանական հետևություն անել անալիզվող միացության քիմիական և տարածական կառուցվածքի, ֆորմուլայի, էլեմենտար կազմի, իզոտոպային կազմի, բարդ խառնուրդների քանակական և որակական կազմի մասին[4]: Թմրամիջոցների և հոգեմետ նյութերի չարաշահումը բավականին տարածված երևույթ է: Թմրանյութերի ոչ օրինական արտադրությունն ու շրջանառությունը, այդ թվում նաև դրանց օգտագործումը, ուղեկցվում է ոչ իրավական գործողություններով, ստեղծում սպառնալիք մարդկանց առողջության և կյանքի համար, լուրջ վնաս հասցնում տնտեսությանը, քայքայում հանրային կյանքի բարոյական հիմքերը: Պետք է փաստել, որ կախվածություն առաջացնող թմրամիջոցների տոքսիկոքիմիական անալիզ իրականացնող վերլուծական ծառայությունը համարվում է 285 պետության ձեռքում թմրանյութերի դեմ պայքարի հզոր գործիքներից մեկը, քանի որ լավ պատրաստված և տեխնիկապես հագեցած վերլուծական ծառայությունը թույլ է տալիս հսկել բոլոր քրեորեն պատժելի հանցանքները և օժանդակում այդ հիվանդությամբ «վարակված» մարդկանց ախտորոշմանն ու բուժմանը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Еремин С., Изотов Б., Веселовская Н. Анализ наркотических средств Москва «Мысль» 1993г. 2. Вергейчик Т. Токсикологическая химия «МЕД пресс-информ» 2009г. 3. Руководство по проведению анализа для выявления наркотиков, находящихся под международным контролем , в волосах, поту и слюне. Руководство для национальных лабораторий ООН. Нью-Йорк. 2006. 4. Рекомендуемые методы обнаружения анализа героина, канабиноидов, кокаина, амфетамина, метамфетамина и замещенных по циклу производных амфетамина в биологических пробах. Руководство для национальных лабораторий ООН. Нью-Йорк. 2001. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ МЕТОДОВ И НАУЧНО ОБОСНОВАННОЙ ТЕХНОЛОГИИ В СУДЕБНО-ТОКСИКОЛОГИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЕ А. Р. МАНВЕЛЯН, Н. А. КИРАКОСЯН, Т. М. КАЧУМЯН “Национальное Бюро Экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван В статье изложены основные цели и задачи токсикологической химии и действующие современные научные методы и технологии для качественнного и количественного анализа лекарственных, наркотических и токсических веществ в судебно-токсикологической экспертизе. Также рассмотрены специфика, возможность, чувствительность, актуальность и направленность конкретного использования приведенных методов. Ключевые слова: судебно-клинический, метод, обмен веществ, иммуноферментный анализ, идентификация, масс-спектральный метод, физико-химические методы, скрининг, наркотики. APPLICATION OF MODERN SCIENTIFIC METHODS AND TECHNOLOGIES IN THE FIELD OF FORENSIC TOXICOLOGICAL EXPERTISE A. R. MANVELYAN, N.A. KIRAKOSYAN, T.M. KHACHUMYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In the article are outlined the goals and tasks of toxicological chemistry and the modern scientific methods and technologies operating during qualitative and quantitative analysis of medicines, drugs and toxic substances in the field of forensic toxicological expertise. Also are discussed feature, possibility, sensitivity, specific direction of application of these methods. Key words: forensic clinical, method, metabolism, linked immunosorbent assay, identification, mass-spectral method, physicochemical methods, screening, narcotics. 286 ՆԱԽԱԳԾԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ԵՎ ԳԾԱԳՐԵՐԻ ՉՊԱՀՊԱՆՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ ԽԱՉԵՆԻ ՋՐԱՄԲԱՐՆԵՐԻ ՏԵԽՆԻԿԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄԸ Վ.Հ.ԹՈՔՄԱՋՅԱՆ Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան, ք. Երևան Բանալի բառեր` ջուր, ջրամբար, պատվար, ֆիլտրացիա, անվտանգ շահագործում: Ջրային համակարգերի մեջ կարևոր դեր ունեն ջրամբարները: Չնայած ջրամբարների և շրջակա միջավայրի փոխազդեցության բարդ, բազմակապ գործընթացների գնահատման համար մարդկության գիտելիքները, փորձը և հնարավորությունները վերջին տարիներին նկատելիորեն աճել են, սակայն շատ հարցեր դեռևս հնարավոր չէ լուսաբանել բավակաչափ խորը և ամբողջական: Ուստի, պահանջվում են հետագա ուսումնասիրություններ և կանխատեսման մեթոդների կատարելագործում: Ջրամբարների տեխնիկական փորձաքննության իրականացումը և անվտանգության հայտարարագրերի մշակումը կարևոր նշանակություն ունի պատվարների անվտանգ շահագործման համար [1]: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ջրամբարների տեխնիկական վիճակի հետազոտման, տեխնիկական փորձաքննության իրականացման և անվտանգության հայտարարագրերի մշակման համար խնդիր է հանդիսանում 19981994թթ. պատերազմական պայմաններում նախագծային փաստաթղթերի և գծագրերի չպահպանումը: Նման պայմաններում, մեր կողմից իրականացվել են Խաչենի հիդրոհանգույցի տեխնիկական վիճակների համալիր ուսումնասիրություններ, նպատակ ունենալով պարզելու նրա առանձին հանգույցների և ամբողջական կառուցվածքների հետագա շահագործման հնարավորությունները, մշակելու անվտանգ շահագործման համար անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացման ծրագիր, ինչպես նաև շահագործման կանոնակարգեր: Նախատեսվել և իրականացվել է հետևյալ հիմնական աշխատանքները. • ջրամբարի տեխնիկական փաստաթղթերի վերականգնում և թվայնացում, • ջրամբարի և դրա առանձին հանգույցների տեխնիկական վիճակի վերլուծություններ, • ջրամբարի տեխնիկատնտեսական հաշվարկի վերլուծություններ, • ջրամբարում ջրաբերուկների կուտակումների և օգտակար ծավալի հաշվարկներ, • ջրամբարի ջրատնտեսական հաշվեկշռի վերլուծություններ, • պատվարի գրունտի ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների լաբորատոր ուսումնասիրություններ, • պատվարում տեղակայված առանձին հիդրոհանգույցների նկարագրություններ և տեխնիկական վիճակի ուսումնասիրություններ, եզրակացությունների կազմում, • երկրաֆիզիկական մեթոդներով պատվարի մարմնի համասեռության չափանիշների գնահատում, • երկրաֆիզիկական մեթոդներով պատվարի մարմնով և կողային պրիզմաներով ֆիլտրացվող կենտրոնացված ելքերի հայտնաբերում և եզրակացությունների կազմում, • պատվարի ամրության և կայունության հաշվարկներ՝ ստատիկ բեռնավորման պայմաններում (հաշվի առնելով գրունտի լաբորատոր փորձարկման և պատվարի 287 գեոդեզիական չափագրման արդյունքները), • պատվարի ամրության և կայունության հաշվարկներ՝ սեյսմիկ ուժերի ազդեցության պայմաններում, • պատվարի հնարավոր, հանկարծակի փլուզման դեպքում ջրածածկ տարածքների սահմանների որոշումը և սպասվող տնտեսական վնասների գնահատում: Հիդրոհանգույցում նախատեսվել է իրականացնել հետևյալ աշխատանքները. 1. վերականգնել պատվարի տեխնիկական փաստաթղթերը, թվայնացնել դրանք, ժամանակակից գեոդեզիական գործիքներով չափագրությունների միջոցով ճշտել դրանց չափերը, 2. վերականգնել պատվարի հիմնական կառուցվածքների փաստաթղթերը, թվայնացնել, տալ դրանց ինժեներաերկրաբանական պայմանների նկարագրություններ, իրականացված միջոցառումների բնութագրեր, հիմնավորումներ, 3. կատարել պատվարի մարմինների և առանձին կառուցվածքների բնօրինակային ուսումնասիրություններ, բերել նկարագրություններ և մշակել նախատեսվող միջոցառումների ծրագիր, 4. պատվարի մարմինների գրունտների լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով և չափագրված ու ճշտված երկրաչափական տվյալներով կատարել շեպերի կայունության և մարմինների լարվածադեֆորմացիոն վիճակի հաշվարկներ. 5. կազմել ջրամբարի հաշվեկշիռը, 6. կազմել ջրամբարում ջրաբերուկների կուտակման կանխատեսում, որոշել բերվածքներով լցվելու աստիճանը և դրանց տեղաբաշխման բնութագրերը, կատարել օգտակար ծավալի փոփոխության գնահատումը, 7. կատարել պատվարների տեղադրման տարածքի երկրաբանական և հիդրոերկրաբանական պայմանների ճշգրտումներ, 8. իրականացնել պատվարների մարմինների գրունտների փորձանմուշների լաբորատոր հետազոտություններ, 9. երկրաֆիզիկական մեթոդներով ճշտել պատվարի մարմնի գրունտի համասեռության գոտիները, 10. հայտնաբերել կենտրոնացված ծծանցվող ելքերը, 11. կատարել պատվարի կողային պրիզմաներով կենտրոնացված ծծանցվող ելքերի կանխատեսում, 12. կատարել հիմքերի և կողային հենարանների երկրաբանական պայմանների ուսումնասիրություններ, 13. հայտնաբերել պատվարի մարմիններով կատարվող ֆիլտրացիոն հոսքերը և մշակել դրանց կառավարման միջոցառումների ծրագիր: Գրունտների փորձանմուշների լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով, պատվարների շեպերի կայունության և մարմինների գրունտների լարվածադեֆորմացիոն վիճակի բացահայտման նպատակով իրականացված համակարգչային հաշվարկների վերլուծությունները հնարավորություն են տալիս ստանալ պատվարների փաստացի ամրության և կայունության գործակիցները: Խաչենի ջրամբարի անխափան շահագործման համար հետազոտական աշխատանքների արդյունքում կարելի է արձանագրել. 288 իրականացված 1. Կատարվել են Խաչենի ջրամբարի տեխնիկական փաստաթղթերի վերականգնում և թվայնացում: Խաչենի հիդրոհանգույցի վերաբերյալ լիարժեք տվյալների բացակայության պատճառով անհրաժեշտություն առաջացավ վերականգնել պատվարի և մյուս հիդրոտեխնիկական կառուցվածքների առկա վիճակը: Դրա համար կատարվել են մանրակրկիտ գեոդեզիական չափագրություններ, պատվարի մարմնի տարբեր հատվածներում գրունտի երկրաբանական հետազոտություններ և ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների արդյունքներով լաբորատոր վերականգնվել փորձարկումներ: Կատարված են և պատվարի մյուս աշխատանքների հիդրոտեխնիկական կառուցվածքների առկա վիճակի վերաբերյալ տեխնիկական փաստաթղթերը: Բացի այդ կատարվել են առանձին ուսումնասիրություններ, որոնց կառուցվածքների արդյունքների տեխնիկական վերլուծություններով վիճակի կազմվել են եզրակացություններ: 2. Ուսումնասիրությունների արդյունքում կազմվել են գոյություն ունեցող հսկիչչափիչ սարքավորումների տեղաբաշխման չափագրություններ և դրանց տեխնիկական վիճակի վերլուծություններ: Հիդրոհանգույցում բազիսային ռեպերներ չի հայտնաբերվել, իսկ մակերևույթային ռեպերներն ու պիեզոմետրերը շարքից դուրս են եկել և չեն կարող ծառայել իրենց նպատակին: Անհրաժեշտ է անհապաղ վերականգնել բազիսաին և մակերևույթային ռեպերները, ինչպես նաև պիեզոմետրերը: 3. Մշակված հիդրոլոգիական տվյալներով կազմվել է ջրամբարի ջրային հաշվեկշիռը, որտեղ հաշվառված է նաև նոր հողերի ոռոգման ջրապահանջը: Կատարված ջրատնտեսական հաշվարկները ջրապահովվածության ցույց տարիներին են տալիս, որ բավարարում է Խաչենի բոլոր ջրամբարը 75% ջրօգտագործողների պահանջները: 4. Առավելագույն ելքերի հոսքը կարգավորելու համար կառուցված 168 մ3/վ թողունակությամբ պարզեցված հորանային ջրթափի թողունակությունը գնահատվել է Դ.Կոչերինի բանաձևով, ըստ որի հեղեղատար ջրթափը ապահովում է 1% ապահովվածության ելքի անխափան անցումը: Դրանից փոքր հավանականության վարարումները կարող են ստեղծել վթարային իրավիճակներ: 5. Խաչենի ջրամբարի շահագործման շուրջ 5 տասնամյակների ընթացքում կուտակված ջրաբերուկների ծավալը կազմում է 1,5 մլն. մ3: Ընդ որում այդ ծավալը տեղաբաշխված է ջրամբարի ողջ երկարությամբ` պատվարի մոտ 9-10 մ հաստության շերտով, ջրամբարի միջնամասում` 6-7մ, վերջնամասում 1-2մ շերտով: Եթե գետավազանում բնական պայմանների կտրուկ փոփոխություններ չլինեն Խաչենի ջրամբարի հետագա շահագործման ընթացքում մինչև 2050թ., ջրամբարի լրիվ ծավալը կփոքրանա 15%-ից, իսկ օգտակարը` 6-7%-ից ոչ ավել չափով: Կուտակված ջրաբերուկների հատիկաչափական կազմը հիմնականում ներկայանում է ավազի և կավային մասնիկների խառնուրդով` մասամբ լցոնված խճով և առանձին գետաքարերով: 6. Անրաժեշտ է վերականգնել Խաչենի ջրամբարին սնող գետերի և վտակների հեղուկ և կոշտ ելքերի պարբերական չափումները: Դրա համար անհրաժեշտ է գործարկել նախկինում առկա հիդրոմետրական դիտակետերը: Պարբերաբար կատարել Խաչենի ջրամբարում կուտակվող ջրաբերուկների չափագրումներ: 7. Խաչենի ջրամբարի երկրաբանական կտրվածքում մասնակցում են Յուրայի և Չորրորդականի հասակի ապարներ: Պատվարը կառուցված է ճալաքարակոպճային 289 գրունտներից, ավազակավային միջուկով: Պատվարի ներքին պրիզման ծածկված է քարաբեկորային ծածկույթով մինչև 2-3մ հզորությամբ: Ուսումնասիրություների ժամանակ հորատվել է կատարվել 3 հորատանցք 13.5-19.5մ խորությամբ, որոնցից վերցվել են նմուշներ և է լաբորատոր ուսումնասիրություններ: Կատարված լաբորատոր ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ պատվարի մարմինը կազմող գրունտների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների փոփոխություններ համարյա չկան, եթե կա էլ, ապա դեպի պատվարի մարմնի կայունացման կողմը: 8. Ֆիլտրացիոն կորուստների ծախսը պատվարի տարածքում կազմում է 40-50 լ/վրկ: Պատվարի հետագա անվտանգ շահագործման համար պետք է վերականգնել պիեզոմետրերի համակարգը և կատարել մոնիտորինգ ֆիլտրացիոն ջրերի ելքերում: Նկատի առնելով, գիտահետազոտական որ ներկա փուլի նպատակային ուսումնասիրությունները ծրագրի շրջանակներում, կատարվել ուստի, են հետագա վերականգնողական ծրագրերի ընթացքում հարկավոր է կատարել մանրակրկիտ ինժեներաերկրաբանական ուսումնասիրություններ ըստ գոյություն ունեցող նորմաների: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Векслер А.Б., Ивашинцов Д.А., Стефанишин Д.В. Надежность, социальная и экономическая безопасность гидротехнических объектов: оценка риска и принятие решений //С-П(б), изд. ВНИИГ, 2002, 592с. ПРОВЕДЕНИЕ ТЕХНИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ ХАЧЕНСКОГО ВОДОХРАНИЛИЩА В УСЛОВИЯХ НЕСОХРАННОСТИ ПРОЕКТНЫХ ДОКУМЕНТОВ И ЧЕРТЕЖЕЙ В.О. ТОКМАДЖЯН Национальный политехнический университет Армении При исследовании технического состояния водохранилищ Нагорно-Карабахской Республики и проведении технических экспертиз, а также при разработке деклараций по безопасности, из-за военных действий в период 1991-1994гг, возникла проблема несохранности проектных документов и чертежей на исследуемые водохранилища. В сложившихся условиях гидроузла, проведены комплексные исследования технического состояния Хаченского выявлены возможности дальнейшей эксплуатации его отдельных узлов и целостных конструкций, разработана программа по реализации необходимых мероприятий для их безопасной эксплуатации, а также регламенты эксплуатации. Ключевые слова: вода, водохранилище, дамба, фильтрация, безопасная эксплуатация. 290 KHACHEN RESERVOIRS TECHNICAL APPRAISAL IN NON-STORED PROJECT DOCUMENTATION AND DRAWINGS CONDITIONS V.H. TOKMAJYAN National Polytechnic University of Armenia, Yerevan To carry out study, implement technical appraisal and develop safety specifications of technical state of reservoirs of the Nagorno-Karabakh Republic a problem rises related to the lost of project documents and drawings in 1998-1994 wartime conditions. In such conditions complex studies of the Khachen waterworks facilities’ technical states have been carried out. As a result possibility of further operation of its separate and integrated units has been found out, an implementation program for necessary measures designed for safe operation, as well as rules of order for their operation have been developed. Keywords: water, reservoir, dam, filtration, safe operation. 291 ԴԱՏԱՀՈԳԵԲՈՒԺԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅԱՆ ԴԵՐԸ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Ա. Կ. ՖԱՆՅԱՆ1 Զ. Ա. ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ2 1 ՀՀ Փաստաբանների պալատի փաստաբան, Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարանի հայցորդ, ք.Երևան 2Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարանի պրոֆեսոր, ք.Երևան Բանալի բառեր` փորձագետի եզրակացություն, քրեական դատավարություն, մեղսունակություն, անմեղսունակություն, դատահոգեբուժական փորձաքննություն: Հանրորեն վտանգավոր արարք կատարած անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության հարցի լուծման գործընթացում փորձագետի եզրակացության գործուն դերը ընդգծված է ՀՀ քր. դատ. օր. 108-րդ հոդվածում, համաձայն որի, քրեական գործով վարույթում` անձի հոգեկան հիվանդության, ժամանակավոր հիվանդագին հոգեկան խանգարման, այլ հիվանդագին վիճակի կամ տկարամտության հետևանքով մեղադրյալի ունակ (անգործության) չլինելը բնույթը և դեպքի պահին գիտակցելու նշանակությունը, դրանց իր գործողությունների վնասակարությունը կամ ղեկավարելու ունակությունը կարող են հաստատվել միայն դատահոգեբուժական կամ դատահոգեբանական մարմինների փորձագետի պաշտոնատար եզրակացությամբ, անձանց կողմից վարույթն ստացվելուց և իրականացնող հանգամանալից հետազոտվելուց հետո: Հիշյալ հարցի հետ կապված քրեական վարույթն իրականացնող մարմինների և դատահոգեբույժ փորձագետների իրավասությունների սահմանազատման խնդիրը մշտապես վեճերի տեղիք է տվել: Վ.Պ.Սերբսկիի պնդմամբ. «փորձագետի կարծիքը ստուգել և գնահատել, նրան ճիշտ կամ սխալական համարել կարող է միայն նա, ով փորձագետից առավել լավ է տիրապետում գործին: Եթե դատարաններն այնքան հմուտ են բժշկության բնագավառում, որ կարող են գնահատականներ տալ փարձագետի եզրակացությանը, ապա անհասկանալի է, թե ինչու է օրենսդիրը ստիպում նրանց դիմել փորձագետներին` իմանալու համար այն, ինչ նրանց արդեն հայտնի է: Փորձագետների կարծիքների անհամապատասխանության հարցը կարող է լուծել միայն առավել վստահություն վայելող անձանց կողմից կատարված նոր փորձաքննությունը» [1]: Անշուշտ, գիտնականի վերը նշված կարծիքին դժվար է չհամաձայնել. անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության հարցը լուծելիս, փորձագիտական եզրակացության կարևորությունն անժխտելի է, սակայն, եթե հաշվի առնենք այն, որ քրեական դատավարությունում որևէ ապացույց նախապես հաստատված ապացույցի ուժ չունի և այն պետք է գնահատվի այլ ապացույցների հետ համակցության մեջ, ապա փորձագետի եզրակացությունը` դատավարական ձևի առումով, ստանում նշանակություն: 292 է այլ Փորձագետի եզրակացությանը «բացարձակ» կամ «դոմինանտ» ապացույցի նշանակություն տալը հաճախ կարող է հանգեցնել դատական լրջագույն սխալների: Մեր կողմից խնդրո առարկայի շուրջ դատաիրավական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ քիչ չեն այն դեպքերը, երբ փորձագետի եզրակացությունը չի համապատասխանում գործով ձեռք բերված մնացյալ ապացույցներին, ավելին` հակասում է դրանց, սակայն գործն ըստ էության լուծող վերջնական որոշումն, այնուամենայնիվ, արտացոլում է փորձագետի դիրքորոշումը: Կարծում ենք, պատահական չէ, որ ՀՀ քր. դատ. օր. 108-րդ հոդվածը որևէ կերպ չի շոշափում «անմեղսունակություն» եզրույթը, այլ միայն սահմանում է այդ հասկացության բովանդակությունը կազմող բժշկական և իրավաբանական չափանիշների` փորձագետի եզրակացությամբ հաստատվելու իմպերատիվ պահանջը: Ս.Շիշկովի պնդմամբ` «մեղսունակություն» և «անմեղսունակություն» հասկացությունները փորձագիտական եզրակացության մեջ … չպետք է առկա լինեն»[2]: Հենց այդ տեսակետն էլ, ինչպես նշում է նա, թույլ է տալիս փորձագետներին մնալ իրենց մասնագիտական գիտելիքների սահմաններում: Խնդիրը կայանում է նաև նրանում, որ քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը, արդեն իր ձեռքի տակ ունենալով քրեական գործի ելքը կանխորոշող համապատասխան գնահատական, կարող է ազատել իրեն ապացույցները «ավելորդ» անգամ գնահատելու բեռից: Իբրև ասվածի հիմնավորում կարող ենք նշել այն, որ մեր կողմից տվյալ բնագավառում ուսումնասիրված որևէ քրեական գործում, փորձագետի եզրակացությամբ արտահայտված հետևություններին չհամապատասխանող վերջնական որոշում չի կայացվել: Քրեական վարույթն իրականացնող մարմինները մշտապես մեխանիկորեն համաձայնում են անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության մասին փորձագետի հետևությանը: Ասվածը չի նշանակում սակայն, որ քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը կարող է պարզապես չհամաձայնել փորձագետի եզրակացությամբ շարադրված հետևություններին: Խոսքը վերաբերում է պատշաճ իրավական ընթացակարգով սահմանված կարգով այլ ապացույցների հետ համադրման և գնահատման արդյունքում տվյալ ապացույցին համապատասխան իրավական գնահատական տալուն: Կարծում ենք, պետք չէ անտեսել նաև այն փաստը, որ փորձագետի եզրակացության` այլ ապացույցների հետ համակցության մեջ գնահատելու առաջին հայացքից ֆորմալ թվացող պահանջի կատարումը, թույլ կտա խուսափել ոչ միայն դատական սխալներից, այլ նաև հնարավոր կոռուպցիոն ռիսկերից: Անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության հարցի լուծման իրավասությունը բացառապես հոգեբույժ փորձագետներին թողնելով՝ բախվում ենք ևս մեկ շոշափելի խնդրի` երբ միևնույն քրեական գործում առկա են փորձագետի սկզբնական և լրացուցիչ կամ կրկնակի եզրակացություններ, որոնցում անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության վերաբերյալ առկա են տարբեր հետևություններ: Դատաիրավական պրակտիկան, անշուշտ, ապահովագրված չէ նաև փորձագիտական սխալներից, որոնց պատճառները կարող են լինել թե օբյեկտիվ, և թե սուբյեկտիվ: Օբյեկտիվ պատճառների թվին կարող են դասվել փորձաքննության առարկային վերաբերող ապացույցների անարժանահավատությունը, կեղծված ապացույցների առկայությունը /որոնց փորձագետը գնահատական տալու ոչ միայն իրավասություն չունի, այլ նաև համապատասխան գիտելիքներով օժտված չէ/, ելակետային տվյալների ոչ հավաստի լինելը, նշանակություն 293 ունեցող փաստերի ոչ բավարար չափով ուսումնասիրությունը, փորձաքննվողի կողմից հիվանդության սիմուլյացիան, փորձագետի անձեռնահասությունը և այլն: Քիչ չեն դեպքերը, երբ պարտադիր զինվորական ծառայությունից խուսափելու նպատակով փորձաքննվողի հիվանդության պատմագրում արտացոլվում են նրա հոգեկան առողջությունն արտացոլող կեղծ տվյալներ, որոնք հետագայում փորձագետի համար ելակետային տվյալ են հանդիսանում փորձաքննվողի մեղսունակության կամ անմեղսունակության հարցը լուծելիս: Հենց նման թերություններն էլ կարող են կանխորոշել անձի հոգեկան վիճակի մասին փորձագետի սխալ հետևությունների հանգելը: Փորձագիտական հենվում են եզրակացություններում փորձաքննվողին առաջադրված արված հետևությունները հարցերի մշտապես պատասխանների և նրա ստացիոնար բուժ. հաստատությունում եղած ժամանակ ու փորձաքննության կատարման պահին նյարդահոգեկան վիճակի նկարագրության վրա: Եզրակացության տիպական ուրվագիծը ներառում է հիվանդության պատմությունը (անամնեզ), փորձաքննվողի նյարդաբանական ու հոգեբանական կարգավիճակը, իր բնավորության որոշ գծերի ցանկը, մտածողական ընդունակության (ինտելեկտի) մակարդակի գնահատականը և դրանում արված հետևությունները, որոնք առավելապես բխում են շփման ընթացքում նրա պահվածքի վերլուծությունից: Հիմնական ուշադրությունը հատկացվում է հոգեկան հիվանդության առկայության կամ բացակայության հիմնավորմանը: Փորձագետների իրավասությունը չի կարող դուրս գալ հիվանդության ախտորոշման և անձի վարքագծի վրա այդ հիվանդության ազդեցության սահմաններից, մանավանդ հիմք ընդունելով Վ.Ենգիբարյանի կողմից «հատուկ գիտելիքներ» եզրույթին հաղորդած բովանդակությունը, համաձայն որի. «հատուկ գիտելիքների հասկացության բովանդակության մեջ պետք է մտնեն նյութական և դատավարական իրավունքի գիտության շրջանակներից դուրս այն բոլոր գիտելիքները, որոնք անհրաժեշտ են ապացուցման գործընթացում դատական ապացույցների հետազոտման, ինչպես նաև այլ երևույթների ու փաստերի ուսումնասիրման, հետազոտման համար»[3]: Ասվածից հետևում է, որ քննարկվող հարցի կապակցությամբ փորձագետի հատուկ գիտելիքների շրջանակը ընդգրկում է միայն արարքը կատարելու պահին, հոգեկան համապատասխան վիճակով պայմանավորված, անձի կողմից իր արարքի բնույթն ու նշանակությունը գիտակցելու կամ այդպիսին ղեկավարելու ընդունակության առկայությունը կամ բացակայությունը որոշելը: Փորձագիտական եզրակացություններում, փորձաքննության միևնույն օբյեկտին վերաբերող, միմյանցից տարբերվող հետևությունների առկայության պատճառները կարող են լինել նաև սուբյեկտիվ` փորձագետի շահագրգռվածությունը գործի ելքով, փորձագետի կաշկանդվածությունը, վերջինիս կողմից դիտավորությամբ կամ հարկադրված ակնհայտ կեղծ եզրակացություն տալը և այլն: Անշուշտ, նման խնդիրների վեր հանման երաշխիք կարող է հանդիսանալ միայն քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից փորձագետի եզրակացության պատշաճ գնահատումը` սահմանված իրավական ընթացակարգին համապատասխան, մանավանդ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ տվյալ դեպքում փորձագետի եզրակացությամբ է պայմանավորվում փորձաքննվողի քրեական պատասխանատվության ենթակա լինելու կամ պատասխանատվությունից ազատվելու հանգամանքը: 294 Ինչպես արդեն նշեցինք, փորձագետի եզրակացության գնահատման հետ սերտորեն առնչվում են նաև այն ապացույցները, որոնց հիման վրա փորձագետը գալիս է այս կամ այն հետևության: Բնական է, որ փորձագիտական եզրակացությունը պետք է հենված լինի փորձաքննության առարկայի վերաբերյալ փորձագետի խիստ որոշակի կարծիքի վրա, որն էլ պետք է լինի հատուկ գիտելիքների շնորհիվ ձևավորված ներքին համոզմունքի արդյունք: Դատահոգեբուժական փորձաքննության առանձնահատկություններից մեկը` քննությանը հետաքրքրող ժամանակահատվածում /անցյալի կոնկրետ պահին/ անձի հոգեկան վիճակի պարզումն է: Քիչ չեն դեպքերը, երբ փորձագետի տրամադրության տակ լինում են փաստեր, անմիջականորեն որոնք արտացոլում փորձաքննության են պահին: փորձաքննվողի Իսկ այլ հոգեկան վիճակն ժամանակահատվածներում փորձաքննվողի հոգեկան վիճակի մասին վկայող տեղեկություններն արտացոլված են վկաների, տուժողների ցուցմունքներում, նախաքննությամբ ձեռք բերված այլ նյութերում, բժշկական փաստաթղթերում, որոնք արտահայտում են փորձաքննվողի առողջական վիճակի վերաբերյալ երրորդ անձանց կարծիքը: Նման պայմաններում, բնական է, անձի մեղսունակության կամ անմեղսունակության վերաբերյալ փորձագետի հետևությունը հենվում է գործով ձեռք բերված այդ ապացույցների վրա, իսկ թե որքանով են դրանք համապատասխանում ապացույցների թույլատրելիությանը քրեադատավարական օրենքի պահանջներին` դուրս է փորձագետի գնահատման դաշտից: Փորձագետների իրավասությունը չի կարող դուրս գալ հիվանդության ախտորոշման և անձի վարքագծի վրա այդ հիվանդության ազդեցության սահմաններից, իսկ ապացույցների թույլատրելիության հարցը կարող է լուծել միայն քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը` պատշաճ իրավական ընթացակարգին համապատասխան դրանք հետազոտելու և գնահատելու արդյունքում: Գործնականում կարող են լինել դեպքեր, երբ փորձագետի հետևությունների համար հիմք հանդիսացող ապացույցները հետագայում ճանաչվեն ոչ թույլատրելի, իսկ նման պայմաններում, փորձագետի եզրակացությանը հավաստի և պատշաճ ապացույցի նշանակություն տալն արդեն իսկ կհակասի քրեական դատավարության օրենսգրքի տրամաբանությանը: Կարծում ենք, նման դեպքերում, քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը տվյալ քրեական գործի ելքը ճիշտ որոշելու նպատակով` պարտավոր է կրկնակի դատահոգեբուժական, անհրաժեշտության դեպքում նաև համալիր դատահոգեբուժական և դատահոգեբանական փորձաքննություն նշանակել արդեն իսկ ապացուցների թույլատրելիության շեմը հաղթահարած ապացույցների հիման վրա, քանի որ նման հարցում փորձագետի եզրակացությունը միակ ապացույցն է, որը կարող պատասխանել անձի մեղսունակ կամ անմեղսունակ լինելու վերաբերյալ հարցին: Հենց վերը նշված նկատառումներով էլ փորձագետի եզրակացության գնահատումը, նախ որպես ապացույց ինքնին, հետևապես նաև այլ ապացույցների հետ համակցության մեջ այդ ապացույցի արժանահավատության երաշխիք ենք համարում: Փորձագետի եզրակացության գնահատումը ենթադրում է կոնկրետ գործով վարույթն իրականացնող մարմնի մոտ ներքին համոզմունքի ձևավորում եզրակացության գիտական հիմնավորվածության և արժանահավատության, ինչպես նաև դրանում արված հետևությունների ապացուցողական նշանակության վերաբերյալ [4]: Միևնույն ժամանակ 295 կարևոր է հստակեցնել այլ ապացույցների շարքում փորձագետի եզրակացության տեղն ու դերը, ինչպես նաև դրա ապացուցողական նշանակությունը կոնկրետ քրեական գործերով: ՀՀ քր. դատ. օր. 25-րդ հոդվածի 2-րդ մասը հստակ սահմանում է, որ. «Քրեական դատավարությունում ոչ մի ապացույց նախապես հաստատված ապացույցի ուժ չունի: Դատավորը, ինչպես նաև հետաքննության մարմինը, քննիչը, դատախազը չպետք է կանխակալ մոտեցում ցուցաբերեն ապացույցներին, չպետք է դրանց որոշ մասին մյուսների նկատմամբ առավել կամ նվազ նշանակություն տան` մինչև դրանց հետազոտումը պատշաճ իրավական ընթացակարգի շրջանակներում»: Ի հակառակ վերը նշված օրենսդրական պահանջի, գործնականում, փորձագետի եզրակացությունը մեծամասամբ ունենում է քրեական գործի ելքը կանխորոշող «դոմինանտ» ապացույցի դեր: Իհարկե անհերքելի է, որ փորձագետի եզրակացությունը օժտված է տվյալ ապացույցի արժանահավատությունը որոշակիորեն երաշխավորող այնպիսի առանձնահատկություններով, ինչպիսիք են փորձաքննություն նշանակելու որոշման, փորձագիտական հետազոտության, փորձագետների դատավարական պարտականությունների, իրավունքների, նրանց տրված դատավարական երաշխիքների ամբողջությունը: Սակայն այս ամենի հետ մեկտեղ, հաշվի առնելով դատահոգեբուժական փարձաքննության եզրակացության առանցքային դերը անձի պատասխանատվության ենթակա լինելու հարցի լուծման գործընթացում, գտնում ենք, որ այն առավել հանգամանալից պետք է հետազոտվի, համադրվի քրեական գործով ձեռք բերված այլ ապացույցների հետ և պետք է պարտադիր կերպով, խստագույնս անցնի ապացույցների գնահատման խողովակով: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. Сербский В. П. Доклад «О судебно-психиатрической экспертизе». Москва 1907. Էջ 140: Шишков С. Понятия «вменяемость» и «невменяемость» в следственной, судебной и экспертной практике. // Законность. 2001. №2. ¾ç 27: Ենգիբարյան Վ.Գ.: Դատական փորձաքննությունների արդի հիմնախնդիրները: ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2007: Էջ 37: Судебно-почерковедческая экспертиза. Под ред. Е.Д. Добровольская, А.И. Манцветова, В.Ф. Орлова. М., 1971, էջ 314: РОЛЬ СУДЕБНО-ПСИХИАТРИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ В УГОЛОВНОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ 1 А. К. ФАНЯН1, З. А. ТАДЕВОСЯН2 Адвокат Палаты адвокатов РА, соискатель Российско-Армянского (Славянского) университета 2 Профессор Армяно-Российского (Славянского) университета Вопрос невменяемости и вменяемости принципиально зависит от результатов судебнопсихиатрической экспертизы. Именно поэтому заключения экспертов должны быть подробно 296 рассмотрены и оценены в соответствии с надлежащей правовой процедурой в сочетании с другими доказательствами. Однако результаты наших исследoваний показали, что при установлении вменяемости и невменяемости судебно-психиатрическaя экспертиза играя "домирующую" роль, как правило не оценивается. Ключевые слова: заключение эксперта, уголовное судопроизводство, вменяемостьневменяемость, судебно-психиатрическая экспертиза. THE ROLE OF FORENSIC PSYCHIATRIC EXPERTISE IN CRIMINAL PROCEEDINGS 1 A.K. FANYAN1, Z.A. TADEVOSYAN2 Аdvocate of the Chamber of advocates of RA, post graduate student in Armenian-Russian (Slavonic) University. 2 Professor of Russian- Armenian (Slavonic) University. The sanity or insanity problem resolution is critically influenced by the results of psychiatric examination. This is the reason for insuring adequate, legal procedure and detailed investigation together with the study of evidence. But the research proved that the results of psychiatric examination in the problem of sanity-insanity issue resolution as a rule serves as (dominating) evidence and is not properly assessed. Key words: expert conclusion, criminal litigation, sanity-insanity, psychiatric examination. 297 ПРОБЛЕМЫ СВЯЗАННЫЕ С ПРОВЕДЕНИЕМ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ А. А. АРСЕНЯН Российско-Армянский (Славянский) университет, г. Ереван Ключевые слова: судебная экспертиза, порядок назначения, злоупотребления, эксперт, обвинение, ошибка, срок. Всесторонность, полнота, законность и объективность судебной экспертизы обеспечиваются множеством факторов. Несоблюдение одного из факторов непременно приведет к искажению результатов судебной экспертизы, что само по себе является нарушением главной цели судопроизводства (гражданского, уголовного, административного и других), а именно: осуществление правосудия. Следует помнить, что результаты судебной экспертизы, которые непосредственно отражаются в заключении эксперта, являются составной частью доказательственной базы гражданского, уголовного, административного или иного рода дела. Одним из факторов, которые могут непосредственно сказаться на полноте, точности и всесторонности проведения судебной экспертизы является отсутствие соответствующей правовой основы, то есть законодательной базы, которой должны руководствоваться не только эксперты в течение производства судебной экспертизы, но и следователи, лица осуществляющие дознание, прокуроры и судьи на стадии подготовки, назначения и проведения экспертизы. В РА правовая основа производства экспертизы, на наш взгляд, достаточно слабая. Так, порядок назначения и проведения судебной экспертизы регулируется главой 35 УПК. В УПК РА содержится и статья, которая устанавливает общую характеристику прав и обязанностей эксперта [1]. Что же касается законодательной основы, то ситуации в РФ несколько лучше. Во-первых, соответствующие уголовно-процессуальному законодательству РА главу и статью содержит и УПК РФ. Во-вторых, наряду с УПК в РФ действует также ФЗ «О государственной судебно-экспертной деятельности в РФ», который более подробно регулирует вопрос подготовки, назначения и проведения судебной экспертизы, и в частности, отдельными статьями закрепляет не только права и обязанности эксперта, но и основы и порядок проведения экспертизы в государственном экспертном учреждении [2]. Отметим, что подобный закон действует во многих государствах – как в европейских, так и в государствах бывшего СССР. В РА такой закон отсутствует, что, на наш взгляд, является серьезным пробелом в законодательстве, поскольку такой подход может привести как к разного рода злоупотреблениям ( причем, как со стороны лица, производящего дознание, следователя, прокурора и судьи, так и со стороны самих экспертов), так и к случайным опусам и ошибкам со стороны указанных лиц. Поэтому правильным, на наш взгляд, является принятие подобного закона и в РА. Вторым, не менее важным фактором, создающим проблемы на стадии проведения судебной экспертизы, заводящим проведение судебной экспертизы « в тупик » и приводящим к искажению результатов, являются проблемы, которые возникают еще при подготовке, назначении судебной экспертизы. Они были нами рассмотрены в предыдущих главах настоящей работы. Так, если обобщить и конкретизировать проблемы, связанные с проведением судебной экспертизы, которые отрицательно влияют на ее результаты, то они в конечном итоге будут выглядеть следующим образом: • недостатки, допущенные в процессе обнаружения, фиксации, сохранения вещественных доказательств. Например: при исследовании практического материала уголовного дела по обвинению некоего гражданина в умышленном причинении легкого вреда здоровью, проявившегося в нанесении удара камнем по голове своего соседа, попавшего в огород собственного дома, принадлежащего потерпевшему, чем и был причинен легкий вред 298 здоровью, ни органы предварительного расследования, ни суд первой инстанции не сделали даже попытку с целью обнаружения этого камня, на котором, по общему правилу, должны были остаться следы крови потерпевшего. А по представлении этого камня стороной защиты суду первой инстанции по истечении нескольких месяцев суд отказался приобщить этот камень к материалам рассматриваемого уголовного дела в качестве вещественного доказательства и в связи с этим назначить судебную экспертизу, мотивируя это тем что «на камне за такой период времени никаких следов не осталось». В данном случае в процессе обнаружения вещественного доказательства были допущены следующие ошибки: 1. Органы предварительного расследования ( и суд) должны были предпринять меры по обнаружению камня, которым бы нанесен удар[3]; 2. По представлении суду этого камня стороной защиты, суд обязан был для обеспечения полноты, объективности и всесторонности судопроизводства приобщить этот камень к материалам уголовного дела и назначить проведение судебной экспертизы, а не выйти за рамки своих полномочий и вместо эксперта представлять соответствующие выводы; 3. Третья ошибка состоит в том, что даже если предположить, что следы полностью исчезли, суд должен был назначить судебную экспертизу. В подобном случае статья 16 ФЗ «О государственной судебно-экспертной деятельности» в качестве одной из обязанностей эксперта устанавливает обязанность составления мотивированного письменного сообщения в орган или лицу, которые назначили судебную экспертизу, если: ✓ поставленные вопросы выходят за пределы специальных знаний эксперта, ✓ объекты исследований и материалы дела непригодны или недостаточны для проведения исследований и дачи заключения и эксперту отказано в их дополнении. ✓ современный уровень развития науки не позволяет ответить на поставленные вопросы. • недостатки, допущенные при определении круга задач, подлежащих разрешению экспертным путем. Данная проблема нами была рассмотрена в предыдущих главах, поэтому во избежание повторений снова останавливаться на этом, на наш взгляд, не следует[4]; • затягивание сроков (несвоевременное) назначение некоторых видов экспертиз, что влечет за собой утрату следов ( например, дактилоскопическая экспертиза и т.д). Как видно из выше приведенного нами примера, аппеляционный суд при всем своем желании, не смог устранить ошибки, допущенные органами предварительного расследования и судом первой инстанции, поскольку в указанном случае прошел довольно большой промежуток времени, в течение которого следы полностью исчезли. К тому же, общеизвестно, что следы рук могут храниться лишь только в течение определенного времени в зависимости от условий их хранения ( от 7-и дней до 1-ого месяца). И в случае упущения этого срока, дактилоскопическая экспертиза не сможет дать никаких результатов. • недостаточность и несвоевременность представления сравнительного материала; • недостаточная квалификация эксперта и невладение им новейшими методами исследования; • отсутствие в экспертном учреждении необходимого современного оборудования. На фоне перечисленных выше недостатков зачастую возникает необходимость назначения дополнительной либо повторной экспертизы. Сам факт назначения дополнительной или повторной экспертизы и является свидетельством недостатков и ошибок, допущенных еще на стадии предварительного расследования. Все указанные выше факторы относятся к числу субъективных. Но необходимость назначения дополнительной или повторной экспертизы, а также допущение недостатков и ошибок могут возникнуть и в силу объективных факторов, к 299 числу которых можно отнести новые и вновь открывшиеся обстоятельства. ЛИТЕРАТУРA 1.Конституция РФ (принята на всенародном голосовании 12 декабря 1993 года) // Российская газета от 25.12.1993 года. 2.Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации. Федеральный закон №174-ФЗ // СЗ РФ. 2001. №52 (ч. 1). Ст. 4921. 3.Уголовный кодекс РФ от 13 июня 1996 г. N 63-ФЗ // СЗ РФ от 17 июня 1996 г. № 25. ст. 2954. 4.Белуха Н.Т. Судебно-бухгалтерская экспертиза. - М.: «Дело ЛТД», 1993. - 272 с. 5.Коментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации. / Под общ. ред. В.В. Мозякова. - М.: «Издательство «Экзамен XXI», 2007 - 864 с. 6.Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации (отв. ред. В.И. Радченко; научн. ред. В. Т. Томин, М. П. Поляков). - 2-е изд., перераб. и доп. - "Юрайт-Издат", 2006 г. 7.Михайлов В.А., Дубягин Ю.П. Назначение и производство судебной экспертизы в стадии предварительного расследования: Учеб. пособие. - Волгоград: ВСШ МВД РФ. - 1991. - 260 с. 8.Научно-практический комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации (под общ. ред. В.М. Лебедева; науч. ред. В.П. Божьев) - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: "Юрайт-Издат", 2007. 9.Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 16 марта 1971 г. №1 «О судебной экспертизе по уголовным делам». Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР (Российской Федерации) по уголовным делам, 1997. 10.Рыжаков А.П. Уголовный процесс: Учебник для вузов. - М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М), 2002. - 704 с. ԴԱՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Ա.Ա. ԱՐՍԵՆՅԱՆ Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարան, ք.Երևան Հոդվածը նվիրված է այն խնդիրների ուսումնասիրմանը, որոնք կապված են դատական փորձաքննության իրականացման հետ: Այս թեմայի ակտուալությունը կայանում է նրանում, որ փորձաքննությունը համարվում է շատ կարևոր քննչական գործողություն և դրա անցկացման կարգի խախտումը անմիջականորեն հանգեցնում է արդարադատության իրականացման սկզբունքների խախտմանը: Բանալի բառեր` դատական փորձաքննություն, նշանակման կարգ, չարաշահում, փորձագետ, մեղադրանք, սխալ, ժամկետ: PROBLEMS CONNECTED WITH FORENSIC EXPERTISE CONDUCTION A.A. ARSENYAN Russian-Armenian (Slavonic) University, Yerevan This scientific article is devoted to studying issues that are related to forensic examination. Тhe relevance of this theme is that the assessment is a very important investigation and failure to 300 comply with the order of its carrying out the direct consequence of the violation of the principle of justice. Key words: forensic expertise, appointment procedure, abuse, expert, accusation, error, term. 301 ԱՆՁԻ ՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄԸ ԱՐՏԱՔԻՆ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐՈՎ Տ. Տ. ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան Ֆոտոտեխնիկական, դիմանկարային, տեսա- և աուդիոձայնագրային փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր՝ նույնականացում, դիմանկար, բանավոր նկարագրություն։ Հանցագործությունների քննության պրակտիկայում քննչական գործողություններ և օպերատիվ հետախուզական միջոցառումներ իրականացնելիս հաճախ անհրաժեշտություն է առաջանում անձի նույնականացման նպատակով ուսումնասիրել և օգտագործել նրա արտաքին հատկանիշները: Դատափորձաքրեագիտական հաբիդոսկոպիայի հիմքում ընկած են անատոմիական տվյալները, անթրոպոմետրիան և անձի կենսաբանական տվյալները: Նրանում լայնորեն կիրառվում են փորձաքրեագիտական մեթոդներ և դրույթներ: Հաբիդոսկոպիայի ուսումնասիրման օբյեկտներ են հանդիսանում մարդկային կերպարը, անձի արտաքին տվյալների օրինաչափական բնութագրիչները: Արտաքին հատկանիշներով կրիմինալիստիկական հատկանիշների անձի հաբիդոսկոպիան, ուսումնասիրումը, նույնականացմամբ որն ընդգրկում համակարգումը, է զբաղվում անձի է արտաքին գնահատումը՝ անձի նույնականացման մեթոդների ու հնարնքների մշակման նպատակով: Հաբիդոսկոպիան [առաջացել է լատ. habitus-արտաքին և հուն. skopeo-զննել բառերից՝ տեսնում եմ, ուսումնասիրում եմ] կրիմինալիստիկական տեխնիկայի բնագավառ է, որն ուսումնասիրում է տարբեր պայմաններում մարդու արտաքինի ֆիքսման ու հետազոտման օրինաչափությունները և մշակում մարդու արտաքին տեսքի մասին տվյալների ստացման, հետազոտման և օգտագործման տեխնիկա- կրիմինալիստիկական միջոցներ և մեթոդներ հանցագործությունների բացահայտման, քննության և կանխման նպատակներով: Մարդու նույնականացումն կրիմինալիստիկական արտաքին նույնականացման հատկանիշներով ընդհանուր դրույթների, հիմնվում է հատկանիշների անհատականության և հարաբերական կայունության, ռեֆլեկտորայնության, ինչպես նաև անատոմիայի, ֆիզիոլոգիայի, մաթեմատիկայի, կիբեռնետիկայի դատական տվյալների բժշկության, ու լուսանկարչության, հնարքների վրա: Արտաքինի անհատականությունն արտաքին տեսքի անկրկնելիությունն է՝ տարբերությունն է մնացած բոլոր մարդկանցից: Կյանքի ընթացքում մարդու արտաքինում տեղի են ունենում տարբեր փոփոխություններ, պայմաններում սակայն, արտաքինն կյանքի էական որոշակի շրջանում, փոփոխություններ չի զարգացման կրում և նորմալ մնում է հարաբերականորեն կայուն: Նշված փոփոխությունների մի մասը կրում է տարիքային բնույթ, մյուսները առաջանում են հիվանդությունների, վնասվածքների հետևանքով, իսկ մյուս մասն էլ առաջանում է մարդու կամքով (օրինակ՝ պլաստիկ վիրահատություն): 302 Մարդու արտաքին հատկանիշները, այսինքն՝ դիտելով ընկալվող նրա բնութագրերը, կրիմինալիստիկական պրակտիկայում հաջողությամբ օգտագործվում են տարբեր ուղղություններով, որոնցից մեկը փորձագիտական լուսանկարային նույնականացումն է, որը դասվում է կրիմինալիստիկական հետազոտությունների բարդ տեսակների թվին: Բարդ է նրանով, որ դժվար է արտաքինի ուսումնասիրման ենթակա տարրերի նկարագրությունը, նաև նրանով, որ այն շատ հարցերով պայմանավորված է արտաքինի հատկանիշների արտահայտվածության վերլուծությամբ այնպիսի օբյեկտի վրա, ինչպիսին լուսանկարն է: Անձի արտաքին հատկանիշներով նույնականացման ընդհանուր դրույթները Անձի արտաքին տեսքը արտաքինից տեսանելի կերպարն է, որն ընկալվում է տեսողությամբ և կազմում է տվյալների մի ամբողջ կատարվում է արտաքին հասկացությունն ունի տեսանելի տեսքի լայն շրջանակներ: հանրագումար: Նույնացումը տարրերով: Այդ Այս տարրերն դեպքում են տարրեր անատոմիական մարմնամասերը (գլուխ, ձեռք, ոտք և այլն), մարմնի այլ ամբողջական հատվածներ (մեջք, կրծքավանդակ), ամբողջական հատվածների մասեր (ճակատ, աչքեր, շուրթեր), ֆունկցիոնալ դրսևորումները (քայլվածք, աջլիկություն ու ձախլիկություն և այլն), հագուստը և նույնականացման հետ առնչություն ունեցող այլ առարկաներ: Յուրաքանչյուր համապատասխան անատոմիական, տարր, ինչպես նշաններով, ֆունկցիոնալ ցանկացած որոնք և հատկություն, հաբիդոսկոպիայում ուղեկցող (անուղղակի) բնորոշվում բաժանվում է են բնութագրիչներով: Անատոմիական նշաններով որոշվում է մարդու սեռը, տարիքը, մարմնակազմությունը, արտաքինի անթրոպոմետրիկ գծերը, մարմնի, գլխի, դեմքի և դրանց էլեմենտների կառուցվածքը: Բնականաբար հիմնական ուշադրությունը հատկացվում է մարդու դեմքին՝ որպես տեսողական ընկալմամբ առավել անհատականացնող (Նկար 1): Նկար 1. Դեմքի հիմնական հորիզոնական հատումները. ա-ա – գագաթային ոսկորների հարթությունը, բ-բ – այտոսկրի հարթություն, գ-գ –ստորին ծնոտի կետերով հատող հարթություն: Մարդու արտաքինի նկարագրման մեթոդ) նկարագրման մեթոդոլոգիան (դիմանկարի՝ վերբալ Արտաքին նշանների ֆիքսման ժամանակ ղեկավարվում են հատուկ կանոններով, որոնք ներառված միասնական են «վերբալ տերմինների դիմանկար» օգտագործմամբ մեթոդիկայում: մարդու Վերբալ արտաքինի դիմանկարը նկարագրման քրեագիտական մեթոդ է, որն իրականանում է հատուկ համակարգով՝ քրեական 303 հաշվառման, կենդանի մարդկանց և դիակների հետախուզման ու նույնականացման նպատակով: Վերբալ դիմանկարի մեթոդով նկարագրման օրենքները հիմնվում են հաջորդականության և ամբողջականության սկզբունքների փոխկապակցվածության վրա: Հաջորդականության սկզբունքը Ամբողջականության սկզբունքը որոշում է նկարագրման նախատեսում է հաջորդականությունը: մանրամասն նկարագրումը՝ բնութագրումը: 1. Առաջին հերթին ֆիքսվում են այն նշանները, որոնք բնութագրում են արտաքինի ընդհանրական տարրերը՝ սեռ, տարիք, ազգային պատկանելիություն (անթրոպոմետրիկ տիպը), հասակը, մարմնակազմությունը, այնուհետև ֆիքսվում են մարմնի առանձին հատվածների անատոմիական նշանները, որից հետո՝ ուղեկցող հատվածների գործառական նշանները: 2. Արտաքին նշանների նկարագրումն իրականացվում է «ընդհանուրից մասնակի», «վերևից-ներքև» սկզբունքով: Դրա հետ մեկտեղ սկզբում բնութագրվում է ամբողջ կերպարը, ամբողջ գլուխը, ամբողջ դեմքը, այնուհետև նրա առանձին տարրերը՝ պարանոցը, ուսագոտին, մեջքը, կուրծքը, ձեռքերը, ոտքերը: 3. Յուրաքանչյուր անատոմիական հատված բնութագրվում է ձևով, չափով և տեղակայմամբ, իսկ որոշներն էլ՝ գույնով: 4. Նկարագրության համար պետք է օգտագործել վերբալ նկարի համար ընդունված միասնական տերմիններ, որոնք բացառում են անորոշությունները և տարակարծությունները: 5. Անատոմիական նշանները նկարագրվում են երկու կողմից՝ դիմացից և կողքից, դիմամաս և աջ պրոֆիլ: Ստորև բերվում են անատոմիական նշանների և ֆունկցիոնալ նշանների նկարագրությունները, որոնք բնութագրում են արտաքին հատկանիշներն ըստ «վերբալ նկարագրի» մեթոդի (Նկարներ 2ա և 2բ): Նկար 2ա. Դեմքի տարրերը և նշանները դիմամասից Ա, Բ, Գ, Դ, Ե, Զ, Է – դեմքի անթրոպոմետրիկ կետերը (վերճակատային, վերքթային, տեսողական, ստորքթային, կզակային, ստործնոտային) 1. ճակատի բարձրություն, 2. ճակատի լայնություն, 3. հոնքերի տեղակայության գիծ, 4. ակնաճեղքի տեղադրման գիծ, 5. տեսողական գիծ, 6. ակնաճեղքի երկարություն, 7. քթարմատի լայնություն, 8. քթի երկարություն (դեմքի քթային մաս), 9. քթի լայ- 304 նություն, 10. վերին շրթունքի բարձրություն, 11. բերանաճեղքի ձգվածություն, 12. կզակի բարձրություն, 13. ականջախեցու լայնություն, 14. ականջախեցու բարձրություն, 15. առանցքային գիծ (միջնագիծ): 1. մազերի աճի գիծ (բաքեր), 2. ճակատային թմբկությունների շրջան, 3. վերհոնքային շրջան, 4. հոնքերի գլխիկ, 5. հոնքերի ուրվագիծ, 6. հոնքերի պոչիկ, 7. ակնաճեղքի ստորին անկյուն, 8. ակնաճեղքի արտաքին անկյուն, 9. վերին թարթիչների կոպի ուրվագիծ, 10. քիթաշուրթային ծալք, 11. վերին շրթունքի ուրվագիծ, 12. ստորին շրթունքի ուրվագիծ, 13. կզակի ուրվագիծ, 14. ականջախեցու ուրվագիծ, 15. ականջախեցու ոլորագծի ուրվագիծ, 16. այծիկի ուրվագիծ: Նկար 2բ. Դեմքի տարրերը և նշանները պրոֆիլից 1, 2, 3. ճակատային, քթային, դեմքի բերանային շրջան և դրանց բարձրությունները, 4. ճակատի (թեքվածություն) դիրքը, 5, 6. քթի մեջքի բարձրության և խորության չափումը, 7. քթի սապատի առկայծը, 8. քթի արտահայտվածություն, 9. քթի հիմնական գիծը, 10. ականջախեցու լայնությունը, 11. ականջախեցու բարձրությունը, 12. ուղղահայաց գիծ: 1. ճակատի եզրագիծ, 2. քթի մեջքի եզրագիծ, 3. քթի թևերի ստորին եզրագիծ, 4. կզակի եզրագիծ, 5. վերին շրթունքի դիրք, б. ստորին շրթունքի դիրք, 7. ակնաճողքի արտաքին անկյուն, 8. ականջախեցու հիմով անցնող գիծ, 9. ոլորագիծ, 10. այծիկ, 11. հակաոլորագիծ, 12. դիմայծիկ, 13. ականջի բլթակ: Դիմանկարի քրեագիտական փորձաքննություն Անձի նույնականացման գործում կարևոր դեր է կատարում դիմանկարի քրեագիտական փորձաքննությունը: Դրա իրականացման արդյունքում հաստատվում է նույնականացման փաստը: Դիմանկարային փորձաքննության հնարավորությունները բավականին լայնածավալ են, որոնք որոշվում են ինչպես հետազոտության ներկայացված օբյեկտի տեսակով, այնպես էլ հետազոտման մեթոդներով: Օբյեկտի բնույթից ելնելով՝ փորձաքննության տվյալ տեսակը կարող է դասակարգվել հետևյալ ենթատեսակների՝ Ա) մարդկանց լուսանկարներով փորձաքննություն, որը նպատակ ունի պարզելու, թե արդյո՞ք միևնույն անձն է պատկերված երկու (և ավելի) լուսանկարներում, Բ) անհայտ անձի դիակի (ներկայացված լուսանկարի) և կենդանի անձի լուսանկարի փորձաքննություն՝ դիակի ճանաչման նպատակով, Գ) անհայտ կորած անձի և գանգի լուսանկարների փորձաքննություն՝ հաստատելու համար, թե արդյո՞ք կարող է հայտնաբերված գանգը պատկանել տվյալ անձին, Դ) անհայտ անձի դիակի լուսանկարի և անհայտ կորած անձի լուսանկարների փորձաքննություն՝ դիակի ճանաչման նպատակով: 305 Վերոնշյալ օբյեկտները և հետազոտման նպատակները վկայում են այն մասին, որ դիմանկարային փորձաքննությունը կատարվում է հետախուզման մեջ գտնվող և դատաքննությունից թաքնվող անձանց որոնման օպերատիվ և հետաքննչական միջոցառումների գործընթացում, նաև այն անձանց պարզելու նպատակով, որոնք փախել են կալանավայրից կամ համարվում են անհետ կորած, երբ հայտնաբերվում է անձ կամ անձի դիակ կամ ձերբակալվում է անձ, որը արտաքին հատկանիշներով համընկնում է որոնման մեջ գտնվող անձի տվյալներին: Կատարվում է փորձաքննություն նաև այն դեպքում, երբ հիմնավոր կասկածներ կան, որ լուսանկարում պատկերված է մեկ այլ անձ, ով տարբերվում է տվյալ փաստաթղթով ներկայացած անձի տվյալներից: Փորձաքննության օգնությանն են դիմում հաստատելու համար այն փաստը, որ ներկայացվող լուսանկարներում պատկերված է հետախուզման մեջ գտնվող կոնկրետ անձ: Եվ ի վերջո, դիմանկարային փորձաքննության դերը մեծ է անհայտ անձի դիակի ճանաչման գործում: Անձի նույնականացման հիմքում վերը նշվածի հետ մեկտեղ ընկած է արտաքին նշանների համեմատական հետազոտությունը (համադրական վերլուծություն): Նկարների միջոցով կատարվող փորձաքննության ժամանակ նույնականացման հաջողությունը մեծապես կախված է նկարելու ժամանակակից պայմաններից, լուսանկարի ճիշտ ընտրությունից և որակից: Ցանկալի է ընտրել առանց բարելավման նպատակով մշակման ենթարկված լուսանկարներ, դեմքի մասերի հստակ պատկերմամբ, որտեղ նույնականացվող դեմքը պատկերված է նույն ուղղությամբ և նույն լուսավորությամբ, ինչպիսին հետազոտվող լուսանկարում է: Այս ամենի հետ մեկտեղ հաշվի է առնվում այն հանգամանքը, որ տարբեր լուսանկարներում կարող են պարզ արտահայտվել դեմքի (գլխի) այս կամ այն մասերը, դրանից ելնելով խորհուրդ է տրվում, որպես համեմատական նմուշ, տրամադրել որքան հնարավոր է շատ լուսանկարներ, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ փորձագետի պահանջով նաև նեգատիվները: Հետազոտման ներկայացված լուսանկարները ուսումնասիրվում են փորձագետի կողմից և նույնականացման համար ընտրվում են պիտանիները: Ընտրված լուսանկարները բերվում են նույն մասշտաբի: Մի խումբ նկարներով, որտեղ պատկերված է նույնականացման ենթակա անձը, վերբալ դիմանկարի մեթոդի կիրառման միջոցով կազմվում է արտաքինի համընկնող նշանների նկարագիրը: Նկարագրի հետ մեկտեղ օգտագործվում են ցուցադրական այլ միջոցներ՝ Ա) համադրման - համեմատվող լուսանկարները սոսնձվում են իրար կից և միևնույն թվով նշվում են համընկնող նշանները, Բ) մեկտեղման – լուսանկարների մասերի համատեղումը (սովորաբար մի դեմքի աջ և մյուսի ձախ) հաստատելու համար հորիզոնական գծերի համընկնումը՝ մազերի, հոնքերի աճի, աչքերի, քթի հիմի, բերանի, ծնոտի: Գ) վրադրման – պատկերված լուսանկարների միևնույն անթրոպոմետրիկ կետերի միացումը, որը մեր ժամանակներում հիմնականում կատարվում է «Adobe Photoshop» կամ փորձաքննությունների համար նախատեսված նմանատիպ ծրագրային ապահովումների միջոցներով: Օգտագործվում են նաև այլ տեխնիկական հնարքներ. չափվում է նույն անթրոպոմետրիկ կետերի միջև հեռավորությունը, ուսումնասիրվում են հարաբերական չափսերը, ստեղծվում է գրաֆիկական կառուցվածք և այլն: Փորձագետի եզրակացությունը հիմնվում է բոլոր վերոնշյալ արտաքին նշանների մանրակրկիտ բնութագրման վրա և 306 օբյեկտիվ գնահատվում է, թե արդյո՞ք դրանք բավարար են նույնականացման համար: Եթե համեմատելու (նույնականացնելու) հետ մեկտեղ, այսինքն այն հատկանիշների, որոնք թույլ են տալիս գալ նույնականացման եզրահանգման, նկատվում են նաև հատկանիշների որոշակի տարբերություններ, ապա դրանք պետք է պարզաբանվեն (լուսավորության տարբերության, գլխի դիրք, տարիքային փոփոխություններ, հիվանդությունների հետևանքով փոփոխություններ և այլն): Փորձագետի եզրակացության հետ պետք է կցվի լուսանկարների աղյուսակ, ինչպես նշումներով, այնպես էլ առանց նշումների: Եթե փորձաքննությանը ներկայացվում է գանգը և նույնականացնելու նպատակով կենդանության օրոք արված լուսանկարը, ապա հետազոտությունն անցկացվում է հետևյալ մեթոդիկայով: Սովորաբար նախ և առաջ գանգի հետազոտման միջոցով պարզվում է անձի սեռը և մոտավոր տարիքը: Հետագա հետազոտության համար հնարավորության դեպքում կենդանության օրոք արված լուսանկարներից և գանգի ռենտգեն պատկերից պատրաստում է դիապոզիտիվ: Հետո գանգը նկարում են նույն մասշտաբով և նույն ուղղությամբ, ինչ-որ դիապոզիտիվի վրա պատկերված դեմքը: Դրանից հետո դեմքի և գանգի նեգատիվ պատկերները համակցվում են հիմնական անթրոպոմետրիկ կետերով և նման համակցված նեգատիվից տեղի է ունենում տպում: Ստացված լուսանկարում (Նկար 3) պետք է պարզորոշ երևան երկու պատկերներն այնպես, որ համընկնեն բոլոր հիմնական անթրոպոմետրիկ կետերն ու ուրվագծերը: Համընկնման դեպքում արվում է եզրակացություն այն մասին, որ գանգը կարող է պատկանել տվյալ անձին: Վերջնական եզրակացությունը տրվում է միայն այն դեպքում, եթե նշվածների հետ մեկտեղ լինում է նաև անհատականացնող նշանների համընկնում. քթի միջնապատի ծռվածություն, վիրաբուժական միջամտության հետքեր գանգոսկրի վրա, ատամնաշարի վիճակի մասին կենդանության օրոք արձանագրված տեղեկության համընկնում: Նկար 3. Դեմքի և գանգի լուսանկարների համեմատում (մեկտեղում) Քննչական և օպերատիվ հետախուզական պրակտիկայում երբեմն դիմում են գանգի միջոցով դեմքի կառուցվածքային վերականգմանը (պրոֆ. Մ.Մ.Գերասիմովայի մեթոդ): Մեթոդի էությունը կայանում է նրանում, որ գանգի վրա քսում են մոմային շերտ, որով որոշվում է փափուկ հյուսվածքների հաստությունը դեմքի (գլխի) համապատասխան 307 հատվածներում: Ստացված քանդակված պատկերը կարող է ներկայացվել օպերատիվ նպատակներով և համեմատվել անհետ կորած մարդու վերբալ դիմանկարի հետ (բառացի շարադրված): Ճանաչման կամ համեմատման արդյունքներն ապացույցի նշանակություն չունեն, քանի որ դեմքի քանդակի ստեղծման հիմքում ընկած են քանդակին վերագրվող ոչ միայն օբյեկտիվ, այլև սուբյեկտիվ տվյալներ: Այդ նույն պատճառով էլ քանդակված դիմանկարը չի կարող լինել փորձագիտական հետազոտության օբյեկտ: Վերջին ժամանակներում համադրումով նույնպես նկարված օպերատիվ կամ նպատակներից կոմպոզիցված ելնելով նկարները՝ օգտագործում կապված են սերիական հանցագործությունների հետ: Դիմանկարնեը, որոնք կազմվել են տուժողի կամ վկայի խոսքերով՝ հանցագործության տարբեր դրվագներով, համեմատվում են: Նմանատիպ հնարքը թույլ է տալիս որոշակի հավանականությամբ փաստել, որ հանցագործությունը կատարվել է միևնույն անձի կողմից: Նմանատիպ հետազոտությունը, չհանդիսանալով փորձաքննության ձևակերպում է կատարում, որպես իրականացվում «տեղեկություն է օպերատիվ հետազոտության նպատակներով մասին»: և Պրակտիկայում դատադիմանկարային փորձաքննությունը նշանակվում և կատարվում է բավականին հազվադեպ, սակայն երբեմն այդ եզրակացությունը որոշիչ դեր է ունենում գործի էական հանգամանքները պարզելու համար: Դատադիմանկարային փորձաքննության առանձնահատկությունն այն է, որ հետազոտվում են միայն օբյեկտիվ պատկերները, ինչպիսիք են լուսանկարները և տվյալ անձի արտաքինի հատկանիշներ պարունակող այլ նույնականացման օբյեկտները: Դատադիմանկարային փորձաքննությունները կարող են կատարվել ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿում, ինչպես նաև ՀՀ ոստիկանության փորձաքրեագիտական վարչությունում և ՀՀ արդարադատության նախարարության «ՀՀ փորձագիտական կենտրոն»: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Зинин А.М. Внешность человека в криминалистике(субъективные изображения). М., 1995. 2. Зинин А.М. Применение субъективных портретов. М., 1996. 3. Зинин А.М., Зотов А.Б., Зудин С.И., Буданов С.А. Использование информации очевидцев о признаках внешности человека при составлении субъективных портретов. М., 1996. 4. Топографическая анатомия и оперативная хирургия - Николаев А.В. - 2007 год - 784 с. 5. Օհանյան Լ․Պ․Կրիմինալիստիկա (2-րդ հրատարակչություն՝ փոփոխություններով և լրացումներով): Երևան ԵՊՀ հրատարակչություն 2010 6. Մանուկյան Տ.Տ. Անձի նույնականացումը արտաքին հատկանիշներով: Երևան 2015-57էջ ИДЕНТИФИКАЦИЯ ЛИЧНОСТИ ПО ВНЕШНИМ ДАННЫМ T. Т. МАНУКЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН, РА, Ереван Статья посвящена идентификации личности по внешним признакам. В статье приведены общие положения, методология, методы и средства сбора информации о внешних признаках 308 индивида и проблемах возникающих в процессе проведения данной экспертизы. Обсуждаемые и представленные материалы могут быть использованы в качестве путеводителя для работников правоохранительных органов при принятии решения о назначении экспертизы, вне зависимости от наличия соответствующих знаний в области данной экспертизы. Ключевые слова: идентификация, портрет, словесный портрет. IDENTIFICATION OF THE PERSON WITH EXTERNAL CHARACTERISTICS T.T. MANUKYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The article is devoted to person identification by external features. The general provisions of that expertise, methodology, methods and ways of information collection on individual's external signs, issues and the process of current expertise are reflected in the article. The discussed and represented materials can be used as a guide for law enforcement officers for expertise appointment regardless of the availability of relevant knowledge in the field of given expertise. Key words: identification, portrait, verbal description 309 ԲՋՋԱՅԻՆ ՀԵՌԱԽՈՍՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՄԱՆ ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ Ս.Ս. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ1, Հ.Վ. ՀԵՐԹԵՎՑՅԱՆ2 1 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան, Համակարգչատեխնիկական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ, 2Համակարգչատեխնիկական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր՝ UFED, բջջային հեռախոս, վերականգնում, GPS, նամակագրություն։ Ժամանակակից աշխարհում օրեցօր աճում է յուրաքանչյուր անձին բաժին ընկնող թվային սարքերի թիվը: Դժվար է պատկերացնել որևէ մեկին ով չի ունենա բջջային հեռախոս, համակարգիչ, թվային ֆոտոխցիկ և այլն: Հետևաբար նաև պետք չէ զարմանալ, որ նշված թվային սարքերը գրեթե ցանկացած հանցագործության «վկան» կամ «գործիքն» են դառնում: Հեռահաղորդակցության զարգացվածության ներկայիս մակարդակն ապահովում է բջջային հեռախոսների լայն տեսականի, որոնք միմյանցից տարբերվում են ոչ միայն արտաքինով, այլ նաև ֆունկցիոնալ հնարավորություններով, հիշողության տեսակով և ծավալով: Համակարգչատեխնիկական փորձաքննությունների վիճակագրության համաձայն, իրավասու մարմինների կողմից տարեկան նշանակվող փորձաքննությունների 25-30% դեպքերում, որպես հետազոտելի օբյեկտ, տրամադրվում է բջջային հեռախոս: Նշված փորձաքննությունների գրեթե 90% դեպքերում փորձագետի առջև խնդիր է դրվում վերականգնել տրամադրված բջջային հեռախոսի հիշողությունից ջնջված որոշակի տեղեկատվություն: Բջջային հեռախոսների միայն որոշ մակնիշների և մոդելների ներքին հիշողությունից է հնարավոր իրականացնել ջնջված տեղեկատվության վերականգնում՝ կիրառելով միայն ծրագրային ապահովում՝ առանց հատուկ փորձագիտական սարքավորման: Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ բջջային հեռախոսների փորձագիտական հետազոտման համար լավագույն լուծումը Synchronization» ընկերության «UFED Touch Ultimate» սարքավորումն է: Նկ.1. «UFED Touch Ultimate» սարքավորում 310 «Cellebrite Mobile Touch «UFED Ultimate» սարքավորումն իրենց ներկայացնում է կոմպլեքս համակարգ՝ գործիքների լայն տեսականիով: «UFED Touch Ultimate» սարքավորումը թույլ է տալիս իրականացնել տվյալների վերծանում տրամաբանական, ֆիզիկական մակարդակներում, ֆայլային համակարգի արտածում, ինչպես նաև, ծածկագրերի պարզում՝ ներառյալ նաև ջնջված ծածկագրերը բոլոր տեսակի բջջային հեռախոսներից (այդ թվում նաև սմարտֆոններից, չինական արտադրության պլանշետային անհայտ համակարգիչներից, մակնիշի «GPS» հեռախոսներից), սարքավորումներից: Սեփական ապարատային միջոցների, ներկառուցված մարտկոցի, ինտուտիվ հասկանալի գրաֆիկական ինտերֆեյսի և սենսորային էկրանի շնորհիվ «UFED Touch Ultimate» սարքավորումն արագացնում համապատասխանում է է հետազոտական «բջջային գործընթացները կրիմինալիստիկայի» բոլոր և լիովին պահանջներին: Սարքավորումը թույլ է տալիս ամբողջությամբ հետազոտել գրեթե ցանկացած բջջային հեռախոսի նամակագրությունը, էլեկտրոնային փոստը, ծրագրային ապահովումները, «Bluetooth» տվյալները և այլն: Սարքավորումն ի վիճակի է «GPS» սարքավորումներից դուրս բերել իրականացված երթուղու մասին տվյալները: «UFED Touch Ultimate» սարքավորման հավաքածուն իր մեջ ներառում է «UFED Touch Device» սարքը, միակցման լարերի հավաքածու, սնուցման հանգույց, «8GB» ծավալով հիշողության քարտ, «MicroSim» քարտերի ադապտոր, «Card Reader» սարքավորում, «UFED» արտաքին կոշտ սկավառակ, Ֆարադեյի պայուսակ և այլն: «UFED Touch Ultimate» սարքավորման փաթեթի մեջ ընդգրկված են նաև գերարդյունավետ հզոր ծրագրային միջոցներ՝ «UFED Physical Analyzer» - տվյալների խորացված դեկոդավորման և վերլուծության, ինչպես նաև հաշվետվությունների կազմման համար նախատեսված հզոր ծրագրային ապահովում, «UFED Phone Detective» - բջջային հեռախոսի ակնթարթային նույնականացման համար նախատեսված ծրագրային ապահովում, «UFED Reader» - բոլոր լիազորված աշխատակիցների միջև տեղեկատվության փոխանակման համար նախատեսված ծրագրային ապահովում: «UFED Touch Ultimate» սարքավորման առավելությունները. «UFED Touch Ultimate» սարքավորումը հետազոտողին ընձեռում է բջջային հեռախոսների կրիմինալիստական հետազոտության առավելագույն հնարավորություններ՝ ՕC 4, 5, 6 և 7 գործավարական համակարգերով «Blackberry» բջջային հեռախոսներից տվյալների ֆիզիկական դուրս բերում և դեկոդավորում, գաղտնաբառերով պաշտպանված, «կոտրված» գաղտնաբառերով, ծածկագրված և չծածկագրված «iOS» գործավարական համակարգով բջջային հեռախոսների հետազոտում, • չինական արտադրության միկրոսխեմաներով բջջային հեռախոսների հետազոտում, • «TomTom» գլոբալ գրանցամատյանի տեղորորշիչ վերծանում և համակարգերի այլ գլոբալ ճանապարհորդությունների տեղորոշման համակարգերից տվյալների դուրս բերում, • առկա, ջնջված և չցուցադրվող թաքնված տեղեկատվության ամբողջական արտածում, այդ թվում վերջին զանգերի ցուցակ, կարճ հաղորդագրություններ, հեռախոսային գրքույկ, օրացույց, էլեկտրոնային փոստ, մեդիաֆայլեր, գեոտեգեր, գաղտնաբառեր, «GPS» կոորդինատներ և այլն, 311 • դաշտային պայմաններում աշխատանքի համար պատրաստ ամբողջական հավաքածու: «UFED Physical Analyzer» ծրագրային ապահովում «UFED Physical Analyzer» ծրագրային ապահովումն իրենից ներկայացնում է բջջային հեռախոսների կրիմինալիստիկայի ոլորտում առավել ֆունկցիոնալ և տեխնոլոգիապես կատարելագործված ծրագրային լուծում: Այն թույլ է տալիս արտածել բջջային հեռախոսի հիշողության ցանկացած սեգմենտ և օգտագործում է խորացված դեկոդավորման, վերծանման և հաշվետվությունների կազմման մեթոդներ: «UFED Physical Analyzer» ծրագրային ապահովման միջոցով հնարավոր է իրականացնել ընդարձակ որոնում, լուսանկարների ռեկոնստրուկցիա, «SQLite» տվյալների տասնվեցական համակարգով տվյալների դիտում և այլն: բազաների դիտում, «UFED Physical Analyzer» ծրագրային ապահովումը տրամադրում է հաշվետվություններ «pdf», «html», «xml» և «xls» ձևատեսակներով: «UFED Phone Detective» ծրագրային ապահովում «UFED Phone Detective» ծրագրային ապահովումը ներառված է «UFED Touch» հավաքածուի մեջ և իրենից ներկայացնում է բջջային հեռախոսների նույնականացման ունիկալ ծրագրային միջոց: Սա վերացնում է բջջային հեռախոսը բացելու անհրաժեշտությունը, ինչը կարող էր հանգեցնել բջջային հեռախոսի արգելափակմանը: «UFED Phone Detective» ծրագրային ապահովումը տեղեկություներ է տրամադրում բջջային սարքավորման միակցումների, տեխնիկական բնութագրերի վերաբերյալ: «UFED Reader» ծրագրային ապահովում «UFED Reader» ծրագրային ապահովումը թույլ է տալիս իրավասու աշխատակիցներին փոխանակվել հետազոտության արդյունքներով, անկախ նրանից նրանք ունեն «UFED» ծրագրային ապահովումը, թե ոչ: Պարզապես անհրաժեշտ է գործընկերոջն ուղարկել ծրագրային միջոցը և արտածված տվյալների վերաբերյալ հաշվետվությունը: Նկ.2. «UFED Reader» ծրագրային ապահովման գլխավոր պատուհանը 312 «UFED CHINEX» հավելում «UFED CHINEX» հանդիսանում է «UFED Touch Ultimate» հավաքածուի հավելում և իրենից ներկայացնում է բարձրորակ, դաշտային պայմանններում աշխատանքի պատրաստ լուծում, որը նախատեսված է չինական արտադրության միկրոսխեմաներով բջջային հեռախոսներից ապացուցողական տվյալների վերծանման համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. 6. http://www.cellebrite.com/, http://www.cellebrite.com/Mobile-Forensics/Products, http://www.cellebrite.com/Mobile-Forensics/Products/ufed-touch, http://www.cellebrite.com/Media/Default/Files/UFED%20Touch%20data%20sheet.pdf, http://en.wikipedia.org/wiki/Cellebrite, http://www.mcsira.com/web/8888/nsf/sbs.py?&_id=8608&did=3128&title=ufed%20touch НОВЕЙШИЕ ЭКСПЕРТНЫЕ СИСТЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ МОБИЛЬНЫХ ТЕЛЕФОНОВ С.С. ГРИГОРЯН, Г.В. ГЕРТЕВЦЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН РА, Ереван В статье описаны функциональные возможности аппаратно-программной системы “UFED Touch Ultimate” корпорации “Cellebrite Mobile Synchronization”, которая считается лидером среди аппаратно-программных приложений, используемых международными центрами экспертиз для проведения экспертизы сотовых телефонов. Ключевые слова: UFED, мобильный телефон, восстановление, GPS, переписка MODERN EXPERTISE SYSTEMS OF MOBILE PHONES EXAMINATION S.S. GRIGORYAN, H.V. HERTEVTSYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In the article are described functional abilities of “UFED Touch Ultimate” complex system of “Cellebrite Mobile Synchronization” corporation that is considered to be leader among hardwaresoftware applications which are used by leading international expertise centers for expertise of cell phones. Key words: UFED, mobile phone, recovery, GPS, messaging. 313 ՏՐԱՆՍՊՈՐՏԱՅԻՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ Գ.Գ. ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ1, Է.Ն. ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ2 1 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների Ազգային Բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան ՃՏՊ հանգամանքների, տրանսպորտային միջոցների տեխնիկական վիճակի և տրանսպորտահետքաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ, 2ՃՏՊ հանգամանքների, տրանսպորտային միջոցների տեխնիկական վիճակի և տրանսպորտահետքաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր՝ տրանսպորտային միջոցների արագությունը, արագությունների որոշումը, արգելակման հետքերի առկայությունը, տրանսպորտային միջոցների արագությունների որոշումը արգելակման հետքերով: Սույն աշխատանքի նպատակը հանդիսանում է պարզել, թե մինչև ճանապարհատրանսպորտային պատահարի առաջացումն ընդհարմանը մասնակից ավտոմեքենաների կողմից թողնվել են արդյոք արգելակման, սահքի, քսվածքի կամ կողասահքի հետքեր և պարզված հետքերով որոշել ընդհարմանը մասնակից ավտոմեքենաների արագությունները՝ հաշվարկային եղանակներով: 1. Ըստ արգելակման հետքի երկարության, երբ տրանսպորտային միջոցն արգելակելիս հետքերը թողնվել են հարթ, հորիզոնական նույն ճանապարհածածկույթի վրա առանց կողասահքի մինչև առջևի անիվները, ապա արագությունը որոշում ենք հետևյալ բանաձևով՝ Va =1.8t j + ( − B)j (կմ/ժամ) Որտեղ t3 -ը դանդաղեցման աճի ժամանակն է (վրկ.) և վերցվում է տեղեկատուից, jm –ը առավելագույն դանդաղեցումն է (մ.վրկ), sT –ն տրանսպորտային միջոցի արգելակման հետքն է՝ հաշված մինչև առջևի անիվները(մ.), B –ն տրանսպորտային միջոցի բազան է : Դանդաղեցման առավելագույն արժեքը որոշվում է փորձարարությամբ կամ հաշվի առնելով պատահարի իրավաճակը հաշվարկային մեթոդով: 1. Երբ արգելակման հետքերը հաշվում են մինչև հետևի անիվները, ապա բանաձևը կստանա հետևյալ տեսքը՝ Va = , + ∗ (կմ/ժամ) 2. Ըստ արգելակման հետքերի երկարության, երբ տրանսպորտային միջոցն արգելակելիս ավտոմեքենան կողասահքի է ենթարկվել կամ պտտվել է որոշակի անկյան տակ, հաշվարկը կատարվում է նույն բանաձևով, սակայն արգելակման հետքի երկարությունը վերցվում է ոչ թէ ռեալ հետքը, այլ հետքի առաջացման պահից մինչև ավտոմեքենայի լրիվ կանգառը, ծանրության կենտրոնի տեղաշարժը: 314 3. Երբ տեխնիկապես սարքին արգելակման համակարգով ավտոմեքենան արգելակելիս արգելակման հետքերը տարբեր անիվների կողմից թողնվում են տարբեր երկարության, ապա հաշվարկային մեթոդով ավտոմեքենայի արագությունը որոշելիս, վերցվում է ամենաերկար թողնված հետքի երկարությունը, քանի որ մյուս անիվները, որոնք թողել են ավելի կարճ երկարության արգելակման հետքեր, մասնակցել են արգելակմանը՝ ապահովելով էֆեկտիվ արգելակում: 4. Այն դիմադրության դեպքում, տարբեր երբ ավտոմեքենան հատվածներով, արգելակելիս կորցնելով անցնում շարժման է շարժման էներգիան, նման պայմաններում ավտոմոբիլի արագությունը որոշվում է հետևյալ բանաձևով՝ ∗ ( Va = 1.8t3jM + + + + ⋯) (կմ/ժամ) որտեղ՝ Ga –ն ավտոմեքենայի քաշն է (կգ), A1 ,A2 ,A3 –ը կինետիկ (շարժման) էներգիայի կորուստներն են տարբեր դիմադրության ճանապարհահատվածներում: -Ավտոմոբիլը շարժվում է արգելակված վիճակում, A1 ∗ Ga∗ (կգ.մ) -ավտոմոբիլը շարժվում է գլորումով, ∗ ∗ A2= (կգ.մ) -ավտոմոբիլը բարձրանում է մայթ բորդյուրի վրայով, երբ մայթը բարձր է երթևեկելի մասից, ∗H A3 = (կգ.մ) -ավտոմոբիլը շրջվում է հարթ, հորիզոնական հատվածում, A4 = Ga ∗ + − (կգ.մ) -ավտոմոբիլը պտտվում է ծանրության կենտրոնի շուրջը, որոշակի անկյան տակ, A5 = ∗ `∗ ∗ (կգ.մ) որտեղ՝ H –ը բորդյուրի բարձրությունն է (մ), L –ը ավտոմոբիլի անվամիջի երկարությունն է (մ), h –ը ավտոմոբիլի ծանրության կենտրոնի բարձրությունն է (մ), `-ն կողասահքի գործակիցն է: 5. Ըստ արգելակման հետքերի երկարության, երբ հետքերը թողնվել են տարբեր ծածկույթներով ճանապարհահատվածներում. Va = 1.8 + ( + + + ⋯) (կմ/ժ), որտեղ՝ t3 –ը դանդաղեցման աճի ժամանակն է ՝արգելակման հետքի առաջին հատվածում, 315 J1-j2-j3-ը առավելագույն դանդաղեցումն է տարբեր ծածկույթներով ճանապարհահատվածներում, S1-S2-S3-ը ավտոմեքենայի ծանրության կենտրոնի տեղաշարժն է՝ տարբեր ճանապարհածածկույթների հատվածներում: Ավտոմեքենայի իրական դանդաղեցումը հավասար է առաջին ճանապարհահատվածի դանդաղեցմանը, եթե հետքերը թողնելիս ավտոմեքենայի բոլոր անիվները գտնվել են այդ ծածկույթի վրա: Եթե դրանք գտնվել են այլ ծածկույթների վրա,ապա դանդաղեցումը կարելի է որոշել մոտավոր, հետևյալ բանաձևով՝ J=9,8 ∗ ∑ (մ), որտեղ՝ Gi-ն բեռնվածությունն է այն անվադողի, որն արգելակման սկզբում գտնվել է այդ ճանապարհահատվածում, Ga-ն ավտոմեքենայի քաշն է (կգ), -ն տվյալ հատվածում անվադողի կցման գործակիցն է : 6. Ըստ արգելակման հետքերի երկարության, երբ ավտոմեքենան արգելակման հետքի վերջում չի կանգնել, այլ գլորումով անցել է որոշ տարածություն և նոր կանգնել՝ Va = 1,8 j + Ю + (կմ/ժամ), Որտեղ՝ VK-ն ավտոմեքենայի արագությունն է արգելակման հետքի վերջում՝ անկախ նրա հետագա շարժման բնույթից՝ VK =1,8t5j + (կմ/ժամ), որտեղ՝ t5 – ը արգելակաթողման ժամանակն է (մ) t5=1,5 ∗ t3 – hիդրավլիկ համակարգում, t5 = 2.0 ∗ SK – 3 – պնևմատիկ համակարգում, արգելակման հետքի վերջնամասից մինչև լրիվ կանգառն անցած տարածությունն է (մ), jk – ն ազատ գլորումով անցած տարածության հատվածում դանդաղեցումն է, jk = gf (մ/վ ), որտեղ՝ f-ը գլորման դիմադրության գործակիցն է, g –ազատ անկման արագացումն է: 6. Վրաերթի (ընդհարման) պահին արագությունը, եթե հայտնի է մինչև վրաերթի (ընդհարման) պահը, արգելակման հետքի երկարություն՝ Va = − (կմ/ժամ), որտեղ՝ Va –ն ավտոմեքենայի արագությունն է մինչև արգելակելը (կմ/ժամ), S -ը արգելակված վիճակում ավտոմեքենայի անցած տարածությունն է մինչև վրաերթի (ընդհարման) տեղը, = ST - 316 , : 7. Տեսադաշտը անվտանգությունն փակող խոչընդոտի ապահովող անվտանգ թույլատրելի կողանցման արագությունը միջտարածության որոշվում է հետևյալ բանաձևով՝ V = 3,6j(tn - T) (կմ/ժամ): Արագությունը հնարավորություն է ստեղծում կանգնեցնելու տրանսպորտային միջոցը հետիոտնի՝ դեպի իր շարժման գոտի հասնելու պահին հանկարծակի դուրս եկած տեսադաշտի փակ գոտուց, որտեղ՝ tn –ը հետիոտնի հավանական գտնվելու ժամանակամիջոցն է, ավտոմեքենայի և տեսադաշտը փակող խոչընդոտի միջտարածությունը որոշում ենք հետևյալ բանաձևով՝ tn = 3,6 (վրկ) B –ն ավտոմեքենայի տեսադաշտը փակող խոչընդոտի միջտարածությունն է, Vn -ը հետիոտնի հավանական արագությունն է, T –ն արգելակների գործարկման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցն է: 9. Թույլատրելի արագությունն ըստ տեսանելիության սահմանի որոշում ենք հետևյալ բանաձևով՝ V = 3,6jT ∗ + − (կմ/ժամ), որտեղ՝ Sb –ն տեսանելիության սահմանն է՝ այն հեռավորությունը, որից վարորդը ի վիճակի է տեսնելու խոչընդոտը: 10. Ճանապարհի շրջադարձների հատվածներում թույլատրելի արագության որոշումը: Դրանք որոշվում են ըստ կողասահքի և շրջման. Ըստ կողասահքի՝ ± Vkp = (կմ/ժամ), ± Ըստ շրջման՝ Vokp = ± ∗ ц ծկ ծկ ± (կմ/ժամ), որտեղ՝ RЦ –ն տվյալ շրջադարձում տրանսպորտային միջոցի ծանրության կենտրոնի առավելագույն շրջադարձի շառավիղն է, β−ն ճանապարհի լայնական թեքությունն է, η -ն շարժման ժամանակ տրանսպորտային միջոցի զսպանների դեֆորմացիները հաշվի առնող գործակիցն է: Մարդատար ավտոմեքենաների համար 317 = 0,85, և դողի Բեռնատար ավտոմեքենաների համար = 0,85, իսկ առանց բեռի՝ = 0,9, B – ն տրանսպորտային միջոցի կալեյան է (անիվների միջև եղած հեռավորությունը), hծկ –ն ծանրության կենտրոնի բարձրությունն է, ( ) նշանը և (-) նշանը հայտարարում վերցվում է, երբ ավտոմեքենան շրջադարձը կատարում է լայնական թեքության կողմը և հակառակը: Եթե չկա ճանապարհի լայնական թեքություններ, (β =0) ավտոմեքենայի առավելագույն արագությունն՝ ըստ կողասահքի և ըստ շրջման, որոշում ենք հետևյալ բանաձևով՝ VջՏվ ՏՍՐ (կմ/ժամ), = (կմ/ժամ) : ծկ Պետք է նկատի ունենալ, որ ըստ շրջման, առավելագույն արագությունը որոշելիս պետք է վերցնել ճանապարհի շրջադաձի առավելագույն հնարավոր շառավիղը տրանսպորտային միջոցի ծանրության կենտրոնի նկատմամբ: Վարորդի գործողությունների գնահատումն ըստ ՃԵԿ - ի կանոնների. Ճանապարհային երթևեկության կանոններին վարորդի գործողությունների համապատասխանելիությունը դիտարկենք հետևյալ օրինակի վրա։ ՎԱԶ- 2106 մակնիշի ավտոմոբիլը շարժվելով չոր ասֆալտբետոնյա ծածկույթով ճանապարհով 75 կմ/ժ արագությամբ առանց բեռի և ուղևորների վրաերթի է ենթարկել երթևեկելի մասը α = 90° անկյան տակ հատող 14 տարեկան տղային՝ պատճառելով նրան ծանր մարմնական վնասվածքներ։ Հետիոտնի շարժման արագությունը կազմում է 2,77 մ/վ։ Ճանապարհն անցնում է բնակավայրով։ 1. Որոշել ավտոմոբիլի վարորդը տեխնիկական հնարավորություն ունե՞ր խուսափելու վրաերթից։ 2. ՃԵԿ-ի ինչպիսի՞ պահանջներով պետք է ղեկավարվեր վարորդը և համապատասխանու՞մ էր նրա գործողությունները դրան։ 3. Տեխնիկական տեսակետից կա արդյոք պատճառական կապ արագության գերազանցման և առաջացած հետևանքի միջև։ Լուծում։ 1. Վրաերթից խուսափելու վարորդի տեխնիկական հնարավորության որոշումը. Որոշում են՝ 1. Վտանգի առաջացման պահից մինչև վրաերթի պահը հետիոտնի շարժման ժամանակը հետևյալ բանաձևով՝ tn = որտեղ՝ Sn Vn t n -ը հետիոտնի շարժման ժամանակն է, վ., Տո - ը հետիոտնի անցած ճանապարհը երթևեկության համար վտանգավոր պահից մինչև վրաերթը, մ., Vn -ը հետիոտնի շարժման արագությունը, մ/վ։ Եթե ընդունենք, որ հետիոտնը մինչև վրաերթը ճանապարհը հատել է 2,5 մետր 318 Sn = 2,5 մետր, Ապա հետիոտնի շարժման ժամանակը կլինի tn = Եթե առկա է 2,5 ≈ 0,9 վիկ.: 2,77 t n ≤ (t1 + t 2 + 0,5t3 ) պայմանը, ապա ՎԱԶ–2106 ավտոմոբիլի վարորդը տեխնիկապես հնարավորություն չի ունեցել վրաերթը կանխելու, քանի որ հետիոտնի շարժման ժամանակն այնքան փոքր է, որ ավտոմոբիլի լրիվ արգելակումը կարող էր սկսվել միայն վրաերթից հետո։ t1 - ը վարորդի ռեակցիայի ժամանակն է, որն ըստ դիֆերենցված նորմաների ընդունում ենք հավասար 0,8 վրկ.։ t 2 - ը արգելակային հաղորդակի ուշացման ժամանակն է, որը M1 կատեգորիայի շարժակազմերի համար, որոնց թվին է պատկանում ՎԱԶ - 2106 ավտոմոբիլը, չոր ճանապարհային ծածկույթի վրա հավասար է 0,2 վրկ.։ t3 - ը ավտոմոբիլն արգելակելիս դանդաղեցման աճի ժամանակն է, որը հավասար է 0,4 վրկ. Հետևապես՝ t1 + t 2 + 0 ,5 ⋅ t3 = 0 ,8 + 0 ,2 + 0 ,5 ⋅ 0 ,4 = 1,2 վրկ., այսինքն՝ պայմանը առկա է՝ 0,9 վ < 1,2 վ։ Հետևաբար վարորդը տեխնիկապես հնարավորություն չուներ վրաերթը կանխելու։ 2. Վարորդի կողմից ճանապարհային երթևեկության կանոնների պահանջների կատարման որոշումը. ՎԱԶ - 2106 մակնիշի ավտոմոբիլի վարորդը տվյալ ճանապարհային պայմաններում պետք է ղեկավարվեր ՃԵԿ - ի 9.1 և 9.2 կետերով։ Համաձայն ՃԵԿ - ի 9.2 կետի բոլոր տեսակի տրանսպորտային միջոցները բնակավայրով շարժվելիս չպետք է գերազանցեն 60կմ/ժ առավելագույն արագությունը։ ՎԱԶ-2106 ավտոմոբիլի վարորդը վարել է ավտոմոբիլը 75 կմ/ժ արագությամբ՝ ինչը չի համապատասխանում ՃԵԿ - ի 9.2 կետի պահանջներին։ 3. Վրաերթից խուսափելու վարորդի տեխնիկական հնարավորության որոշումը, եթե վարորդը ավտոմոբիլը վարեր ՃԵԿ-ի 9.2 կետով սահմանված 60 կմ/ժ առավելագույն արագությամբ: Տվյալ կոնկրետ իրադրությունում, քանի որ հետիոտնը վտանգավոր գոտում գտնվել է 0,9 վրկ., ինչը միմիայն հավասար է վարորդի ռեակցիայի ժամանակին, ապա վրաերթը տեղի կունենար ավտոմոբիլի ցանկացած արագության դեպքում։ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ 1. ՎԱԶ - 2106 մակնիշի ավտոմոբիլի վարորդը տվյալ կոնկրետ դեպքում զրկված է եղել վրաերթը կանխելու օբյեկտիվ տեխնիկական հնարավորությունից, քանի որ տուժողը վտանգավոր գոտում գտնվել է 0,9 վրկ., մինչդեռ տրանսպորտային միջոցը կանգնեցնելու համար անհրաժեշտ է 1,2 վրկ.։ 319 2. ՎԱԶ–2106 մակնիշի ավտոմոբիլի վարորդը տվյալ պայմաններում, վարելով ավտոմոբիլը 75 կմ/ժ գերազանցված արագությամբ, թույլ է տվել գործողություն, որը հակասում է ՃԵԿ-ի 9.2 կետի պահանջներին։ 3. Տվյալ կոնկրետ իրադրությունում առաջադրված ելակետային տվյալների պայմաններում, քանի որ տուժողը վտանգավոր գոտում գտնվել է 0,9 վրկ., ինչը միմիայն հավասար է վարորդի ռեակցիայի ժամանակին, տվյալ վրաերթը եղել է անխուսափելի՝ անկախ տրանսպորտային միջոցի շարժման արագությունից։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Դատաավտոտեխնիկական փորձաքննություն. Մաս. 2. Մոսկվա 1980թ. 2. Применение дифференцированных значений времени реакции водителя в экспертной практике, Москва, 1983г. 3. Применение в экспертной практике параметров торможения автотранспортных средств, Москва 1995г. 4. Кристи Н.М. Методические рекомендации по производству автотехнической экспертизы, Москва 1971г. 5. Иларионов В.А. ,«Экспертиза дорожно-транспортных происшествий». Москва, Транспорт, 1989, 255с. 6. Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք (ուժի մեջ է մտել 1999թ. հունվարի 12 - ից, փոփոխություններն ու լրացումները՝ 2007թ. ապրիլի 11-ի դրությամբ)։ 7. ՀՀ Ճանապարհային երթևեկության կանոններ., Երևան 2013թ. 8. «Ճանապարհային երթևեկության անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ Օրենք, Երևան2007թ. 9. htt://avtotrasolog.ru/content/view/14/36/ ОПРЕДЕЛЕНИЕ ВО ВРЕМЯ ЭКСПЕРТИЗЫ СКОРОСТИ ТРАНСПОРТНЫХ СРЕДСТВ Г.Г. МАРТИРОСЯН, Э.Н. МЕЛКОНЯН Национальное Бюро Экспертиз ГНКО, НАН РА Целью данной работы является выявление, до дорожно-транспортного происшествия, возможно оставленных следов скольжения, трения или следов бокового скольжения со стороны участвующих автомобилей и по выявленным следам рассчетным методом определить скорость автомобилей, участвующих в происшествии. Ключевые слова: скорость транспортных средств, определение скорости, присутствие тормозных следов. 320 VEHICLE SPEED DETECTION DURING EXPERTISE G.G. MARTIROSYAN, E.N. MELKONYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The purpose of this paper is to find out if before road accidents there can be left traces of baking, skid and/or sidewise skidding by vehicles involved in the accident and detect the speed of these vehicles via measurement method. Key words: vehicle speed, speed detection, existence of braking tracks, vehicle speed detection via braking tracks. 321 ОПРЕДЕЛЕНИЕ ВОЗРАСТА ПРОИЗВЕДЕНИЯ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА ХИМИЧЕСКИМ И ИК-СПЕКТРОСКОПИЧЕСКИМ МЕТОДАМИ С. М. АКОПЯН Национальное бюро экспертиз НАН РА, г.Ереван Начальник отдела систематизации научных исследований и технических испытаний Ключевые слова: порфирин, батохромный сдвиг, изоиндол. пирролин, фталоцианин, гибридизация, Тетраазобензопорфирины сложные гетероциклические соединения, состоящие из 2 изоиндольных/бензпиррольных/ колец, соединённых между собой SP - гибридизованным атомом азота, структурно родственным порфиринам. Комплексы порфиринов с переходными металлами используются в качестве красителей и пигментов. Тетраазопорфириновый цикл фталоцианинов представляет собой 18-и электронную ароматическую систему, которая за счет большой длины и сопряжения цепи, имеет полосу поглощения в видимом диапазоне, в области примерно 400 нм и 700 нм с коэффициентом поглощения порядка 2.10-5 моль-1см-1. При введении электродонорных заместителей бензольные циклы порфиринов подвергаются батохромному сдвигу в сторону длиноволновой полосы поглощения на примерно 100 нм. Порфирины при нормальных условиях находятся в твердой фазе. Легко сублимируются и кристаллизируются,что позволяет получать очень чистые соединения, имеющие высокую термическую стабильность, на воздухе не разлагаются до температуры 400-5000С, в вакуумедо 9000С. Порфирины растворяются в концентрированной серной кислоте, при их разбавлении выпадают в осадок, растворимы в высококипящих органических растворителях. При наличии объёмистых гидрофобных заместителей растворимость в полярных растворителях повышается, сульфированные производные растворимы в воде. Порфирины/фталоцианины/ амфотерны: под действием сильных кислот происходит протонирование мостиковых атомов азота – вплоть до полного протонирования с образованием тетрапротонированных соединений. Водороды при пиррольных атомах азота подвижны и под действием оснований отщепляются с образованием дианиона. Пиррольные протоны также могут замещаться катионами металлов с образованием соответствуюших комплексных соединений[1,2]. Порфирины, будучи ароматическими соединениями, вступают в реакции электрофильного замещения. Под действием сильных окислителей происходит разрушение тетраазобензопорфиринового цикла. Продуктами окисления являются производные изоиндолина. Подавляющая часть производных порфиринов/ около 90%/ в виде комплексов фталоцианинов с щелочными, щелочоземельными и переходными металлами используются в качестве пигментов, которые находятся в составе маслянных красок, в темпере. Например, фталоцианин меди в кристаллических α – и β – формах широко применяется в качестве синего пигмента. Перхлорбромфталоцианин меди используется в качестве зелёного пигмента, сдвиг цвета от синего к желтому таких пигментов увеличивается с увеличением отношения бром/хлор. Растворимые производные фталоцианинов используются также в качестве красителей, применяются для изготовления активного слоя CD – R дисков [3]. Лабораторным путем эти соединения были получены только в середине 1930-х годов, в промышленное производство поступили примерно с 1950-х годов. 322 Если фталоцианины обнаруживаются в полотне художника первой половины двадцатого века, то, скорее всего это фальшак /фальшивка/. Развивая экспертную идентификацию порфиринов, входе проведенных исследований был усовершествован используемый в настоящее время метод, что позволяет по сравнению с методом химического анализа эффективнее осуществлят экспертизу порфиринов. Преимущество нового метода, заключается в том, не требуется затрачивать больше времени. Другим преимуществом является быстрое обнаружение бензпирролина, являющегося структурным элементом порфирина, или же обнаружение порфиринового макроцикла. Проведенные ИК-спектроскопические исследования показали, что ИК поглощения порфирина находится в области 1630см-1, для NH – группы пирролина в области 3320 см-1, а для порфиринов имеющих заместители в бензольном кольце – 1598 см-1 и 758 см-1. Исходя из приведенных данных, можно со всей определенностью константировать, что данный метод, после прохождения соответсвующих процедур по его валидации, войдет в орбиту практического применения при экспертных исследований произведений изобразительного искусства. ЛИТЕРАТУРА 1.M.Kopylovich, V.Kukushkin, M.Haukka I.Amer.Chem.Soc. 2004,126,15040 2. Ахмадуллин А.Г., Кижаев Б.В., Нургалиев Г.М., Шабаев А.С. “Нефтепереработка и нефтехимия” N 2,1994,с.39 3. H. Moser Frank, L. Tomas Artur ” Phtalocyanine Compounds, Reinhold Publishing Corporation,1963 ԿԵՐՊԱՐՎԵՍՏԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԱՐԻՔԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ՔԻՄԻԱԿԱՆ ԵՎ ԻԿ-ՍՊԵԿՏՐՈՍԿՈՊԻԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ Ս. Մ. ՀԱԿՈԲՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ Գիտական հետազոտությունների և տեխնիկական փորձարկումների համակարգման բաժնի պետ Ուսումնասիրված են պորֆիրինների կառուցվածքը քիմիական և ԻԿ- սպեկտրոսկոպիական մեթոդներով։ Մեր կողմից առաջին անգամ փորձագիտական նույնականացման նպատակով հետազոտված են ֆտալոցիանինների ԻԿ-սպեկտրները, որոնք հանդիսանում են կարևոր պայման կերպարվեստի գործերի տարիքի որոշման համար։ Բանալի բառեր՝ պորֆիրին, պիրրոլին, բատոքրոմային տեղաշարժ, իզոինդոլ: 323 ֆտալոցիանին, հիբրիդիզացում, DETERMINATION OF FINE ART WORKS AGE VIA CHEMICAL AND IRSPECTROSCOPY METHOD S.M. HAKOPYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In current article have been studied the structure of porphyrins via chemical and IRspectroscopy methods. In expert first time by us were studied phthalocyanine IR-specters which important conditions for determination of fine art works age. Key words: porphyrins, pirrolins, phthalocyanines, hybridization, bathochromic upheaval, izoindoies. 324 ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆՅԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՓՈՐՁԸ ՀԱՆՑԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ Ա.Ա.ՍԻՐԵԿԱՆՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան Քրեաբանության կիրառական հիմնախնդիրների գիտահետազոտական կենտրոնի քրեաբան Բանալի բառեր՝ հանցավորություն, քաղաքականություն, սոցիալական բարեփոխում, քրեաբանություն։ Յուրաքանչյուր պետության կարևորագույն գործառույթներից մեկը հանցավորության կանխարգելման և նախականխման քաղաքականությունն է, քանի որ հանցավորությունը հանդիսանում է այն անկանխատեսելի ուժը, որը լրջորեն սպառնում է ցանկացած պետության ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական կայունությանը: Ուստի այս տեսանկյունից կարևորվում է հանցագործությունների կանխարգելմանն ուղղված միջոցառումների ուսումնասիրումը ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության ներսում, այլև նմանօրինակ փորձի ուսումնասիրումը արտասահմանյան երկրներում: Օտարերկրյա փորձի ուսումնասիրումն ու գրանցված արդյունքների վերհանումը ունի ոչ միայն տեսական, այլև գործնական կարևոր նշանակություն հանցավորության կանխարգելման քաղաքականության արդյունավետ իրականացման տեսանկյունից: Ներկայումս քրեաբանության մեջ կիրառվում հանցավորության նկատմամբ վերահսկողություն և Հանցավորության նկատմամբ վերահսկողությունը է երկու հասկացություն` հանցավորության սոցիալական կանխում: վերահսկողության բաղկացուցիչ մասն է: Սոցիալական վերահսկողության հիմնական խնդիրներն են մարդկանց որոշակի վարքագծի ապահովումը և հասարակական նորմատիվ կարգի պաշտպանությունն ու վերահսկողությունը ապահովումը: իրենից Առավել ներկայացնում նեղ է իմաստով հասարակական, սոցիալական պետական միջոցառումների համակարգ, որոնց նպատակը շեղվող, հանցավոր վարքագծի ձևերի չեզոքացումն է կամ մակարդակի նվազեցումը [1]: Հանցավորության նկատմամբ վերահսկողության կամ հանցավորության դեմ պայքարի խնդիրների վերաբերյալ քրեաբանության մեջ առկա են տարբեր մոտեցումներ: Այսպես, Էմմիլ Դուրկհեյմը, Ֆրենկ Թանենբաումը և արևմտյան քրեաբանների գերակշիռ մասը գտնում էին, որ հանցավորությունը հավերժ երևույթ է: Ամերիկացի քրեաբան Վ.Ֆոկսի կարծիքով հանցավորությունը քաղաքակրթության օժանդակ հետևանքն է և քաղաքակրթության զարգացման հետ մեկտեղ այն աճելու է [2]: Մինչդեռ խորհրդային ժամանակաշրջանի քրեաբանները, հիմնվելով մարքսիզմլենինիզմի դասականների գաղափարների վրա, գտնում էին, որ հանցավորությունն անցողիկ երևույթ է, հատուկ է միայն դասակարգային հասարակությանը և դասակարգերի ու մասնավոր սեփականության վերացման, կոմունիստական հասարակարգի կառուցման հետ մեկտեղ կվերանա: 325 Հանցավորության վերահսկողության կանխումը, մի մասն է, որը փաստորեն իրենից հանցավորության ներկայացնում է նկատմամբ սոցիալ-տնտեսական, կազմակերպակառավարչական, իրավական, մշակութային բնույթի միջոցառումների ամբողջություն, որի նպատակն է զսպել հանցավորությունը, այն պահել որոշակի շրջանակում և նվազագույնի հասցնել դրա մակարդակը: Ներկայումս հանցավորության կանխման խնդիրների մեջ չի մտնում հանցավորության վերացումը, որովհետև կրիմինոլոգների գերակշիռ մասը հանգել է այն եզրակացության, որ հանցավորությունը որպես հակասությունների արդյունք չի կարող վերանալ: Այլ հարց է դրա զսպումը և որոշակի շրջանակների մեջ պահելը: Հանցավորության կանխման միջացառումներն իրականացնելիս պետք է նկատի ունենալ, որ յուրաքանչյուր երևույթ, յուրաքանչյուր միջոցառում կարող է ունենալ ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական հետևանքներ: Յուրաքանչյուր միջոցառում կարող է առաջացնել նոր հակասություններ, ուստի հանցավորութան կանխումը պետք է կրի համալիր բնույթ: Օրինակ` անապահով ընտանիքներին նյութական օգնություն տրամադրելը, բնակարանով ապահովելը, գործազուրկներին նպաստ տալը, առանց նրանց աշխատանքով ապահովելու, նրանց վերապատրաստման միջոցառումներ իրականացնելու, կարող է բացասական հետևանքներ ունենալ, որովհետև նյութական օգնություն ստացողները կարող են զգալ իրենց անլիարժեքությունը, օտարվածությունը: Բացի դա նյութական օգնության տրամադրումը առանց ապագայում աշխատանք ունենալու խթանների կարող է ծուլություն ձևավորել, ինչը հետագայում կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ [1]: Ինչպես արդեն նշել ենք, կարևորում ենք հանցավորության կանխարգելման գործում արտասահմանյան փորձին անդրադառնալը: Այսպես, անցած դարի 70-ական թվականներին ԱՄՆ-ում ընթանում էր լայնածավալ սոցիալական բարեփոխումների իրականացման ծրագիր: Հենց այս ժամանակահատվածում էլ ԱՄՆ-ում ստեղծվեցին ուղղիչ ներգործության տարբերակումը և հակասոցիալական ուղղվածության տարբեր մակարդակներ ունեցող դատապարտյալների պատժի կրման տարբերակումն ապահովող հաստատություններ: Դատապարտյալների տարբերակումն իրականացվում էր որակավորման հանձնաժողովների կողմից, որոնց կազմի մեջ մտնում էին սոցիոլոգներ, հոգեբաններ, հատուկ ծառայությունների աշխատակիցներ, իրավաբաններ, բժիշկներ: Այս ժամանակաշրջանում ԱՄՆ-ում իրավապահ մարմինների գործունեությունը վերաուղղորդվեց դեպի հանցագործությունների կանխարգելումը: Ստեղծվեցին մասնագիտացված հատուկ մարմիններ: Համապատասխան մարմինների ստեղծմանը զուգահեռ ամրապնդվեց հանցավորության վերահսկողության հայեցակարգը: Սա իրենից ենթադրում էր ոչ միայն ոստիկանության, դատարանների և առհասարակ պենիտենցիար համակարգի գործունեությունը, այլև սոցիալական զարգացման տարբեր ծրագրերի իրականացում, կենսամակարդակի բարելավում, ինչպես նաև գիտահետազոտական միջոցառումների իրականացում: Այստեղ, սակայն, հարկ է ընդգծել, որ սոցիալական բարեփոխումներն ԱՄՆ-ում, ինչպես նաև Եվրոպայում չտվեցին սպասված արդյունքը, ինչի հետևանքով էլ արդեն 80ական թվականներին ԱՄՆ նախագահ Ռեյգանի նախաձեռնությամբ դադարեցվեցին համապատասխան բարեփոխումները: Այս 326 անգամ արդեն հանցավորության դեմ պայքարում հիմնական լիազորությունները դրվեցին ոստիկանանական մարմինների և պարեկապահակային ծառայությունների վրա: Այս ամենի արդյունքում հանցավորության մակարդակը սկզբում կրճատվեց 3 տոկոսով, ապա 7 տոկոսով [3]: Սակայն սա ևս ժամանակավոր բնույթ կրեց: Արդյունքում շուտով հանցավորության աճ նկատվեց, ի ղեկավարությունը հայտ եկան ստիպված հանցավորության եղավ այս նոր անգամ ևս տարատեսակներ: վերադառնալ ԱՄՆ-ի սոցիալական բարեփոխումներ ծրագրին, սակայն, հանցավորության դեմ պայքարում կրկին կարևորելով ոստիկանության դերը, ոստիկանական համակարգում նկատվեց գործունեության նոր ուղղվածություն: Ստեղծվեց համայնքային ոստիկանության մոդելը, որը ոչ միայն լայն միջոցառումների ինքնուրույն համակարգ էր գործողությունների ընդգրկում հանցավորության իրականացման տեսքով, այլև դեմ պայքարում ներառում էր հասարակության լայն զանգվածների ներգրավումը հանցավորության դեմ պայքարում: Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ հանցավորության կանխարգելման գործում կոշտ միջոցառումների կիրառումը կարճատև արդյունք է տալիս, մինչդեռ դրանց հետ համալիր այլ միջոցառումների կիրառումը հանգեցնում է երկարատև և ցանկալի արդյունքի: Հենց այս նկատառումից ելնելով էլ հանցավորության դեմ պայքարում հասարակության ընդգրկումը տվեց իր ցանկալի արդյունքները: Հասարակության հետ համագործակցության արդյունքում նվազեց չբացահայտված հանցավորության քանակը: Նմանօրինակ միջոցառումներին զուգընթաց ԱՄՆ-ում անցյալ դարի 90-ական թվականներից սկսած խստացվեցին պատիժները: Ծանր հանցագործությունների համար երկարատև պատիժներ սահմանելուն զուգընթաց ԱՄՆ-ում լայն տարածում ստացան, այսպես կոչված, միջնորդավորված պատիժները, ինչպիսիք են օրինակ` խիստ հսկողությամբ փորձաշրջան, տնային կալանք, ուղղիչ աշխատանքների մոնիթորինգ և այլն: Ուշագրավ է նաև այն հանգամանքը, որ ԱՄՆ-ում զարգացած է հանցավորության կանխարգելման վիկտիմոլոգիական ուղղությունը: Հարկ է նշել, որ այս ուղղությունը ԱՄՆ-ում ունի ոչ միայն տեսական, այլև գործնական կարևոր նշանակություն: Ամերիկացի վիկտիմոլոգների կողմից մշակվել և ներդրվել են հանցագործության զոհ դառնալուց խուսափելուն ուղղված օպտիմալ վարքագծի բազմաթիվ առաջարկներ: Վիկտիմոլոգիական հետազոտություններն ու դրանց վերաբերյալ հասարակական իրազեկվածության մակարդակի բարձրացումն էապես նպաստում են հանցագործությունների նախազգուշացմանը և կանխմանն ուղղված միջոցառումների արդյունավետության կանխարգելման բարձրացմանը, գործում ինչպես վիկտիմոլոգիական նաև կանխման հանցագործությունների դերի բարձրացմանը: Հանցավորության կանխարգելման գործում ԱՄՆ-ն մեծապես կարևորում է նաև քաղաքացիական նախաձեռնությունը: Իրականացվել և իրականացվում են մի շարք ծրագրեր, որոնք ներգրավում են քաղաքացիական հասարակությանը հանցավորության դեմ պայքարում ոստիկանության փոխօգնության միջոցով: Հասարակ քաղաքացիները այս ծրագրի շրջանակներում խրախուսվում են տարբեր միջոցներով, որպեսզի իրականացնեն պարեկային ծառայություն և համապատասխան կասկածելի վարքագիծ նկատելու դեպքում անմիջապես ահազանգեն: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք ԱՄՆ-ն բավականին հետաքրքիր և բազմակողմանի փորձ ունի հանցավորության կանխարգելման ոլորտում: 327 Անդրադառնալով հանցավորության կանխարգելման գործում եվրոպական երկրների փորձին` հարկ է նշել, որ անցյալ դարի 70-ական թվականներին Արևմտյան Եվրոպայում հանցավորության նկատմամբ վերահսկողության ոլորտում շեշտը դրվեց սոցիալական բարեփոխումների և հանցանք կատարած անձանց վերադաստիարակման վրա: Հանցավորության դեմ պայքարում զգալի տեղ էր հատկացվում անչափահասների հանցավորության կանխարգելմանը. մանկավարժական և նյութական օգնության ցուցաբերում, հատուկ դատարանների ստեղծում և այլն: Լայն տարածում գտան այլընտրանքային պատիժների կիրառումը անչափահաս հանցագործների նկատմամբ: Այս ժամանակահատվածում եվրոպական երկրներում էական փոփոխությունների ենթարկվեց պատժի համակարգը: Պատժի ժամկետներն էապես կրճատվեցին, սկսեցին կիրառվել այլընտրանքային պատիժներ, դատապարտյալներին պահելու վայրերի պայմանները բարելավվեցին, դատապարտյալներին հնարավորություն տրվեց ուսում ստանալու, ինչպես նաև նրանց սկսեցին լայնորեն ընդգրկել հասրակական գործունեության տարբեր ոլորտներում: Հանցավորության կանխարգելման ոլորտում էական հաջողություններ գրանցվեցին Շվեյցարիայում: Հետազոտողները փաստում են, որ այս երկրում հանցավորության աճը խոչընդոտող հիմնական գործոններն են. ուրբանացման դանդաղ գործընթացները, արդյունաբերության ապակենտրոնացումը և արդյունաբերական մեծ կենտրոնների բացակայությունը, բնակչության կազմում վարքի և սոցիալական վերահսկողության կայուն ավանդույթներ ունեցող տեղաբնակների գերակայությունը, բնակչության մեջ երկրի սոցիալական վիճակի, այդ թվում` հանցավորության վիճակի մասին քաղաքացիական պատասխանատվության գիտակցումը, ոստիկանության ապակենտրոնացումը և կողմնորոշումը դեպի համայնքային շահերի պաշտպանություն, հանցագործությունների նկատմամբ մեղմ հակազդեցությունը. այլընտրանքային պատիժների կիրառում, կարճաժամկետ պատիժներ, պատժի պայմանական գործում հատկապես չկիրառում և այլն [3]: Շվեյցարիայում յուրահատուկ համակարգ էր անչափահասների հանցավորության դեմ պայքարում: Այսպես, օրինակ` երկրում գործում էին բազմատեսակ ժամանցի և հանգստի կազմակերպման դեպարտամենտներ, սոցիալական օգնության, մանկավարժական, հոգաբարձական և այլ ծառայություններ: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ սոցիալական բարեփոխումները, ինչպես և ԱՄՆում, Եվրոպայում ևս ժամանակավոր արդյունավետություն ունեցան: Ընդամենը մեկ տասնամյակ հետո հանցավորության մակարդակը կրկին սկսեց աճել, բացառությամբ Շվեյցարիայի: Այդ ամենի հետևանքով կրկին վերածնունդ ապրեցին հանցավորության դեմ պայքարում կոշտ միջոցառումների և ոստիկանական հարկադրանքը ուժեղացնելու գաղափարները: Դա իր արտահայտիչ դրսևորումը ստացավ Մեծ Բրիտանիայում վարչապետ Թետչերի կառավարման տարիներին: «Երկաթյա տիկինը» հանցավորության դեմ պայքարի արդյունավետության բարձրացման 328 համար կտրուկ ուժեղացրեց ոստիկանությունը`իրականացնելով կադրային համալրում, տեխնիկական վերազինում, ոստիկանության լիազորությունների ընդլայնում: Սակայն, ինչպես և ԱՄՆ-ում, Մեծ Բրիտանիայում ևս այսօրինակ հանցավորության կանխարգելիչ միջոցառումները չտվեցին իրենց սպասված արդյունքները: Շուտով այստեղ ևս կարիք առաջացավ վերադառնալու սոցիալական համալիր բարեփոխումների իրականացմանը: Այստեղ ևս սկիզբ առավ և լայն տարածում գտավ հանցավորության կանխարգելման վիկտիմոլոգիական ուղղությունը: Վիկտիմոլոգները մշակեցին պաշտպանության պասիվ և ակտիվ հայեցակարգերը: Պասիվ պաշտպանության միջոցներ են համարվում զրահապատ մեքենաների կիրառումը, թիկնապահների վարձելը և այլն: Ակտիվ պաշտպանության ձևերն են ինքնապաշտպանությունը և պաշտպանությունը: Պետությունն իր հերթին ապահովում է համապատասխան տեղեկատվության տարածումը բնակչության շրջանում [2]: Մեծ Բրիտանիայում ևս հանցավորության կանխարգելման գործում կարևորվում է քաղաքացիական նախաձեռնության դերն ու նշանակությունը: Հարկ է նշել նաև, որ Դանիայում, Ֆրանսիայում, Հոլանդիայում, Շվեդիայում, Գերմանիայում, Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվել են հանցագործությունների կանխարգելման հասարակական խորհուրդներ: Այս խորհուրդների կառավարումը հիմնականում իրականացվում է հայտնի քաղաքական գործիչների և գիտնականների կողմից: Արևմտյան Եվրոպայում առանձնահատկություններից հետազոտությունների մեկն կենտրոններ, քաղաքացիական էլ այն որոնք է, որ դրանք քրեաբանական նախաձեռնության ստեղծեցին գիտական հետազոտությունների միջոցով վեր են հանում հանցավորությունը ծնող պատճառներն ու պայմանները, առաջարկում դրանց նվազման, կանխարգելման միջոցառումների համալիր: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք արտասահմանյան պետություններն ունեն բավականին հարուստ փորձ հանցավորության կանխարգելման ոլորտում: Որպեսզի փորձից ցանակալի է կատարել համապատասխան փոփոխություններ նաև մեր ազգային համակարգում: Այսպես, ամենից կարևորն միջոցառումներց Հայաստանի ու երկարատև արդյունք ապահովող Հանրապետությունում հարկավոր է կիրառել քաղաքացիական նախաձեռնության ինստիտուտը: Հարկավոր է հասարակությանը հնարավորինս ընդգրկել հանցավորության դեմ պայքարի գործում: Միայն հասարակական լայն ընդգրկվածությամբ է հնարավոր հասնելու հանցավորության կանխարգելման արդյունավետության բարձրացմանը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Կրիմինալոգիա /դասախոսություններ, Երևան, ԵՊՀ, 2007թ. 2. Фокс В. “Введение в криминологию”, М., 1980 3. Данные ФБР о преступности в стране. // Проблемы преступности в капиталистических странах. 1983, N 1 329 ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН В ПРОЦЕССЕ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ПРЕСТУПЛЕНИЙ А.А. СИРЕКАНЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван Предметом исследования является одно из главных направлений государственной политики - предотвращение преступности. В этой связи актуальным является исследование опыта зарубежных стран в сфере профилактики и предотвращения преступности. Ключевые слова: преступность, политика, социальная реформа, криминалогия. THE EXPERIENCE OF FOREIGN COUNTRIES IN THE PROCESS OF THE CRIMES PREVENTION А.A. SIREKANYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The subject of this work is one of the important components of state policy that is the policy of the prevention of criminality. Moreover it is of crucial importance to scrutinize the experience of foreign countries in the field of prevention of crimes. Key words: criminality, policy, social reform, criminology. 330 ՎԻԿՏԻՄԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՎԻԿՏԻՄԻԶԱՑԻԱՅԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ (ՔՐԵԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ) Ե.Ռ. ԱՍԱՏՐՅԱՆ1, Ա.Մ. ԹԵՐԶՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1Քրեաբանության կիրառական հիմնախնդիրների գիտահետազոտական կենտրոնի պետ 2Քրեաբանության կիրառական հիմնախնդիրների գիտահետազոտական կենտրոնի սոցիոլոգ Բանալի բառեր` հանցագործություն, քրեաբանություն, վիկտիմայնություն, վիկտիմիզացիա, զոհ: Հանցավոր վարքագծի պատճառները խորապես հասկանալու, հանցավորության պատճառներն ու պայմանները բացահայտելու համար կրիմինոլոգիան ուսումնասիրում է ոչ միայն հանցանք կատարած անձին, այլ նաև հանցագործությունից տուժածներին կամ հանցագործության զոհերին: Կրիմինոլոգիայի այն ուղղությունը, որը ուսումնասիրում է հանցագործություններից տուժածներին, կոչվում է վիկտիմոլոգիա: Վիկտիմոլոգիան առաջացել է լատիներեն victim (զոհ) բառից և նշանակում է ուսմունք զոհի մասին: Վիկտիմոլոգիան ուսումնասիրում է հանցագործությունից տուժողի բարոյահոգեբանական և սոցիալական առանձնահատկությունները՝ պարզելու համար, թե ինչու, ինչպիսի բարոյական, կամային կամ էմոցիոնալ հատկություններ և սոցիալական ինչպիսի ուղղվածություն ունեցող անձն է հանդիսացել հանցագործությունից տուժող, հանցագործի և նրա զոհի միջև եղած կրիմինոլոգիական նշանակություն ունեցող հարաբերությունները և կապերը այն հաշվով, որպեսզի պարզի, թե որքանով են այդ հարաբերությունները հանցանքի կատարման էական նախադրյալներ ստեղծում, ինչպես են ուղղորդում հանցավորի գործողությունները, իրադրությունները` պարզելու հանցագործությանը նախորդող և ուղեկցող համար վիկտիմային վարքագծի շարժառիթները և կոնկրետ իրադրությունում տուժողի վարքագծի կրիմինոլոգիական նշանակությունը, ինպես նաև տուժողի անձնային և հանցանքի կատարման մեխանիզմում նրա վարքագծի ու դերի առանձնահատկությունները, և այդ ամենի հիման վրա մշակում է հանցագործությունների վիկտիմոլոգիական կանխման միջոցներ: Վիկտիմոլոգիան վիկտիմայնություն և օգտագործում է վիկտիմիզացիա: երկու հիմնական Վիկտիմայնությունը հասկացություն` հանցագործությունից տուժելու առավել կամ պակաս հակվածությունն է: Վիկտիմայնությունը դիտվում է որպես հատկություն, որով կարող են օժտված լինել ինչպես մարդիկ, այնպես էլ առանձին օբյեկտներ: Թերևս, ցանկացած մարդ հանդիսանում է հանցագործության պոտենցիալ զոհ: Սակայն կան մարդիկ (նույնիսկ մարդկանց խմբեր), ովքեր ուրիշներից ավելի հաճախ են դառնում հանցագործության զոհ, այսինքն՝ օժտված են բարձր վիկտիմայնությամբ: Վիկտիմայնությունը կարող է պայմանավորված լինել մարդու անձնական առանձնահատկություններով, վարքագծային առանձնահատկություններով, զբաղեցրած պաշտոնով, գործունեության բնույթով և այլն: Ինչ վերաբերվում է անձնական առանձնահատկություններին, ապա վիկտիմոլոգիայում առանձնացվում են մի շարք 331 հատկություններ, որոնք մեծացնում են հանցագործությունից տուժելու հավանականությունը: Այդպիսի հատկություններից են օրինակ թեթևամտությունը, ագահությունը, դյուրաբորբոքությունը, ագրեսիվությունը, որոշակի սեռական շեղումները: Դրա հետ մեկտեղ, սակայն, մարդկային շատ հատկություններ միանշանակ վիկտիմային չեն. կախված իրադրությունից միևնույն հատկությունը կարող է վիկտիմային լինել, կարող է և հակավիկտիմային դեր կատարել: Վիկտիմիզացիան տուժողի վերածվելու գործընթացն է: Այդ գործընթացում կարևոր դեր է կատարում ոչ միայն անձի այս կամ այն վիկտիմոլոգիական առանձնացնում է հատկությունը, տուժողի այլև վարքագծի նրա վարքագիծը: այնպիսի Վիկտիմոլոգիան դրսևորումներ, ինչպիսիք են պրովոկացիոն վարքագիծը, երբ ապագա տուժողն ինքն է իր հակաբարոյական, հակաիրավական և նույնիսկ հանցավոր վարքագծով դրդում մյուս կողմին հանցանք կատարելու (այս իրավիճակն առկա է օրինակ հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում կատարվող սպանություններում), թեթևամիտ վարքագիծը, որը նպաստում է հանցավորի մոտ արդեն իսկ առկա հակասոցիալական դիրքորոշման դրսևորմանը և հանցանքի կատարմանը (օրինակ` հանցագործություններից թեթևամիտ տուժողները, վարքագիծ որոնց են դրսևորում վարքագիծը սեռական հանցավորի մեջ արդիականացնում է սեռական պահանջմունք, կամ այն տուժողները, որոնք այսպես ասած, ի ցույց են դնում իրենց մոտ առկա նյութական արժեքները, այն էլ այնպիսի պայմաններում, երբ չունեն պաշտպանվելու միջոցներ (այդպիսի իրավիճակներ շատ են պատահում օրինակ կողոպուտի դեպքերում), և չեզոք վարքագիծը, երբ տուժողի վարքագիծը որևէ հանցածին նշանակություն չունի: Հանցագործի և զոհի միջև գոյություն ունի որոշակի փոխազդեցություն, փոխադարձ կապ, զոհը ինքնին ազդեցության պասիվ օբյեկտ չէ, այլ որոշակի ձևով ուղղորդում և պայմանավորում է հանցավորի վարքագիծը [1, էջ 69]: Շատ դեպքերում էլ տուժողն ինքն է հրահրում հանցագործությունը իր հակաբարոյական, հակաիրավական և նույնիսկ հանցավոր վարքագծով (այսպես կոչված` «տուժողի մեղք»): Ուստի հանցագործությունների կանխման առումով շատ կարևոր է վեր հանել, բացահայտել ոչ միայն հանցավորությանը նպաստող գործոնները, հանցագործի անձի առանձնահատկությունները, այլ նաև վիկտիմայնության և վիկտիմիզացիայի գործոնները: Նշված գործոնները բացահայտելու նպատակով ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների Ազգային Բյուրո» ՊՈԱԿ-ին կից Քրեաբանության կիրառական հիմնախնդիրների գիտահետազոտական կենտրոնը հետազոտություն է իրականացրել «Հանցավորության վիկտիմոլոգիական գործոնները Հայաստանի Հանրապետությունում» թեմայով: Հետազոտության ընթացքում ուսումնասիրվել են Երևան քաղաքի վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարաններում 2003-2010թթ. քննված, ինչպես նաև ՀՀ դատարանների արխիվում արխիվացված 411 քրեական գործեր: Հետազոտությունը կատարվել է քրեական գործերի ուսումնասիրության հատուկ կազմված անկետայի միջոցով, որում լրացվել են ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ տվյալները: Ուսումնասիրության մեջ ընգրկվել են հանցավորության միջուկը կազմող բռնի-ագրեսիվ և շահադիտական մոտիվացիայով կատարվող որոշ հանցագործություններ (սպանություն, առողջությանը վնաս պատճառել, ծեծ, խուլիգանություն, սեռական հանցագործություններ, գողություն, ավազակություն, կողոպուտ, խարդախություն, շորթում), որոնցից վիկտիմիզացիան առավել տարածվածն է և որոնցում առավել 332 արտահայատված կարող են լինել տուժողի կողմից հանցանքի կատարմանը նպաստելու, ինչպես նաև վիկտիմայնության առանձնահատկությունները: Հետազոտության ընթացքում բացահայտվեցին հետևյալ օրինաչափությունները: Ուսումնասիրված քրեական գործերի ընդհանուր զանգվածում տուժողների գերակշռող մասը ֆիզիկական անձինք են (մոտ 92.4%): Տուժողների 49.4%-ը եղել են հանցավորին անծանոթ, 22.2%-ը` պարզապես ծանոթ, 5.9%-ը` հանցագործի ընկերը, 4.5%-ը` հարևանը, 3.6%-ը` ազգականը, 1.4%-ը` ծնողը, 0.5%-ը` երեխան, 2.9%-ի դեպքում վնասը հասցվել է պետական կազմակերպությանը, 0.2%-ի պարագայում` հասարակական կազմակերպությանը, իսկ 9.3%-ը կազմում են այն քիչ հանդիպող դեպքերը, որոնք առանձին վերցրած շատ քիչ տոկոս են կազմում: Դրանց մեջ մտնում են` համակուրսեցի, նախկին կին, ամուսին (այստեղ նկատի է ունեցվում և՛ կին և՛ տղամարդ), նախկին սիրեկան, սիրուհի, իրավաբանական անձ, գործընկերուհի, մասնավոր ընկերություն, խորթ դուստր, որոնցից առավել հաճախ հանդիպողներն են` մասնավոր ընկերությունը, ամուսինը, նախկին կինը և խորթ դուստրը: Վիկտիմոլոգիայում առանձնացվում և ուսումնասիրվում են առանձին սոցիալական խմբեր, որոնց ներկայացուցիչները համարվում են առավել խոցելի տարբեր հանցագործություններից: Առաջին հերթին դրանք կանայք են, որոշակի տարիքային առանձնահատկություն ունեցողները, օրինակ` անչափահասները, տարեցները, հաշմանդամները և այլն [2, էջ 73-74]: Այս անձինք, ունենալով բարձր վիկտիմայնություն, չեն կարող ակտիվորեն հակազդել հանցագործությանը, ինչի վրա բնականաբար մեծ ուշադրություն է դարձնում հանցավորը ոտնձգության օբյեկտ ընտրելիս: Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ տուժող ֆիզիկական անձանցից 0.7%-ը 12-ից ցածր տարիքի են, 1.7%-ը` 12-14 տարեկան են, 6.2%-ը` 14-17, 14.6%-ը` 18-25, 9.4%-ը` 26-30, 19.5%-ը` 31-40, 22.2%-ը` 4150, իսկ 25.7%-ը 50-ից բարձր տարիքի են: Այս թվերը վերաբերում են ուսումնասիրված քրեական գործերի ընդհանուր զանգվածին, և ինչպես տեսնում ենք տուժողների տոկոսային հարաբերակցությունը հիմնականում աճում է ըստ տարիքի աճի: Սակայն, այս կամ այն կոնկրետ հանցատեսակի առանձնահատկություններով պայմանավորված, պատկերը կարող է փոխվել և այս կամ այն տարիքային խմբի ներկայացուցիչները կարող են ավելի հաճախ տուժել տվյալ հանցատեսակից: Անչափահասների վիկտիմայնության հիմնախնդրի հետ կապված, որոնց հոգեբանական առանձնահատկությունները նրանց վիկտիմայնությունը ձևավորող հիմնական գործոնն են [3], համաշխարհային կրիմինալոգիական գրականության մեջ շատ հաճախ և մանրամասն ուսումնասիրվում են սեռական ոտնձգությունների և երեխաների հանդեպ դաժան վերաբերմունքի դեպքերը: Դա լուրջ սոցիալական հիմնախնդիր է: Դաժան վերաբերմունքի զոհ հիմնականում դառնում են փոքր և նախադպրոցական տարիքի երեխաները: Եվ քանի որ երեխաների հանդեպ դաժան վերաբերմունքի դեպքեր մեր կողմից չեն ուսումնասիրվել, կանդրադառնանք սեռական բռնության դեպքերին: Հատկապես մտահոգիչ է այն, որ մեր կողմից ուսումնասիրված հանցատեսակներից տուժածների զանգվածում անչափահասները առավել մեծ թիվ են կազմում սեռական հանցագործությունների դեպքերում: Այսպես, ուսմնասիրված սեռական հանցագործություններից տուժողները 22-ն են, որոնցից 13-ը, այսինքն՝ կեսից ավելին, 12-17 տարեկան են, ընդ որում, նրանցից 3-ը 12-ից ցածր տարիքի են, 2-ը 12-14 տարեկան են, իսկ 8-ը՝ 14-17: Երեխաների նկատմամբ սեռական բռնությունների դեպքում նրանց 333 զարգացման խոր և երկարատև խանգարումները ավելի քիչ են ֆիքսվում, քան մեծահասակների պարագայում [2]: Առաջին հերթին սա բնորոշ է նորմալ զարգացող, նորմալ սոցիալական պայմաններում աճող երեխաներին: Քիչ չեն դեպքերը, երբ երեխան սեռական բռնության է ենթարկվում հենց ընտանիքում: Սեռական հանցագործություններից տուժած անչափահասներից 3-ի նկատմամբ ոտնձգությունը կատարել էր խորթ հայրը, 1-ի նկատմամբ՝ հարազատ հայրը, իսկ 2-ը տուժել էին այլ ազգականների կողմից կատարված արարքներից: Սեռական բռնությունը որպես կանոն ենթադրում է երեխայի ներգրավումը սեռական հարաբերությունների մեջ բռնություն գործադրելու, ինչպես նաև բացահայտ կամ թաքնված սպառնալիքների միջոցով: Սակայն հանցագործները կարող են իրենց նպատակին հասնելու համար օգտագործել ճնշումներ և ազդեցության տարբեր ձևեր: Դա կարող է լինել հոգեբանական մանիպուլյացիա, մեծահասակի կողմից իր հեղինակության օգտագործում, որը շատ հաճախ երեխայի համար անվիճելի է, տարբեր տեսակի վախերի ներշնչում և այլն: Քիչ դեպքերում հնարավոր է նաև, որ նախաձեռնությունը գա երեխայից: Այսպես օրինակ, ուսումնասիրության ընթացքում հանդիպեցինք դեպքերի, երբ անչափահաս տուժողներից մեկը ինքն էր նախախաձեռնել սեռական հարաբերությունը, իսկ երկուսը իրենց անբարո վարքագծով նպաստել էին հանցանքի կատարմանը: Իրենից հետաքրքրություն է ներկայացնում տարեցների վիկտիմայնության և վիկտիմիզացիայի հարցը: Չնայած նրանք ընդհանուր առմամբ ավելի քիչ են դառնում հանցագործության զոհ, բայց և այնպես օժտված են պոտենցիալ բարձր վիկտիմայնությամբ: Ընդ որում, մեր հետազոտությունը ցույց տվեց, որ ՀՀ-ում տուժողների զանգվածում համեմատաբար ամենաբարձր տոկոսը կազմում են հենց 50-ից բարձր տարիքի անձինք, այնուհետև` 41-50 տարեկանները (տե՛ս գրաֆիկ 1-ում): Գրաֆիկ 1 Սա ունի իր բազմաթիվ պատճառները: Առաջին հերթին պետք է նշել սոցիալական բևեռացումը կամ մեկուսացվածությունը. բաժանված, այրիացած կամ միայնակ ապրող մեծահասակները առավել հակված են հանցագործություններից տուժելու: Հաճախ վիկտիմոգեն գործոն է հանդիսանում նաև մեծահասակների ապրելը ավելի երիտասարդ սերնդի հետ: Նրանց մասին հոգ տանելու անհրաժեշտությունը, տարիքի հետ կապված հնարավոր թուլամտության պարագայում իրենց անվտանգության համար վախերը, ինչպես նաև նյութական միջոցների կապակցությամբ նրանց պահանջները կամ 334 դժգոհությունները ընտանիքում կարող են առաջացնել երկարատև լարված իրավիճակ, որը երբեմն կարող է վերածվել կրիմինալ գործողությունների [4]: Կան հանցագործությունների առանձին տեսակներ, որոնցից այս խմբի ներկայացուցիչները առավել հակված են տուժելու, ինչը պարզ դարձավ նաև մեր ուսումնասիրության արդյունքում: Այսպես օրինակ՝ իրենց ֆիզիկական թուլությունից և այլ տարիքային առանձնահատկություններից ելնելով, կողոպուտների դեպքերում նրանք հանդիսանում են առավել նախընտրելի զոհ: Երիտասարդ կողոպտիչները այդ նպատակով որպես զոհ ընտրում են ֆիզիկապես և հոգեպես թույլ, միայնակ մարդկանց: Մեծահասակները շատ են տուժում նաև գողություններից, խարդախություններից, ինչպես նաև ավազակությունից: Ուսումնասիրված գողություններից տուժածների 28-ը 50-ից բարձր տարիքի էին, 25-ը՝ 4150, 16-ը՝ 31-40, 12-ը՝ 26-30, 8-ը՝ 18-25 իսկ 1-ը՝ 14-17 տարեկան: Կողոպուտից տուժածներից 18-ը 50-ից բարձր տարիքի էին, 17-ը 41-50 տարեկան, 18-ը՝ 31-40, 6-ը՝ 26-30, 18-ը՝ 18-25, 4ը՝ 14-17 իսկ 1-ը 12-14 տարեկան, խարդախությունների դեպքերում տուժողներից 14-ն էին 50-ից բարձր, 13-ը` 41-50, 8-ը՝ 31-40, 1-ը՝ 26-30, և 1-ը` 14-17 տարեկան էր: Սպանություններից տուժածների գրեթե կեսը նույնպես 50-ից բարձր տարիքի էին (30-ից 14-ը): Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն՝ հանցագործությունից ավելի հաճախ տուժում են տղամարդիկ, որոնց տեսակարար կշիռը տուժողների ընդհանուր զանգվածի մեջ կազմում է 53-54%: Սակայն շատ դեպքերում կանայք ավելի խոցելի են հանցավոր ոտնձգություններից, ուստի պաշտոնական վիճակագրության տվյալները մեր կարծիքով կանանց նկատմամբ ոտնձգությունների լատենտայնության արդյունք են: Այն, որ կանայք ավելի խոցելի են հանցավոր ոտնձգություններից, և առաջին հերթին բռնությամբ կատարվող, պատահական չէ: Կանայք սովորաբար ավելի քիչ հնարավորություններ ունեն դիմադրություն ցույց տալու: Իսկ մյուս կողմից էլ կանանց վարքագիծը հաճախ ագրեսիվ բնույթ է կրում, ինչը շատ հաճախ նրանց լուրջ վնաս պատճառելու պայմաններ է ստեղծում [2, էջ 74]: Ընդհանրապես սեռը հաճախ է էական նշանակություն ունենում հանցագործության մեխանիզմում, քանի որ այս կամ այն հանցագործության անհրաժեշտ պայման է (օրինակ՝ բռնաբարության): Մեր կողմից ուսումնասիրված քրեական գործերում տուժողների ընդհանուր զանգվածում 58%-ը արական սեռի էին, 42%-ը իգական: Միևնույն ժամանակ հանցագործությունների առանձին տեսակներից տուժողների զանգվածում այս հարաբերակցությունը փոխվում է: Մասնավորապես, պաշտոնական վիճակագրության համաձայն, կանայք ավելի հաճախ տուժում են այնպիսի հանցագործություններից, ինչպիսիք են կողոպուտը, սեռական հանցագործությունները, որոշ տարիներին՝ դիտավորությամբ առողջությանը թեթև վնաս պատճառելը: Այսպես, կողոպուտներից կանայք տղամարդկանց համեմատ ավելի հաճախ են տուժում երկուսից երեք անգամ, սեռական հանցագործություններից՝ տասից տասնհինգ անգամ, առողջությանը թեթև վնաս պատճառելուց՝ մոտ մեկ և կես անգամ: ՈՒսումնասիրված սեռական հանցագործություններից տուժածներից 2-ը արական սեռի էին, 20-ը իգական, ծեծից տուժածներից 4-ը արական սեռի էին, 6-ը իգական, կողոպուտներից տուժածներից 45 էին իգական սեռի, 37-ը արական և այլն: Նման իրավիճակը պայմանավորված է ինչպես կանանց սոցիալական ակտիվության, այնպես էլ հանցագործության այս կամ այն տեսակի առանձնահատկություններով: Ակնհայտ է օրինակ, որ կողոպուտներից կանանց ավելի հաճախ տուժելը պայմանավորված է նրանով, որ կանանց մոտ ավելի հաճախ են լինում բացահայտ կրվող թանկարժեք զարդեր, պայուսակ, որոնց հնարավոր է պոկումով 335 տիրանալ: Բացի այդ, կանայք իրենց ֆիզիկական հնարավորություններով պակաս ունակ են դիմագրավելու այս հանցագործությանը և նման դեպքերում հնարավոր դիմադրության պակաս հավանական լինելը հանցավոր վարքագծի մոտիվացիայի էական տարրերից է: Իրենից հետաքրքրություն է ներկայացնում քննարկվող հանցագործություններից տուժողների առանձնահատկությունները: տուժողների ընդհանուր զանգվածում ՈՒսումնասիրված բավականին քրեական մեծ տոկոս գործերում են կազմում գործազուրկները (43.8%): Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն, ինչը ցույց տվեց նաև մեր հետազոտությունը, տուժածների մեջ ավելի թե՛ հաճախ գողություններից և են գործազուրկները: հանդիպում թե՛ խարդախություններից Ընդ որում, գործազուրկների տեսակարար կշիռն ավելի մեծ է խարդախությունների պարագայում (խարդախությունից տուժած 37 անձանցից 21-ը գործազուրկ էր): Սա թերևս կարելի է բացատրել գործազուրկի հոգեբանական վիճակով, ով հաճախ անելանելիության զգացում ապրելով, փորձում է ամեն ինչ անել այդ վիճակից դուրս գալու համար և գնում է տարբեր գործարքների, ինչից օգտվում են խարդախները: Վիկտիմայնությունը ձևավորող գործոններից է նաև անձի առողջական վիճակը: Հետազոտությունը ցույց տվեց, որ տուժողների 96.5%-ը առողջ են, 0.5%-ը ունեն ֆիզիկական արատ, 1.5%-ը հանցանքի պահին եղել են անօգնական վիճակում, 0.5%-ը հաշմանդամ են, 0.2%-ը ունեցել են հոգեկան խանգարում, իսկ 0.7%-ը եղել են հղի, սրտի հետ կապված խնդիրներ ունեցող և օլիգոֆրենիայով տառապող: հանրապետությունում Ինչպես այդքան էլ տեսնում էական դեր չի ենք, այս խաղացել գործոնը մեր հանցագործության մեխանիզմում: Ինչպես արդեն նշել ենք, վիկտիմոլոգիան ուսումնասիրում է նաև տուժողի վարքագիծը հանցանքի կատարման մեխանիզմում և առանձնացնում է տուժողի վարքագծի այնպիսի դրսևորումներ, ինչպիսիք են պրովոկացիոն վարքագիծը, թեթևամիտ վարքագիծը և այլն: Վարքագծի այս ձևերը կրիմինոլոգիայում ընդունված է անվանել մեղավոր վիկտիմայնություն, երբ տուժողը ինքն է հրահրում, դրդում մյուս կողմին հանցանք կատարելու կամ այլ կերպ նպաստում է հանցանքի կատարմանը [1]: Տուժողի վարքագիծը կարող է ազդել արարքի որակման (հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում կատարված սպանությունը, որն առաջացել է տուժողի հակաիրավական կամ հակաբարոյական գործողությունների արդյունքում, կամ անհրաժեշտ պաշտպանության սահմանազանցմամբ կատարված սպանությունը) և պատժի նշանակման վրա: Տուժողի մեղքը կարող է արտահայտվել ոչ միայն հանցագործությունը հրահրելով, այլ նաև հանցագործին անհիմն վստահելով (բնորոշ է խարդախության դեպքերին), թեթևամտությամբ, անզգուշությամբ (կողոպուտի դեպքերում), և այլն: Նման վարքագիծը նպաստում է հանցավորի մեջ առկա հակասոցիալական դիրքորոշման իրականացմանը և վիկտիմոլոգիական առումով հանցագործությունների ունի կատարման կարևոր նշանակություն: մեխանիզմում տուժողի Խոսելով քննարկվող վարքագծի և դերի առանձնահատկությունների մասին, պետք է նշել, որ տուժողների 45.5%-ը (հիշեցնենք, որ խոսքը վերաբերում է ֆիզիկական անձ հանդիսացող տուժողներին, որոնք կազմում են տուժողների ընդհանուր զանգվածի 92.4%-ը) նպաստել էր հանցանքի կատարմանը: Նրանց 7.6%-ը (այստեղ 45.5%-ը վերցվել է որպես 100%) հանցանքը հրահրել էր իր անբարոյական վարքագծով, 10.3%-ը հրահրել էր իր հակաիրավական վարքագծով, 3.8%-ը` հանցավոր վարքագծով, 16.8%-ը նպաստել էր հանցագործությանը իր թեթևամիտ 336 վարքագծով, 22.8%-ը նպաստել էր հանցագործությանը անվտանգության տարրական կանոնները չպահպանելով, 3.3%-ը ավելորդ ինքնավստահություն ու անտեղի քաջություն դրսևորելով նպաստել էր ավելի մեծ վնասի պատճառմանը, 34.2%-ը նպաստել էր հանցագործությանը հանցավորին անհիմն վստահելու պատճառով, իսկ 1.1%-ը կազմեցին այլ տարբերակները, որոնք սակայն մեծ թիվ չեն կազմում (ընդամենը 2 դեպք): Հանցանքի կատարմանը առավել ավազակությունից շատ նպաստել տուժածները: են Այսպես, կողոպուտից, կողոպուտի խարդախությունից դեպքերում և հանցանքի կատարմանը նպաստել էր 82 տուժածներից 45-ը, խարդախության դեպքերում՝ 37-ից 31-ը, ավազակության դեպքերում՝ 42-ից 19-ը: Շատ են նաև սպանությունից (30-ից 14-ը) և առողջությանը վնաս պատճառելուց (51-ից 22-ը) տուժածները, որոնք նպաստել են հանցանքի կատարմանը: Այժմ տեսնենք, թե ինչու՞մն է դրսևորվել տուժողների կողմից անվտանգության տարրական կանոնները չպահպանելը կամ թեթևամիտ վարքագիծ դրսևորելը: Նման վարքագիծ դրսևորած տուժողների 5.6%-ի դեպքում անվտանգության տարրական կանոնները չպահպանելը կամ թեթևամիտ վարքագիծը դրսևորվել է նրանում, որ տուժողը գիշերվա ուշ ժամին միայնակ եղել է ամայի վայրում, 6.9%-ի դեպքում տուժողը ցուցադրել է իր մոտ եղած գումարը, 11.1%-ի դեպքում տուժողը ցուցադրել է իր մոտ եղած թանկարժեք իրերը, 11.1%-ի դեպքում տուժողը դուրս գալուց չի փակել դուռը, 5.6%-ի դեպքում տուժողը անծանոթին ներս է հրավիրել տուն, 8.3%-ի դեպքում տուժողը միայնակ թանկարժեք զարդերը վրան զբոսնել է, իսկ 51.4%-ին բաժին են ընկնում այլ տարբերակները, որոնցից առավել հաճախ հանդիպում են այն դեպքերը, երբ տուժողը գույքը թողել է առանց հսկողության, պատուհանը փողոցի կողմից թողել է բաց և քնել է, անծանոթին տվել է իր զարդը կամ իրը, միջամտել է կռվին, մեքենայի ապակին իջեցրած է թողել և պայուսակը թողել մեքենայի մեջ, անծանոթի հետ առանձնացել է, տան պատուհանները եղել են ցելոֆոնապատ, շինության ցանկապատը թերի է եղել, տան բանալիի մեկ օրինակը միշտ թողել է հարևանի տանը, անծանոթի հրավերով գնացել է նրանց տուն, անհիմն հավատացել է հանցավորի սպառնալիքներին, իր նախաձեռնությամբ սեռական հարաբերություն է ունեցել հանցավորի հետ և այլն: Տուժողների կողմից թեթևամիտ վարքագիծը և անվտանգության տարրական կանոնները չպահպանելը դրսևորվել է հիմնականում կողոպուտների, ավազակությունների, երբեմն էլ գողությունների դեպքերում, իսկ հանցավորին անհիմն վստահել են հիմնականում խարդախություններից տուժածները: Հակաիրավական, հակաբարոյական, հանցավոր, ինչպես նաև ավելորդ ինքնավստահություն և անտեղի քաջություն դրսևորել են հիմնականում սպանություններից, առողջությանը վնաս պատճառելուց, ծեծից, սեռական հանցագործություններից և խուլիգանություններից տուժածները: Ինչպես տեսնում ենք շատ են այն դեպքերը, երբ տուժողները բացահայտ կրել են թանկարժեք զարդեր կամ ուշ ժամին միայնակ եղել են ամայի վայրում, գույքը կամ իրերը թողել են առանց հսկողության: Քիչ չեն այն դեպքերը, երբ տան պատուհանը գիշերը թողել են բաց և քնել են, ինչի հետևանքով դարձել են կողոպուտի կամ գողության զոհ: Այս ամենը վկայում է այն մասին, որ բնակչության մոտ հանցագործությունների բավականին տարբեր ցածր տեսակներից է իրավական պաշտպանվելու գիտելիքների, միջոցների և անվտանգության տարրական կանոնների մասին տեղեկացված լինելու մակարդակը: Որոշ դեպքերում էական դեր է կատարում նյութական ապահովվածության մակարդակը: Այս ամենից կարելի է եզրակացնել նաև, որ բավականին բարձր է բնակչության 337 վիկտիմայնությունը և վիկտիմիզացիայի մակարդակը, ինչը լուրջ մտահոգությունների տեղիք է տալիս: Շատ կարևոր էր պարզել նաև, թե տուժողը կարողացե՞լ է արդյոք կանխել հանցագործությունը: Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ֆիզիկական անձ հանդիսացող տուժողների միայն 10.3% է կարողացել ինչ որ կերպ կանխել հանցագործությունը: Այսպես, նրանց (այստեղ 10.3%-ը վերցվել է որպես 100%) 14.2%-ը, հոգեբանական կոնտակտ հաստատելով հանցավորի հետ, ընդհանրապես խուսափել է վնասից, 4.8%-ը, հոգեբանական կոնտակտ հաստատելով հանցավորի հետ, խուսափել է ավելի մեծ վնասից, 7.1%-ը, դիմադրություն ցույց տալով, խուսափել է վնասից, 7.1%-ը, դիմադրություն ցույց տալով, խուսափել է ավելի մեծ վնասից, 2.4%-ը, օգնության կանչելով ականատեսներին, ընդհանրապես խուսափել է վնասից, 16.7%-ը, օգնության կանչելով ականատեսներին, խուսափել է ավելի մեծ վնասից, 21.4%-ը, օգնության կանչելով իրավապահ մարմիններին, ընդհանրապես խուսափել է վնասից, 7.1%-ը, օգնության կանչելով իրավապահ մարմիններին, խուսափել է ավելի մեծ վնասից, իսկ 19.0%-ը կազմում են այլ տարբերակները, որոնցից առավել հաճախ հանդիպում են այն դեպքերը, երբ տուժողը խուսափել է վնասից փախուստի դիմելով, ինչպես նաև խուսափել է վնասից շնորհիվ նրա, որ հանցանքը ավարտին չի հասցվել օբյեկտիվ պատճառներով: Ինչպես երևում է տուժողների շատ քիչ տոկոսն է կարողացել կանխել հանցագործությունը, ինչը վկայում է այն մասին, որ շատերը չեն տիրապետում հանցագործություններից պաշտպանվելու վերաբերյալ գիտելիքների և միջոցների, ուստի անհրաժեշտություն է առաջանում բնակչության շրջանում համապատասխան գիտելիքների բարձրացմանն ուղղված միջոցառումներ իրականացնել: Տուժողի վարքագծի առանձնահատկությունների բացահայտումն անչափ կարևոր է կանխման միջոցառումներ հանցագործությունը մշակելու դրսևորած համար: վարքագծի, այլև Կարևոր է ոչ միայն հանցագործության մինչև ընթացքում դրսևորվող վարքագծի ուսումնասիրությունը: Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքները թույլ կտան արդյունավետ զբաղվելու բնակչության վիկտիմոլոգիական գիտելիքների մակարդակի բարձրացմամբ, ինչը կատարվում է արևմուտքի շատ երկրներում: Հատուկ հուշաթերթիկների միջոցով բնակչությանը տեղեկացնում են հանցագործությունների տարբեր տեսակներից տուժելու տիպական իրադրությունների և այդ իրադրությունից հնարավորինս առանց կորուստների դուրս գալու եղանակների մասին: Սակայն չպետք է մոռանալ, որ հանցագործությունից խուսափելու պատրաստի դեղատոմսեր չկան, որովհետև վիկտիմիզացիայի համար էական դեր է կատարում ոչ միայն տուժողը, այլև հանցավորը և շատ բան կախված է հանցավորի կրիմինալ էներգիայից, ինչպես նաև իրադրությունից: Այնուամենայնիվ, ընդհանուր բնույթի առաջարկները և բնակչության վիկտիմոլոգիական գիտելիքների մակարդակի բարձրացումը մեծ օգուտ կարող են տալ հանցավորության կանխման առումով: Օրինակ՝ խորհուրդ է տրվում բռնարարքների դեպքում պահել իրեն ոչ թե որպես օբյեկտ, այլ սուբյեկտ, այսինքն՝ ոչ թե պասիվորեն ենթարկվել հանցավորին, այլ փորձել երկխոսության մեջ մտնել նրա հետ, ներկայանալ նրան որպես իր նման մեկը: Նման իրավիճակներում կարևոր է, որ հանցավորը տուժողին ընկալի որպես հույզերով օժտված, իր պրոբլեմները ունեցող, իրենից այնքան էլ չտարբերվող մարդ: Դա կարող է նպաստել նրան, որ հանցավորը կամ ընդհանրապես կհրաժարվի բռնություն գործադրելուց կամ էլ թեթև բռնություն կկիրառի: 338 Անձի վարքագծի վրա ազդող հանցածին նշանակություն ունեցող գործոն է ալկոհոլային կամ թմրանյութային հարբածությունը, որը կարող է նպաստել ագրեսիվ վարքագծի դրսևորմանը: ՈՒսումնասիրությունը պարզեց, որ հանցանքի կատարման պահին տուժողների միայն 4%-ն է ունեցել ալկոհոլային հարբածություն, իսկ 96%-ը ընդհանրապես հարբած չի եղել: Սա նշանակում է, որ մեր հանրապետությունում հարբածությունը էական Հանցագործությունների դեր չի կանխման կատարում առումով վիկտիմիզացիայի կարևոր է մեջ: հասարակության անդամների քաղաքացիական ակտիվությունը: Սրա հետ կապված կարևոր է պարզել, թե հանցագործությանը ականատեսները ինչ վարքագիծ են դրսևորել: Ուսումնասիրված դեպքերի 29%-ում հանցագործությանը ականատեսներ ներկա եղել են իսկ 71%-ում` ոչ (տե՛ս գրաֆիկ 2-ում): Գրաֆիկ 2 Այժմ տեսնենք, թե ինչպիսի վարքագիծ են դրսևորել ականատեսները: ՈՒսումնասիրված դեպքերի 52.1%-ում ականատեսները փորձել են օգնել, 9.2 %-ում իրենք չեն փորձել օգնել, բայց օգնության են կանչել ուրիշներին կամ իրավապահ մարմիններին, 35.3 %-ում անտարբեր են եղել, 1.7 %-ում հեռացել են դեպքի վայրից, և 1.7%-ում հետապնդել են հանցագործին: Ինչպես երևում է, դեպքերի մեծամասնությունում ականատեսները փորձել են օգնել, ինչը դրական պետք է գնահատել, սակայն քիչ չեն դեպքերը երբ հասարակությունը դրսևորել է անտարբեր վերաբերմունք կատարվող հանցավոր արարքի նկատմամբ: Սա թերևս կարելի է բացատրել նրանով, որ բնակչության մոտ կա վախի և անպաշտպանվածության զգացում, և նման իրավիճակներում շատերը խուսափում են միջամտել: Այժմ տեսնենք, թե ի՞նչ արդյունքի են հասել այն ականատեսները, որոնք փորձել են օգնել: 29.9% դեպքերում ականատեսները կարողացել են կանխել հանցագործությունը, իսկ 70.1% դեպքերում չեն կարողացել կանխել հանցագործությունը: Այս տվյալները ցույց են տալիս, որ ականատեսների կողմից հանցագործությունը կանխելու դեպքերը քիչ չեն, ուստի հասարակության անդամների քաղաքացիական ակտիվությանը նպաստող միջոցառումների իրականացումը խիստ անհրաժեշտ է: Հանցագործությունների կանխման առումով շատ կարևոր էր նաև պարզել, թե ինչպե՞ս է գործին ընթացք տրվել: ՈՒսումնասիրությունը պարզեց, որ գործերի 60.7%ին ընթացք է տրվել տուժողի դիմումի հիման վրա, 7.1%-ին` տուժողի մերձավորների դիմումի հիման վրա, 6.8%-ին` ականատեսների դիմումի հիման վրա, 23.9%-ին ընթացք է տրվել իրավապահ մարմինների նախաձեռնությամբ, իսկ 1.5% դեպքերում անձը ներկայացել է մեղայականով: Ինչպես տեսնում ենք, շատ հաճախ տուժողները չեն հայտնում իրավապահ մարմիններին իրենց նկատմամբ կատարված հանցագործության 339 մասին: Սա կարող է պայմանավորված լինել իրավապահ մարմինների նկատմամբ անվստահությամբ, ուստի հանցագործությունների դեմ պայքարի կարևոր միջոցներից մեկը կարող է լինել իրավապահ մարմինների նկատմամբ բնակչության վստահության մակարդակի բարձրացումը: Վերոգրյալը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ Հայաստանի Հանրապետությունում կրիմինալ վիկտիմիզացիայի մակարդակը կայուն աճի միտում է դրսևորում: Դրան նպաստում են ինչպես հանցավորության աճին նպաստող այնպիսի ավանդական գործոններ, ինչպիսիք են սոցիալ-տնտեսական բևեռացումը, գործազրկությունը, աղքատությունը, բարոյահոգեբանական մթնոլորտի խեղաթյուրումը, մշակութային և իրավական գործոնները, այնպես էլ հանցավորության և դրա առանձին տեսակների կանխարգելման ոլորտում տեղ գտած թերությունները, որոնց մեջ էական դեր է կատարում նաև վիկտիմոլոգիական կանխումը: Պետք է նշել, որ հանրապետությունում դեռևս բավարար չափով ուշադրություն չի դարձվում այս խնդրին. բնակչության վիկտիմոլոգիական գիտելիքների մակարդակը ցածր է, իսկ հանցավորության կանխման խնդիրն իրականացնող պետական մարմիններն էլ, թեև այս ուղղությամբ որոշ քայլեր ձեռնարկում են, սակայն դա դեռևս սիստեմատիկ և համակարգված բնույթ չի կրում: Կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել հանցավորության և դրա առանձին տեսակների վիկտիմոլոգիական կանխմանը, որն իրենից ներկայացնում է պետական ու հասարակական միջոցառումների համակարգ՝ ուղղված բնակչության ու առանձին անձանց հանցագործության զոհ դառնալու ռիսկի նվազեցմանը: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է հանրապետությունում հանցավորության վիկտիմոլոգիական խնդիրների բացահայտմանն իրականացում, դրանց հիման ուղղված վրա գիտական խոր հետազոտությունների հանցագործությունների վիկտիմոլոգիական կանխմանը և բնակչության վիկտիմոլոգիական գիտելիքների մակարդակի բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների մշակում ու իրականացում: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Курганов С.И. Криминология: учеб. пособие, 4-е изд. Закон и право . Москва 2010 2. Варчук Т.В., Вишневецкий К.В. Виктимология: учеб. пособие под.ред. Лебедева С.Я., 2-е изд. Закон и право . Москва 2010 3. Ривман Д. В. Криминальная виктимология. СПб., С 45. 4. Wallace H.Victimology: legal, psychological, and social perspectives. Boston, 1998. ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. ՀՀ ոստիկանության ինֆորմացիոն-տեղեկատվական նյութեր, Երևան 2010։ 2. Մարգարյան Ա.Ռ. «Հանցավորության նկատմամբ վախը և վիկտիմիզացիան Հայաստանի Հանրապետությունում», Բանբեր Երևանի Համալսարանի, Իրավագիտություն, թիվ 135.3, 2011. 3. Алексеев А. И. Как защитиь себя от преступника. М., 1990. 4. Варчук Т. В., Вишневецкий К. В. “Виктимология”. М., 2010 5. Вишневецкий К.В. Криминогенная виктимизация социальных групп в современном обществе. М., 2010. 6. Габузян А.А. Проблемы преступности в Республике Армения в переходный период. Ереван, 2007. 7. Кури Х. Развитие преступности, санкции и позиция населения. / В кн. Уголовное право и преступность. Развитие в Средней и Восточной Европе. Бохум. 2004. 8. Шнайдер Г.Й. Криминология. М., 1994. 9. Anna Werges, “Crime victims in the European Union”. Sweden, 1999. 10. Kauko Aromaa, Markku Heiskanen “Crime risks in Finland”. Helsinki, 2000. 340 ОСОБЕННОСТИ ВИКТИМИЗАЦИИ И ВИКТИМНОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ АРМЕНИЯ (НА ОСНОВАНИИ ИЗУЧЕННЫХ УГОЛОВНЫХ ДЕЛ) Е.Р. АСАТРЯН, А.М. ТЕРЗЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван Изучение причинного комплекса преступности и отдельных ее видов и факторов влияющих на преступность, а также практика борьбы с преступностью, показали, что потерпевший имеет важную роль в причинно-следственном механизме преступного поведения . Личностные особенности жертвы, ее поведение до и во время преступления во многих случаях способствуют совершению преступления, в преступнике формируется намерeние совершить преступление или облегчаются условия совершения преступления. В некоторых случаях поведение жертвы провоцирует совершение преступления, в частности когда он своим аморальным или противоправным поведением вызывает совершение преступления против него. Ключевые потерпевший. слова: преступность, криминология, виктимология, виктимизация, THE FEATURES OF VICTIMIZATION IN THE REPUBLIC OF ARMENIA (BASED ON EXAMINATION OF CRIMINAL CASES) E.R. ASATRYAN, A.M. TERZYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The study of crime and its separate sorts of causal complex and the study of factors assisting crime, as well as the practice of struggle against crime have shown that the victim has an essential role in the criminal behavior of causal mechanism. Victim’s personal peculiarities, before the crime and during it, his/her behavior in many cases contributes to the commitment of crime, a premeditation develops in a criminal to commit a crime or facilitate commitment of crime. In some cases victim’s behavior is very provocative, when his illegal or immoral behavior provokes commitment of a crime against him. Key words: crime, criminology, victimology, victimization, victim. 341 ՄԱՆԱԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԱՐՏԱԴՐԱՆՔԻ ԿԵՆՍԱՎՆԱՍՎԱԾՔՆԵՐԻ ՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ Ս.Ա. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան Հողագիտական և կենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր` թել, միկրոօրգանիզմներ, կենսավնասվածք, խմբային և սեռային պատկանելություն։ Թելավոր նյութերի և իրերի փորձաքննության տեսական և մեթոդական հետագա զարգացումը կանխատեսում է ոչ միայն կրիմինալիստիկայի, քիմիայի, այլև կենսաբանական գիտությունների կիրառումը, որը կթույլատրի ուսումնասիրելու ոչ միայն մանրաթելերը, այլև նրանց փոխներգոծությունը շրջակա միջավայրի հետ, որի հետևանքով ձևավորվում են օբյեկտների հատկանիշների անհատականացնող առանձնահատկությունները: Օբյեկտի թելային նյութի փոփոխությունը, որը առաջացել է միկրոօրգանիզմների ներգործությունից, հանդիսանում է շրջակա միջավայրի գործոններից մեկը և անվանում են կենսավնասվածքներ: Միկրոօրգանիզմների կողմից վնասված թելային կազմ ունեցող իրերի նույնացման ժամանակ անհրաժեշտ է կիրառել համալիր կենսաբանա- նյութագիտական հետազոտություն, այդ ընթացքում որոշվում է ամբողջը մասերի միջոցով և ծագման ընդհանուր աղբյուրը: Որպես հետազոտության օբյեկտներ հանդիսանում են կենսավնասվածք ունեցող մանածագործական իրերը և նյութերը /նրանց մասերը/, որոնք կրում են այնպիսի հատկանիշներ, որոնց միջոցով հնարավոր է լուծել նույնացման խնդիրներ: «Կենսավնասվածք» տերմինը նշանակում է տարբեր օբյեկտների կառուցվածքային և գործառնական փոփոխությունների նկարագիրը, որոնք առաջացել են կենդանի օրգանիզմների ներկայության և գործունեության հետևանքով: Միկրոօրգանիզմների կողմից վնասված թելային կազմ ունեցող օբյեկտների շրջանակը շատ մեծ և տարատեսակ է: Անհատական նույնացման օբյեկտներ կարող են լինել հագուստի առարկաները /իրերը/, կենցաղային իրերը և այլն: Կապված դեպքի հանգամանքներից օբյեկտները դասակարգվում են հետևյալ կերպ` 1. Թելային նյութի վնասվածքներով թելային կազմ ունեցող իրերը, նրանց մասերը: 2. Թելակազմող պոլիմերի մանրէաբանական ձևափոխման արդյունքը` տեղակայված վնասվածքի վայրում: 3. Թելավոր իրերի վնասված տեղերից ձևափոխում առաջացնող միկրոօրգանիզմների /բակտերիաներ, միկրոսնկեր, խմորիչներ/ անջատումը: Միկրոօրգանիզմները, դրանք կենդանի էակներ են, որոնց մեծությունները չափվում են միկրոններով: Դրանց հնարավոր է տեսնել միայն մանրադիտակի տեսադաշտում, միկրոօրգանիզմները ունեն անսահման հարմարվողականության հատկանիշ, կարող են դիմանալ մթնոլորտային բարձր ճնշման և ջերմության պայմաններում: Չկան այնպիսի նյութեր, որոնք չքայքայվեն միկրոօրգանիզմների կենսագործունեությունից: Ամենաշատ 342 տարածված են միկրոսնկերը, որոնց սնկամարմինները շատ արագ աճում են և որպես սնունդ կարող են օգտագործել բնական և արհեստական ծագմամբ պոլիմերները: 4. Միկրոօրգանիզմների կենսագործնեության արդյունքը /ձևափոխումը/, այդ թվում նաև պիգմենտները, ֆերմենտները: 5. Համեմատական նմուշներ` դրանց պատկանում են այն թելային նյութերը, իրերը, որոնք քայքայման չեն ենթարկվել: Կենսավնասվածքներով ներկայացված թելավոր նյութերի և իրերի հետազոտությունը կատարվում է օբյեկտի վնասվածքի պատճառը որոշելու նպատակով /ինքնուրույն խնդիր/ և որպես նույնացման հետազոտություն: Նույնացման թվին է պատկանում առաջացման աղբյուրը կամ մասի ամբողջին պատկանելը: Այդպիսի օբյեկտների նույնության հետազոտման ժամանակ առաջադրում են հետևյալ հարցերը` 1. Ներկայացված /նշվում է օբյեկտի անվանումը/ ենթակվել են արդյոք միկրոօրգանիզմների կենսագործունեությանը: 2. Ներկայացված օբյեկտների վրա կան արդյոք վնասվածքներ, որոնք կարող են դասվել կենսավնասվածքների շարքին: Թելավոր նյութերի և իրերի վրա կենսավնասվածքների առաջացման մի շարք օրինաչափությունները Մանածագործական իրերի, առարկաների և նրանց կազմի մեջ մտնող եզակի մանրաթելերի կենսավնասվածքների մորֆոլոգիական պատկերը որոշվում է կենսական պայմաններով, միկրոօրգանիզմների ազդեցության ժամանակով, թելային կազմով, օբյեկտների վիճակով /աղտոտվածության առկայություն, մաշվածություն, մեխանիկական վնասվածքներ և այլն/: Կենսավնասվածքներով օբյեկտների գոյության պայմանները բաժանվում են տիպիկ և ոչ տիպիկ : Տիպիկ պայմաններն են` - հագուստի պարագաների և կենցաղային իրերի /ծածկոց, գորգ, վերմակ և այլն/ շահագործումը ոչ հիգիենիկ պայմաններում /լվացող նյութերի և արդուկման ոչ հաճախակի կիրառումը/, - պահպանման անբավարար պայմանները /բարձր խոնավության և ջերմաստիճանի, օդափոխության/: Ոչ տիպիկ պայմաններն են` - օբյեկտների ջրի և հողի մեջ գտնվելը և այլ պայմաններ /ջրհորի հատակում, ճահճի մեջ, կերի մնացորդի, խմորման մթերքների մեջ և այլն/: Օբյեկտների գտնվելու յուրաքանչյուր կոնկրետ միջավայր բնորոշվում է միկրոօրգանիզմների կոմպլեքսով: Այսպես, օրինակ, իրերի դասավորումը /պահպանումը/ վատ օդափոխության պայմաններում, արագացնում է թերմոֆիլ բակտերիաների աճը, որոնք բերում են իրերի փչացմանը, իսկ որոշակի դեպքերում նաև ինքնահրկիզմանը: Միկրոօրգանիզմների կողմից մանածագործական արտադրանքի քայքայումը ժամանակի առումով շարունակական պրոցես է, որը կարելի է պայմանականորեն բաժանել հետևյալ փուլերի` 343 1. Միկրոօրգանիզմների զարգացման նախնական փուլ, որի ընթացքում թելային նյութի վրա հաստատվում են միկրոբների բջիջները և սպորերը, նրանց զարգացումը կատարվում է իրերի վրա եղած աղտոտվածության հաշվին: 2. Միկրոբների թափանցումը մեխանիկական վնասվածքների մեջ, որը առաջանում է թելերի մշակման և շահագոծման պրոցեսում: Միկրոբները թափանցելով թելային նյութի մեջ այն օգտագործում են որպես էներգիայի աղբյուր: Միկրոբների աճին զուգընթաց տեղի է ունենում թելերի որոշակի մասերի քայքայում, որը նկատելի է միայն մանրադիտակի տեսադաշտում: 3. Եզրափակիչ փուլ, որը բնորոշվում է թելերի խորը փոփոխություններով: Բարենպաստ պայմանների դեպքում քայքայման պրոցեսը խորանում է և ընդգրկում է մոտակա թելերը, որի հետևանքով առաջանում է որակական նոր հատկանիշներ, որոնք արդեն անզեն աչքով տեսանելի են: Կենսավնասվածքների ենթարկված մանածագործական արտադրանքի փորձագիտական հետազոտության առանձին փուլերի առանձնահատկությունները Թելային բնույթ ունեցող օբյեկտների կրիմինալիստիկական հետազոտությունը կազմված է հետևյալ հիմնական փուլերից` 1. Նախապատրաստական փուլ 2. Վերլուծական հետազոտություն 3. Համեմատական հետազոտություն 4. Հետազոտության արդյունքների գնահատում և հետևությունների ձևակերպում: Նախապատրաստական փուլ Փորձագիտական հետազոտության ժամանակ այս փուլը հատուկ դեր է խաղում: Հատկապես այս փուլում փորձագետը ծանոթանալով իրեղեն ապացույցներին կարող է բացահայտել հետազոտվող օբյեկտների արտաքին տեսքի փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունեցել այս կամ այն գործոնի ազդեցությունից, իսկ տեսանելի վնասվածքների բացակայության դեպքում ենթադրել, որ դրանք կան եզակի թելերի վրա: Միկրոսնկերի կողմից առաջացրած վնասվածքները հաճախ հանդիպում են հիմնականում վերնահագուստի վրա /վերարկու, արհեստական մորթե իրեր, տրիկոտաժ, բանվորական հագուստ և այլն/: Անալիզի համար նմուշները ընտրվում են հենց տվյալ վնասվածքի տեղից: Վերլուծական հետազոտություն Այս փուլում ենթադրվում է փորձաքննության յուրաքաչյուր օբյեկտի հատկությունների և հատկանիշների մանրամասը ուսումնասիրություն: Այս փուլում հետազոտման անմիջական օբյեկտներ են հանդիսանում եզակի թելերը և միկրոօրգանիզմները: Հետազոտությունը պետք է սկսել ներկայացված մակրոօբյեկտներից և նրանց նմուշներից, որի ժամանակ կիրառվում են այն բոլոր մեթոդները, որոնք օգտագործվում են մանրաթելերի հետազոտության ժամանակ: Վերլուծական փուլի արդյունքը հանդիսանում է կոմպլեքս հատկանիշների հայտնաբերումը, ամբողջովին բնութագրում են թելային նյութերին և քայքայող միկրոօրգանիզմներին: 344 որոնք Համեմատական հետազոտություն Այս փուլում ենթադրվում է որոշել օբեկտների հատկությունների համընկնումը կամ տարբերությունը: Համեմատության ընթացքում, որը գնում է ընդհանուրից դեպի մասնավորը, իրականացվում է նույնացնող հատկանիշների առանձնացումը և գնահատվում է դրանց արժեքը: Սկզբից փորձագետը համեմատվող օբյեկտները համադրում է ընդհանուր կամ դասակարգման հատկանիշներով` գույնով, տեսակով, թելկազմող պոլիմերի դասով, ներկանյութի դասով: Այնուհետև համեմատվում են այն հատկանիշները, որոնք բնորոշում են վնասվածքի թելային նյութի և եզակի թելերի մորֆոլոգիական կողմնակի առանձնահատկությունները` նյութերի շերտերը, առանձին վնասվածքի հատվածների առկայությունը գույնի և ձևը, փոփոխությունը, նեխվածության հոտի առկայությունը և այլն: Հետազոտության ընդհանրացում և արդյունքների գնահատում Այս փուլը հանդիսանում է փորձաքննության կատարման վերջին` եզրափակիչ փուլը: Նույնացման հետազոտությունը աստիճանականությունը արտացոլվում ունի է բազմաստիճանային սեռային, խմբային բնույթ: և Այս անհատական հատկանիշների նույնացման նշանակության մեջ: Ամենաշատ կրիմինալիստիկական նշանակություն ունեն հատկությունների /օգտագործման/, այն հատկանիշները, փոփոխության պահպանման մասին, որոնք որոնք ժամանակ: վկայակոչում առաջանում Դրանք են են պատկանում օբյեկտների շահագործման են մասնավոր հատկանիշներին, որոնց առկայությամբ կարելի է անցկացնել նույնացման գործընթացը, դրանց թվին է պատկանում և հետազոտվող կենսավնասվածքները, որոնք կենսագործունեությունից: Հետազոտման հարկավոր է հաշվի առնել առաջացել օբյեկտների են արդյունքների կենսավնասվածք թելային նյութի միկրոօրգանիզմների գնահատման առաջացնող ժամանակ միկրոօրգանիզմների տարածվածությունը բնության մեջ, ինչպես նաև նրանց ընդունակությունը կոնկրետ տեսակի թելերը քայքայելու /վնասելու/ հանգամանքը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Криминалистическое исследование волокнистых материалов и издедии из них. – М-1983г. вып-2. 2. Пучков В.А. и Федянина Н.В. Исследование изменений морфологических признаков волокнистых материалов при их термоокислительой деструкции |превращеии| . Сб. науч. тр. ВНИИСЭ – М. 1983. 3. Федянина Н.В. Исполъзование признаков термоокислительой деструкции текстилъных материалов при судебно- экспертном исследовании сожженных остатков тканей. Сб. науч. тр. ВНИИСЭ – М. 1983. 345 ЭКСПЕРТНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ БИОПОВРЕЖДЕНИЙ ТЕКСТИЛЬНЫХ ИЗДЕЛИЙ С.А. АРУТЮНЯН “Национальное бюро экспертз” ГНКО НАН РА, г. Ереван В статье приведены краткие свидения об основных изменениях объектов волокнистого происхождения, которые обрзовались при взаимодействии различных микроорганизмов. Приведены также некоторые закономерности биоповреждений на объектах волокнистой природы, особенности отдельных фаз экспертного исследования и оценка полученных данных. Ключевые слова: волокно, микроорганизмы, биоповреждение, родовая и групповая принадлежность. EXPERT EXAMINATION OF TEXTILE PRODUCTS BIODETERIORATIONS IDENTIFICATION S.A. HARUTYUNYAN ''National Bureau of Expertises'' SNPO NAS RA,Yerevan The change of the material of thread origin mentioned in the article, which originated from the influence of microorganisms, is one of the environmental factors. A number of regularities for the origination of bio-injuries on thread materials and items, the peculiarities of the separate phases of expert research and the evaluation of research data are also mentioned. Key words: fiber, microorganism, biodeterioration, tribal and group affiliation. 346 ԿՐԿՆԱԿԻ ՁԵՌԱԳՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՊՐԱԿՏԻԿԱՆ Ա.Վ. ԲԱԿԼԱՉՅԱՆ1, Մ.Ժ. ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1 Ձեռագրաբանական, հեղինակային և փաստաթղթաբանական փորձաքննությունների բաժնի ձեռագրաբանական, հեղինակային փորձաքննությունների բաժանմունքի փորձագետ 2 Ձեռագրաբանական, հեղինակային և փաստաթղթաբանական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր՝ սկզբնական փորձաքննություն, կրկնակի փորձաքննություն, նմուշներ, սկզբնական փորձագիտական եզրակացություն Ձեռագրաբանական փորձաքննությունների կատարման ընդհանուր մեթոդիկան` համեմատական հետազոտության մեթոդիկան, ամբողջությամբ տարածվում է նաև կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննությունների կատարման վրա: Դրա հետ մեկտեղ, կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննությունների կատարման մեթոդիկան ունի իր առանձնահատկությունները, որոնք վերաբերում են փորձագիտական հետազոտության բոլոր փուլերին: Հետազոտության նախապատրաստական փուլում փորձագետները, որոնց հանձնարարված է կատարել կրկնակի փորձաքննությունը, պետք է պարզեն միայն կրկնակի հետազոտությունների համար նշանակություն ունեցող մի շարք հանգամանքներ: Այսպես, եթե սկզբնական փորձաքննությունը կատարելիս փորձագետը` ծանոթանալով քննիչի կամ դատարանի որոշմանը, պարզում է, թե որքանով է լրիվ և ճիշտ ձևակերպված փորձագետին տրված առաջադրանքը և արդյոք առաջադրված հարցերը դուրս չեն գալիս իր իրավասության սահմաններից, ապա կրկնակի փորձաքննություն անցկացնելիս փորձագետը` ուսումնասիրելով քննիչի կամ դատարանի որոշումը, պետք է ճշտի, արդյո՞ք կրկնակի փորձաքննության լուծմանն առաջադրված են նույն հարցերը, որոնք առաջադրված են եղել սկզբնական փորձաքննության կատարման ընթացքում, թե՞ առաջադրանքն ընդլայնվել է, օրինակ, հետազոտելի օբյեկտների քանակի ավելացման կամ կասկածյալների շրջանակի ընդլայնման հետևանքով /այս դեպքում փորձաքննությունը կլինի կրկնակի և լրացուցիչ/: Կրկնակի փորձաքննություն նշանակելու մասին որոշման մեջ կասկածյալների ձեռագրի նմուշների առկայությունը ստուգելով փորձագետները պետք է հավաստիանան, թե արդյո՞ք ներկայացվել են բոլոր այն նմուշները, որոնք ներկայացված են եղել սկզբնական փորձաքննությանը: Վերջիններիս առկայությունն անհրաժեշտ է, քանի որ դրանք կօգնեն հետագայում պարզել, թե որքանով են հիմնավորված սկզբնական փորձաքննությունը կատարած փորձագետի եզրակացության հետևությունները: Եթե կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննություն կատարելու համար ստացվել են փաստաթղթերի քսերոպատճենները, ապա անհրաժեշտ է պարզել, թե դրանք եղե՞լ են արդյոք սկզբնական փորձաքննություն կատարելիս, թե՞ սկզբնական փորձաքննության 347 ժամանակ հետազոտվել են փաստաթղթերի բնօրինակները, որոնք ինչ-որ պատճառով չեն կարող ներկայացվել կրկնակի փորձաքննությանը: Այս հանգամանքի պարզումը կարևոր է սկզբնական փորձաքննության կատարման ժամանակ հայտնաբերված հատկանիշների ծավալը ստուգելու և սկզբնական ու կրկնակի փորձաքննությունները կատարող փորձագետների հետևությունների հնարավոր տարբերությունների պատճառը պարզելու համար: Փորձագետը պետք է ստուգի կրկնակի փորձաքննության ներկայացված նյութերում սկզբնական փորձաքննության եզրակացության առկայությունը` բոլոր հավելվածներով, սխեմաներով, լուսանկարներով հանդերձ: Հետազոտության նախապատրաստական փուլում պարզաբանման ենթակա կարևոր պահերից է հանդիսանում կրկնակի փորձաքննության նշանակման համար հիմք հանդիսացող հանգամանքների պարզաբանումը: Կրկնակի փորձաքննությունը նշանակող մարմինը` իր որոշման մեջ հիմնավորելով դրա նշանակումը, դրանով իսկ ճշտում է փորձագետին տրվող առաջադրանքը: Դրա հետ ծանոթանալով, փորձագետը պարզում է, թե ինչին նա պետք է առաջին հերթին ուշադրություն դարձնի կրկնակի փորձաքննությունը կատարելիս: Կրկնակի փորձաքննության խնդիրը միայն հարցի ըստ էության լուծումը չէ: Կրկնակի փորձաքննություն կատարող փորձագետը պետք է իր եզրակացությամբ կամ ցրի սկզբնական եզրակացության վերաբերյալ քննիչի կամ դատարանի կասկածները /այն հաստատելու դեպքում/, կամ բացատրի երկու փորձագետների եզրակացությունների միջև եղած հակասության պատճառները: Այս նպատակով կրկնակի փորձաքննություն կատարող փորձագետը պետք է ուսումնասիրի սկզբնական հետազոտության ողջ ընթացքը, այսինքն` ստուգի հետազոտության կիրառված մեթոդի ճշտությունը և դրա կիրառման հետևանքով ստացված արդյունքները: Կրկնակի դատաձեռագրաբանական հետազոտությունը, բնականաբար, պետք է կատարվի մանրամասնորեն, լրիվ և հիմնավորված: Կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննությունները, որպես կանոն, փորձագիտական հետազոտության առավել բարդ դեպքերն են, այդ պատճառով փորձագետները պետք է կատարեն հատկանիշների մշակումներ, որոնց շնորհիվ կարելի է օբյեկտիվորեն, լրիվ և բազմակողմանի բացահայտել ձեռագրի նույնացման հատկանիշների բոլոր հնարավոր տարբերակները և առավել լրիվ կատարել համեմատական հետազոտություն: Հատկանիշների մշակումն իրենից ներկայացնում է որոշակի անձի ձեռագրի յուրատեսակ մոդել, որը բաղկացած է նույնացման համար առավել էական հատկանիշներից: Մշակումների կատարումն ունի իր առանձնահատկությունները` պայմանավորված կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննությունների կատարման մեթոդիկայի առանձնահատկությամբ: Այդ առանձնահատկությունները կայանում են նրանում, որ փորձագետներին անհրաժեշտ է կատարել ոչ միայն նույնացման համար նշանակություն ունեցող հատկանիշների մշակումները, այլ նաև սկզբնական եզրակացության և հավելվածների հիման վրա կատարել այն հատկանիշների մշակումները, որոնք փորձագետն օգտագործել է սկզբնական փորձաքննություն կատարելիս: Կրկնակի հետազոտության դեպքում ի հայտ է գալիս նոր ինքնուրույն փուլ` սկզբնական փորձաքննության եզրակացության ուսումնասիրություն և սկզբնական ու 348 կրկնակի փորձագիտական եզրակացությունների հետևությունների միջև հակա- սությունների պատճառների բացատրություն: Կրկնակի ձեռագրաբանական փորձաքննությունների կատարման բոլոր դեպքերում փորձագետները պարտավոր են բազմակողմանիորեն ուսումնասիրել և վերլուծել սկզբնական փորձաքննության եզրակացությունը: Առանց դրա հնարավոր չէ սկզբնական և կրկնակի փորձաքննությունների հետևությունների տարբերությունների պատճառների պարզումը: Այս հարցը կարող է դիտարկվել երեք տեսանկյունից` դատավարական, մեթոդական և էթիկայի: Դատավարական տեսանկյունից հարց է առաջանում փորձագետի` սկզբնական փորձաքննության եզրակացությունը գնահատելու և դրա հետևության ճշտության հարցն ըստ էության լուծելու իրավունքի վերաբերյալ: Կրկնակի փորձաքննությունը կատարող փորձագետներն իրավունք չունեն գնահատել սկզբնական փորձագետի եզրակացությունը, քանի որ դատավարական տեսանկյունից ոչ մի առավելություն չունեն սկզբնական փորձագետի նկատմամբ: Գնահատելով սկզբնական փորձագետի եզրակացությունը, նրանք դրանով լուծած կլինեն փորձագետի եզրակացության ապացուցողական նշանակության հարցը, որը դուրս է նրանց իրավասության սահմաններից և մտնում է քննիչի և դատարանի իրավասության շրջանակների մեջ: Այսպիսով, կրկնակի փորձաքննություն րական իմաստով իրավունք չունեն կատարող փորձագետները դատավա- գնահատելու սկզբնական փորձաքննության հետևությունը: Նրանք պետք է միայն վերլուծեն այն և պարզեն հետևությունների միջև եղած հակասությունները: Մեթոդական տեսանկյունից փորձագետները պետք է վերլուծեն սկզբնական եզրակացությունը ամբողջությամբ, հատուկ ուշադրություն դարձնելով առանձին և համեմատական հետազոտությունների արդյունքների, ինչպես նաև հետևության ձևակերպման վրա: Կարևոր է պարզել, թե ինչպիսի հատկանիշներ է փորձագետն ընդգրկել նույնացման համակցության մեջ, ինչպես է նա գնահատել իր հետևությանը հակասող հատկանիշները /համընկնումները, տարբերությունները/: Սկզբնական փորձագետի եզրակացությունը վերլուծելիս չի կարելի սահմանափակվել սկզբնական և կրկնակի փորձաքննությունների հետևությունների միջև հակասության պատճառները թվարկելով, այլ անհրաժեշտ է հիմնավորել այդ հակասությունները: Էթիկայի տեսանկյունից հարցը քննարկելիս կարևոր է, թե ինչպես է կրկնակի փորձաքննությունը կատարող փորձագետը նկարագրում երկու փորձաքննությունների հետևությունների միջև եղած հակասությունները: Բացատրելով սկզբնական փորձագետի հետևությունների հետ եղած հակասությունների պատճառները, անհրաժեշտ է խուսափել այնպիսի գնահատողական դատողություններից, ինչպիսիք են «հետևությունները սխալ են», «փորձագետն անհիմն ընդունել է», «ճիշտ չի գնահատել» և այլն: Բավական է միայն քննիչի կամ դատարանի ուշադրությունը հրավիրել երկու փորձաքննությունների հետևություններում եղած հակասությունների և դրանց հիմնավորումների վրա: Ձեռագիրը, ինչպես նաև մյուս օբյեկտները հետազոտելիս, վերջնական հետևությունը ձևավորվում է աստիճանաբար, հետազոտության ողջ ընթացքում, աստիճանաբար է աճում նաև դրա վստահելիությունը: Փորձագետի ուշադրությունը սկզբում կենտրոնանում է ձեռագրի որակական, այնուհետև` քանակական որոշակիությունների վրա: Հետագա հետազոտությունն ընթանում 349 է տվյալ օբյեկտի քանակական իմացությունից դեպի ընդհանրացված հետազոտության արդյունքում որակական իմացություն: Անցկացված հատկանիշների նույնացման համակցությունը ի հայտ բերելուց և գնահատելուց հետո փորձագետների մոտ պետք է ներքին համոզմունք ձևավորվի այն մասին, որ իրենց կողմից հատկանիշներն ամբողջությամբ և ճիշտ են ի հայտ բերվել, և որ դրանց ճիշտ գնահատական է տրվել: Այսպիսի համոզմունքի ձևավորումը, որն իրենից ներկայացնում է գիտակցական, փաստերով հիմնավորված և տրամաբանական վերլուծության միջոցով ձեռք բերված վստահություն, հիմք է հանդիսանում հետևություններ անելու համար: Սակայն ձեռագրի հատկանիշների հետազոտության արդյունքների գնահատումը միայն բավարար չէ բացահայտված փաստերի վերաբերյալ ներքին համոզմունք ձևավորելու և հետևության հանգելու համար: Կրկնակի փորձաքննությունը կատարող փորձագետների մոտ վերջնական հետևությունը ձևավորվում է միայն սկզբնական փորձաքննության եզրակացությունը վերլուծելուց և հետևությունների միջև հակասությունների (եթե դրանք կան) պատճառները բացատրելուց հետո: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Добровольская Е.Д., Манцветова А.И., Орлова В.Ф., Судебно-почерковедческая экспертиза. М, 1971 2. Меленевская С. «Теория и практика повторных почерковедческих экспертиз», Киев, 1974 3. Судебно-почерковедческая экспертиза. Общая часть, Москва, Наука, 2006г. 4. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք 5. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА ПОВТОРНЫХ ПОЧЕРКОВЕДЧЕСКИХ ЭКСПЕРТИЗ А.В. БАКЛАЧЯН, М.Г. КАРАПЕТЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН, РА Ереван В настоящей статье рассматриваются процессуальные, методические и этические особенности проведения повторных почерковедческих экспертиз. Ключевые слова: первичная экспертиза, повторная экспертиза, образцы, первичное экспертное заключение. 350 THE THEORY AND PRACTICE OF HANDWRITING REPEATED EXPERT EXAMINATION A.V. BAKLACHYAN, M.G. KARAPETYAN “National Bureau Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan In current article are discussed the features of conduction of handwriting repeated expert examination in the procedural, methodological and ethical aspects. Key words: primary expertise, repeated expert examination, samples, primary expert conclusion. 351 ԱՆՁԻ ՀԱՐՄԱՐՄԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒՄԸ ՀԵՏՄԱՀՈՒ ԴԱՏԱՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Ա.Ռ. ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք.Երևան Հոգեբանական փորձաքննությունների բաժնի պետի պաշտոնակատար Բանալի բառեր` ինքնասպանություն, հոգեբանական հարմարում, փորձագիտական հոգեախտորոշում: Ինքնասպանությունը (սուիցիդը) ինքնին քրեական խնդիր չէ, սակայն երբ ինքնասպանությունը հանդիսանում է մեկ այլ անձի` քրեական օրենքով արգելված որոշակի վարքագծի արդյունք, հարցն անմիջապես տեղափոխվում է քրեաիրավական հարթություն: Ինքնասպանության կամ ինքնասպանության փորձի դատահոգեբանական փորձաքննությունների դեպքում որպես ապացույցի ձև իրավական համակարգի համար նշանակություն ունի մեղադրյալի գործողությունների և ինքնասպանությունը կամ ինքնասպանության փորձ կատարելուն նախորդող ժամանակահատվածում տուժողի հոգեվիճակի միջև առկա պատճառահետևանքային կապի առկայությունը։ Գիտական գրականության մեջ առկա են ինքնասպանության հասկացության մի շարք մեկնաբանումներ: Պարզագույն տարբերակով ինքնասպանությունը (սուիցիդ) կարելի է ներկայացնել որպես մարդու կողմից սեփական կյանքի դիտավորյալ զրկում: Հետմահու և ինքնասպանության փորձի դատահոգեբանական փորձաքննությունների դեպքում փորձագետի առջև դրվող հիմնական խնդիրներն են ինքնասպանությանը (կամ ինքնասպանության փորձին) նախորդող շրջանում տուժածի հոգեբանական վիճակի որոշումը և դասակարգումը, այդ վիճակի և սուիցիդի (կամ սուիցիդալ փորձի) միջև փոխկապակցվածության առկայության որոշումը, որոշակի արտաքին ազդեցության և սուիցիդենտի հոգեբանական դեզադապտացիոն վիճակի փոխկապակցվածության որոշումը: Ինքնասպանության ինքնասպանությանը հանգամանքը գործով նախորդած դատարանի գործողությունների և դատահոգեբանական փուլում հիմնական տուժողի փորձաքննության փորձաքննվողի նպատակի հետ հոգեվիճակն միասին ինքնասպանության օբյեկտը է։ Այս (մեղադրյալի փաստի միջև պատճառահետևանքային կապի գոյության կամ բացակայության որոշում) կազմում են այն հարցերի շրջանակը, որոնց պատասխանելը փորձագիտական եզրակացության մեջ թույլ են տալիս դրանք օգտագործել որպես տվյալ գործով ապացույցներ՝ ճշմարտության բացահայտման նպատակով։ Այսպիսով, դատական հոգեբան-փորձագետը պետք է պարզի, թե առկա է արդյոք պատճառահետևանքային կապ մեղադրյալի գործողությունների (բռնաբարություն կամ այնպիսի գործողություններ, որոնք կարող են որակվել որպես սպառնալիք, դաժան վերաբերմունք կամ մարդկային արժանապատվության պարբերական ոտնահարում) և ինքնասպանությանը նախորդած փուլում տուժողի հոգեվիճակի միջև։ 352 Փորձաքննության ընթացիկ փուլ է հանդիսանում ինքնասպանությանը նախորդած փուլում փորձաքննվողի հոգեկան վիճակի հստակ և լիարժեք ուսումնասիրումը, ինչը թույլ է տալիս ճիշտ պատասխանել իրավապահ մարմինների կողմից առաջադրվող հիմնական հարցին։ Այսպիսով, դատարանի համար ապացուցողական նշանակություն ունի մեղադրյալի գործողությունների և ինքնասպանությանը նախորդած փուլում տուժողի հոգեվիճակի միջև պատճառահետևանքային կապի մասին փորձագիտական որոշումը, որն էլ հանդիսանում է սուիցիդենտների դատահոգեբանական փորձաքննության առարկան և որոշում է ինքնասպանության գործով փորձաքննության մեջ «դատահոգեբանական փորձաքննության փորձագիտական հասկացման» բովանդակությունը։ Փորձագիտական հոգեախտորոշումը, հատկապես հետմահու փորձաքննությունների ժամանակ շատ լայն ու բազմաբովանդակ է։ Առաջին հերթին սա առանց սուբյեկտի հոգեախտորոշում է առանց անմիջական զրույցի, դիտման, փորձագիտական հետազոտության և թեստավորում անցկացնելու հնարավորության։ Բացի այդ այն ռետրոսպեկտիվ հոգեախտորոշում է. հոգեբանը պետք է արտահայտի իր հիմնավորված դատողությունը (փորձագիտական եզրակացության տեսքով) իրադարձությունների մասին, որոնք կատարվել են անցյալում և պահպանված են միայն փաստաթղթերում, արտահայտում են որոշակի հետաքննչական գործողություններ։ Ինքնասպանության գործով դատահոգեբանական և հոգեբանահոգեբուժական փորձաքննությունների որոշ մասը կազմում են ինքնասպանության փորձ կատարած անձանց վկայությունները։ Այն դեպքերում, երբ տուժողը կարող է ճիշտ ընկալել գործի համար նշանակալի հանգամանքները և դրանց հետ կապված ճիշտ ցուցմունքներ տալ, կարելի է և անհրաժեշտ է փորձագիտական եզրակացության համար օգտագործել և անմիջական զրույցի, և փորձագիտական հոգեախտորոշիչ հետազոտության տվյալները։ Անձնային առանձնահատկությունների ուսումնասիրման օբյեկտիվ ցուցանիշ է հանդիսանում անձի վարքը, որը որոշվում է արտաքին և ներքին պայմանների փոխներգործությամբ և որի վերլուծությունը պահանջում է անձի հարմարողական ներուժի ուսումնասիրություն: Անդրադառնալով ինքնասպանության հոգեբանական ասպեկտներին՝ հարկ է նշել, որ սովորական կենսակերպի խախտումը, կոնֆլիկտային իրավիճակների առաջացումը երբեմն մարդու մոտ առաջացնում են ինքնասպանության մտքեր, սակայն առանձնահատուկ կարևություն ունի հասկանալը, թե ինչպես է մարդը մեկնաբանում իր հետ կատարվելիքը և ունի՞ արդյոք ցանկություն և պատրաստակամություն փոխել իրավիճակը, ջանք գործադրել և հարմարվել նոր պայմաններին։ Ինքնասպանություն կամ ինքնասպանության փորձ կատարած անձինք սովորաբար տարբերվում են այնպիսի անհատական հոգեբանական առանձնահատկություններով, ինչպիսիք են խոցելիությունը, ինֆանտիլությունը, ամաչկոտությունը, հուզական ոլորտի անկայունությունը, անվստահությունը, կախվածությունը շրջապատից, նրբազգացությունը, տրամադրության անկայունությունը, ոչ ադեկվատ ինքնագնահատականը։ Ա.Ե.Լիչկոն նկարագրում է սուիցիդալ վարքի 3 տեսակ. • Ցուցադրական սուիցիդալ վարք: • Աֆեկտիվ սուիցիդալ վարք, որն առաջանում է աֆեկտիվ ապրումների ֆոնի վրա և դեպրեսիվ փուլերում։ Սա զարգանում է աֆեկտի գագաթնակետում, բայց նախաձեռնած 353 ինքնասպանության փորձը հետագայում կարող է 2 հավանական բնույթ կրել՝ ցուցադրական և իրական։ • Իրական սուիցիդալ վարք, որը կյանքից հեռանալու մտածված որոշման արդյունք է։ Որպես կանոն սուիցիդալ վարքն առաջանում է շարժառիթների մի ամբողջ համակարգով, որոնցից մեկը տվյալ ժամանակահատվածում դառնում է առաջնային։ Ըստ անձնային իմաստի՝ ինքնասպանությունները կարելի է դասակարգել հետևյալ կերպ. • Բողոք կամ վրեժխնդրություն • Կոչ • Փախուստ • Ինքնապատիժ • Մերժում [2] : Դեռևս վաղ անցյալում գիտնականները ձգտում էին տալ սուիցիդներին տեսական հիմնավորում։ Սակայն ներկայումս չկա սուիցիդների էությունը բացատրող համընդհանուր տեսություն։ Կարելի է խոսել միայն առանձին տեսական կոնցեպցիաների մասին, որոնց մեջ տարբերակում ենք երեք հիմնականները՝ հոգեախտաբանական, հոգեբանական և սոցիալական։ Հոգեխտաբանական կոնցեպցիան բխում է այն ենթադրությունից, որ ինքնասպանները հոգեկան հիվանդ մարդիկ են, իսկ սուիցիդալ գործողությունները սուր կամ քրոնիկական հոգեկան խանգարումների դրսևորումներ։ Հոգեբանական կոնցեպցիան ցույց է տալիս մի տեսանկյուն, ըստ որի, անձի սուիցիդալ հակվածությունների ձևավորման մեջ գլխավոր տեղ է գրավում հոգեբանական ֆակտորը։ Ա.Ե. Լիչկոն մատնանշում է սուիցիդալ վարքի և բնավորության շեշտվածութան միջև կապը։ Ըստ նրա տվյալների, դեմոնստատիվ սուիցիդալ վարք ունեցող դեռահասների 50%ը ունեն հիստերոիդ, հիստերոիդ-անկայուն և հիպերթիմ-հիստերոիդ անձնային գծեր։ Ա.Գ. Աբրումովան առանձնացրել է ոչ ախտաբանական իրավիճակային ռեակցիաների 6 տիպեր, որոնք դրսևորվում են սուիցիդալ վարք ունեցող հոգեպես առողջ հասուն մարդկանց մոտ՝ • Հուզական անհավասարակշիռ ռեակցիա, • Հոռետեսական իրավիճակային ռեակցիա (աշխարհընկալման փոփոխություն՝ ամեն ինչ մուգ երանգներով է երևում, ստեղծված իրավիճակը անելանելի է թվում, իսկ ապագան՝ առանց հնարավորությունների)։ • Բացասական ուղղվածության ռեակցիա («կյանքի եզրահանգումների» ռացիոնալ ամփոփում, հնարավորությունների գնահատում՝ բարձր քննադատականությամբ)։ • Դեմոբիլիզացիայի ռեակցիա (հրաժարում շփումներից, սովորական դարձած գործունեությունից՝ մշտապես միայնակության, մերժվածության և հուսալքության զգացումով ուղեկցվող)։ • Հակադրության ռեակցիա (բարձր ագրեսիվություն, որը հաճախ վերափոխվող աուտոագրեսիայի։ Սուիցիդալ գործողությունները հաճախ կրում են դեմոնստրատիվ- սպառնացող բնույթ)։ • Դեզօրգանիզացիայի ռեակցիա (իր հիմքում կրում է տագնապային բաղկացուցիչ և ուղեկցվում է սոմատովեգետատիվ խանգարումներով)։ 354 Դրդապատճառներ։ Մարդու ակտիվությունը որոշող հիմնական շարժիչ ուժը, մի շարք տարբեր պահանջմունքների /բնական, մշակութային և այլն/ հետ միասին, հանդիսանում է նպատակը։ Այն կարող է փոփոխվել, ձևավորվել կյանքի ընթացքում, բայց անպայման պետք է լինի, այլապես կյանքը դառնում է ոչ հեռանկարային։ Պատճառն այն ամենն է, ինչը առաջացնում կամ պայմանավորում է սուիցիդը։ Ա.Գ. Աբրումովան սուիցիդալ գործողությունների հիմնական պատճառ է համարում անձի սոցիալ-հոգեբանական ապահարմարումը։ Բացի հիմնական պատճառից կարող են լինել և երկորդականները /հիվանդություն, ընտանեկան, կենցաղային դժվարություններ/։ Առիթը, ի տարբերություն պատճառի, իրադարձություն է, որը հանդիսանում է խթան պատճառի գործողության համար։ Առիթը կրում է արտաքին, պատահական բնույթ և չի հանդիսանում պատճառ-հետևանքային հարաբերությունների շղթայի օղակ։ Անձն իր բոլոր անհատական առանձնահատկություններով ներկայացնում է առանցքային հիմք` ինքնասպանությանն ուղղված վարքի հասկացման համար, որպես հավանական սոցիալ-հոգեբանական ապահարմարման հետևանք: Սոցիալական մեկնաբանման կոնցեպցիայի համաձայն ինքնասպանությունը բոլոր դեպքերում կարող է հասկացված լինել միայն անձի և սոցիալական միջավայրի փոխհարաբերությունների տեսանկյունից, ընդ որում սոցիալական ֆակտորները անկասկած կարևորագույն դեր են խաղում [3]: Անդրադառնալով կոնֆլիկտային կամ ճգնաժամային իրավիճակներում անձի կողմից կոնստրուկտիվ առաջանում ելքեր գտնելու անդրադառնալ անձի անկարողությանը՝ հարմարման անհրաժեշտություն է առանձնահատկությունների ուսումնասիրմանը: Հարմարումը շոշափում է մարդու գոյության բոլոր ոլորտները, ուստի հարմարման խնդիրը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում մարդու` որպես սոցիալական էակի և նրա օրգանիզմի վերաբերյալ բոլոր ուսումնասիրություններում: Մարդկային հարմարման հասարակության մեխանիզմների դերը զարգացմանը նվազում է, զուգընթաց իսկ կենսաբանական սոցիալական հարմարման մեխանիզմների դերը` մեծանում: Արդյունքում սոցիալական հարմարումը դառնում է մի մեխանիզմ, որը ժամանակակից մարդուն հնարավորություն է տալիս ամբողջական անվտանգության (անվտանգություն բնության համաաղետների և կյանքին վտանգ սպառնացող այլ ազդեցությունների դեմ) նույնիսկ մարդկանց միջև համապատասխան հարաբերությունների կառուցման հաշվին [4]: Սոցիալական հարմարում ասելով` սովորաբար նկատի ենք ունենում սոցիալական միջավայրի տարբեր պայմաններում անձի ակտիվ հարմարման մշտական գործընթացը և այդ գործընթացի արդյունքը: Հարմարման գործընթացում անձի ակտիվությունը կարող է ուղղված լինել դեպի «դուրս» և «ներս»: Առաջինի դեպքում անձը բնորոշվում է միջավայրի վրա ակտիվ ներգործությամբ: Դեպի «ներս» ուղղված ակտիվությունը բնորոշում է հարմարման գործընթացի այն տիպը, որին հատուկ է սեփական անձի ակտիվ փոփոխությունը, սեփական սոցիալական կարծրատիպերի պահանջների, շտկումը: դիրքորոշումների, Ընդհանրապես դիրքորոշումների ու սովորությունների սոցիալական արժեքների պասիվ և միջավայրի ընդունումն վարքային նորմերի, առանց ինքնափոփոխության, ինքնաշտկման և ինքնազարգացման ակտիվ գործընթացի ոչ թե հարմարում է (ադապտացիա), այլ անհարմարողականություն (դեզադապտացիա), որը 355 մշտապես (տարբեր աստիճանի արտահայտվածությամբ) բերում է անբավարարվածության, սեփական անձի փոքրության և նույնիսկ անլիարժեքության զգացողությունների և դրսևորվում հատկապես արտակարգ իրավիճակներում` հանգեցնելով իրավախախտումների, որով էլ դրա ուսումնասիրումը առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում իրավաբանական հոգեբանության մեջ: Սոցիալական հարմարումն ունի հոգեբանական մեկնաբանման երեք ուղղություն` հոգեվերլուծական, հումանիստական և կոգնիտիվ: Հոգեվերլուծական ուղղությունը սոցիալական հարմարումը բացատրում է որպես անձի և արտաքին միջավայրի միջև հոմեոստատիկ հավասարակշռության հաստատում: Այն արտահայտվում է հետևյալ բանաձևով. «կոնֆլիկտ - տագնապ – պաշտպանական ռեակցիաներ»: Այս ուղղությանն է պատկանում նաև Հ.Սելյեի «Ընդհանուր ադապտացիոն համախտանիշի» կոնցեպցիան, որում կոնֆլիկտը դիտարկվում է որպես սոցիալական միջավայրի սահմանափակող պահանջների և անձի պահանջմունքների անհամապատասխանության հետևանք: Իսկ սա բերում է տագնապի, որն անհարմարողականության դրսևորում է, իսկ դրա բացակայությունը` հարմարողականության: Հումանիստական ուղղության մեջ հարմարման նպատակը դրական ոգեղեն առողջության ձեռքբերումն համապատասխանությունն ու է: սոցիումի Այստեղ արժեքների հարմարումը հետ անձի բնորոշվում է արժեքների «կոնֆլիկտ – ֆրուստրացիա - հարմարման գործողություններ» բանաձևով: Ընդ որում, կոնֆլիկտն այստեղ միայն հենքային (բազային) պահանջմունքների ֆրուստրացման հետևանք է հանդիսանում: Երրորդ ուղղության մեջ կենտրոնական է «կոնֆլիկտ – սպառնալիք – հարմարման ռեակցիա» բանաձևը: Ենթադրվում է, որ եթե միջավայրի հետ տեղեկատվական փոխազդեցության գործընթացում անձն իր դիրքորոշումներին հակասող տեղեկատվության է հանդիպում, առաջանում է անհամաձայնություն դիրքորոշման բովանդակային տարրի և անհամապատասխանությունը իրական իրավիճակի պատկերի միջև: (կոգնիտիվ դիսոնանսը) դիտարկվում է Այդ որպես անհարմարավետության (դիսկոմֆորտ) վիճակ` սպառնալիք, որն իր հերթին դրդում է անձին կոգնիտիվ դիսոնանսի նվազման կամ վերացման հնարավորությունների փնտրմանը [4]: Անձի փորձագիտական գնահատման մեջ կարևորվում են անձի հոգեկան հարմարման բաղադրիչը կազմող այպիսի հոգեբանական գործոնների ուսումնասիրումը, ինչպիսիք են տագնապը, ֆրուստրացիան, անձի դիրքորոշումները և պահանջմունքադրդապատճառային բնութագրերը, որոնցից յուրաքանչյուրի գնահատումը (եթե ինքնասպանության փորձը մահով չի ավարտվել, փորձաքննվողը ողջ է, և հնարավոր է անցկացնել հոգեբանական համապատասխան փորձարարական մեթոդիկաների հետազոտություն) ընտրություն (օրինակ` պահանջում է Սպիլբերգեր-Խանինի իրավիճակային և անձնային տագնապայնությունների գնահատման թեստը, Մ.Լյուշեռի գունային ընտրությունների թեստը, Մ.Լյուշեռի գունային ընտրությունների միջոցով հոգեվիճակների ռետրոսպեկտիվ ախտորոշման մեթոդիկան և այլն): Ի դեպ, գնահատվում են ոչ միայն նշված գործոններն առանձին վերցված կոնկրետ որոշակի իրավիճակում և որպես անձնային առաձնահատկություն, այլև դրանց տիրապետման գործողությունները` որպես անձի գիտակցված և նպատակաուղղված 356 հարմարողական ստրատեգիա: Մասնավորապես կարելի է առանձնացնել Ռ.Լազարուսի կողմից մշակված վարքի կոպինգ (անգլ. «coping behavior») մեխանիզմների հարցարանը, որտեղ հեղինակը առանձնացնում է իրավիճակի տիրապետման երկու հիմնական մեխանիզմ` ակտիվ հարմարում, որն արտահայտում է վտանգի հաղթահարումը կառուցողական և գիտակցված ճանապարհով և պասիվ հարմարում, որն արտահայտում է խուսափում խնդրային իրավիճակից և դրսևորվում պաշտպանական մեխանիզմներով: Իրավաբանական հոգեբանության զարգացմանը զուգընթաց մշտապես արդիական է ինչպես անձի համակարգային և բազմակողմանի ուսումնասիրման և գնահատման նոր ուղղությունների և ստրատեգիաների ձևավորումը, այնպես էլ այդ գնահատումն իրականցնելու համար անհրաժեշտ նոր մեթոդիկաների մշակումը և կիրառումը, որոնք թույլ կտան ապահովել փորձագիտական եզրակացությունների որակի առավել բարձ մակարդակ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Мамайчук И.И. Экспертиза личности в судебно-следственной практике. Учебное пособие.-СПб.: Речь, 2002.-255с. 2. Медицинская и судебная психология. Курс лекций: Учебное пособие/ Под ред. Т.Б. Дмитриевой, Ф.С.Сафуанова, 3-е изд.- М.: Генезис, 2009.- 606с. 3. Нагаев В.В. Основы судебно-психологической экспертизы: Учеб. пособие для вузов.-2-е изд., перераб. и доп. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2003.- 431 с. 4. Реан А. А. Психология личности. Социализация, поведение, общение._СПб.:՚прайм-ЕВРОЗНАКՙ, 2004.-416с.-(Проект ՚Мэтры психологииՙ). ИССЛЕДОВАНИЕ АДАПТАЦИОННЫХ МЕХАНИЗМОВ ЛИЧНОСТИ В ПОСМЕРТНЫХ СУДЕБНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ЭКСПЕРТИЗАХ А.Р. ВАРДАНЯН “Национального бюро экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван Самоубийство – не криминальный термин, но в случае, если самоубийство является результатом запрещенных законом действий другого человека, то вопрос сразу же переходит в уголовно-правовую сферу. В статье изложены особенности экспертной оценки личности при посмертной экспертизе и попытке самоубийства, а так же исследованы психологические факторы компонентов адаптации личности. В статье отмечаются необходимость формирования новых направлений и стратегий для исследования и оценки личности, обработки и внедрения новых методик, необходимых для проведения оценки, что позволит создать условия по обеспечению более высокого уровня качества экспертных заключений. Ключевые психодиагностика. слова: самоубийство, психологическая 357 адаптация, экспертная THE STUDY OF THE HUMAN ADAPTIVE MECHANISMS IN POSTHUMOUS FORENSIC EXPERTISE A.R. VARDANYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The suicide in itself is not the criminal issue, but when the suicide becomes the result of the actions of a certain person prohibited by law the issue immediately transfers to a criminal sphere. This article presents the peculiarities of the expert evaluation of posthumous and suicide attempt issues and study of the psychological factors of the human adaptive components. The article emphasizes the need to form new directions and strategies, as well as to form and put into practice new methods for the implementation of the evaluation of personality research, which will allow us to ensure a high level of expert conclusions. Key words: suicide, psychological adaptation, expert psychodiagnosis. 358 СՕВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ СУДЕБНО-МЕДИЦИНСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ВОЛОС Н. К. ХАЧАТРЯН Национальное бюро экспертиз НАН РА, г.Ереван Начальник отдела медико-биологических экспертиз Ключевые слова: судебно-медицинская идентификация , биологические объекты. экспертиза волос, алгоритм исследования, С изменениями социально- экономической и политической обстановки в стране изменяется и криминогенная ситуация, растёт число насильственных смертей и тяжких повышается роль судебно-медицинской экспертизы преступлений. В связи с этим биологических объектов, которые тоже являются вещественными доказательствами. Судебно-медицинская экспертиза вещественных доказательств биологического происхождения производится в соответствии с Конституцией РА, основами законодательства РА об охране здоровья, законами и решениями правительства в области здравоохранения, приказами Минздрава РА и другими нормативными актами. Вещественные доказательства, которые подлежат исследованию судебными медиками условно можно разделить на три вида: 1. Объекты биологического происхождения /ниже приводится их подробное описание/, 2. Объекты химического происхождения /ядовитые, наркотические, сильнодействующие вещества и продукты их превращения/, 3. Предметы, которые служили орудиями правонарушения, на которые были направлены противоправные действия или которые сохранили на себе следы правонарушения. Целью судебно-медицинской экспертизы вещественных доказательств биологического происхождения является: 1. Определение наличия, вида, группы, пола, иных признаков объектов биологического происхождения, 2. Установление наличия частиц тканей и органов; обнаружение изолированных клеток биологического происхождения, 3. Решение диагностических, идентификационных, классификационных и ситуационных экспертных задач. Объектами судебно-медицинской экспертизы вещественных доказательств биологического происхождения могут служить: а) следы, похожие на кровь, которые обнаруживают на месте происшествия, на транспортных средствах, на предметах, одежде, принадлежащих пострадавшему, подозреваемому и т.п., б) следы пота, обнаруженные на одежде, нижнем белье, головных уборах, в) следы, похожие на семенную жидкость, обнаруженные на предметах, г) следы, похожие на слюну, окурки со следами, похожими на слюну, и т.д., д) следы выделений из носа, влагалища, обнаруженные на предметах, е) частицы кала, мочи, слизи, ж) следы сыровидной смазки, околоплодная жидкость, женское молоко и молозиво, з) мазки-отпечатки из разных участков сохранившихся тканей и органов трупа, мазки крови, и) кости человека и животных, к) частицы тканей и органов, которые обнаруживаются на месте происшествия или на орудиях, преступления, следы на деньгах и ценных предметах и т.д., 359 л) волосы, обнаруженные на орудиях преступления, руках, одежде пострадавшего или подозреваемого, либо частицы похожие на волосы, а также волосы с сохранившимися влагалищными выделениями, обнаруженные на месте преступления. Судебно-медицинская экспертиза волос является одним из наиболее трудных разделов медико-криминалистической теории . Являясь объектом судебно-медицинской экспертизы вещественных доказательств в расследовании тяжких биологического происхождения, волосы часто помогают преступлений, в случаях, когда необходима идентификация личности, определение тяжести и характера телесных повреждений, при уточнении некоторых деталей преступления и в решении ряда важных для следствия вопросов, предложенных судебно-медицинскому эксперту. Необходимо помнить, что волосы могут быть обнаружены практически на месте любого преступления, на орудиях преступления , на транспортных средствах, одежде потерпевшего и подозреваемого и практически везде, даже если человек сидит или стоит , у него происходит естественная смена волос . В настоящее время существенно повысились возможности экспертизы волос и это в свою очередь сделало важным и роль соответствующих исследований в судебно- следственной практике. Вспомним строение человеческого волоса. Волосы являются эпидермальными образованиями, в них различают стержень с верхушкой или ствол / наружная свободная часть волоса/ и корень волоса /часть волоса , укрепленная в коже/.Корень волоса опутан влагалищными оболочками, образовавшимися из эпителиального слоя кожи. Вместе с влагалищными оболочками корень волоса находится в углублении дермы, называемым волосяной сумкой, имеющей косое направление относительно поверхности кожи. В нижней части волосяная сумка цилиндрическая , а в верхней – воронкообразно расширена. На своем конце корень утолщается, образуя луковицу. В нижней части растущей луковицы имеется вдавление, которое занимает волосяной сосочек, расположенный на дне волосяной сумки. Корень жизнеспособного волоса состоит из сердцевины, коркового вещества и кутикулы [2]. Обнаружение и изъятие волос. Волосы на различных объектах могут быть обнаружены путем их осмотра невооружённым глазом и с помощью лупы. Объекты, на которых следует искать волосы , определяются в каждом конкретном случае обстоятельствами происшествия. В ряде случаев обнаружение волос представляет большую трудность, особенно если они по цвету не отличаются от общего фона предмета. На теле подозреваемого и потерпевшего могут быть обнаружены волосы, например, при изнасилованиях; на орудии преступления- при убийствах, нанесении телесных повреждений в области головы; на транспортном средстве при автомобильных происшествиях /в месте контакта с телом человека/. Волосы могут быть обнаружены в виде пучка или отдельных волос .Цвет волос и их оттенок зависит от: 1. количества и распределения пигмента в корковом и мозговом слоях, 2. содержания воздуха в корковом веществе и сердцевине, 3. состояния поверхности [2]. Единичные волосы по своему цветовому восприятию могут отличаться от пучков волос, в связи с этим определяют цвет в пучке, а затем цвет каждого волоса и отмечают оттенок волоса, если он имеется. Цвет отдельных волос определяют как чёрный, коричневый, желтый и т.д., а в пучке или пряди - как чёрный, тёмно-русый, русый, светло- русый, белокурый и рыжий. Цвет волос может изменяться от действия почв и гнилостного разложения трупа, может светлеть или темнеть. Волосы с головы по своей форме могут быть прямыми, волнистыми курчавыми и дугообразными. Обнаруженные волосы необходимо описать в протоколе места происшествия и лишь после этого осторожно изъять. С каждого предмета волосы снимают и помещают в отдельные пакеты или конверты, на которых делаются соответствующие надписи с указанием 360 их количества и о том, где, когда, кем они изъяты. Изъятие волос производится пальцами или пинцетом с резиновым наконечником, стараясь при этом не причинять волосам механических повреждений и сохранить посторонние загрязнения. При установлении принадлежности волос определённому лицу в качестве образцов для сравнительного исследования направляют волосы как подозреваемого, так и потерпевшего. В качестве образцов для сравнения направляют волосы с лобной, теменной, височных и с обеих затылочных областей. С каждой области головы берут в виде пучка не менее 15-20 волос. При этом их срезают ножницами у оснований /у корня / или вырывают. В зависимости от обстоятельств происшествия могут быть изъяты образцы волос и с других частей тела. Волосы, обнаруженные в разных местах, помещают в отдельные конверты, на которых делают соответствующие надписи с указанием, кем, когда, где (указывают конкретное место, конкретный предмет) и в каком количестве изьяты волосы. Для сравнения на экспертизу необходимо направлять и образцы волос. Отбор образцов желательно производить с помощью судебно-медицинского эксперта. Если предполагается, что обнаруженные волосы росли на голове конкретного человека, тогда у него, причем как можно ближе к коже, необходимо ножницами срезать по 15-30 волос с лобной, теменной, правой и левой височных, затылочной обнласти. Каждый пучок волос, изъятый с конкретной области головы, помещают в отдельные пакеты или конверты, на которых делаются соответствующие надписи (с какой части тела они изъяты, кем, в присутствии кого и когда). В протоколе осмотра помимо всех данных, которые требуется указать применительно к мокрочастицам (предмет-носитель, его признаки, локализация), следует зафиксировать и другие признаки волос (цвет, форму, длину, толщину и т.д.). Для судебно – медицинской экспертизы сходства волос по морфологическим признакам чаще всего исследуется корковое вещество, которое составляет основную массу в волосах человека (у животных основную массу волоса составляет сердцевина). В корковом веществе волос содержится различное для каждого человека количество пигментов меланина и липохрома, придающих волосам определенный цвет. Кроме того, цвет волос зависит от прозрачности наружного слоя кутикулы и наличия мелких воздушных пузырков внутри волоса (чем больше пузырьков, тем светлее волос). Окраска кутикулы является основным признаком искусственного окрашивания волос. Кроме того, при исследовании волос можно найти участок без окраски, имеющий свой естественный цвет. Сердцевина ( мозговой слой, состоящий из клеток, расположенных в центре коркового вещества ) во многих волосах отсутствует. Имеется тесная взаимосвязь между толщиной волос и наличием в ней сердцевины. В тонких пушистых волосах ее не бывает. В волосах животных такой взаимосвязи нет. Эту особенность можно использоват ( наряду с другими признаками) для дифференцирования тонких волос животного и человека. Установив, что присланные на исследования объекты являются волосами, определяют их принадлежность человеку или животному. Если в процессе изучения волос эксперт пришел к выводу , что эти волосы принадлежат животному, он не обязан решать вопрос об их видовой принадлежности. Исследованию подвергаются волосы, взятые в качестве образцов от конкретного человека, сходные по групповой характеристике с волосами с места происшествия ( не сходные по группе образцы исследовать нецелесообразно). Далее эксперт должен установить, с какой части тела они изъяты, т.е. определить их региональное происхождение ( так как сравнивать можно только волосы с одинаковых частей тела ). Это особенно важно в делах о половых преступлениях. Выяснение их лобковой природы в сочетании с морфологическим, групповым и другими исследованиями может служить подтверждением вины подозреваемого в совершении преступления против половой неприкосновенности и половой свободы личности. Но при этом следует помнить, что точное установление области тела, с которого выпал или был вырван тот или иной волос ( за исключением головы ) возможно далеко не всегда. 361 Концы отдельных волос могут характеризовать скорость их отделения. Волосы, оборванные быстрым движением, имеют совершенно ровный или мелкозубчатый конец, оборванные медленым движением – ступенеобразный [1]. При термическом воздействии высокой температуры волосы теряют блеск, и они становятся более светлыми, а при температуре 140 °С и более начинают скручиваться. С возрастанием температуры в них появляются пузырьки воздуха, которые увеличиваются в размере и лопаются, цвет волос рыжеет, а при температуре 260 °С они обугливаются. Такие изменения наблюдаются не только при ожогах, но и при поражении техническим и атмосферным электричеством, а также при завивке волос. При завивке волос клеточный слой кутикулы отходит от ствола волос, в результате чего они под микроскопом выглядят «лохматыми». Волосовление половой принадлежности волос, так же как и групповой, имеет большое следственное значение. Однако в настоящее время половую принадлежность можно определить лишь в вырванных волосах, на луковицах которых сохранились влагалищные оболочки, содержащие большое количество клеточных элементов. Влагалищные оболочки луковиц волос человека обладают исключительно высокой биохимической активностью, благодаря чему при использовании различных методов энзимограмм в них можно выявить групповой изоферментный спектр целого ряда ферментных систем, присущих крови и тканям организма человека. Очевидно, что выявление ферментных групп в луковицах волос человека представляет исключительный интерес для судебно- медицинских экспертов, поскольку значительно расширяет возможности групповой идентификации или дифференцировки волос при решении вопроса о принадлежности их конкретному лицу. Волосы представляют собой относительно гомогенный (с точки зрения агрегатного состояния) биологический субстрат. Являясь легкодоступными для отбора , они представляют значительный интерес в качестве объекта при проведении химико-токсикологического анализа. В последние годы установлено, что в волосах наркоманов обнаруживаются опиаты, амфетамины, кокаин, каннабиноиды. Таким образом, возникает возможность обнаружения наркотиков в отдаленные сроки после окончания их приема и в тех случаях, когда анализ биологических жидкостей дает отрицательный результат. Для отбора пробы на площади около 1 см2 срезается прядка волос как можно ближе к основанию. При этом очень важно, чтобы волосы не изменяли своего относительного положения. Прядка фиксируется липкой лентой на бумаге, помечается верх и вниз прядки. Принимая во внимание скорость роста волос (примерно 1 см в месяц), образец делится на кусочки различной длины и исследуется. При этом появляется возможность определить динамику поступления наркотического вещества в организм пациента. Анализ волос длиной 6-8 см (что соответствует давности употребления наркотиков от 6 до 8 месяцев) позволяет судить о степени тяжести наркотической зависимости. Учитывая вышесказанное можно утверждать, что в настоящее время при проведении экспертизы объектов биологической природы в частности при исследовании волос могут быть решены следующие вопросы: 1. Установление наличия волос /являются ли присланные объекты волосами/, 2. Видовая принадлежность волос /принадлежат ли волосы человеку или животному/, 3. Групповая принадлежность волос / определение группы крови по системе АВО/, 4. Половая принадлежность волос / определение пола по волосам при наличии волосяного фолликула/, 5. Региональное происхождение волос /с какой части тела человека они происходят/, 6. Каков механизм отделения волос /выпали ли волосы или вырваны, оборваны/, 362 7. Подвергались ли волосы каким-либо воздействиям /механическим повреждениям, термическому воздействию, косметической обработке, искусственной окраске, обесцвечиванию, завивке, имеются ли на волосах посторонние загрязнения/, 8. Имеется ли сходство обнаруженных волос с волосами потерпевшего или подозреваемого, 9.Возможность происхождения волос от конкретного человека, 10. Имеются ли на представленных волосах признаки их заболевания [1]. В результате исследования волос человека можно получить информацию как об их морфологических особенностях, так и о генетически обусловленных признаках и условиях жизни конкретного человека, /информацию о заболеваниях, длительном контакте с некоторыми химическими веществами , об употреблении наркотических и лекарственных веществ, использовании косметических средств/. Соответственно волосы могут быть одновременно объектами морфологического исследования , исследования ДНК /судебногенетического, при наличии волосяного фолликула /, серологического / исследования групповых антигенов системы АВО/, цитологического определение пола по волосам при наличии волосяного фолликулa, исследования на наличие наркотических и лекарственных веществ / судебно- токсикологического /, одорологического / исследования запаховых следов человека ольфакторным методом исследования/[4]. Волосы могут быть объектом комплексного исследования, при котором устанавливается определенная последовательность примeнения различных методик, не допускающая потери важной для криминалистов информации. Как известно научные методы исследования, применяемые в криминалистике делятся на две группы: 1. Неразрушающие методы исследований; 2. Разрушающие методы исследований. Исходя из этого определяется очередность, то есть последовательность примeнения разных методик при исследовании одного объекта [2]. В связи с этим судебно-медицинский эксперт должен в совершенстве владеть навыками, знаниями и умениями в области судебной медицины вещественных доказательств биологического происхождения, а также смежных дисциплин. Именно судебно-медицинский эксперт выбирает тот или иной метод исследования волос человека в каждом конкретном случае, учитывая состояние исследуемого объекта, уровень материально- технической базы лаборатории, уровень собственной квалификации и обстоятельства расследования уголовного дела, согласовывая со следователем. Таким образом судебно-медицинская экспертиза волос включает в себя комплекс различных методов исследования волос человека по следующим направлениям: морфологическое, серологическое, цитологическое, ДНК-анализ, токсикологическое, анализ запаховых следов человека с изъятых волос и очередность применения этих методов, зависит от состояния волоса, решаемых задач и должна обеспечить сохранность объекта для дальнейших исследований. В первую очередь применяют неразрушающие, а затем только разрушающие методы исследования волос, обеспечивая тем самым соответствующий алгоритм судебно-медицинского исследования вещественных доказательств биологического происхождения [3]. Существуют многообещающие развивающиеся технологии в сфере судебной биологии. Эти технологии должны быть утверждены и внедрены в современную криминалистическую практику по мере возможностей в самые короткие сроки. Анализ результатов деятельности экспертных судебно-биологических лабораторий выявили следующие приоритетные направления в ее деятельности: 1. Сокращение сроков производства экспертиз, 2. Снижение себестоимости экспертиз за счет постоянного совершенствования технологического процесса, 3. Повышение качественного уровня исследований, что зависит также от качества используемых реактивов и уровня технической оснащенности лабораторий, 363 4. Повышение квалификации экспертов по судебно-медицинской экспертизе вещественных доказательств биологического происхождения, 5. Более широкая пропаганда как современных методов исследований, так и экспертных возможностей лаборатории путем целевых бесед и совместных совещаний с судьями и следователями, 6. Разработка информационных писем и рекомендаций по правилам изъятия, хранения и транспортировки образцов крови и других вещественных доказательств биологического происхождения. ЛИТЕРАТУРА 1. Николаева Г.С., Николаев С.В. Судебно-медицинская экспертиза 2009г. г. Москва. стр 113-116 2. Барсегянц Л.О., Верещака М.Ф. Морфологические особенности волос человека в аспекте судебномедицинской экспертизы¦ 1986г. г. Москва. стр 214-217 3. Теория и практика судебной экспертизы №3 2011 г. Москва. 4. Сборник методических документов по судебно-биологическим исследованиям вещественных доказательств . стр 17-29 г. Москва. ՄԱԶԵՐԻ ԴԱՏԱԲԺՇԿԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ Ն.Կ. ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ Դատակենսաբանական բնագավառի վերջին զարգացումները բավականին հուսադրող են: Այս զարգացումների արդյունքները պետք է ներկայումս վալիդացվեն և կիրառվեն քրեական գործերում հնարավորինս շտապ: Մազը, լինելով դատաբժշկական փորձաքննության օբյեկտ, կարող է հանդիսանալ անձի նույնականացման և մարմնական վնասվածքների փորձաքննության դեպքում որպես իրեղեն ապացույց: Հարցաշարը, որ ներկայացվում է մազի դատաբժշկական փորձաքննությանը բավականին ծավալուն է: Բանալի բառեր՝ մազերի դատաբժշկական փորձաքննություն, հետազոտության ալգորիթմ, նույնականացում, կենսաբանական օբյեկտներ: CURRENT ASPECTS OF FORENSIC EXPERTISE OF HUMAN HAIR N. K. KHACHATRYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan The latest developments in forensic biological field are very promising. And the results of these developments should be validated and implemented in forensic expertise as soon as possible. Hair, as an object of forensic expertise, can be presented as evidence for identification and expertise of bodily expertise. The list of questions presented for forensic expertise of hair is very extensive. Key words: forensic expertise of human hair, algorithm of research, identification, biological object. 364 ԴԱՏԱՀԵՏՔԱԲԱՆԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ՀԵՏՔԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴԻ ՄԻՋՈՑՆԵՐՆ ՈՒ ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ Մ.Ս. ԲՈՒԴԱՂՅԱՆ1, Հ.Գ. ԱՅՎԱԶՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1Հետքաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ 2Հետքաբանական փորձաքննությունների բաժնի պետ Բանալի բառեր՝ հետքաբանություն, մակերեսային հետք, ծավալային հետք, միկրոհետք, միկրոռելիեֆ: Հետքաբանությունը ուսումնասիրում արտապատկերներ, միջոցներն է կրիմինալիստիկական հետքերը դրանց տեխնիկայի որպես օբյեկտների առաջացման մեխանիզմը, ճյուղերից արտաքին որն կառուցվածքի հայտնաբերման, ու մեթոդները։ Դատական հետքաբանության մեջ է, ֆիքսման հետք առաջացնող օբյեկտներն ընդունված է բաժանել չորս հիմնական խմբերի, որոնք իրենց հերթին ունեն ենթախմբեր [1]։ Դրանք են՝ 1) մարդու կողմից թողնված հետքեր (ձեռքի հետքեր, բոբիկ ոտնահետքեր և կոշիկի հետքեր, ատամի հետքեր, եղունգի հետքեր, մարմնի այլ մասերի հետքեր), 2) գործիքների, սարքավորումների, արտադրական մեխանիզմների հետքեր (ջարդող գործիքների հետքեր, փականքների և փակող մեխանիզմների վրա առաջացած հետքեր, մասսայական թողարկման առարկաների վրա արտադրական մեխանիզմների կողմից թողնված հետքեր), 3) տրանսպորտային միջոցների կողմից թողնված հետքեր (անվադողի նախշանկարների, սահքի, ավտոմեքենայի դետալների, արտացցված մասերի կողմից թողնված հետքեր և այլն), 4) կենդանիների կողմից թողնված հետքեր (թաթի, կճղակների, պայտերի հետքեր)։ Կախված հետք ընդունող մակերեսներից՝ հետքերը լինում են մակերեսային և ծավալային։ Ծավալային հետքերն առաջանում են հետք ընդունող մակերեսի փոփոխությունների արդյունքում և լինում են եռաչափ՝ այսինքն ունենում են երկարություն, լայնություն, խորություն, հետևաբար առավել ինֆորմատիվ են: Մակերեսային հետքերն երկչափ են և լինում են շերտավորման, շերտազատման, ջերմային և ֆոտոքիմիական ազդեցությամբ առաջացած հետքեր։ Ըստ առաջացման մեխանիզմի հետքերը լինում են դինամիկ և ստատիկ։ Դինամիկ հետքերն առաջանում են այն ժամանակ, երբ հետք առաջացնող օբյեկտը շարժման մեջ է գտնվում հետք ընդունող օբյեկտի նկատմամբ (սահքի հետքեր), իսկ ստատիկ հետքերն առաջանում են, երբ հետք առաջացնող և հետք ընդունող օբյեկտը հետքի առաջացման պահին գտնվում է դադարի վիճակում, ինչից հետո մնում է անշարժ կամ փոխում է շարժման ուղղությունը (տարատեսակ ներհրվածքներ, քայլքի և վազքի 365 ժամանակ ոտքի հետքեր և այլն)։ Որոշ դեպքերում դինամիկ և ստատիկ հետքերը կարող են լինել մեկը մյուսի շարունակությունը [2]։ Ինչպես նշվեց, մարդու կողմից թողնված հետքերը բաժանվում են ձեռքի, ոտքի, ատամների, մարդու մարմնի տարբեր մասերի կողմից թողնված հետքերի։ Հետքաբանության մի ամբողջ ճյուղ նվիրված է ձեռքի հետքերի՝ մասնավորապես մատնահետքերի քրեագիտական ուսումնասիրությանը, որը կոչվում է դակտիլոսկոպիա։ Մատնահետքերի հայտնաբերման, ֆիքսման և հետազոտության ժամանակ մեծ դեր ունեն մատների պապիլյար գծանախշերի հատկությունները։ Մատների եղնգային ֆալանգի պապիլյար գծանախշերը, ինչպես նաև ափի մակերեսների և ոտնաթաթի հետքերը անհատական են, այսինքն՝ չեն կրկնվում։ Նշված հանգամանքը պայմանավորված է պապիլյար գծերի հոսքով, գծանախշի դելտաներով, պապիլյար գծանախշերի տարրերի կառուցվածքով։ Մեկ այլ հատկություն է համարվում դրանց կայունությունը՝ մաշկի ռելիեֆը, այդ թվում նաև պապիլյար գծանախշերը մարդու մոտ նույն կառուցվածքով պահպանվում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Անգամ մահից հետո, մինչև մաշկի նշանակալի չափով նեխման պրոցեսի սկսվելը, պապիլյար գծանախշերը մնում են պիտանի համեմատական կայունությունը և հետազոտության չփոփոխվելու համար։ հատկությունը Պապիլյար գծանախշերի պայմանավորված է դրանց վերականգնողականությամբ (ռեգեներացիա)։ Մաշկային էպիդերմիսի տարատեսակ վնասվածքներից հետո նախշերը ամբողջական և բոլոր տարրերով վերականգնվում են։ Պապիլյար գծանախշերի հայտածման և ֆիքսման համար կիրառվում են ֆիզիկական և քիմիական միջոցներ ու մեթոդներ։ Ֆիզիկական մեթոդներ են համարվում լույսի տարբեր անկյունների տակ հետքի հետազոտությունը, ինչպես նաև հետք կրող առարկայի տարբեր հատուկ փոշիներով փոշոտումը։ Այդպիսի փոշիներ են պղնձի օքսիդը, կապարի օքսիդը, ցինկի օքսիդը, մանգանի պերօքսիդը, այլումինի փոշին, կավիճը, գիպսը, գրաֆիտը: Փոշիները քսում են հետք կրող առարկայի մակերեսին, այնուհետև հեռացնում հատուկ փափուկ մատնահետքերը վրձինների ֆիքսելու օգնությամբ: հաջորդ կարևոր Փոշիների միջոցը միջոցով դրանց հայտնաբերված փոխադրումն է հետքապատճենահան թաղանթի վրա։ Դրանք թողարկվում են մուգ ու բաց գույների և կիրառվում են՝ կախված հետքը հայտածող նյութի գույնից։ Օգտագործվում են նաև հիպոսուլֆիդի մեջ մշակված լուսանկարչական ժապավենը և ֆոտոթուղթը։ Հետքը պատճենահանվում է պատճենահան թաղանթի վրա միայն այն դեպքում, երբ հետք ընդունած օբյեկտը կամ դրա համապատասխան մասը վերցնել հնարավոր չէ։ Փոշիներով հայտնաբերված հետքերը կարող են պատճենահանվել նաև սիլիկոնային միացություններով։ Այդ նպատակի համար երևակված հետքի վրա լցվում է միացությունը և վերևից սեղմվում օրգանական հարթ ապակիով։ Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս հետքը պատճենահանել նաև անհարթ մակերեսներից։ Թույլ տեսանելի կամ անտեսանելի հետքերի քիմիական մեթոդներով հայտածման հիմքում ընկած են տարբեր ռեակտիվների ազդեցությամբ հետքի նյութի գունային փոփոխությունները։ Օրինակ՝ նինգիդրինի լուծույթի հետ քրտնաճարպային հետքի փոխազդեցությունից այն ստանում է վարդագույն-մանուշակագույն երանգ [1]։ Մարդու կողմից թողնված հետքերի շարքին են դասվում բոբիկ ոտքերի և կոշիկների կողմից թողնված հետքերը։ 366 Ինչպես նշվեց ոտնաթաթի մաշկածածկի կառուցվածքը համանման է ձեռքի մաշկածածկի հետ, հետևաբար դրանց հայտնաբերումը, ֆիքսումը և վերցնումն իրականացվում է դակտիլոսկոպիայի մեթոդիկաներին համապատասխան։ Կոշիկի կողմից թողնված տեսանելի հետքերը հայտնաբերվում են հողի վրա, հատակին, կահույքի կաշվով ծածկված մակերեսներին և այլ հետք կրող մակերեսների վրա։ Վերջին ժամանակներում աշխատանքներ են տարվում մետաղական, փայտե, ապակե, ռեզինային մակերեսներից կոշիկի հետքերի հայտնաբերման ուղղությամբ։ Նմանատիպ մակերեսներից կոշիկի հետքերի հայտնաբերման համար օգտագործվում է ուլտրամանուշակագույն լույս, որի օգնությամբ հայնաբերված հետքերը ֆիքսվում են հատուկ լուսանկարչական սարքի օգնությամբ։ Հետքերը հայտնաբերվում են նաև ֆերրոմագնիտական հատկություններով օժտված նյութեր պարունակող փոշիների օգնությամբ [3]։ Մակերեսային փոշոտ հետքերի կամ հատուկ փոշիների կիրառմամբ հայտնաբերված հետքերի ֆիքսման համար օգտագործում են սպիտակ կամ սև ֆոտոթուղթ, որն իր խոնավ էմուլսիոն, կպչուն մակերեսով դրվում է հետքի վրա և ստացվում է հետքի արտատպվածքը [4]: Եթե կոշիկի ծավալային հետքերը թողնված են փխրուն մակերեսների վրա, հաճախ դրանց ֆիքսումն ու վերցնումն ուղեկցվում է հետքերի վնասման վտանգով։ Նման դեպքերում հետքերի մակերեսը, հետքերը պահպանելու նպատակով նախապես ֆիքսվում են աէրոզոլային նյութերի օգնությամբ, որոնք հետքը համեմատաբար ամրացնում են և դարձնում ավելի հարմար հետագա լաբորատոր հետազոտության համար։ Կոշիկի հետքերից կաղապար ստանալու համար օգտագործում են բժշկական գիպսի փոշու և ջրի խառնուրդ։ Իսկ այն դեպքերում, երբ ծավալային հետքը լցված է ջրով, դրա վրա լցվում է փոշենման գիպս և լուծույթը պատրաստվում է հետքի ներսում։ Որպես հետքերի կաղապարման զանգված օգտագործվում են պարաֆինը և տարատեսակ հատուկ մածուկներ: Մինչ հետազոտության արդյունքների ստացումը կարելի է որոշել կոշիկի առանձնահատկությունները, մարդու հասակը, քայլվածքի առանձնահատկությունները, հանցագործության վայրում գտնված մարդկանց քանակությունը։ Մարդու կողմից թողնված հետքերի շարքին են դասվում նաև ատամների կողմից թողնված հետքերը, որոնց ֆիքսումը և վերցնումն ունեն որոշակի առանձնահատկություններ։ Արտատպված հետքերը հետք ընդունող օբյեկտի վրա որոշակի ձևափոխվում են։ Ատամների ծավալային հետքերի վերցման և կաղապարների պատրաստաման համար օգտագործվում են տարատեսակ հատուկ մածուկներ՝ «К-19», «Սիէլաստ-69», «Սիլիկադենտ» և այլն [5]: Ճանապարհատրանսպորտային պատահարներին առնչվող հանցագործությունների բացահայտման գործում կարևոր նշանակություն ունի դեպքի վայրում տրանսպորտային միջոցների կողմից թողնված հետքերի ուսումնասիրությունը։ Տրանսպորտային միջոցների կողմից թողնված հետքերը դրանք վերջիններիս առանձին տարրերի արացոլումն են ճանապարհածածկույթի, այլ տրանսպորտային միջոցների, տուժողի հագուստների, մարմնի և այլ հետք կրող օբյեկտների վրա։ Տրանսպորտային միջոցների կողմից թողնված հետքերը, բացառությամբ ապակու և ներկածածկույթի շատ մանր կտորների, հանդիսանում են տեսանելի հետքեր։ Դրանց հետազոտությունը, մասնավորապես 367 անվադողերի հետքերի, տրանսպորտային միջոցներից պոկված մանր և խոշոր դետալների ուսումնասիրությունը հաճախ հնարավորություն է տալիս որոշելու տրանսպորտային միջոցի տեսակը, որոշ դեպքերում էլ նաև մակնիշը: Հետքաբանական նշանակություն փորձաքննությունների ունի առարկաների, ոլորտում գործիքների ոչ կողմից պակաս կարևոր թողնված հետքերի հետազոտությունը։ Վերջիններիս ֆիքսումն իրականացվում է դրանց լուսանկարման, կաղապարման և հետք կրող օբյեկտների վերցման ճանապարհով [2]։ Առարկաների և գործքիների կողմից թողնված հատկապես միկրոհետքերի ֆիքսման և վերցման համար շատ կիրառելի է միկրոսիլ կոչվող մածուկանման նյութը, որն օգտագործվում է ինչպես տեսանելի ծավալային հետքերի վերցման համար, այնպես էլ քիչ տեսանելի, օբյեկտի հետք կրող հատվածը անտեսանելի կամ անհասանելի լինելու դեպքում հետքերի վերցման համար: Միկրոսիլի առավելությունը հետքերի հետազոտման համար նախատեսված մյուս մածուկների նկատմամբ կայանում է նրանում, որ այն հանդիսանում է հետքի ֆիքսման, վերցման և հետազոտման համար նախատեսված պատրաստի զանգված, ինչը կրճատում է աշխատանքի ժամանակը: Բացի այդ այն հարմար է պահելու և տեղափոխելու առումով: Միկրոսիլն օգտագործվում է հետևյալ կերպ. հատուկ ատրճանակատիպ գործիքի և դրա ծայրին ամրացված բարակ գլանաձև տարրի միջոցով մածուկանման նյութը ներարկվում է հետք կրող օբյեկտի մակերեսին, դարձ կողմում կպցվում է հարթ մակերեսով թուղթ կամ ստվարաթուղթ, մոտ 5 րոպե անց նյութը պնդանում է` դառնալով փափուկ ռետինատիպ զանգված: Միկրոսիլի մակերեսի վրա առաջանում է հետազոտելի հետքի ռելիեֆային արտատպվածքը, որը հետքից իր էլաստիկության հաշվին հեշտությամբ առանձնանում է: Ստացված կաղապարն իր վրա կրում է հետք առաջացնող օբյեկտի ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ մասնավոր միկրոհատկանիշներ: Նշվածն ավելի պատկերավոր դարձնելու համար ենթադրենք, որ փորձաքննության են ներկայացվել դեպքի վայրից առգրավված կտրված եզրով մետաղալար և կասկածելի համարվող կտրող գործիք և անհրաժեշտ է որոշել արդյոք ներկայացված մետաղալարը ներկայացված գործիքո՞վ է կտրված, թե՞ ոչ: Համեմատական հետազոտության նպատակով ներկայացված գործիքով անագե թիթեղների (քանի որ անագը հանդիսանում է համեմատաբար փափուկ մետաղ և հետք առաջացնելիս չի վնասի գործիքի աշխատանքային մակերեսը) վրա փորձարարական եղանակով տարբեր ուժգնությամբ և տարբեր անկյունների տակ առաջացվում են կտրվածքներ: Կտրվածքներն առաջացվում են այնպես, որպեսզի փորձարարական եղանակով ստացված հետքերն ընդգրկեն կտրող գործիքի հանդիպակաց սայրերի միկրոռելիեֆի բոլոր հատկանիշները։ Նշված հետքերը վերցվում են միկրոսիլի օգնությամբ։ Փորձարարական եղանակով ստացված կտրվածքների միկրոսիլով վերցված հետքերը և ներկայացված մետաղալարի կտրված եզրում առկա հետքերը համեմատվում են «Projectina (խոշորացումը CoMac» մինչև ֆիրմայի 120 համեմատական անգամ): Եթե մանրադիտակի փորձարարական տեսադաշտում եղանակով ստացված հետազոտելի հետքի և մետաղալարի կտրվածքի հետքերը համընկնում են վեց և ավելի հատկանիշներով՝ միկրոուղեգծերով, կամ երկու խումբ երեքական իրար հաջորդող ուղեգծերով, ապա կարելի է եզրակացնել, որ փորձաքննությանը մետաղալարը կտրված է ներկայացված գործիքի միջոցով։ 368 ներկայացված ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Օհանյան Լ.Պ., Կրիմինալիստիկա, Երևան 2007թ, 500 էջ., 2. Майлис Н.П. “Судебная трасология”, издательство “Экзамен”, Москва 2003г, 271стр. 3. Грановский Г.Л. “Основы трасологии: − М., 1974г, 170стр. 4. Агафонов В.В., Филиппов А.Г., М, “Криминалистика: Вопросы и ответы, Учеб. Пособие: Юриспруденция, 2000, стр. 178. 5. Филиппова А.Г., Волынского А.Ф. “Криминалистика. Учебник для высших учебных заведений” М., Спарк 2002, стр.77. СОВРЕМЕННЫЕ СРЕДСТВА И МЕТОДЫ ПРИМЕНЯЕМЫЕ В ОБЛАСТИ СУДЕБНО-ТРАСОЛОГИЧЕСКИХ ЭКСПЕРТИЗ М.С. БУДАГЯН., Г.Г. АЙВАЗЯН “Национальное бюро экспертиз” ГНКО НАН РА, г. Ереван В данной статье представлены современные методы и средства фиксации, изъятия, а также исследования в области судебно-трасологических экспертиз различных видов следов оставленных человеком, транспортными средствами, орудиями и инструментами. Показано, что совокупность как проведенных вышеупомянутых видов исследований, так и полученных результатов позволяют оценить заключение эксперта как доказательство, и в дальнейшем использовать на ряду с остальными доказательствами и фактами полученными в ходе экспертного исследования. Ключевые слова: трасология, поверхностный след, объемный след, микрослед, микрорельеф. MODERN METHODS AND WAYS OF TRACE EXAMINATION IN FORENSIC TRACEOLOGICAL FIELD M.S. BUDAGHYAN, H.G. AYVAZYAN ''National Bureau of Expertises'' SNPO NAS RA, Yerevan Modern methods and ways of fixing, withdrawal and expertise of various traces left by human, subjects and tools, vehicles in the field of forensic traceological expertise are presented in this article. It is shown that the combination of both the above mentioned research types and obtained results give an opportunity to assess the expert conclusion as an evidence in the row of other facts and evidences acquired within the case. Key words: traceology, surface trace, volumetric trace, microtrace, microrelief. 369 ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄ ՈՒՆԵՑՈՂ ՓԱՅՏԱՆՅՈՒԹԻ ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՄԱՆ ԱՐԴԻ ՄԵԹՈԴԻԿԱՆ Վ.Ս. ՍԱՀԱԿՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննություների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք Երևան Հողագիտական և կենսաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետ Բանալի բառեր՝ պարենքիմային բջիջներ, լիբրիֆորմի թելիկներ, տրախեիդներ, փայտանյութ։ Տարբեր հանցագործությունների հետաքննության ժամանակ փայտանյութը և ծառերի կեղևները հաճախ հանդիսանում են դատափորձագիտական հետազոտության օբյեկտներ։ Դրանցից են` սպանություններ, թալան, հրդեհներ, ճանապարհա- տրանսպորտային պատահարներ, անտառանյութի գողություն, տնկիների վնասում (վայրի, դեկորատիվ և պտղատու): Ավելի հաճախ հետազոտության են ներկայացնում փայտանյութի և կեղևի մանր մասնիկներ, որոնք հայտնաբերում են գործիքների վրա (սղոցների, կացինների, լինդերի), տուժողների կասկածյալների հագուստների վրա, տուժողների մարմնում, տրանսպորտային միջոցների վրա։ Դատակենսաբանական փորձաքննության ընթացքում պարզաբանվում է, թե ներկայացված օբյեկտը որ խմբին է պատկանում կամ ներկայացված փայտանյութերն ու կեղևները միմյանց հետ ունեն արդյոք նույն խմբային պատկանելիությունը, թե ոչ։ Մեծ մասամբ, փայտանյութի անատոմիական կառուցվածքի միջոցով կարելի է բացահայտել մինչև դրանց խմբային պատկանելիությունը, քանի որ տեսակները շատ խմբերում անատոմիական կառուցվածքի հատկանիշներով համարյա թե չեն տարբերվում [1]։ Այն դեպքերում, երբ հետազոտության են ներկայացվում փայտանյութի մասնիկներ 3x3մմ և ավելի մեծ չափսերով, խմբային պատկանելիության վերականգնումը կատարվում է երկայնակի և լայնակի կտրվածքներով մանրադիտակի օգնությամբ։ Եթե փայտանյութի մասնիկները շատ փոքր են և երկայնակի ու լայնակի կարվածքներ պատրաստել հնարավոր չէ, օգտագործում են հատուկ մեթոդ, որը հիմնված է կակղեցված փայտանյութի ուսումնասիրության վրա: Այդ մեթոդը կարելի է օգտագործել նաև թղթի, ստվարաթղթի և այլ մատերիալների ուսումնասիրության ժամանակ, որոնց պարունակության մեջ մտնում է մանրացված փայտանյութ։ Փայտանյութի և կեղևի փորձագիտական հետազոտությունը սկսվում է զննությունից, որի ժամանակ բացահայտում և գրանցում են օբյեկտների չափսերը, նրանց ձևը, ծայրերի յուրահատկությունները, գույնը, տարբեր կարգի վնասվածքների առկայությունը (միջատների կողմից առաջացած հետքեր և այլն), նկարագրում են նեխածության հետքերը, փտածությունը։ Սկզբում ուշադրություն են դարձնում փայտանյութի կառուցվածքի հատ- կանիշներին՝ գույն, տարեկան շերտերի արտահայտչություն, անզեն աչքով երևացող անոթներ, միջուկի ճառագայթների չափսեր ու տեղակայման բնութագիր։ Արտաքին հատկանիշների բնութագրումից հետո 370 կատարում են մանրադիտակային հետազոտություն, որը տալիս է փայտանյութի կառուցվածքի մանրամասն բնութագիրը, լայնակի և երկայնակի կտրվածքների վրա կատարում են դրանց միկրոֆոտոնկարահանում։ Փայտանյութի հետազոտությունը լայնակի և երկայնակի կտրվածքներով կատարվում է հետևյալ կերպ. լայնակի և երկայնակի կտրվածքների պատրաստման համար հետազոտվող փայտանյութն անհրաժեշտ է նախորոք փափկացնել թրջելու կամ եռացնելու ճանապարհով։ Փայտանյութի կտորները մեկ օր դրվում է ջուր-գլիցերինի (1:2) խառնուրդի մեջ։ Լավ փափկելու համար թրջելու ժամանակը կարելի է երկարացնել միևչև 2-3 նույնիսկ 5 օր, լուծույթի մեջ ավելացնելով մի քիչ կարբոլային թթու, որը թույլ է տալիս պահպանել փայտանյութի կառուցվածքը [2]։ Փայտանյութի կարծր տեսակների փափկացման համար նպատակահարմար է կիրառել եռացման մեթոդ, փայտանյութի կտորները տեղակայում են կամ ջրի կամ ջուրգլիցերինի (1:2) խստնուրդի մեջ և եռացնում են մարմանդ կրակի վրա մեկ ժամ և ավելի (գոլորշիացման հետ մեկտեղ ավելացնում են ջուր)։ Սակայն փայտանյութի շատ երկար եռացնելը (հատկապես փափուկ տեսակների) կարող է բերել նրա մանրաթելային քայքայման, որը թույլ չի տալիս ստանալ լավ կտրվածքներ։ Որպեսզի փայտանյութի քայքայում թույլ չտալ, եռացման ժամանակ հարկավոր է ժամանակ առ ժամանակ ստուգել նրա որակը՝ կատարելով փորձնական կտրվածքներ։ Փայտանյութի հետազոտության համար անհրաժեշտ է ունենալ կտրվածքներ, որոնք արված են բնի կամ ճյուղի կեղևների համեմատ երեք ուղղություններով՝ լայնակի, երկայնակի և տանգենցիալ։ Կտրվածքների պատրաստման ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ մանրադիտակի տակ ստուգում են դրանց ուղղությունների ճշտությունը։ Որպեսզի որոշվի փայտանյութի խումբը, հարկավոր է նրա յուրաքանչյուր նմուշից հնարավորության դեպքում պատրաստել 12-15 պրեպարատ, այսինքն 4-5 պրեպարատ՝ յուրաքանչյուր ուղղությամբ արված կտրվածքից։ Շատ կարևոր է, որպեսզի կտրվածքները լինեն բարակ և թափանցիկ։ Հաստ կտրվածքների վրա փայտանյութի կառուցվածքային մասնիկները հաճախ շարվում են մեկը մյուսի վրա, որը խիստ խախտում է կառուցվածքային պատկերը։ Կտրվածքները արագ և հարմար կարելի է անել սահնակային միկրոտոմի միջոցով, լայնակի և երկայնակի կտրվածքների համար դնելով 15-20 մկմ, իսկ տանգենցիալի դեպքում՝ 20-35 մկմ չափսերի վրա։ Եթե փայտանյութի կտորները շատ փոքր են, կամ այնպիսի ձև ունեն, որ հնարավոր չի ամրացնել միկրոտոմի վրա, կտրվածքները կարելի է անել վտանգավոր ածելիով։ Փայտանյութի կտրվածքները՝ դրանց միջից օդի հեռացման համար տեղակայում են սպիրտ-ռեկտիֆիկատի մեջ, որը հասցնում են մինչն եռման։ Հետո կտրվածքը սպիրտի կաթիլի հետ միասին տեղափոխում են առարկայական ապակու վրա։ Սպիրտի գոլորշիացումից հետո կտրվածքի վրա անմիջապես լցնում են գլիցերին–ժելատին և ծածկում են ծածկապակիով։ Գլիցերին-ժելատինի պատրաստման եղանակը. մեկ կշռային մաս չոր մանրացված ժելատինը խառնում են 6 մաս ջրի հետ, ավելացնում են 7 կշռային մաս մաքուր գլիցերին և 2-3 կաթիլ խիտ կարբոլաթթու։ Խառնուրդը տաքացնում են խառնելով, մինչն որ ստացվի միատարր հեղուկ մասսա, հետո լցնում են ապակե տարայի մեջ։ Ապակե փակ տարայի մեջ հովացած գլիցերին-ժելաաինը կարող է պահպանվել շատ երկար։ Օգտագործելուց առաջ այն տաքացնում են ջրային բաղնիքում։ Պատրաստելով ժամանակավոր և մշտական 371 պրեպարատներ՝ անցնում են դրանց մանրադիտակային ուսումնասիրությանը։ Ընդ որում փայտանյութի ուսումնասիրության ժամանակ միշտ պարտադիր է համեմատության համար ունենալ էտալոնային պրեպարատների հավաքածու, որոնք արված են նախորոք հայտնի տեսակի ծառերի փայտանյութի կտրվածքից։ Փշատերև ծառերի փայտանյութի մանրադիտակային կառուցվածքը հետևյալն է. փշատերև ծառերի փայտանյութը զուրկ է անոթներից և համարյա ամբողջությամբ բաղկացած է տրախեիդներից։ Երկայնակի կտրվածքների վրա, դրանք ունեն ուղղահայաց ձգվող բջիջների տեսք։ Դրանց ծայրերը թեք կտրված են կամ կլորացված։ Տրախեիդների լայնակի կտրվածքներն ունեն քառակուսի, ուղղանկյուն կամ բազմանկյուն տեսք, որոնց անկյունները հաճախ հարթեցված են լինում [3]։ Երիտասարդ փայտանյութի մոտ տրախեիդների պատերը բարակ են, անցքերը լայն են, իսկ հին փայտանյութի մոտ՝ պատերը հաստ են, անցքերը բարակ։ Փշատերև ծառերի տրախեիդների պատերին առկա են խոշոր եզրապատված անցքեր, որոնք դասավորված են 1-2 ուղղահայաց շարքերով։ Երիտասարդ փայտանյութի մոտ անցքերը գտնվում են տրախեիդների լայնակի պատերի վրա, իսկ հին փայտանյութի մոտ անցքերը բավական փոքր են և գտնվում են տանգենցիալ պատերի վրա, իսկ որոշ դեպքերում տանգենցիալ փայտանյութի մոտ և լայնակի ճեղքանման են։ պատերի Որոշ վրա։ Անցքերի ծակոտիները հին փշատերև ծառերի փայտանյութերի մեջ տրախեիդներն ունեն սպիրալաձև լայնացում։ Միջուկային ճառագայթներն իրենց մեջ ավելի մեծ քանակությամբ ինֆորմացիա են պարունակում ծառի խմբային պատկանելիության հարցում։ Յուրաքանչյուր միջուկային ճառագայթ իրենից ներկայացնում է բազմաբջիջ գոյացություն։ Փայտանյութի մեջ ճառագայթը տարածված է բնի շառավղով: Մտովին յուրաքանչյուր ճառագայթ կարելի է պատկերացնել աղյուսներից (բջիջներից) հավաքված պատի տեսքով, որը տեղակայված է բնի կամ ճյուղի շառավղով։ Այդպիսի պատի հաստությունը դա միջուկի ճառագայթի լայնությունն է, որը երևում է լայնակի և տանգենցիալ կտրվածքների վրա: Նրա բարձրությունը հավասար է ճառագայթի բարձրությանը։ Սովորաբար, ճառագայթի բարձրությունը չի փոփոխվում, իսկ ճառագայթի լայնությունը իր բարձրությամբ փոփոխական է, ավելի լայն է միջնամասում, իսկ վերին և ներքին մասերում ճառագայթը սովորաբար նեղանում է։ Դրա հետևանքով տանգենցիալ կտրվածքների վրա միջուկային ճառագայթները հաճախակի ունեն իլիկաձև տեսք։ Միջուկային ճառագայթի լայնությունը որոշում են բջիջների քանակությամբ, որոնք տեղակայված են նրա ամենալայն մասում, իսկ բջիջների ձևը որոշում են լայնակի կտրվածքի վրա։ Փշատերև ծառերի փայտանյութում միջուկի ճառագայթները հիմնականում միատարր են։ Միջուկի ճառագայթների բազմաշարքություն կա կենտրոնական մասում և պայմանավորված է ճառագայթում առկա խեժային անցքով։ Փշատերև ծառերի միջուկի ճառագայթները լինում են պարզ և բարդ: Պարզ ճառագայթները կազմված են միայն մեկ տեսակի բջիջներից, պարենխիմային կամ ճառագայթային տրախեիդներից (գիհի, նոճի, գեղձի, բրգաձև սոճի), բարդերը՝ պարենխիմային բջիջներից և ճառագայթային տրախեիդներից (սոճի, եղևնի, փիճի)։ Փշատերև ծառերի փայտանյութում հանդիպում են 6 տեսակի անցքեր, որոնք տեղակայված են խաչմերուկային դաշտում։ Լայնատերև ծառերի փայտանյութի մանրադիտակային կառուցվածքը հետևյալն է. 372 լայնատերև ծառերի փայտանյութի համար, մեծամասամբ, բնութագրող էլեմենտ են հանդիսանում երակները։ Երակները իրենցից ներկայացնում են խողովակներ, որոնք առաջացել են բջիջների միացությունների հետևանքով՝ տեղակայված երկայնակի շարքերով։ Երկայնակի կտրվածքի վրա (փայտանյութի) երակները ունեն խողովակի ձև, որոնք բաժանված են մասերի: Լայնակի կտրվածքների վրա երևում են երակների լայնակի կտրվածքները՝ լուսաշերտեր, որոնք սովորաբար կլոր են կամ օվալաձև, երբեմն ևաև անկյունաձև։ Լուսաշերտերից բացի երակների պատերին կարելի է հաճախակի նկատել լայնացում, որոնք տեղակայված են սպիրալաձև։ Ըստ չափսերի (տրամագծի) երակները պայմանականորեն կարելի է բաժանել հինգ խմբի՝ շատ մեծ (400 մկմ և ավելի), մեծ (160-400 մկմ), միջին (60-160 մկմ), մանր (40-60 մկմ), շատ փոքր (40 մկմ-ից ոչ մեծ)։ Ծառերի աճի յուրաքանչյուր տարեկան շերտի ներքին մասը, որը առաջանում է վեգետացիոն շրջանի առաջին մասում, կոչվում է առաջնային կամ գարնանային փայտանյութ, իսկ արտաքին մասը, որը առաջանում է վեգետացիոն շրջանի երկրորդ մասում, կոչվում է ուշ կամ աշնանային փայտանյութ [3]։ Ծառի կարգի որոշման համար լայնատերև ծառերի փայտանյութի համար (ինչպես նաև փշատերևների) կարևոր են կենտրոնական ճառագայթները։ Լայնատերև ծառերի փայտանյութի մոտ կենտրոնական ճառագայթները շատ բարակ են, դրանք մի շարք ճառագայթներ են և ունեն մեկ բջիջի լայնություն։ Հաճախակի ճառագայթների լայնությունը կազմված է 2, 3, 4 և 5 բջիջներից։ Այդպիսի ճառագայթները անվանում են համապատասխանաբար երկու, երեք, չորս և հինգաշարք։ Հանդիպում են նաև շատ լայն կենտրոնական ճառագայթներ, որոնք կազմված են տասնյակ բջիջներից։ Հաճախակի միևնույն ծառի փայտանյութի մոտ նեղ ճառագայթների հետ հանդիպում են նաև շատ լայները (օրինակ կաղնու մոտ, հաճարենու մոտ)։ Մի քանի կարգի ծառերի փայտանյութում որոշակի նեղ ճառագայթներ դասավորված են իրար մոտիկ, որոնք գրեթե միահյուսվում են։ Ճառագայթների այդպիսի մոտիկացված խմբերը կոչվում են ագրեգատային կենտրոնական ճառագայթներ։ Ագրեգատային ճառագայթներ հանդիպում են օրինակ լաստենու, անտառային պնդուկենու, բոխու փայտանյութերում։ Բջիջները, որոնցից կազմված են կենտրոնական ճառագայթները, իրենց բնույթով պարենխիմային են, դա ճառագայթային պարենխիման է։ Երակները և կենտրոնական ճառագայթները միահյուսված են բջիջների մասսայի մեջ, որը հանդիսանում է փայտանյութի հիմնական մասսան։ Փայտանյութի հիմնական մասսայի մեջ մտնում են հետևյալ էլեմենտները՝ -լիբրիֆորմայի թելիկներ՝ մեխանիկական հյուսվածքին պատկանող թելանման բջիջներ. մեծամասամբ նրանց պատերը հաստացած են և ունեն ճեղքանման ծակոտիներ, -տրախեիդներ. լինում են երկու տեսակի՝ անոթային և թելանման, -փայտանյութային պարենխիմա։ Բացի ճառագայթային (հորիզոնական) պարենխիմայից, լայնատերև ծառերի փայտանյութում զտնվում է առանցքային (ուղղահայաց) պարենխիմա՝ քարշափոկային և իլիկանման։ Քարշափոկային պարենխիմայի բջիջները կազմում են ուղղահայաց քարշափոկեր։ Երկայնակի կտրվածքների վրա քարշափոկերը ունեն թելերի ձև, որոնք կազմված են առանձին բջիջներից։ Դրանց լայնակի կտրվածքները ուղղանկյուն են և բազմանկյուն։ Իլիկանման պարենխիման բարակապատ թելեր են առանց միջնապատերի։ Պարենխիմային բջիջների պատերը կրում են հասարակ ծակոտիներ։ 373 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. Яценко–Хмелевский А.А. «Основы и методы анатомического иследования древесины». - Москва, Ленинград, 1954г. Масленкова Л.Ф. «Применение метода мацерации в экспертной практике». –Материалы научного симпозиума по вопросам криминалистического исследования вещественных доказательств физическими, химическими и биологическими методами, Москва.,1969г. 3. Садомсков Е.И. «Анатомическая диагностика вегетативных надземных органов злаков и их остатков в судебной биологии». - Алма–Ата, 1967г. СОВРЕМЕННАЯ МЕТОДИКА ЭКСПЕРТНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ДРЕВЕСИНЫ РАСТИТЕЛЬНОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ В.С. СААКЯН ''Национальное бюро экспертиз'' ГНКО НАН РА, г. Ереван В данной статье описаны современные методы и средства биологических экспертиз древесины. Подробно представлены особенности изучения поперечных и продольных срезов древесины. В статье основное внимание уделено традиционным способам и современным методам микроскопического исследования широколиственных и хвойных деревьев. Ключевые слова: паренхимные клетки, либриформные нити, трахеиды, древесина. MODERN METHODS OF PLANT ORIGIN TIMBER EXPERT RESEARCH V.S. SAHAKYAN ''National Bureau of Expertises'' SNPO NAS RA, Yerevan In current article are described the modern ways and methods of timber examination in biological expertises field and are presented the features of examinations by transverse and longitudinal cuts in details. In the article mainly are presented the broad-leaved and coniferous trees microscopic examination methods, the modern methods of their microscopic examination. Key words: parenchymal cells, libriform filaments, tracheids, wood (timber). 374 ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՅԻ ԷՈՒԹՅԱՆԸ ԵՎ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅԱՆԸ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ՈՐՈՇ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐ Է.Լ. ՏԻՏԱՆՅԱՆ1, Լ.Ն. ՄԵՔԻՆՅԱՆ,2 Լ.Գ. ՍԱՐԳՍՅԱՆ3, Գ.Վ. ՄԽՈՅԱՆ 4 ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ, ք. Երևան 1Որակի ապահովման բաժնի իրավախորհրդատու 2Հետքաբանական փորձաքննությունների բաժնի փորձագետի պաշտոնակատար 3Որակի ապահովման բաժնի գլխավոր մասնագետ, 4Մարդկային ռեսուրսների բաժնի գլխավոր մասնագետ Բանալի բառեր՝ փորձագիտական էթիկա, դեոնտոլոգիա, փորձագիտական էթիկայի պահանջներ։ Վարքագծի համընդհանուր նորմերը բոլոր ժամանակներում կարևոր դեր են ունեցել հասարակության ձևավորման գործընթացում: Դեռևս անտիկ շրջանից մեծ ուշադրություն էր դարձվում էթիկայի հիմնախնդիրներին: Ժամանակի ընթացքում էթիկայի դերի կարևորության մեծացումը հանգեցրեց նրան, որ ներկայումս, անգամ ԲՈՒՀերում արդիական է դարձել «Մասնագիտական էթիկայի հիմունքներ» առարկայի դասավանդումը: Ի՞նչ է էթիկան: Էթիկան գիտություն է բարոյականության էության, նրա կառուցվածքի, զարգացման, գործառնությունների, օրենքների և հասարակության մեջ նրա ունեցած դերի մասին: Որպես տերմին և համակարգված առարկա այն սկիզբ է առնում Արիստոտելից. առաջին անգամ տերմինը հանդիպում է նրա երեք աշխատանքների վերնագրերում («Նիկոմախի բարոյագիտություն», «Էվդեմոսի բարոյագիտություն», «Մեծ բարոյագիտություն»), որոնք նվիրված էին բարոյագիտության հիմնախնդիրներին [1]: Հետագայում էթիկայի հիմնահարցը շարունակում է մնալ փիլիսոփաների ուշադրության կենտրոնում, որոշ դեպքերում դառնալով նրանք աշխատանքների վերնագիր: Օրինակ` Աբելյարի «Բարոյագիտություն կամ ճանաչիր ինքդ քեզ», Սպինոզայի «Բարոյագիտություն»-ը, Գարթմանի «Բարոյագիտություն»-ը և այլն: Իր աշխատանքներում Արիստոտելը բարոյագիտության մասին խոսում է երեք իմաստներով` որպես էթիկական տեսություն, էթիկական գրքեր, էթիկական պրակտիկա: Բարոյագիտություն հասկացությունը Արիստոտելի կողմից ձևավորվել է «էթոս» բառի հիման վրա, որն իր սկզբնական նշանակությամբ բնակավայր իմաստն ուներ, իսկ հետագայում արդեն այն ստանում է սովորություններ, բարոյականություն, բնավորություն, սովորույթ իմաստները: Արիստոտելի «ηθικός» («ethical») տերմինի ճշգրիտ թարգմանությամբ Ցիցերոնն առաջարկում է «moralis» տերմինը, որից այնուհետև առաջանում է «moralitas» տերմինը, որն «էթիկա» տերմինի համարժեքն է: Որոշ եվրոպական լեզուներում ի հայտ են գալիս լրացուցիչ տեղական տերմիններ, որոնք նույնպես հանդիսանում են հին հունական էթիկա տերմինի համարժեքներ [1]: Իրավաբանական հարթությունում էթիկայի հիմնահարցերին են անդրադարձել XX դարի սկզբին հայտնի գիտնական-իրավաբաններ Վլադիմիրովը, Կոնին, Սոլովյովը և այլոք: 70-ական թվականներից հետո ռուս հեղինակների աշխատություններում նկատվեց 375 հետաքրքրության աճ՝ կապված հատկապես քրեական դատավարության մասնակիցների մասնագիտական էթիկայի կանոնների սահմանման և վերլուծության հետ: Մասնավորապես կարելի է առանձնացնել Ա.Ռ. Շլյախովի, Դ.Պ. Կոտովի, Ա.Դ. Բոյկովի, Լ.Ե. Արոցկերի, Զ.Վ. Մակարովայի, Ի.Դ. Պերլովի, Ա.Ռ. Ռատնովի աշխատությունները: Հետազոտության հիմանական հարցերը վերաբերվում էին դատախազներին, քննիչներին, դատավորներին, ում մասնագիտական գործունեությունը կարող է առաջացնել լուրջ ռեզոնանս: Ինչ վերաբերվում էր փորձագետին, ապա վերջինիս գործունեության էթիկական ասպեկտին քիչ ուշադրություն էր դարձվում: Դրան նվիրված էին առանձին գիտական հոդվածներ [2, 3, 4]: Վերջին ժամանակներս փորձագետի էթիկական և հոգեբանական պահանջներին անդրադառնում է Ա.Վ. Կուդրյավցևան [5]: Ներկայումս «մասնագիտական պրոֆեսիոնալիզմ» եզրույթի տակ ընդունված է հասկանալ ոչ միայն հմտությունների և գիտելիքների ամբողջությունը, այլ նաև էթիկայի նորմերին հետևելու ունակությունը: Փորձագետներին առաջադրվող էթիկական նորմերը, ի տարբերություն հասարակական մի շարք այլ ոլորտների համար առաջադրված նորմերի, որոնք հիմնականում ձևավորվում են հասարակական կարծիքի ազդեցության ներքո, կրում են պարտադիր բնույթ և ապահովվում են վարչական և քրեական սանկցիաներով: Նորմատիվ տարրի հետ մեկտեղ փորձագիտական էթիկան պարունակում է նաև բարոյական համոզմունքներ, հույզեր և բարոյագիտակցության այլ բաղադրատարրեր [6]: Փորձագիտական էթիկա հասկացությունն իրենից ներկայացնում է օրենսդրության և դատափորձագիտական գործունեությամբ որոշվող բարոյական գնահատականների և նորմերի համակարգ, որի կիրառումը կոչված է ապահովել դատական փորձագետների սոցիալական և իրավական կարգավիճակը, նրանց արժանապատվությունը դատական փորձաքննությունների իրականացման գործընթացում, կոնկրետ դատական վարույթի պայմաններում: Ընդ որում դատական փորձագետի մասնագիտական էթիկան տարբերվում է մի շարք մասնագիտությունների էթիկայից (բացառություն են կազմում զինծառայողները, բժիշկները և այլն) իր դեոնտոլոգիական (պարտադիր) բնույթով: Դատական փորձագիտական մասնագիտական դատական փորձագիտական էթիկայի վարքը կարգավորող բարոյական դեոնտոլոգիան հանդիսանում է մաս, որը ներառում է դատական փորձագետի նորմերի ամբողջությունը, որն ամրագրված է ծառայողական փաստաթղթերում և ապահովված վարչական, քրեական և բարոյական սանկցիաներով: Համապատասխանաբար, դատական փորձագետին ներկայացվում են մի շարք բարոյական պահանջներ, որոնք մասնակիորեն ընդգրկված են ծառայողական նորմատիվային փաստաթղթերում, ինչպես նաև կարող են մշակվել դատական փորձագիտական պրակտիկայի կուտակման արդյունքում: 1. Փորձագետի կողմից էթիկայի կանոնների պահպանման հավաստիքներն են բոլոր տեսակի խտրականությունների, ճնշումների և ազդեցությունների բացառումը։ Սակայն, հարկ է նշել, որ անկախության և ճնշումների բացառման պարտականությունը նաև պետության խնդիրն է: Միևնույն ժամանակ, փորձագետն, իր հերթին, պետք է զերծ մնա ցանկացած տեսակի նվերների ընդունումից, ոչ պաշտոնական հանդիպումներից, պաշտոնական դիրքի չարաշահումից: Փորձագետի համբավը պետք է անթերի լինի: 376 Ազնվությունը, անկաշառությունը մասնագիտական պատվի և հեղինակության համար հոգածությունը հանդիսանում են դատական փորձագետի կարևորագույն արժեքները։ Հարկ է նշել, որ «Պետական դատափորձագիտական գործունեության մասին» ՌԴ օրենքի (31.05. 2001թ.), IV գլուխը սահմանում է մի շարք դրույթներ, որոնք կանոնակարգում են այն անձանց իրավունքները և շահերը, որոնց նկատմամբ իրակացվում է փորձաքննություն: Իրականում անձանց մասնակցությամբ իրակացվող փորձաքննությունների թիվը այդքան էլ շատ չէ: Սակայն փորձագետները, ովքեր աշխատում են անմիջապես փորձաքննվողների հետ պարտավոր են պահպանել էթիկայի կանոնները (օրինակ՝ դատական հոգեբանները, դատաբժիշկները): Ամեն դեպքում, ցանկացած փորձագետի պատվի խնդիրն է խստիվ պահպանել թեկուզ և չգրված (օրինակ՝ ՀՀ-ում), սակայն պարտադիր դարձած նորմերը: Փորձագիտական էթիկայի կառուցվածքում ներառվում են հետևյալ տարրերը. 1. փորձագետի բարոյա-իրավական գիտակցությունը, 2. գործունեության նպատակի, միջոցների և արդյունքի բարոյա-իրավական ասպեկտը, 3.հենց փորձագետի գործունեության էթիկական-իրավական ասպեկտը, որը ներառում է իրավական և բարոյական նորմերի համակարգ փորձագետի և դատական վարույթի այլ սուբյեկտների հարաբերություններում [6]: Դատական փորձագիտական մասնագիտական էթիկան իր մեջ ներառում է մի շարք սկզբունքներ և պահանջներ, որոնք պայմանականորեն կարող ենք բաժանել 2 խմբի` 1. սկզբունքներ և պահանջներ, որոնք վերաբերում են հենց փորձագետին և 2. սկզբունքներ և պահանջներ, որոնք կարգավորում են փորձագետի և մյուս սուբյեկտների` այլ փորձագետների, իրավապահ մարմինների, նախաձեռնող մարմինների մասնագետների և աշխատակիցների, ինչպես նաև քաղաքացիների և այլոց հետ հարաբերությունները: Փորձագետի մասնագիտական (փորձագիտական) գործունեությանը վերաբերող սկզբունքները և պահանջները։ Դատական փորձագետի էթիկան ներառում է հետևյալ հիմնական սկզբունքները՝ 1. Փորձագետի անկախության, օբյեկտիվության և անաչառության Առաջնորդվելով անկախության, անաչառության և անկողմնակալության սկզբունք: սկզբունքով՝ դատական փորձագետը պետք է կատարի իր աշխատանքը բարեխիղճ, եզրակացություն տալիս լինի անկողմնակալ, իր մասնագիտական գործունեության ընթացքում պահպանի քաղաքական և կրոնական չեզոքությունը և անկախ լինի հասարակական կարծիքի ազդեցությունից, ինչքան էլ դա նրա համար անբարենպաստ լինի, նա պետք է կատարի իր պարտականությունները անաչառ: Օբյեկտիվությունը պայմանավորվում է գործի արդյունքների հանդեպ նրա ոչ շահագրգռվածությամբ և նրա անաչառությամբ: Անաչառությունն ու ոչ շահագրգիռ լինելը հանդիսանում են փորձագետի գործունեության սկզբունքային ինքնուրույնության և կայունության անբաժան որակները: Ակնհայտ է, որ դատական փորձագետը պետք է ազատ լինի ֆինանսական, սեփականության, բարեկամական կամ որևէ այլ շահերից, որոնք կարող են ազդել պրոֆեսիոնալ դատողության օբյեկտիվության վրա: Դատական փորձագետը պետք է հաշվի առնի այն սահմանափակումները, որոնք կարող են ազդել նրա աշխատելու և հետևություններ անելու կարողության վրա: Դատական փորձագետի համար առավել կարևոր պետք է լինի մասնագիտական պարտականությունների բարեխիղճ կատարումը: Դատական փորձագետը 377 չպետք է մասնակցի այն գործունեությանը, որը կարող է վարկաբեկել իրեն, ուղղակի կամ անուղղակի վնաս հասցնել իր կողմից ներկայացվող կազմակերպության գործունեությանը, ստեղծել շահերի բախում, այսինքն իրադրություն, որի ժամանակ դատական փորձագետի, իր մոտիկ հարազատների անձնական շահերը ազդում են կամ կարող են ազդել իր պարտականությունների պատշաճ կատարման վրա: Սահմանված է, որ փորձագետը իր մասնագիտական գործունեության ընթացքում պետք է հրաժարվի օրենքով չնախատեսված նվերներից և պարգևատրումներից։ Փորձագետը պետք է դատական փորձաքննության իրականացման ընթացքում որոշումներ կայացնի ինքնուրույն։ 2. Տեղեկատվության գաղտնիության պահպանման սկզբունք։ Դատական փորձագետը պարտավոր է պահպանել տեղեկատվության գաղտնիության սկզբունքը` այսինքն պարտավորվում է չհրապարակել իր մասնագիտական գործունեության ընթացքում հայտնի դարձած տեղեկատվությունը: Գաղտնիության սկզբունքի խախտում չի համարվում տեղեկատվության օգտագործումը գիտահետազոտական նպատակներով, այլ փորձագետների հետ խորհրդակցության ժամանակ, փորձագետի մասնագիտական շահերի պաշտպանության դեպքում և մի շարք օրենքով նախատեսված դեպքերում: Դատական փորձագետը պատասխանատվություն է կրում նաև իր կամ գործընկերների կողմից թույլ տրված իրավախախտումների մասին տեղեկատվությունը գաղտնի պահելու համար [10]: Դատական փորձագետին ներկայացվող էթիկայի հիմնական պահանջներն են՝ 1. է Փորձագետի մասնագիտական և գիտական բարեխղճություն: Փորձագետը պետք ուսումնասիրի հետազոտության ներկայացված բոլոր նյութերը` կիրառելով փորձագիտական հետազոտության ժամանակակից մեթոդներն ու միջոցները: Ռ.Ս. Բելկինն իրավացիորեն ընգծում է, որ փորձագետը չի կարող իր եզրակացության հետևությունները կապել կողմերից որևէ մեկի հավանական տարբերակների հետ [7]: Վերջինս պարտավոր է հետազոտել և եզրակություն տալ ոչ միայն առաջադրված հարցերով, այլ նաև իր իրավասության շրջանակների մեջ մտնող և փորձաքննության կատարման ընթացքում ի հայտ եկած հանգամանքներով (ՀՀ քր. դատ. հոդվ. 85): Հարկ է նշել, որ անգամ մեթոդի ընտրության և կիրառման հարցում կա որոշակի սուբյեկտիվ գործոն [7]*: Փորձագետը հետազոտություն սկսելուց առաջ ընտրում է համապատասխան մեթոդ, և հետազոտության արդյունքների մեծ մասը կախված են լինում ընտրված մեթոդից։ Այլ կերպ ասած՝ անբարեխիղճ փորձագետը կարող է ընտրել մեթոդ (օրինակ՝ վատ երևացող մատնահետքը վերցնել փոշիով, ավելի կատարալ տեխնոլոգիաներ կիրառելու փոխարեն, ինչի արդյունքում մատնահետքը կդառնա անպետք), որը հնարավորություն կտա հնարավորին քիչ աշխատանք կատարել։ Սույն հարցերին հետաքրքիր մոտեցում է ցույց տվել Ն.Լ. Գրանատը: Նա ուսումնասիրել էր 10-15 տարվա փորձ ունեցող փորձագետների եզրակացությունները` որոշակի օրինաչափություն դուրս բերելու նպատակով: Հատկանշական է այն հանգամանքը, որ չնայած պրոֆիսիոնալիզմի բարձր մակարդակի, փորձաքննությունների կատարման օպերատիվության և այլ դրական հատկանիշների, նման փորձ ունեցող * Գերմանիայում առհասարակ փորձագետի եզրակացությունը չի կրում օբյեկտիվ բնույթ, քանի որ հիմնված է «սուբյեկտիվորեն» ընտրված մեթոդի, «սուբյեկտիվորեն» տեղաբաշխած ժամանակի և այլ նման գործոնների վրա, սակայն դա ոչ մի կերպ չի անդրադառնում ոչ եզրակացության որակի, ոչ էլ արժանահավատության, թույալտրելիության և վերաբերելիության սկզբունքների վրա: 378 փորձագետների մոտ ավելի շատ են հավանական եզրակացությունները։ Գրանատն ընգծում է, որ տարիների ընթացքում փորձագետը հանդիպում է բազմաբովանդակ գործերի և բազնաթիվ հակասությունների, ի վերջո, որոշ դեպքերում չկարողանալով վերջնական լուծում տալ, կազմում է հավանական եզրակացությունը, որը տվյալ պարագայում կարող է ավելի մեծ ապացուցողական նշանակություն ունենալ, քան երիտասարդ փորձագետի կատեգորիկ եզրակացությունը։ 2. Փորձագետի կողմից օրենքների, դրանց պահանջների և նպատակների իմացություն, հարգանք օրենքի հանդեպ [6]: Փորձագետը պետք է խորապես հասկանա հասարակության համար փորձագետի մասնագիտական կարևորությունը, ունենա բարձր պատասխանատվության զգացում հասարակության առաջ, որպես իրավապահ մարմնի աշխատակից, որից մեծապես կախված է հանցավորության դեմ պայքարը։ Նա պարտավոր է բանականորեն օգտագործել օրենքով սահմանվող իրավունքները սոցիակալան արդարության, քաղաքացիական, ծառայողական և բարոյական պարտքի սկզբունքներին համապատասխան [8]։ 3. Փորձագետի քննադատական վերաբերմունք իր հանդեպ: Փորձագետը պետք է օբյեկտիվորեն գնահատի իր գիտելիքները, հմտությունները և իր կողմից թույլ տրված սխալների հետևանքները: 4. Փորձագետը պետք է մարդուն վերաբերվի որպես բարձրագույն արժեքի, ցուցաբերի հարգանք մարդու, քաղաքացու հիմարար իրավունքների և ազատությունների և արժանապատվության նկատմամբ։ 5. Գիտակցական կարգապահություն, բարձր կատարողական և նախաձեռնողականություն, 6. Մասնագիտական գիտելիքների, հմտությունների և որակների անընդհատ զարգացում և կատարելագործում [8]: Փորձագետը նախաձեռնող մարմնի ուշադրությունը հրավիրում է այս կամ այն հանգամանքի վրա, որը կարող է էական նշանակություն ունենալ գործի բացահայտման և, ինչու չէ նաև, արդարության վերականգման համար: Նման իրավիճակում փորձագետին անհրաժեշտ է ունենալ ոչ միայն որակյալ մասնագիտական հմտություններ, այլ նաև բարձր իրավագիտակցություն, իսկ դա ենթադրում է անընդհատ ինքնակատարելագործում: ՌԴ-ում և մի շարք եվրոպական երկրներում (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Գերմանիա [9]) փորձագետները պարտավորված են վերապատրաստվել հինգ տարին մեկ անգամ, ընդ որում նման վերապատրաստումն իր մեջ ներառում է նաև համապատասխան իրավական նորմերի ուսումնասիրում և վերլուծություն: 7. Էթիկայի տեսանկյունից կարևորվում է նաև տեղեկատվության նկատմամբ փորձագետի վերաբերմունքի հարցը: Տեղեկատվությունը հանդիսանում է դատական փորձագետի գործունեության հիմնական օբյեկտը: Փորձագետն իր պարտականությունների պատշաճ կատարման համար պետք է պահանջի լիարժեք և հավաստի տեղեկատվություն՝ բացառելով կրճատումները և կեղծարարությունը: Տեղեկատվության հետ աշխատանքի ընթացքում փորձագետը չպետք է թույլ տա փորձաքննության վերաբերյալ նախնական տեղեկատվության տրամադրում` բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի [10]: Այլ փորձագետների, իրավապահ այլ կառույցների մասնագետների և քաղաքացիների հետ հարաբերությունները կարգավորող սկզբունքները և պահանջները. 379 1. Փորձագետների՝ օրենքի առաջ հավասարության սկզբունք։ Բոլոր փորձագետները հավասար են օրենքի առաջ և կրում են հավասարապես կրում են պատասխանատվություն իրենց գործունեության համար: 2. Փոխադարձ հարգանքի սկզբունք։ Դատական փորձագետները պետք է միմյանց նկատմամբ հարգանք ցուցաբերեն և զերծ մնան անհիմն քննադատությունից և պարսավանքից: 3. Կոռեկտության պահպանում իր ընթացակարգային և ծառայողական պարտականությունների իրականացման գործընթացում: Վարքի կոռեկտությունը կարևոր է կոլլեգաների հետ հարաբերություններում, նրանց նկատմամբ վերաբերմունքի մեջ, սեփական դիրքորոշումը պնդելու ունակության մեջ, ինպես նաև ծառայողական գաղտնիք պահպանելու ունակության մեջ [6]: 4. Դատական փորձագետը պետք է նպաստի իր գործընկերների մասնագիտական զարգացմանը և ոչ մի դեպքում չպետք է իր գործունեությամբ խոչընդոտի մյուս փորձագետների աշխատանքին, թաքցնի նրանց բնականոն գործունեության համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը: 5. Դատական փորձագետները պարտավոր են պահպանել իրենց գործընկերների հեղինակությունը: Դատական փորձագետը չպետք է արատավորի մյուս փորձագետի որակավորումը կամ հասցնի վնաս այլ փորձագետների գործնական և մասնագիտական հեղինակությանը: 6. Լրացուցիչ և կրկնակի փորձաքննությունների իրականցման ժամանակ պետք է պահպանվի օբյեկտիվության, փոխօգնության և փոխադարձ հարգանքի հաշվառմամբ: 7. Դատական փորձագետը պարտավոր է համագործակցել էթիկայի պահանջների խախտումները հետազոտող մասնագետների հետ [10]: 8. Դատական փորձագետը քաղաքացիների հետ աշխատելիս պետք դրսևորի համբերատարություն, բարեհամբույրություն, նրբանկատություն, այն դեպքերում նաև երբ քաղաքացին փորձում է հրահրել նրան կատարելու վարկաբեկող արարքներ: Դատական փորձագետի աշխատանքում անթույլատրելի են կոպիտ և անմարդկային արարքները: Դատական փորձագետը պետք է իրականացնի իր գործնական պարտականությունները մարդու, մարդու կյանքի և արժանապատվության նկատմամբ հարգանքով: Հարգանքը մարդու նկատմամբ պետք է պահպանվի նաև նրա մահից հետո: Առանձին ընդգծվում է, որ դատական փորձագետը պարտավոր է նրբանկատորեն վերաբերվել քաղաքացիների անձնական կյանքին, չներխուժել այդ ոլորտ առանց իրենց համաձայնության, իսկ այն դեպքում, երբ պահանջում է բժշկական հսկողություն իրականացնել քաղաքացիների վարքագծի նկատմամբ, սահմանափակել միջամտության շրջանակը մասնագիտական անհրաժեշտությամբ: Դատական փորձագետը իրավունք չունի առանց քաղաքացիների (նրանց օրինական ներկայացուցիչների) թույլտվության, հրապարակել փորձաքննության ընթացքում ստացված օրենքով պահպանվող տեղեկատվություը, բացառությամբ օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերի: Անգամ քաղաքացու մահվան դեպքում դատական փորձագետը պարտավոր է պահպանել օրենքով պահպանվող տեղեկատվությունը [11]: Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում հասունացել է դատական փորձագիտական էթիկայի ինստիտուտի ներդրման և այդ կուլտուրայի ձևավորման անհրաժեշտությունը։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է լուծել մի շարք խնդիրներ, 380 մասնավորապես որոշել փորձագետի մասնագիտական էթիկայի համընդհանուր դրույթները, առանձնացնել էթիկայի կիրառման ոլորտը և նպատակները, որոշել փորձագետի անհատական և մասնագիտական հատկանիշները, հմտությունները, որակները և այլն։ Այս ինստիտուտի ներդրումը և փորձագետի մասնագիտական գործունեության սկզբունքների և էթիկական պահանջների ամրագրումը իրավական ակտերում հնարավորություն կտա բարձրացնել իրականացվող փորձաքննությունների որակը և վերջնական արդյունքում կնպաստի հանցավորության դեմ պայքարի մեխանիզմի զարգացմանն ու ամրապնդմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Новая философская энциклопедия, том 4, Мысль, М. 2010 2. Ароцкер Л.Е. Об этике судебного эксперта//Криминалистика и судебная экспертиза. К. 1968. Вып. 5 3. Грановский Г.Л. Об этических основах в деятельности эксперта// Экспертная практика и новые методы исследования. Экспресс-информация.-М.ВНИИСЭ. 1981. Вып. 7. 4. Яковлев Я.М. Об этике судебного эксперта// Вопросы теории судебной экспертизы. Сб. науч. тр.-М.ВНИИСЭ. 1977. 5. Кудрявцева А.В. Судебная экспертиза в уголовном процессе России. Челябинск. 2001. 6. http://www.juristlib.ru/book_10466.html, 22.05.2015թ. 16։41 7. Белкин Р.С. Курс криминалистики. М. 1997.Т 3 8. http://www.justicemaker.ru/view-article.php?id=22&art=3767, 21.05.2015թ., 12։14 9. Ենգիբարյան Վ., Չախոյան Ա., Մկրտչյան Լ., Տիտանյան Է. Դատական փորձագիտության տեսության և պրակտիկայի հիմնախնդիրները միջազգային իրավական համագործակցության շրջանակներում, Երևան 2013թ. 10. Рубис А.С, Кот Я.И., К вопросу о правилах профессиональной этики судебного эксперта, Вестник БДУ, Сер. 3, 2011, N1 11. http://urvesti.ru/Uuv1(8)00/05.htm, 24.05.2015թ., 20։40 НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СУЩНОСТИ И СПЕЦИФИКИ ЭТИКИ СУДЕБНОГО ЭКСПЕРТА Е.Л.ТИТАНЯН, Л.Н. МЕКИНЯН, Л.Г. САРГСЯН, Г.В. МХОЯН ''Национальное бюро экспертиз' ГНКО РА, Ереван “Этика судебного эксперта” сравнительно новый, но в тоже время наиважнейший институт в судебной системе. Эксперт почти всегда находится в “тени” своей экспертизы, но это не дает основания пренебрегать общепризнанными нормами этики. Поэтому данная статья выделается своей актуальностью и глубиной исследования, в которой сделана попытка подчеркнуть недосказанности данного вопроса в РА. Ключевые слова: этика судебного эксперта, деонтология, этические требования к судебному эксперту. 381 SEVERAL ASPECTS RELATED TO ESSENCE AND FEATURE OF EXPERT ETHICS E.L. TITANYAN, L.N. MEKINYAN, L.G. SARGSYAN, G.V. MKHOYAN “National Bureau of Expertises” SNPO NAS RA, Yerevan “Forensic expert ethics” is a relatively new, but at the same time very important institute in judicial system. Expert almost always is in ''shade'' of his/her expertise, but it does not allow him/her to disregard the universally recognized norms of ethics. The current article stands out for its relevance and depth of study. The authors have tried to emphasize the vagueness of this issue in Armenia. Key words: expert ethics, deontology, expert ethics requirements. 382 ՓՈՐՁԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ` ՏԵԽՆԻԿԱԿԱՆ, ԲՆԱԿԱՆ ԵՎ ՀՈՒՄԱՆԻՏԱՐ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴԻ ՆՎԱՃՈՒՄՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՆԵՐՔՈ ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭКСПЕРТОЛОГИИ В СВЕТЕ ПРИМЕНЕНИЯ СОВРЕМЕННЫХ ДОСТИЖЕНИЙ ТЕХНИЧЕСКИХ, ЕСТЕСТВЕННЫХ И ГУМАНИТАРНЫХ НАУК PROSPECTS OF FORENSIC FIELD DEVELOPMENT WITH APPLICATION OF TECHNICAL, NATURAL AND HUMANITY SCIENCES MODERN ACHIEVEMENTS 383 ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИЕ МЕТОДЫ, ПРИМЕНЯЕМЫЕ В АНАЛИЗЕ ЛЕКАРСТВЕННОГО РАСТИТЕЛЬНОГО СЫРЬЯ И РАСТИТЕЛЬНЫХ ПРЕПАРАТОВ Г.Р.УЛИХАНЯН1, К.Г.ДУМАНЯН2 Ереванский государственный медицинский университет имени М.Гераци: 1. Кафедра медицинской физики, 2. Кафедра фармакогнозии Ключевые слова: плотность, показатель преломления, вязкость, краевой угол смачивания. В последние годы в стандартизации фармацевтических препаратов и сырья растительного происхождения важнейшую роль играют такие физико-химические методы исследования, как денситометрия, рефрактометрия, вискозиметрия, гониометрия. Этими методами исследования можно определить такие важные физико-химические параметры как плотность, показатель преломления, вязкость, краевой угол смачивания. В рамках товароведческого анализа по международным нормам «Quality control methods for herbal materials» стандартизации определяются числовые показатели качества сырья, в частности, для эфирных масел, такие физико-химические параметры, как показатель преломления, плотность, которые свидетельствуют о доброкачественности и своевременности сбора сырья [1,7]. Эти показатели, в частности, плотность и показатель преломления одного и того же эфирного масла, могут изменяться от стадии развития растения, и по отклонениям от установленных пределов этих показателей можно судить о доброкачественности масла. К примеру, более высокая плотность свидетельствует о богатстве исследуемого эфирного масла кислородными соединениями, что может свидетельствовать о своевременности сбора сырья [4]. Метод денситометрии заключается в измерении относительной плотности вещества относительно плотности воды при +20 ° C и проводится делением массы определенного объёма вещества к массе воды этого же объёма при этой же температуре. В физико–химическом анализе жирных и эфирных масел наиболее часто применяется рефрактометрия. Этим методом определяется показатель преломления, и этот параметр может быть использован для идентификации тех лекарственных препаратов, которые по своей природе являются жидкостями. Метод рефрактометрии нашел наибольшее применение в практике внутриаптечного контроля и в фарманализе растворов биологически активных веществ. Измерение показателя преломления, основывается на явлении преломления света при прохождении из одной среды в другую. Наиболее часто определяется относительный показатель преломления вещества по отношению к воздуху. Обычно измерения показателя преломления проводятся на рефрактометрах Аббе, в основе принципа, действия которого положено явление полного внутреннего отражения при прохождении светом границы раздела двух сред с различными показателями преломления [3]. Значение показателя преломления зависит от природы вещества, длины волны света, температуры, при которой проводится измерение и концентрации вещества в растворе. Измерение показателя преломления проводится при длине волны света 589,3 нм. Обязательным условием определения показателя преломления является соблюдение температурного режима, 384 так как при повышении температуры величина показателя преломления уменьшается, а при понижении – увеличивается. В последнии годы при выборе пищевых добавок предпочтение отдается растительным продуктам углеводного происхождения, которые своими структурно- механическим свойствами непосредственно влияют на функционально-технические свойства сырья. С данной точки зрения интерес представляют растительные эксудаты, в чатности камеди и смолы, которые широко применяются в технологии лекарств благодаря своим структурномеханическим свойствам [6,8]. В технологии лекарств, а также в пищевых продуктах, важное значение имеют такие реологические показатели, как вязкость и текучесть, которые обуславливают способность проникновения веществ через клеточные мембраны. Измерение этих показателей давольно значимо для оценки эмульгирующих, стабилизирующих и связующих свойств продуктов растительного происхождения. Обычно, для водных растворов растительных материалов определяется динамическая вязкость методом капиллярной визкозиметрии вискозиметром Освальда. Капиллярный метод основан на применении формулы Пуазейля, который заключается в измерении времени протекания через капилляр жидкости известной массы под действием силы тяжести при определенной разности давлений. Принцип метода основан на определении вязкостей водных растворов методом сравнения движения растворов в данном вискозиметре с движением воды (эталонной жидкости), вязкость которой известна. Этот показатель дает возможность характеризовать вязкоупругие свойства неньютоновских жидкостей растворов растительных материалов. При приготовлении суспензий в технологии лекарственных форм как вспомогательные, используются вещества, которые увеличивают вязкость дисперсионной среды. Последние стабилизируют суспензии, предотвращая седиментацию дисперсной фазы. Довольно часто используются поверхностно-активные вещества синтетического происхождения, буферные вещества, стабилизаторы, которые вызывают нежелательные эффекты. С этой точки зрения важным становится изучение смачивающей способности стабилизирующих агентов, которые очень часто используются в фармацевтической, в косметической промышленностях и в различных промышленных областях при изготовлении красок, поливиниловых клеев, а при нанесении поверхностных покрытий на ветровые стекла и линзы возможно изменение физических свойств посредством измерения краевых углов смачивания [6]. С медицинской точки зрения, для предотвращении формирования тромбов при восстановлении кровеносных сосудов учитываются краевые углы смачивания использованных материалов, которые должны быть большими во избежание процессов смачивания кровью [5]. Значение краевого угла между жидкостью и твердым веществом зависит от взаимодействия между молекулами веществ на контактной поверхности и определяется методом гониометрии. Определив краевой угол можно узнать определенные свойства поверхности, к примеру, поверхностную энергию. Чем больше краевой угол, тем труднее смачивается этими растворами твердая поверхность. Величина краевого угла смачивания определяется в основном молекулярными свойствами поверхности твердого тела и соприкасающихся фаз. Следовательно, исходя из теории поверхностных явлений, можно установить связь краевого угла смачивания с поверхностным натяжением между твердым телом и жидкостью. Например, поверхность должна лучше смачиваться той жидкостью, которая обладает меньшей разностью полярностей между твердым телом и жидкостью, т. е. меньшей величиной поверхностного натяжения на их разделе. 385 Высокополярные жидкости, т. е. жидкости с высоким поверхностным натяжением, хуже смачивают твердую поверхность, чем жидкости малополярные (т.е. обладающие меньшим поверхностным натяжением) [2]. Применяемые нами вышеперечисленные методы полностью обеспечивают комплексный физико-химический анализ лекарственного растительного сырья и препаратов растительного происхождения. ЛИТЕРАТУРА 1. Муравьева Д.А., Самылина И.А., Яковлев Г.П. Фармакогнозия. М.: Медицина, 2002. - 656 с.: ил. 2. Ремизов А.Н., Максина А.Г., Потапенко А.Я. Медицинская и биологическая физика, М., с.119- Для студентов фармацевтических вузов. 129, 2003. 3. Сивухин Д.В. Общий курс физики: Оптика. М.: Наука, 1980. 4. Улиханян Г.Р., Чичоян Н.Б., Галстян А.М., параметров эфирных масел зизифоры Улиханян Г.И. Изучение физико-химических пахучковидной (Ziziphora clinopodioides Lam.) флор Армении и Арцаха, ЕГМУ, им.Гераци, Ежегодная отчетная научная конференция, Сборник научных статей, том Ι, стр. 221-227, Ереван 2013. 5. Швальб П.Г., Бельский В.В., Сигаев А.А., Ластушкин А.В., Матюхин С.И. ВОЗМОЖНОСТИ РАЗЛИЧНЫХ МЕТОДОВ ДИАГНОСТИКИ ИШЕМИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНИ СЕРДЦА У БОЛЬНЫХ С СИНДРОМОМ ЛЕРИША, Кардиология, 2001.-N 8.-С.59-59 6. Չիչոյան Ն. Բ., Բնական կապակցող նյութերի կիրառումը ակվարելային ներկերի և դեղահաբերի պատրաստման մեջ. Հայաստանի կենսաբանական հանդես Biological Journal of Armenia Биологический журнал Армении, 1998.-51 (3). pp. 220-222. 7. Quality control methods for herbal materials. World Health Organization, Geneva, 2011 8. Xiaobei Lia,Yapeng Fangb, Hongbin Zhanga, Katsuyoshi Nishinaric, Saphwan AlAssafb, Glyn O. Phillips.. Rheological properties of gum arabic solution: From Newtonianism to thixotropy. Food Hydrocolloids, 25, Issue 3, May, pp. 293-298, 2011. ԴԵՂԱԲՈՒՍԱԿԱՆ ՀՈՒՄՔԵՐԻ ԵՎ ԲՈՒՍԱԿԱՆ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԿՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԿԻՐԱՌՎՈՂ ՖԻԶԻԿԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ Գ.Ռ. ՈՒԼԻԽԱՆՅԱՆ1, Կ.Հ. ԴՈՒՄԱՆՅԱՆ2 Երևանի Մ.Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան, (Բժշկական ֆիզիկայի ամբիոն1, Ֆարմակոգնոզիայի ամբիոն2) Վերջին տարիներին դեղաբուսական հումքերի և բուսական պատրաստուկների ստանդարտավորման մեջ կարևոր դերակատարում ունեն հետազոտության այնպիսի ֆիզիկաքիմիական մեթոդներ, ինչպիսիք են դենսիտոմետրիան, ռեֆրակտոմետրիան, վիսկոզիմետրիան, հոնիոմետրիան: Այս մեթոդներով չափորոշիչներ, ինչպիսիք կարելի են՝ է որոշել խտությունը, ֆիզիկաքիմիական բեկման ցուցիչը, այնպիսի կարևոր մածուցիկությունը, թրջելիության եզրային անկյունը: Ապրանքագիտական վերլուծության շրջանակներում համաձայն ,,Quality control methods for herbal materials» ստանդարտավորման միջազգային չափորոշիչների, հումքի 386 որակի հսկման թվային ցուցանիշները (բեկման ցուցիչ, խտություն) մասնավորապես, եթերային յուղերի համար փաստում են հումքի լավորակության և ժամանակին հավաքի մասին: Դեղաձևերի տեխնոլոգիայում, ինչպես նաև, սննդի արդյունաբերության մեջ կարևոր նշանակություն ունեն այնպիսի ռեոլոգիական ցուցանիշներ, ինչպիսիք են մածուցիկությունը, պայմանավորում հոսունությունը, են նյութերի թրջելիության եզրային թափանցելիությունը անկյունը, բջջաթաղանթներով: որոնք Այս ցուցանիշների չափումը կարևոր նշանակություն ունի բուսական ծագման արգասիքների էմուլգացնող, կայունացնող և կապակցող հատկությունների գնահատման գործընթացում: Բանալի բառեր՝ խտություն, բեկման ցուցիչ, մածուցիկություն, թրջելիության եզրային անկյուն THE PHYSICOCHEMICAL METHODS USED IN MEDICINAL PLANTS AND HERBAL MEDICINES ANALYSIS G.R.ULIKHANYAN, K.H.DUMANYAN Yerevan State Medical University after M.Heratsi In recent years, in the standardization of the pharmaceutical products and the raw materials of plant origin the important role played the physicochemical methods such as the densitometry, refractometry, viscosimetry, goniometry. By these physicochemical methods the important physicochemical parameters such as density, refractive index, viscosity, wetting contact angle can be determined. By the «Quality control methods for herbal materials» standardization methods the quality indexes of the raw material are determined, particularly for the essential oils physicochemical parameters such as the refractive index, density, which show the high quality and timeliness of the collection of raw materials. In drug technology as well as in food industry the rheological parameters as viscosity, fluidity and wetting contact angle are important, which are responsible for the penetration of the substances through the cell membranes. The measurements of these parameters are significantly important for estimation of such properties of plant origin products such as emulsifying, stabilizing and binding. Keywords: density, refractive index, viscosity, wetting contact angle. 387 mtMART – A NOVEL DATABASE FOR COMPLETE HUMAN MITOCHONDRIAL GENOMES H.H. HOVHANNISYAN, A.T. YESAYAN, L.M. YEPISKOPOSYAN Institute of Molecular Biology, NAS RA, Yerevan Key-words: human mitochondrial genome, forensic science, population genetics, database, mtMart. Introduction Today, the advances of novel DNA sequencing methods made the mitochondrial genome a versatile tool for phylogenetics, population genetics, forensic science and other disciplines [1, 2]. Despite the human mitochondrial DNA is a tiny molecule ca. 16,570 b.p. [3], continuously accumulating large-scale mtDNA data make problematic the handling, analyzing and comparing the mtDNA gene pools of different human populations. Recently, several attempts were made to design and create publicly available human mitochondrial DNA databases, however, some of them are no longer updated and maintained, while the rest do not provide convenient functionality for effective data management and further analysis. For instance, HvrBase++ [4] and mtDB [5] databases were launched in 2006, but have not been updated since 2007, while the number of new mtDNA partial and complete sequences has increased significantly since then. Another quite functionally rich database hmtDB, that has numerous options for data searching, mtDNA haplogroup assignment, etc., do not contain the mtDNA data obtained after 2013. On the other hand, the Phylotree [6] and Mitomap [7] human mitochondrial DNA databases are updated regularly, however, the absence of functional tools that might help to deal with large datasets of mtDNA molecules of different characteristics, restricts the efficacy of data handling. Moreover, so far there is no accurately curated human mtDNA database that provides precise information about high-resolution mtDNA haplogroup, ethnic group the subject belongs to and the geographic location of the population, despite these information play a crucial role in human population genetic studies. Here, we introduce the mtMart (by analogy with BioMart search engine of Ensemble genome browser [8]) – a new database for human complete mitochondrial DNA data, which is designed to feel the gaps of above described databases and implement our own ideas in order to significantly facilitate the effective treatment of large-scale human mitochondrial genome information. Implementation and Workflow The main principles of mtMart workflow are described in Fig. 1. The database is designed with MySQL open-source relational database management system. Its functional characteristics are implemented in PHP and JavaScript (jQuery) programming languages. mtMart retrieves the information on human mitochondrial genomes (however, in principle it can be used for retrieving any query) directly from the National Center of Biotechnology Information (NCBI, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/), which provides the API (Application Programming Interface), using the arbitrary set or range of accession numbers of interest. Using in-home PHP script to process the INSDSeq XML file, which is generated from GenBank (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/genbank) and contains all the information about the query, mtMart stores obtained data in internal memory, storing it in columns by the accession number, complete mitochondrial genome in FASTA format, size of the molecule in base pairs and the reference, where the molecule was first described. 388 Figure 1. Basic principles of mtMart workflow One of the main features of mtMart is the possibility to semi-automatically add the information about mtDNA haplogroup, mutation data compared to revised Cambridge Reference Sequence, ethnic group and geographic region of the population to any record of the database. For assigning the haplogroup and defining mutated positions, mtMart is synchronized with Haplofind [9] – fast and reliable web application for high-throughput human mitochondrial genome haplogroup assignment, which is based on the most recent Phylotree built. Besides haplogroup assignation, Haplofind also defines the mitochondrial DNA mutations that were reported to be associated with the particular disorders, and this data is also added to mtMart. The data on population and geographic region are appended to mtMart manually, and we believe this approach ensures precision and high quality of the data stored in the database. In order to avoid some undesired manipulations of users, the functions of addition and removal of the data are restricted for all users, except the Administrator. Another important feature of mtMart is a possibility to search, sort and download data in a very customizable way. One can sort it either by haplogroup (at any resolution of phylogenetic tree), population and geographic region or combine all these options in order to obtain necessary result. After obtaining it, the information can be retrieved in several output formats. For complete sequences and mutation data the mtMART outputs the information into FASTA and FASTA-like formats, respectively, since some widely used software for mitochondrial DNA data analysis, such as MITOTOOL [10] use FASTA-like format composed of mutated sites only, instead of DNA sequences. On the other hand, for downloading the data from sortable columns (haplogroup, population, region) and accession number the database allows to output the result in commonly used text formats (tab, comma, colon, etc.-separated files) with the arbitrary order of columns. Moreover, for haplogroup and population or geographic data we have implemented the algorithm, allowing to automatically generate the .arp Arlequin [11] input file with relative haplogroup frequency values. Conclusion In our project, we have developed a new user-friendly database for complete human mitochondrial genomes mtMART which might significantly support large-scale human mitogenomic studies. mtMART is built taking into account conveniences of previously designed mtDNA databases and filling the gaps of the last. Our database will be continuously developing, allowing researchers to use new functionally convenient features for fast and effective data management. Availability mtMART is publicly available at http://genebank.hol.es/search.php?search_val=all. 389 REFERENCES 1. Bandelt, H. J., Richards, M., & Macaulay, V. (2006). Human mitochondrial DNA and the evolution of Homo sapiens (Vol. 18). Springer. 2. Ca1valli-Sforza, L. Luca, and Marcus W. Feldman. "The application of molecular genetic approaches to the study of human evolution." Nature Genetics 33 (2003): 266-275. 3. Anderson, Sharon, Alan T. Bankier, Bart G. Barrell, M. H. L. De Bruijn, Alan R. Coulson, Jacques Drouin, I. C. Eperon et al. "Sequence and organization of the human mitochondrial genome." (1981): 457-465. 4. Kohl, Jochen, Ingo Paulsen, Thomas Laubach, Achim Radtke, and Arndt von Haeseler. "HvrBase++: a phylogenetic database for primate species." Nucleic acids research 34, no. suppl 1 (2006): D700-D704. 5. Ingman, Max, and Ulf Gyllensten. "mtDB: Human Mitochondrial Genome Database, a resource for population genetics and medical sciences." Nucleic acids research 34, no. suppl 1 (2006): D749-D751. 6. Van Oven, Mannis, and Manfred Kayser. "Updated comprehensive phylogenetic tree of global human mitochondrial DNA variation." Human mutation 30, no. 2 (2009): E386-E394. 7. Ruiz-Pesini, Eduardo, Marie T. Lott, Vincent Procaccio, Jason C. Poole, Marty C. Brandon, Dan Mishmar, Christina Yi, James Kreuziger, Pierre Baldi, and Douglas C. Wallace. "An enhanced MITOMAP with a global mtDNA mutational phylogeny." Nucleic acids research 35, no. suppl 1 (2007): D823-D828. 8. Flicek, Paul, M. Ridwan Amode, Daniel Barrell, Kathryn Beal, Konstantinos Billis, Simon Brent, Denise Carvalho-Silva et al. "Ensembl 2014." Nucleic acids research (2013): gkt1196. 9. Vianello, Dario, Federica Sevini, Gastone Castellani, Laura Lomartire, Miriam Capri, and Claudio Franceschi. "HAPLOFIND: A New Method for High-Throughput mtDNA Haplogroup Assignment." Human mutation 34, no. 9 (2013): 1189-1194. 10. Fan, Long, and Yong-Gang Yao. "MitoTool: a web server for the analysis and retrieval of human mitochondrial DNA sequence variations." Mitochondrion 11, no. 2 (2011): 351-356. 11. Excoffier, Laurent, and Heidi EL Lischer. "Arlequin suite ver 3.5: a new series of programs to perform population genetics analyses under Linux and Windows." Molecular ecology resources 10, no. 3 (2010): 564-567. mtMART ` ՄԱՐԴՈՒ ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՄԻՏՈՔՈՆԴՐԻՈՒՄԱՅԻՆ ԳԵՆՈՄՆԵՐԻ ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՆՈՐ ԲԱԶԱ Հ.Հ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, Ա.Տ. ԵՍԱՅԱՆ, Լ.Մ. ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտ, ք. Երևան Ներկայումս ինտենսիվ իրականացվող պոպուլյացիոն գենետիկական և դատաբժշկական հետազոտությունների շնորհիվ շարունակաբար կուտակվում են մարդու միտոքոնդրիումային գենոմի տվյալներ, մինչդեռ նման ծավալուն տեղեկությունների պահպանման և կառավարման արդյունավետ մեթոդները չեն բավարարում արդի պահանջներին: Այսպես. մարդու միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ի մատչելի տվյալների բազաները կա'մ պարբերաբար չեն թարմացվում, կա'մ օժտված չեն տվյալների վերլուծության պատշաճ գործիքներով: Սույն աշխատանքում ներկայացվում է մեր կողմից զարգացված մարդու ամբողջական միտոքոնդրիումային գենոմների տվյալների նոր բազա՝ mtMart-ը, որն էականորեն կհեշտացնի տեղեկությունների արդյունավետ կառավարումը: 390 գենոմային հսկայածավալ Բանալի բառեր՝ մարդու միտոքոնդրիումային գենոմ, դատաբժշկություն, պոպուլյացիոն գենետիկա, տվյալների բազա, mtMart: mtMART – НОВАЯ БАЗА ДАННЫХ ДЛЯ ПОЛНОЦЕННЫХ МИТОХОНДРИАЛЬНЫХ ГЕНОМОВ ЧЕЛОВЕКА Г.Г. ОГАНИСЯН, А.Т. ЕСАЯН, Л.М. ЕПИСКОПОСЯН Институт Молекулярной биологии НАН РА, г. Ереван Проводимые в настоящее время интенсивные популяционно-генетические и судебномедицинские исследования способствуют непрерывному накапливанию информации, в частности, по митохондриальному геному человека, в то время как методы хранения и обработки большого массива данных являются неэффективными. Базы данных открытого доступа митохондриальной ДНК человека регулярно не обновляются или не обладают достаточной функциональностью для результативного управления информацией. В данной работе представлена разработанная нами база данных mtMart для целых митохондриальных геномов человека, которая значительно повышает эффективность управления больших массивов геномной информации. Ключевые слова: митохондриалный популяционная генетика, база данных, mtMart. 391 геном человека, судебная медицина, ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈւԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ ՈՂՋԻ ԵՎ ՄԵՂՐԻ ԳԵՏԱՎԱԶԱՆՆԵՐՈՒՄ Ե. Ս. ԽԱԼԱԹՅԱՆ, Ա. Մ. ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ, Տ.Վ. ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ, Հ.Ս. ՓԱՆՅԱՆ, Հ.Ա. ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ ՏԿԱԻՆ Հիդրոօդերևութանության և մոնիթորինգի պետական ծառայություն, ք. Երևան Բանալի բառեր` կլիմայի փոփոխություն, վտանգավոր հիդրոօդերևութաբանական երևույթներ, օդի ջերմաստիճան, մթնոլորտային տեղումներ: Ողջի և Մեղրի գետավազաններում կլիման խիստ փոփոխական է, որը պայմանավորված է ռելիեֆի տատանումներով [1]: Տարածքի կլիմայական ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել են գետավազաններում գործող և փակված 5 օդերևութաբանական կայանների և 15 դիտակետերի դիտարկումների բազմամյա տվյալները: Ներկայումս գետավազաններում գործում են Մեղրի, Քաջարանի և Կապանի օդերևութաբանական կայանները [6]: Ըստ բազմամյա տվյալների մշակմանը` Մեղրիում օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը 140C է, ամենատաք ամսվա օդի միջին ջերմաստիճանը 260C, հունվարի միջին ջերմաստիճանը` 1-20C: Մեղրիում 2011թ. հուլիսի 31-ին դիտվել է Հայաստանի օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը` 43.70C, իսկ բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը -18.00C է: Մթնոլորտային տեղումների միջին տարեկան քանակը տատանվում է 280-350մմ-ի սահմաններում: Քամու միջին ամսական արագությունը կազմում է 1մ/վ, սակայն առավելագույնը հասնում է 21մ/վ-ի: Կապանում օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը 120C է, բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը 42.40C, իսկ նվազագույնը` -22.10C: Տեղումների տարեկան քանակը կազմում է 500-600մմ, ընդ որում առավելագույնը դիտվում է գարնանը` 60-130մմ: Հարկ է նշել, որ Կապանում 1960թ. հուլիսի 21-ին տեղումների օրական քանակը կազմել է 176մմ, որը առավելագույնն է Հայաստանի տարածքում: Քամու միջին տարեկան արագությունը կազմում է 1.2մ/վ: Քաջարանում օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է 6.80C, բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը 33.60C, իսկ նվազագույնը` -21.50C: Տեղումների տարեկան քանակը հասնում է 750մմ: Ձմռան ընթացքում գոյանում է մինչև 20սմ և ավելի բարձրության ձնածածկույթ: Քամու միջին տարեկան արագությունը կազմում է 1-2մ/վ, սակայն առավելագույնը հասնում է 23մ/վ, իսկ պոռթկումը 32մ/վ: Կլիմայական դիտված փոփոխությունները գետավազաններում: Օգտագործելով Մեղրի, Կապան և Քաջարան օդերևութաբանական կայանների տեղումների քանակի և օդի միջին ջերմաստիճանի բազմամյա դիտարկումների տվյալների շարքերը, գնահատվել են ամսական, սեզոնային և տարեկան կտրվածքով այդ բնութագրիչների փոփոխությունների դինամիկան ողջ ժամանակահատվածի համար և դրանց շեղումները 1961-1990թթ. միջինի նկատմամբ: Առավել բարձր դրական շեղումը նկատվել է 2010թ. Մեղրիում` 2.50C, Կապանում` 1.70C, Քաջարանում` 2.10C: 392 Արդյունքները ցույց են տալիս, որ բոլոր երեք կայաններում էլ դիտարկման ողջ ժամանակահատվածում դիտվել է օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանի աճ 0.7-1.20C: Կապված տեղանքի բարձրությունից ներտարեկան ջերմաստիճանի փոփոխությունները ունեն որոշակի տատանումներ [2]: Այսպես միջին ջերմաստիճանի առավելագույն աճը Մեղրիում և Կապանում նկատվում է մարտին` շուրջ 2.20C, իսկ Քաջարանում հոկտեմբերին` 3.30C: Տարեկան կտրվածքով բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը Մեղրիում աճել է 1.70C-ով, Կապանում՝ 0.70C-ով, իսկ Քաջարանում` 0.50C-ով, իսկ բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը երեք կայաններում էլ աճել է 0.7-0.80C-ով 19352013թթ: Մթնոլորտային տեղումները տարեկան կտրվածքով Մեղրիում նվազել է 6%-ով, Կապանում` 10%, իսկ Քաջարանում աճել է 3.5%-ով 1935-2013թթ: Կլիմայի տեսանկյունից առավել կարևորություն են ներկայացնում Էքստրեմալ կլիմայական երևույթները, որոնք մեծ ազդեցություն են ունենում էկոհամակարգերի (ջրային ռեսուրսներ, գյուղատնտեսություն, առողջապահություն և այլն) վրա: Ելնելով այդ կարևորությունից ինտենսիվության վերլուծվել են այդ փոփոխությունները երևույթների Ողջի և հաճախականության Մեղրիգետ և գետավազաններում: Վերլուծությունների համար օգտագործվել են ՀՕԿ-ի Կլիմատոլոգիայի հանձնաժողովի մասնագիտացված խմբի կողմից մշակված շուրջ 30 կլիմայական էքստրեմումների ինդեքսները [3,7], որոնց հաշվարկման համար օգտագործվել են օդերևութաբանական կայանների օդի առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանի և տեղումների քանակի օրական տվյալները 1935-2013թթ: Այստեղ այդ ինդեքսներից կներկայացվի CDD` (չոր օրերի թիվը) տարվա ընթացքում 1մմ-ից ցածր տեղումների հաջորդական օրերի առավելագույն քանակը, և տարվա ընթացքում օրական առավելագույն ջերմաստիճանի արժեքների 250C-ից բարձր օրերի քանակը` SU25, որոնք շատ կարևոր են գյուղատնտեսության, առողջապահության ոլորտների համար: 1935-2013թթ. ընթացքում հաջորդական չոր օրերի առավելագույն տևողությունը զգալիորեն ավելացել է և Մեղրիում կազմում է 7օր, Կապանում 2.2օր, իսկ Քաջարանում նկատվել է նվազում շուրջ 2.4 օրով: Նույն ժամանակահատվածում ըստ հաշվարկների SU25-ը Մեղրիում աճել է 9 օրով, Կապանում` 8 օրով, իսկ Քաջարանում՝ 12 օրով: Այս ինդեքսների փոփոխությունններըը նույնպես հուշում են կլիմայի փոփոխության հավաստիությունը: Վտանգավոր հիդրոօդերևութաբանական երևույթներ: Վերջին տասնամյակներում ինչպես ամբողջ աշխարհում այնպես էլ Հայաստանում կլիմայի փոփոխության հետևանքով բնական աղետների (կարկուտ, ցրտահարություն, ուժեղ քամի, հորդառատ տեղումներ, վարարումներ, երաշտ, ջերմային ալիքներ) հաճախականությունը և ինտենսիվությունը զգալիորեն աճել են, փոփոխվել են նաև մինչ այժմ ընդունված այդ երևույթները բնորոշող սահմանային շեմերը: Վտանգավոր օդերևութաբանական երևույթների փոփոխության միտումները բացահայտելու համար վերլուծվել է 19802011թթ. ընթացքում ուսումնասիրվող գետավազանների տարածքում առավել հաճախ դիտվող վտանգավոր երևույթները՝ ցրտահարություն (գյուղատնտեսական կուլտուրաների վեգետացիոն շրջանում օդի և/կամ հողի մակերևույթի ջերմաստիճանի նվազում 00C–ից ցածր), կարկտահարություն (20մմ և ավել տրամագծով), ուժեղ քամիներ (25մ/վրկ և ավել արագությամբ քամի): 393 Ըստ 1935-2012թթ. դիտարկումների տվյալների գնահատականի Ողջի և Մեղրի գետերի ավազանում կարկտահարության դեպքերի թիվը նվազել է իր միջինի նկատմամբ Մեղրիում 1.2 օրով, Կապանում՝ 1.4 օրով: Ցրտահարությունների դեպքերի թիվը Մեղրիում և Կապանում ավելացել է համապատասխանաբար 1.7 և 0.5 դեպքով: Ուժեղ քամիները (25մ/վրկ–ից ավել) Մեղրի և Կապան օդակայաններում գրեթե չեն դիտվում: 15մ/վրկ–ից ավել քամիների դեպքերի թիվը Մեղրիում նվազել է 2-ով, իսկ Կապանում 1.7-ով: Տաք և ցուրտ ալիքների վերլուծությունը գետավազաններում: Տաք/ցուրտ ալիք է համարվում այն դեպքը, երբ հաջորդական հինգ և ավել օրերի ընթացքում օդի օրական առավելագույն ջերմաստիճանը ավելի քան 3°C-ով բարձր է/ցածր է 1961-1990թթ. օրական միջին առավելագույն նորմայից: Տաք և ցուրտ ալիքների տևողությունը հաջորդական օրերի քանակն է: Վերլուծվել են տաք և ցուրտ ալիքների փոփոխությունները 1981-2013թթ. կտրվածքով օգտագործելով Մեղրի և Կապան օդակայանների օրական տվյալները: Ըստ վերլուծությունների ստացվել է, որ տաք ալիքների առավելագույն մեծությունները դիտվել են 2010թ., քանի որ 2010թ. Հայաստանում դիտվել է ամենատաք տարին, իսկ ցուրտ ալիքները՝ 1982թ: Դիտարկվող ժամանակահատվածում տաք ալիքների դեպքերի թիվը աճել է Մեղրիում 30-ով,Կապանում 13 դեպքով, իսկ ցուրտ ալիքները բոլոր կայաններում կրել են աննշան փոփոխություն: Կլիմայի ապագա փոփոխությունը Ողջի և Մեղրի գետերի ավազաններում: Կլիմայի ապագա փոփոխությունների գնահատման համար մեր կողմից օգտագործվել են PRECIS տարածաշրջանային մոդելի արդյունքները [4], որոնք տեղայնացվել են գետավազաններում օգտագործելով փաստացի դիտարկումների տվյալները: Գետավազաններում օգտագործելով ջերմաստիճանի և տեղումների սեզոնային և տարեկան 1961-1990թթ. միջին մեծությունները, Աշխարհագրական Տեղեկատվական Համակարգում (ԱՏՀ) կազմվել են դրանց տարածական բաշխվածության քարտեզները: Այդ քարտեզը ներկայացված է նկար 1-ի ա)-ում: Ըստ PRECIS մոդելի արդյունքների, որի հորիզոնական լուծաչափը կազմում է 25X25 կմ, ջերմոցային գազերի արտանետման A2 սցենարի դեպքում մեր կողմից տեղայնացվել են 2010-2040, 2040-2070, 2070-2100թթ. համար: Այստեղ բերվում է վերջին ժամանակահատվածի միայն տարեկան միջին ջերմաստիճանի կանխատեսման արդյունքների քարտեզը: Հարկ է նշել, որ 2070-2100թթ. ջերմաստիճանի ամենաինտենսիվ աճը դիտվում է ամռանը, որը կազմում է 40C, իսկ տարեկան կտրվածքով այն կաճի 2.80C-ով: ա) բ) Նկար 1. Օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանի տարածական բաշխվածությունը Ողջի և Մեղրի գետավազաններում`ա) բազիսային (1961-1990 թթ.) և բ) կանխատեսված 2070-2100 թթ. համար 394 Ինչպես երևում է նկար 1-ից դարավերջին ջերմաստիճանը զգալիորեն բարձր կլինի այժմյան նորմայից: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է կլիմայից կախված տնտեսության ոլորտների համար տարբերություն հարմարվողականության ջերմաստիճանի, մոդելը միջոցառումներ տեղումների քանակի իրականացնել: Ի կանխատեսմանը արդյունքներում ունի մեծ անորոշություններ [5], քանի որ փորձարկումները ցույց են տալիս, որ կանխատեսվող և փաստացի տվյալների միջև եղած կապերը հուսալի չեն: ԳՐԱԿԱՆՈւԹՅՈւՆ 1. Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, խմբագիր` Ա.Բ. Բաղդասարյան 2. Мелконян Г.А., Овсепян А.Р., Ирицян А.Р., Халатян Е.С., Геворгян А.М. 2013. Оценка изменения климата на территории Армении. Труды Института Гидрометеорологии Грузинского Технического Университета том № 119: с 33-38 3. Мелконян Г.А, Е.Халатян, Изменчивость климатических экстремумов на территории Армении, Научная Конференция «Научные проблемы и пути их решения», Москва 2009 4. Jones, R.G., Noguer, M., Hassell, D.C., Hudson, D., Wilson, S.S., Jenkins, G.J. Mitchell, J.F.B., 2004. Generating high resolution climate change scenarios using PRECIS, Met Office Hadley Centre, Exeter, UK, 40pp. 5. Piani, C., Haerter, J. O. and Coppola, E. (2010). Statistical bias correction for daily precipitation in regional climate models over Europe. Theoretical and Applied Climatology 99, pp. 187–192. doi 10.1007/s00704-009-0134-9. 6. Reference book “Climate of Armenia”: Vol. I “Air and soil temperature”, Vol. II “Atmospheric precipitation and snow cover”, Vol. III “Wind and atmospheric pressure”, Armstatehydromet, 2011-2013, Yerevan, Armenia 7. Xuebin Zhang, Feng Yang RClimDex (1.0) User Manual, Climate Research Branch, Environment Canada, Downsview, Ontario, Canada, 2004 ОЦЕНКА ИЗМЕНЕНИЯ КЛИМАТА В БАССЕЙНАХ РЕК ВОХЧИ И МЕГРИ Е.С. ХАЛАТЯН, А.М.ГЕВОРКЯН, Т.В. АЛЕКСАНЯН, Г.С. ПАНЯН, Н.А. МЕЛКОНЯН Государственная служба Армении по гидрометеорологии и мониторингу МТУЧС, Ереван В статье приводятся результаты оценки изменения климата в бассейнах рек Вохчи и Мегри. Оценки показывают, что наблюдается повышение температуры на 0.5-1.70C за период 1935-2013 гг., а количество осадков уменьшилось на 6-10% относительно нормы на большей части исследованных бассейнов. Наблюдается также увеличение опасных и неблагоприятных гидрометеорологических явлений. Согласно оценкам изменения климата в будущем ожидается повышение годовой температуры на 2.80C в 2070-2100гг. (летом до 40C). Ключевые слова: Изменение климата, температура воздуха, атмосферные осадки. 395 опасные метеорологические явления, AN ASSESSMENT OF CLIMATE CHANGE IN VOGHJI AND MEGHRI BASINS Y.S. KHALATYAN, A.M. GEVORGYAN, T.V. ALEKSANYAN, H.S. PANYAN, H.A. MELKONYAN Armenian state hydro meteorological and monitoring service of MTAES, Yerevan The article presents the results of the evaluation of climate change in the basins of Voghji and Meghri. Estimates show that the observed temperature have increased by 0.5-1.70C for the period 1935-2013, while the amount of rainfall has decreased by 6-10% relative to the norm in most of the studied basins. There is also an increase in dangerous and severe weather events. According to estimates of future climate change, it is expected that annual temperature will increase by 2.80C in the 2070-2100 (in summer up to 40C). Key words: Climate change, severe weather events, temperature, precipitation. 396 ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԵՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ԴԵՂԱԲՈՒՍԱԿԱՆ ՀՈՒՄՔԵՐԻ ՍՏԱՆԴԱՐՏԱՎՈՐՄԱՆ ՄԵՋ Ն. Բ. ՉԻՉՈՅԱՆ, Ն.Հ. ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ, Ն.Կ. ՇԱԲՈՅԱՆ Երևանի Մ.Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան, Ֆարմակոգնոզիայի ամբիոն, Երևան Բանալի բառեր՝ դեղաբուսական հումք, ստանդարտավորում, որակի հսկման մեթոդներ: Դեղորայքի համաշխարհային շուկայի պարբերաբար համալրումը բուսական ծագման դեղերով և դեղաբուսական հումքերով պահանջում է որակի հսկման ժամանակակից մեթոդների մշակում և ներդրում: Ինչպես փաստում են սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքները, ԱՄՆ-ի և Գերմանիայի բնակչության կեսը գերադասում է բուժվել դեղաբույսերով, իսկ ԱՄՆ-ի յուրաքանչյուր երկրորդ բնակիչը բուսական դեղեր ընդունում է ամեն օր: 2011թ. բուսական դեղերի վաճառքի համաշխարհային ծավալը գնահատվել է 26 մլրդ. դոլար և ֆիտոպատրաստուկների կիրառումը նույնիսկ ունի աճի միտում և առաջիկա 10 տարիների ընթացքում բուսական դեղերի տեսակարար կշիռը կիրառման ընդհանուր ծավալում կարող է գերազանցել 60%-ը [10, 11]: ԱՀԿ-ի կողմից մշակված ռազմավարությունն այս ոլորտում միանգամայն բխում է բուսական ծագման դեղերի և դեղաբուսական հումքերի որակի, արդյունավետության և անվտանգ կիրառման սկզբունքներից, որոնք պահանջում են յուրաքանչյուր երկրի համար պետական ստանդարտավորման համակարգի մշտական կատարելագործում: Դեղաբուսական հումքերի և բուսական ծագման դեղերի ստանդարտավորման և որակի հսկման խնդիրներն այսօր ծառացել են նաև մեր երկրի բժշկադեղագիտական ոլորտի առջև, քանի որ մեր երկիր ներկրվող և գրանցվող բուսական դեղերի գրանցման դինամիկան ցույց է տալիս, որ դրանց զգալի մասը հանդիսանում են բուսական պատրաստուկներ, մյուս մասը՝ բուսական բաղադրանյութեր պարունակող դեղեր և դեղաբուսական հումքեր: Մասնավորապես, ինչպես ցույց է տալիս երկու խոշոր մեծածախ դեղագործական ընկերությունների գնացուցակների համակցված վերլուծությունը /բացառությամբ, հարդեղագործական ապրանքների/, ներկրվող սինթետիկ և բուսական դեղերի 7013 անվանումից 954-ը, որը կազմում է ընդհանուր քանակի 13,6%-ը, բաժին է ընկնում բուսական ծագման դեղերին [1]: Ինչպես հայտնի է, ֆիտոպատրաստուկների արդյունավետ կիրառումը բժշկական պրակտիկայում պայմանավորված է որակի հսկման կատարյալ մեթոդների կիրառմամբ, և միաժամանակ հայտնի է, որ դեղաբուսական հումքերը և նրանց պատրաստուկները յուրաքանչյուր երկրում ստանդարտավորվում են տվյալ երկրի ֆարմակոպեաներով, պետական ստանդարտներով կամ առանձին ֆարմակոպեական հոդվածներով: Այդ նորմատիվ փաստաթղթերում դեղաբուսական հումքերը և բուսական պատրաստուկները չափորոշվում են հետևյալ չափորոշիչներով՝ 1. Արտաքին բնութագիր (նկարագրություն), 397 2. Որակական ռեակցիաներ (հումքի իսկության որոշում), 3. Քանակական վերլուծություն (կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի պարունակության որոշում և մեթոդի վալիդացում), 4. Կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի ֆիզիկաքիմիական հատկություններ, 5. Կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի և դեղաձևի դեղաբանական հատկություններ, 6. Կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի հնարավոր փոխակերպումները չորացման, պահպանման և դեղաբուսական հումքի մշակման գործընթացում [5, 6, 7, 8]: Նորմատիվ փաստաթղթերի համաձայն, ստանդարտավորման գործընթացը պետք է սկսել դեղաբուսական հումքի և բուսական ապրանքագիտական վերլուծությունից: Յուրաքանչյուր դեղաբուսական հումքի համար նախագծվող հոդվածի հիմքը պետք է հանդիսանա հումքի ապրանքագիտական վերլուծությունը. իսկության հաստատման համար չափազանց կարևոր արտաքին հատկանիշների (մակրոսկոպիկ վերլուծություն), անատոմիական դիագնոստիկ հատկանիշների (մանրադիտակային վերլուծություն) ուսումնասիրումը և որակական հայտնաբերման ռեակցիաների կատարումը [12]: Ապրանքագիտական վերլուծության մեջ կարևորություն է տրվում գործնական այնպիսի խնդիրների լուծմանը, ինչպիսին է դեղաբուսական հումքի և բուսական ծագման արգասիքների իսկության, լավորակության և մաքրության որոշումը: Դեղաբուսական լավորակությունը հումքի և չափորոշում առհասարակ, են որակի բուսական այնպիսի ծագման արգասիքների ցուցանիշներ, ինչպիսիք են մանրեցվածությունը, խոնավությունը, ընդհանուր մոխիրը, 10% HCl-ում չլուծվող մոխիրը, օրգանական և հանքային անթույլատրելի խառնուրդները, խառնուրդները: իսկ Վերջիններս մաքրությունը՝ բուսական թույլատրելի ծագման և հումքերի հավաստագրման կարևոր նախապայմանն են: Դեղաբուսական հումքերի և բուսական պատրաստուկների ստանդարտավորման գործընթացում կիրառվող ֆարմակոպեական մեթոդների կողքին միանգամայն արդիական են այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են գազ-հեղուկային, բարձրարդյունավետ հեղուկային քրոմատագրումը, միջուկամագնիսային ռեզոնանսը, ատոմային աբսորբցիոն և էմիսիոն սպեկտրաչափական մեթոդները, որոնք հնարավորություն են ընձեռում բուսական հումքերում կամ նրանց պատրաստուկներում կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի որակաքանակական հայտնաբերման, քիմիական կառուցվածքի, բուսական հումքում կենսականորեն կարևոր հանքային տարրերի բացահայտման համար և այլն: Հայտնի է, որ մակրո և միկրոտարրերը, որոնք մտնում են բույսերի և բուսական ծագման արգասիքների կազմի մեջ, առաջնային և երկրորդային մետաբոլիտների հետ մեկտեղ, իրենց լուրջ ներգործությունն են ունենում վերջիններիս կենսաբանական ակտիվության և սննդային արժեքի վրա [2, 3, 9]: Ուստի, բժշկադեղագիտական տեսանկյունից հրատապ է դառնում հեռանկարային համարվող յուրաքանչյուր բուսական հումքի և բուսական ծագման արգասիքի հանքային կազմի ուսումնասիրումը: Նմանատիպ ուսումնասիրություններն անհնար է պատկերացնել առանց ատոմային-աբսորբցիոն գերժամանակակից մեթոդի, ինչպես նաև, էմիսիոն սպեկտրաչափական մեթոդի կիրառման: Այս մեթոդները բավականին զգայուն մեթոդներ են, որոնք հնարավորություն են տալիս բացահայտել մակրո-, միկրո- և ուլտրամիկրոտարրերի առկայությունը բուսական հումքերում և պատրաստուկներում: 398 Դեղաբուսական հումքերի համար բավականին կիրառական մեթոդ է ջերմայինէմիսիոն սպեկտրաչափությունը, քանի որ այն հնարավորություն է տալիս կատարել 4505000C պայմաններում մոխրացումից հետո դեղաբուսական հումքից առաջացած հանքային կազմի ուսումնասիրությունը [4]: Մեթոդը հետազոտվող նյութի քիմիական կազմի վերլուծության ֆիզիկական մեթոդ է, որը հիմնված է ատոմների լուսարձակման և կլանման սպեկտրների վերլուծության վրա: Սպեկտրներն էլ որոշվում են ատոմների էլեկտրոնային թաղանթների հատկություններով, մոլեկուլում նրանց միջուկների տատանումների, ինչպես նաև էներգետիկ մակարդակների դիրքի վրա ատոմային միջուկների կառուցվածքների ու զանգվածի ներգործությամբ: Մեթոդն արդյունավետ է, քանի որ 4000-47000 C-ի պայմաններում բացահայտվում են դժվարահալ մետաղները: Մասնավորապես, այս մեթոդով բացահայտվել է Հայաստանի ֆլորայի մի շարք դեղաբուսական հումքերի (շուշանբանջար պալարավորի խոտ, խնկածաղիկ սովորականի խոտ, դրախտածառի տերևներ) և բուսական ծագման արգասիքների (եթերային յուղեր, կամեդներ) հանքային կազմը՝ մակրո, միկրո և ուլտրամիկրոտարրերով հանդերձ: Ներկայումս չափազանց կարևորվում է միջուկային պարամագնետիզմով օժտված նյութերի ատոմների (1H,13C) միջուկների կողմից ռադիոհաճախականության էլեկտրամագնիսական էներգիայի ռեզոնանսային կլանումը, որը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու նյութերի կառուցվածքային առանձնահատկությունները: Մասնավորապես, այս մեթոդի կիրառման շնորհիվ հաստատվել են ոչ միայն դեղաբուսական բուսական հումքերում, այլև մակրոմոլեկուլային արգասիքներում (ծիրանենու կամեդ) կառուցվածքով պարունակվող կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի առաջնային կառուցվածքներն արտահայտող H և 13C ՄՄՌ սպեկտրները: 1 Այս մեթոդը, որի հիմքում ընկած է միմյանց ուղղահայաց՝ ուժեղ հաստատուն և թույլ ռադիոհաճախականության մագնիսական դաշտերի ազդեցության ներքո ատոմների միջուկների դրսևորած մագնիսական հատկությունները, հնարավորություն է ընձեռում դիտարկելու մոնոմերային պայմանավորված են կառուցվածքների նյութերի քիմիական քիմիական տեղաշարժերը, կառուցվածքով, որոնք ներմոլեկուլային փոխակերպումներով և փոխադարձ կապերով: Ժամանակակից քիմիայի կարևորագույն խնդիրներից է օրգանական նյութերի ճշգրիտ վերլուծությունը, առանց որի անհնար է պատկերացնել ցանկացած ոլորտի հետազոտություն: Մասնավորապես, բուսական հումքերում և բուսական ծագման արգասիքներում կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի որակաքանակական վերլուծության մեջ իրենց ուրույն քրոմատագրող տեղն ունեն գազ-հեղուկային գերժամանակակից և մեթոդները, բարձրարդյունավետ որոնք հեղուկային արդյունավետ են ցնդող օրգանական նյութերի և հեղուկ բաղադրության բազմաբաղադրյալ համակարգերի վերլուծության զգայունությունը մեջ: և Այս մեթոդների կիրառումն ճշտությունը նույնիսկ ապահովում բուսական է ծագման որակի հսկման ամենաբարդ բազմաբաղադրյալ խառնուրդների (հանուկների, եթերայուղերի, կամեդների, խեժերի և այլն), բաժանման և նույնականացման գործընթացում: Այսպիսով, վերոհիշյալ մեթոդների կիրառումը դեղաբուսական հումքերի համակարգված ֆարմակոգնոստիկ ուսումնասիրության մեջ չափազանց կարևոր է և հեռանկարային: 399 ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Бегларян М.Г., Амирджанян А.А. Потребительское отношение к растительным лекарствам и структура ассортимента оптового фармацевтического рынка Республики Армения. VI Международная конференция “Современные аспекты реабилитации в медицине”. ЕреванДилижан, 2013, с.35-38 2. Голубев Ф.В., Голубкина Н.А, Горбунов Ю.Н. Минеральный состав диких луков и их пищевая ценность.// Прикл. биохимия и микробиология. 2003. т.39, N 5; с.602-606. 3. Голубкина Н.А., Агафонов А.Ф., Дудченко Н.С. Содержание микроэлементов в многолетних луках // Гавриш 2009. N 5; с.18-21. 4. Государственная фармакопея XI, 1990 5. Маркарян А.А. Основные принципы составления и стандартизации комплексных средств растительного происхождения // МЗ РФ Проблемы управления здравоохранения. – М.: Изд. Профтек, 2003. – № 6 (13). – С. 78–81. 6. Самылина И.Л., Северцев В.А. Лекарственные растения Государственной фармакопеи. 1 ч. – М.: АНСИ 2001. – 488 с. 7. Самылина И.Л., Северцев В.А. Лекарственные растения Государственной фармакопеи. 2 ч. – М.: АНСИ, 2003. – 534 с. 8. Тулегенова А.У. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.1. – Изд-во: Жибек жолы, 2008. – 592 с. 9. Ширшова Т.И., Волкова Г.А., Матистов Н.В. Биологические активные вещества семян Allium angulosum (Alliaceae). Растительные ресурсы, т.48,вып.1,- Санкт Петербург,2012, с.84-93. 10. Mukeshwar Pandey, Mousumi Debnath, Shobit Gupta, Surender K. Chikara Phytomedicine: An ancient approach turning into future potential source of therapeutics // Journal of Pharmacognosy and Phytotherapy. – 2011. – Vol. 3, № 3. – P. 27–37. 11. Wagner H. Natural products chemistry and phytomedicine in the 21st century: New developments and challenges // Pure Appl. Chem. – 2005. – Vol. 77, № 1. – P. 1–6. 12. Quality control methods for herbal materials. World Health Organization, 2011 ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И МЕТОДОВ В СТАНДАРТИЗАЦИИ ЛЕКАРСТВЕННОГО РАСТИТЕЛЬНОГО СЫРЬЯ Н.Б. ЧИЧОЯН, Н.О. ГУКАСЯН, Н.К. ШАБОЯН Ереванский Государственный Медицинский университет имени Мхитара Гераци Кафедра фармакогнозии, Ереван При стандартизации растительного сырья и растительных препаратов вместе с фармакопейными методами вполне актуально применение таких методов, как газо-жидкостная хроматография, высокоэффективная жидкостная хроматография, ядерно-магнитный резонанс, атомно-абсорбционный метод, эмиссионная спектроскопия. Последние дают возможность качественного и количественного определения биологически активных веществ и их химической структуры, обнаружения биологически важных минералов в лекарственном растительном сырье и в препаратах растительного происхождения. Применение этих методов гарантирует чувствительность и достоверность качественного контроля в идентификации многокомпонентных и сложных микстур растительного происхождения. Ключевые слова: лекарственное определения качества сырья растительное 400 сырье, стандартизация, методы THE USE OF MODERN TECHNOLOGIES AND METHODS IN STANDARDIZATION PROCESS OF HERBAL RAW MATERIALS N.B. CHICHOYAN, N.H. GHUKASYAN, N.K. SHABOYAN Yerevan State Medical University after M.Heratsi, Yerevan In standardization process of herbal raw materials and herbal drugs together with pharmacopoeia methods the methods such as: gas-liquid chromatography, high efficacy liquid chromatography, magnetic resonance, atomic absorption and emission spectroscopy, are absolutely actual. The latter enable the qualitative and quantitative determination of biologically active substances, investigation of their chemical structure, as well as determination of biologically important minerals in herbal raw materials and drugs. These methods provide the quality control sensitivity and accuracy even in the separation and identification process of the most complicated, multicomponent mixtures of herbal origin. Key words: herbal raw material, standardization, quality control methods. 401 DEVELOPMENT OF NEW GC-TOFMS METHOD FOR DETERMINATION OF MUSTARD GAS CONTAMINATION MAIN MARKER TGD IN WASTE WATER AND HUMAN SERUM A.M. DAVINYAN, R.S. GRIGORYAN, L.G. ANTONYAN, L.A.MELIKYAN, H.V.TOPCHYAN “Scientific Center of Drug and Medical Technologies Expertise after Academic E. Gabrelian” CJSC, Republic of Armenia Key words: Chemical weapons, mustard gas, thiodiglycol (TDG) INTRODUCTION The Organization for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) is the implementing body of the Chemical Weapons Convention (CWC), which entered into force in 1997. It has 190 Member States, who are working together to achieve a world free of chemical weapons. Armenia officially has become a member state since 1997 (1). Currently there isn’t any analytical laboratory in Armenia specialized in analyzes of chemical weapons. A chemical weapon is a toxic chemical contained in a delivery system, such as a bomb or shell. The term chemical weapon is applied to any toxic chemical or its precursor that can cause death, injury, temporary incapacitation or sensory irritation through its chemical action. Chemical Weapons are categorized as followings • Choking (chlorine and phosgene), • Blister or vesicants (mustard and lewisite), • Blood (hydrogen cyanide), • Nerve agents (sarin, soman, VX). Chemical weapons are formally divided into three Categories. Into Category 1 fall Schedule 1 chemical agents and munitions filled with Schedule 1 agents. Category 2 covers munitions filled with other toxic chemicals and any other weaponised chemical agents—other than those in Schedule 1. Unfilled munitions and devices, and any other equipment specifically designed to aid in the deployment of chemical weapons, fall into Category 3. Themustard gas (bis-(2-chloroethyl)sulphide - gas sulfur mustards, or sulphur mustards) is cytotoxic and vesicant chemical warfare agents with the ability to form large blisters on the exposed skin and in the lungs. The first symptoms do not occur until 2-24 hours after exposure. Bis(2-chloroethyl) sulfide Molecular mass: Molecular formula: C4H8Cl2S 159.08g/mol It’s colorless, viscous liquids at room temperature. It has an odor resembling mustard plants, garlic, or horseradish thus it got its name when used as warfare agent. Mustard agent was produced for the first time in 1822 but its harmful effects were not discovered until 1860. Scientists Herren Doktoren Wilhelm Lommel and Wilhelm Steinkopf, developed a method for the large-scale production of mustard gas for the Imperial German Army in 1916, which caused lung and eye injuries to a very large number of soldiers. Mustard agents are regulated under the 1993 Chemical Weapons Convention (CWC). Mustard agents could be deployed on the battlefield by means of artillery shells, aerial bombs, rockets, or by spraying from warplanes. 402 During the war between Iran and Iraq in 1979-88, Iraq used large quantities of chemical agents, which killed about 5 000 Iranian soldiers, 10-20% by mustard agent. 40 000 to 50 000 people were injured. After the Second World War Chemical weapons were dumped in waters off the Danish and Swedish coasts, which currently lead to incidents in the neighborhood of Sweden. Many fishing ports in south Sweden and Denmark have resources to care for injured people and to decontaminate equipment contaminated by mustard agent. In 1995 the terrorists caused an Mustard gas attack in the Tokyo subway system against disarmament people. This real incident points to the great threat of chemical warfare terrorism. Therefore, the detection and identification of blistering agents is important in terms of potentially dangerous terrorist situations and validating their presence and possible exposure. Mustard gas is easily decomposed both in vivo and in the environment. In water the mustard gas is rapidly hydrolyzed to thiodiglycol (TDG) a stabile nonvolatile and nontoxic compound (3). Fig. 1 The four major metabolic routes of sulfur mustard (4). TDG can be derivatized by pentafluorobenzoylation, heptafluorobutylation, tretbutyldimethylsilylation, and analyzed by gas chromatography (GC-MS). Our laboratory has adopted try-methylsilylation derivatization for the GC-MS analysis of the nerve gas hydrolysis products. 1. Experimental a) Reagents Mustard gas in isopropanol – provided by OPCW. Human plasma – provided by OPCW. MSTFA (N-methyl-Ntrimethylsilyl trifuor(p)acetamide) – Macherey-Nagel GmbH & Co. Acetonitrile HPLC grade – AppliChem. Water – Milli-Q. Sodium hydroxide – Carl Roth GmbH. Acetone – Carl Roth GmbH. Ethyl acetate – Carl Roth GmbH. Nitogen cylinder. b) Instrumentation 403 New analytical method for determination of the product of mustard gas hydrolysis thiodiglycol (TDG) was developed on Dani Master GC +, Dani TOF detector. GC was performed on DB5-MS column, ID – 0,1mm, length – 10m. Method parameters Run time - 16min, Oven – 90-2500C, 200C/min, Split – 1:5, Injection temperature - 2500C, Source temperature - 2300C, Transfer line temperature - 3000C, Injection volume – 2mkl, Mass range – 50-300m/z. c) Sample preparation 10 mkl of Bis(2-chloroethyl)sulfide (10 µg/ml in iso-propanol) was added to 0.3ml water and was vortexed. The following mixture was evaporated into dryness with nitrogen flow. 30 mkl of MSTFA (Nmethyl-Ntrimethylsilyl trifuoro(p)acetamide) and 30 mkl acetonitrile was then added, vortexed for 10 minutes and incubated 600C for 1 hour. 3-5 mkl volume of the mixture was then applied to the GCTOFMS system (2). Proteins from plasma sample were isolated as following. 10 milliliter of acetone was added 1 milliliter of plasma which was then vortexed for 10 minutes. The mixture was centrifuged at 4300×g for 10 minutes 50C. Supernatant was discarded. Repeat the washing for 2 times with 6-7 ml acetone. The precipitated protein samples were placed in a desiccator and allowed to dry at room temperature. 200 mkl of 1M NaOH was added to protein. The mixture was heated to 700C until the solid material is dissolved. 70 mkl of 3M HCl and 1 ml of ethyl acetate was added to samples and vortexed for 10 minutes. The following mixture was evaporated into dryness with nitrogen flow. 30 mkl of MSTFA (N-methylNtrimethylsilyl trifuor(p)acetamide) and 30 mkl acetonitrile was then added, vortexed for 10 minutes and incubated 600C for 1 hour. 3-5 mkl volume of the mixture was then applied to the GC-TOFMS system. 2. Results The aim of this study was to develop simple method for mustard gas contamination main marker TGD in waste water and human serum. Fig. 3 is total ion current chromatogram of sample, which shows that retention time of Bis(trimethylsilyl)thiodiglycol derivate is 4,363 (e-OCAD library database) and retention time of unknown derivate is 5,99. Fig. 4 shows the total ion chromatogram and extracted ion chromatogram of unknown derivate. [TDG (MSTFA)2 – CH3+CH3CN]+ m/z=292 m/z=277 [TDG (MSTFA)2 – 2CH3+CH3CN]+ m/z=261 [TDG (MSTFA)2 – 3CH3+CH3CN]+ + [TDG (MSTFA)2 – (3CH3+CH3CN) ] m/z=221 404 Fig. 2 Mass spectra of TGD TMS Bis(trimethylsilyl)thiodiglycol Fig. 3. TIC chromatogram of 100ng/ml spiked sample Fig. 4. Mass spectra of Unknown derivate from thiodiglycol 405 3. Conclusion The mustard gas hydrolysis product, thiodiglycol (TDG), could be determined by a rather simple and rapid procedures using GC-MS after MSTFA derivatization from the aqueous and serum, which was our main goal and for future activities we are planning to study unknown derivative. REFERENCES 1.Organization for the Prohibition of Chemical Weapons, www.opcw.org 2.Benedict R. Capacio†, J. Richard Smith, Richard J. Lawrence, Brian L. Boyd, Alicia M. Witriol, Michele L. Conti, Jennifer L. Collins, Alfred M. Sciuto. Gas Chromatographic-Mass Spectrometric Analysis of Sulfur MustardPlasma Protein Adducts: Validation and Use in a Rat Inhalation Model. 3.Isaac Ohsawa, Mieko Kanamori-Kataoka, Kouichiro Tsuge, Yasuo Seto. Determination of nitrogen mustard hydrolysis products, ethanolamines by gas chromatography-mass spectrometry after tert-butyldimethylsilyl derivatization. 4.Hua Xu, Zhiyong Nie, Yajiao Zhang, Chunzheng Li, Lijun Yue,Wenfeng Yang, Jia Chen, Yuan Dong, Qin Liu, Ying Lin, Bidong Wu,Jianlin Feng, Hua Li, Lei Guo, Jianwei Xie. Four sulfur mustard exposure cases: Overall analysis of fourtypes of biomarkers in clinical samples provides positiveimplication for early diagnosis and treatment monitoring. ԱՐՏԱՆԵՏՎԱԾ ՋՐԵՐՈՒՄ ԵՎ ԱՐՅԱՆ ՇԻՃՈՒԿՈՒՄ ԻՊՐԻՏԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՎԵՐԱՓՈԽՄԱՆ ԱՐԳԱՍԻՔ ԹԻՈԴԻԳԼԻԿՈԼԻ ՈՐՈՇՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՄԵԹՈԴԻ ՄՇԱԿՈՒՄ GC-TOFMS ԵՂԱՆԱԿՈՎ Ա.Մ. ԴԱՎԻՆՅԱՆ, Ռ.Ս. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, Լ.Գ. ԱՆՏՈՆՅԱՆ, Լ.Ա. ՄԵԼԻՔՅԱՆ, Հ.Վ. ԹՈՓՉՅԱՆ Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն Ներկայացված է նոր գազային քրոմատոգրաֆիկ ժամանակաթռիչքային մասս սպեկտրոմետրիայի կիրառմամբ մեթոդ իպրիտի հիդրոլիզի արգասիք` թիոդիգլիկոլի որոշման համար, նախնական տրիմեթիլ սիլիլացմամբ հեղուկ թափոններում և արյան շիճուկում օգտագործելով: ԹԴԳ իսկությունը տրվում է համեմատելով մասս սպեկտորը ՕԿԱԴ գրադարանային տվյաների բազայի հետ (m/z=292), որը տրմադրել է Քիմիական Զենքերի Կանխարգելման Կազմակերպությունը: Մշակված մեթոդը կարող է հաջողությամբ օգտագործվել արգասիքը` ԹԴԳ-ը, հեղուկ թափոններում և արյան շիճուկում: Բանալի բառեր` քիմիական զենք, իպրիտ, թիոդիգլիկոլ: 406 իպրիտի հիդրոլիզի РАЗРАБОТКА СОВРЕМЕННОГО GC-TOFMS МЕТОДА ДЛЯ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ГЛАВНОГО МАРКЕРА ИПРИТА В СТОЧНЫХ ВОДАХ И СЫВОРОТКЕ А.М. ДАВИНЯН, Р.С. ГРИГОРЯН, Л.Г. АНТОНЯН, Л.А. МЕЛИКЯН, А.В. ТОПЧЯН ‘‘Научный центр экспертизы лекарств и медицинских технологий’’ ЗАО Разработан метод определения продукта гидролизa ипритa - тиодигликоля (ТДГ) в воде и человеческой сыворотке с использованием - хроматографического-времяпролетного масс спектрометра (ГХ-ВПМС) с предварительной детериватизацией с (МСТФА). Идентификация ТДГ была выполнена путем сравнения масс-спектров с библиотекой базы данных OCAD (м/г = 292), которая была предоставлена Организацией по Запрещению Химического Оружия. Разработанный метод может быть успешно использован для определения продукта гидролизa ипритa ТДГ в сточных водах и сыворотке. Ключевые слова: химическое оружие, иприт, тиодигликоль 407 ГЕНЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗАТОР 3130 – ЧЕТКО, БЫСТРО, ДОСТУПНО К.М. ТАДЕВОСЯН, К.В. ПИРУМЯН, А.А. АРАКЕЛЯН Институт молекулярной биологии НАН РА, г. Ереван Ключевые слова: секвенатор, секвенирование по Сэнгеру, генетический анализатор 3130. Введение Техника секвенирования является ключевым инструментом, нашедшим широкое применение как в области научных исследований, так и во многих других смежных областях. Так уже сегодня, секвенирование, как основной метод исследования, используют такие науки, как антропология, генетика, биотехнология, молекулярная биология, судебнокриминалистические науки и т.д Секвенирование ДНК способствует новым научным открытиям, которые заставляют пересмотреть существующие концептуальные основы многих областей. В связи с непрекращающимся развитием и широкомасштабным внедрением метода секвенирования, возникает много новых и очень важных вопросов, которые затрагивают такие области как биоэтика и здравоохранение. Таким образом, проблема выбора метода секвенирования, включающая его доступность и скорость, приобретает сегодня все большую актуальность. В данной работе представлен анализа наиболее точного и быстрого метода секвенирования. Принцип метода секвенирования по Сэнгеру Сам термин секвенирования биополимеров (белков или нуклеиновых кислот) определяется как метод, позволяющий прочесть первичную структуру исследуемых макромолекул в виде последовательности мономеров в текстовом виде. Метод Сэнгера («метод терминации цепи» или «дидезокси метод»), известный как метод обрыва цепи, впервые был предложен Фредериком Сэнгером еше в 1977 году, за что он и был удостоен Нобелевской премии в 1980 году [1-3]. Специфика данного метода заключается в использовании химически модифицированных дезоксирибонуклеотидов, которые составляют нуклеотидную последовательность ДНК. При встраивании одного из таких модифицированных нуклеотидов в комплиментарную цепь ДНК во время ее синтеза, дальнейшая достройка этой цепи прекращается. Изначально помимо модифицированных нуклеотидов, в каждую из 4 реакций синтеза добавляли радиоактивные нуклеотиды, чтобы видеть продукты синтеза. Для получения картинки гель прикладывали к рентгеновской пленке почти на весь день Так удавалось прочесть от 300 до 1000 нуклеотидов с одного комплекта реакций. Такой метод был сравнительно трудоемок и занимал от одного до нескольких месяцев. Уже в 1990-х годах метод Сэнгера претерпел важные модификации. Радиоактивные маркеры заменили флуресцентными. К каждому из нуклеотидов-терминаторов присоединяли флуоресцентную метку своего цвета. Это позволило совместить четыре реакции синтеза в одной пробирке. В реакционной смеси модифицированные нуклеотиды присутствали в значительно меньших количествах, чем обычные нуклеотиды. Так, на выходе получали смесь, которая содержит полный набор синтезированных фрагментов ДНК, начинающихся в одном и том же месте, а заканчивающихся во всех возможных положениях вдоль цепи ДНК-матрицы [4, 5]. Данные фрагменты разделялись капиллярным электрофорезом в растворе, фрагменты ДНК, выходящие из капиллярной колонки регистрировались детектором флуоресценции. Таким 408 образом, составлялась полная нуклеотидная последовательность исследуемого образца ДНК, путем определения меченых нуклеотидов на концах всех фрагментов. Все это значительно облегчило и ускорило процедуру секвенирования [6, 7]. Сегодня секвенирование ДНК по Сэнгеру полностью автоматизировано и производится на специальных приборах – секвенаторах. Результаты анализируются с помощью специальных пакетных программ, позволяющих быстро и легко получить необходимые данные. Важно добавить, что наиболее ответственным этапом в ходе секвенирования является процесс получения очищенного ПЦР-продукта, так как от степени его чистоты зависит и достоверность полученных данных. Основные этапы секвенирования по Сэнгеру 1. ПЦР амплификация: необходимa для увеличения копии исследуемого участка ДНК; 2. Очистка продукта: удаление ферментов, несвязавшихся праймеров, димеров и т.д.; 3. Циклическое секвенирование: реакция Сэнгера, включение флуоресцентных маркеров в ПЦР продукт; 4. Очистка продукта: удаление ферметов, несвязавшихся маркеров и т.д 5. Капиллярный электрофорез (секвенирование). Преимущества метода Сэнгера Благодаря относительно невысокой стоимости, точности, а также просты, данный метод широко используется в лабораторной практике. Так, за один рабочий цикл (ран) с точностью до 98 % можно определить последовательность ДНК длиной около 1000 пар нуклеотидов (п.н.) [6, 7]. Другие же методы секвенирования за один этап позволяют определить последовательность значительно меньшего числа нуклеотидов, что снижает точность результатов. В начале XXI века достигнут предел производительности секвенаторов на основе капиллярного электрофореза, в одном приборе до 384 капилляров. Самые высокопроизводительные модели капиллярных секвенаторов – «MegaBACE 4500» (384 капилляра) и «3730xl DNA Analyzer» (96 капилляров) – способны секвенировать за одни сутки тысячи фрагментов ДНК длиной до 900 п.н. с точностью 95–98 %. Метод терминации цепи был использован при секвенировании первого генома человека [8-10]. Генетический анализатор 3130 Для реализации процедуры секвенирования разработанны специальные машины – секвенаторы. В зависимости от используемого метода секвенирования, существуют различные виды секвенаторов. В частности, при секвенировании по методу Сэнгера широкое применение получил генетический анализатор 3130 Applied Biosystems. Модель 3130 обеспечивает полную автоматизацию секвенирования и фрагментного анализа для лабораторий, не требующих высокой производительности. Модель имеет 4 капилляра, с возможностью усовершенствования до 16-ти капиллярного формата. Комплекс 3130 включает в себя: • Прибор для проведения капиллярного электрофореза; • Персональный компьютер для обработки данных и управления прибором; • Программное обеспечение для определения нуклеотидных последовательностей и анализа фрагментов; • Инсталяционный набор. Генетический анализатор 3130 обеспечивает проведение различных видов анализа: 409 1. При использовании метода секвенирования: - Секвенирование De novo; - Сравнительное секвенирование; - HLA-типирование; - Генотипирование ВИЧ для идентификации мутаций устойчивости к лекарственным препаратам; - Идентификация микроорганизмов (бактерий, грибов, дрожжей); - Выявление и подтверждение мутаций, гетерозиготности, SNPs; - Микросателлитный анализ и сравнительное генотипирование; - Анализ метилирования ДНК: - Идентификация ГМО; 2. При использовании метода фрагментного анализа: - В неденатурирующих условиях - SSCP; - В денатурирующих условиях - STR-анализ (идентификация личности и определение отцовства), AFLP; - Скрининг мутаций; - Генотипирование животных; - Исследование заболеваний, обусловленных генетическими изменениями Таким образом, секвенирование по методу Сэнгера остается наиболее удобным, доступным и точным для реализации тех или иных анализов и исследовательских работ. ЛИТЕРАТУРА 1. Sanger F., Nicklen S., Coulson A.R. DNA sequencing with chain-terminating inhibitors. Proc. Nati. Acad. Sci. 1977. p.5463–7. 2. Sanger F., Niclein S., Coulson A.R. DNA sequencing with chain-terminating inhibitors. Proc Natl Acad Sci. 1977. p. 5463-5467. 3. Sanger F., Coulson A.R. A rapid method for determining sequences in DNA by primed syntesis with DNA polymerase. J Mol Biol. 1975. p. 444-448. 4. Smith L.M., Fung S., Hunkapiller M.W., Hunkapiller T.J., Hood L.E. The synthesis of oligonucleotides containing an aliphatic amino group at the 5' terminus: synthesis of fluorescent DNA primers for use in DNA sequence analysis. Nucleic Acids Res. 13. 1985. p.2399–2412. 5. Smith L.M., Sanders J.Z., Kaiser R.J., et al. Fluorescence detection in automated DNA sequence analysis. Nature 321. 1986. p.674–679. 6. Чемерис А.В., Ахунов Э.Д., Вахитов В.А. Секвенирование ДНК. М.: Наука; 1999. 428 с. 7. Степухович А., Цуприк А., Кособокова О., Гаврилов Д., Горбовицкий Б., Гудков Г., Тышко Г., Черевишник М., Горфинкель В. Анализ капиллярно-электрофоретических систем секвенирования ДНК. Журн. технической физики. 2008. p. 90–102. 8. Lander E.S., Linton L.M., Birren B., Nusbaum C., Zody M.C., Baldwin J. at al. Initial sequencing and analysis of the human genome. Nature. 2001. p. 860–921. 9. Bentley, D. R. Whole-genome re-sequencing. Curr Opin Genet Dev. 2006. p. 545–552. 10. Bentley, D.R., Balasubramanian S, Swerdlow H.P., Smith G.P., Milton J., Brown C.G., Hall K.P., et al. Accurate whole human genome sequencing using reversible terminator chemistry. Nature. 2008. p. 53–59. 410 ԳԵՆԵՏԻԿԱԿԱՆ ԱՆԱԼԻԶԱՏՈՐ 3130 – ՊԱՐԶ, ԱՐԱԳ, ՀԱՍԱՆԵԼԻ Կ.Մ. ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ, Ք.Վ. ՓԻՐՈՒՄՅԱՆ, Ա.Ա. ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտ, ք. Երևան Ներկայումս գոյություն ունեն մոլեկուլային մակարդակի հետազոտությունների բազմաթիվ մեթոդներ, որոնք լայնորեն կիրառվում են գիտության տարբեր բնագավառներում: Դրանցից, թերևս, ամենատարածվածն է սեկվենավորման մեթոդը: Հայտնի են սեկվենավորման մի քանի եղանակներ, սակայն դրանցից առավել ճշգրիտ և վստահելի է համարվում Սենգերի եղանակով սեկվենավորումը, որը կիրառվում է ամբողջ գենոմի սեկվենավորման համար: Այս եղանակով սեկվենավորումն ամբողջովին ավտոմատացված է և իրականացվում է հատուկ սեկվենատորների կողմից: Ստացված արդյունքները վերլուծության են ենթարկվում համակարգչի կողմից և ներկայացվում չորս տարբեր գունավորումներով կորերի տեսքով, որոնք համապատասխանում են չորս նուկլեոտիդներին: Այսօր Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում առկա է 3130 մոդելի սեկվենատոր, որը հնարավորություն է ընձեռում իրականացնել բարձր ճշգրտությամբ ԴՆԹ-ի սեկվենավորման հետազոտություններ: Բանալի բառեր` սեկվենատոր, սեկվենավորում Սենգերի մեթոդով, գենետիկական անալիզատոր 3130: GENETIC ANALYZER 3130 - CLEAR, FAST, AVAILABLE K.M. TADEVOSYAN, CH.V. PIRUMYAN, A.A. ARAKELYAN Institute of Molecular Biology NAS RA, Yerevan At the present time, there are many research methods in molecular biology, which are widely used in a various fields of science. One of the most popular methods is sequencing. Despite the variety of this method, the most accurate and reliable method is Sanger sequencing, which was still being used to sequence whole genomes. DNA sequencing by Sanger now is fully automated and performed on special device machines. The results are analyzing by computer and representing as a sequence of colored peaks corresponding to the four nucleotides. Today in the Institute of Molecular Biology of NAS RA, it is possible to produce sequencing at all stages, due to the sequencer model 3130, which significantly saves time and increase accuracy of results. Key words: sequencer, Sanger sequencing, genetic analyzer 3130. 411 ՊԷՏՆ-Ն (ՊԵՆՏԱԷՐԻԹՐԻՏՈԼ ՏԵՏՐԱՆԻՏՐԱՏ) ՈՐՊԵՍ ՊԱՅԹՈՒՑԻԿ ԵՎ ԴԵՂԱՆՅՈՒԹ, ՎԵՐՋԻՆԻՍ ՀԵՏՔԱՅԻՆ ՔԱՆԱԿՆԵՐԻ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՄԱՆ ՈՒ ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻ ՄՇԱԿՈՒՄԸ ԳԱԶԱՅԻՆ ՔՐՈՄԱՏՈԳՐԱՖԻԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿՈՎ Դ.Հ. ԴԱՎԹՅԱՆ, Լ.Ա. ՄԵԼԻՔՅԱՆ, Հ.Վ. ԹՈՓՉՅԱՆ «Դեղերի և բժշկական տեխնոլոգիաների փորձագիտական կենտրոն» ՓԲԸ «Վերլուծական լաբորատորիա» մասնաճյուղ, ք. Երևան Բանալի բառեր՝ ՊԷՏՆ, գազային քրոմատոգրաֆիա, նիտրոէսթերային միացություններ: Ներածություն Հետազոտությունների նիտրոէսթերային հիմնական նպատակն միացությունների հետպայթյունային փուլում: Նշված է հետքային ուսումնասիրել քանակները և որոշել պայթուցիկի հետազոտությունների կիրառական հիմնական նշանակությունն է պայթյունի վայրում պարզել օգտագործված պայթուցիկ նյութերի տեսակը: Նմանատիպ հետազոտություններ իրականացնելիս հիմնական շեշտը դրվում է նմուշառման և ուսումնասիրման մեթոդների ընտրության, ինչպես նաև դրանց մշակման վրա: Նմուշառումը, հանդիսանալով հետազոտության առաջնային փուլ, ունի հետևյալ դժվարությունները՝ պայթյունի արգասիքները և պայթուցիկ նյութերի չփոխարկված քանակները, կախված պայթունի ուժգնությունից, միախառնվելով միջավայրի հետ, ցրվում են տարբեր հեռավորությունների վրա: Ուստի նմուշառման հիմնական խնդիրն է իրականացնել պայթյունի արդյունքում ցրված հետքային քանակների առավելագույն կորզում՝ լուծահանման և մաքրազտման եղանակով: Հետքային քանակների կորզման և կոնցենտրացման համար լավագույն միջավայր է հանդիսանւմ ջուրը [1], որի մեջ, ի տարբերություն օրգանական լուծիչների (տվյալ ջերմաստիճանում), օրգանական պայթուցիկ նյութերի լուծելիությունն աննշան է: Բացի այդ, ջուրը բնապահպանական տեսանկյունից առավել անվտանգ է [2]: Այս հետազոտությունների համար նմուշապատրաստման փուլում մեծ կիրառություն ունի պարզագույն և միևնույն ժամանակ բարձր արդյունավետությամբ օժտված պինդ-ֆազային էքստրակցիայի մեթոդը [3,4]: Ըստ Տոնտարսկու հետազոտությունների [5]՝ օրգանական պայթուցիկների (ՏՆՏ, հեքսագեն և ՊԷՏՆ) պինդֆազային լուծահանման դեպքում որպես լավագույն ոչ բևեռային սորբենտ կիրառվում է C18-ը: Օրգանական պայթուցիկ նյութերի հետքային քանակների որակական և քանակական հետազոտության ժամանակակից մեթոդները բազմաթիվ են: Դրանցից լայն կիրառական նշանակություն ունի գազային քրոմատոգրաֆիան, որի նշանակությունը և կիրառական առանձնահատկությունները ներկայացված են Կոլլայի աշխատանքներում [6]: Գազային քրոմատոգրաֆիայի նպատակահարմարությունը հաստատվում է՝ հաշվի առնելով, որ ներկայացնում արտադրական են պայթուցիկ նիտրատային էսթերներ 412 նյութերի [7]: մեծամասնությունը Որպես հետազոտական իրենցից օրինակ ներկայացված է պենտաէրիթրիտոլ տետրանիտրատը (ՊԷՏՆ): Այն հանդիսանում է երկրորդային (բրիզանտ) պայթուցիկ նյութ՝ օժտված բավականին մեծ ջերմային կայունությամբ և փոքր ռեակցիոնունակությամբ (սենյակային ջերմաստիճանում) [8]: ՊԷՏՆ-ը միևնույն ժամանակ հանդիսանում է նիտրատ էսթերային դեղանյութ: ՊԷՏՆ-ն իբրև պայթուցիկ ՊԷՏՆ-ը հանդիսանում է երկրորդային (բրիզանտ) հարուցումն օժտված կայունությունը է մեծ սենյակային էնդոթերմիկությամբ, ջերմաստիճանում: ինչն ՊԷՏՆ-ի պայթուցիկ էլ նյութ, ապահովում հարուցման է որի դրա գործընթացը բազմաֆազ է՝ կախված պայմաններից հնարավոր է հարուցել այրում կամ դետոնացիա: ՊԷՏՆ-ն կիրառական մեծ նշանակություն ունի տարբեր պայթուցիկ խառնուրդներում, որոնցից առավել հայտնին են SEMTEX-1A և SEMTEX-H պլաստիդները [9]: ՊԷՏՆ-ն իբրև դեղանյութ Միևնույն ժամանակ ՊԷՏՆ-ն ունի կարևորագույն դեղաբանական նշանակություն: Այն, ինչպես նիտրոգլիցերինը, պատկանում է միևնույն թերապևտիկ դասին՝ ունենալով ուժեղ անոթալայնիչ հատկություն, կիրառվում է ստենոկարդիայի և կմախքային մկանների իշեմիկ հիվանդությունների դեպքում [10]: ՊԷՏՆ-ն ունի կարևոր դեղաբանական նշանակություն և միևնույն ժամանակ պայթուցիչ խառնուրդներում հանդիսանում է հիմնական բաղադրամաս: Այսինքն՝ ՊԷՏՆ-ի հետազոտության նորագույն ֆիզիկաքիմիական եղանակների մշակումն առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում դեղաբանության և քրեաբանության բնագավառներում: Փորձնական մաս Փորձնական հետազոտությունները բաժանվում են հետևյալ երկու փուլերի՝ նմուշապատրաստում և վերլուծություն գազային քրոմատոգրաֆիայի եղանակով: Նմուշապատրաստումն իր մեջ ներառում է հետևյալ հաջորդական փուլերը՝ նմուշառում համապատասխան վայրից, կորզում և լուծահանում (պինդ-հեղուկ, հեղուկհեղուկ): Նմուշառումն իրականացվում է համապատասխան վայրից տեսազննման և հավաքագրման ճանապարհով [11]: Հետազոտության հաջորդ փուլը հանդիսանում է առկա նմուշից պայթուցիչի փոխարկված կամ ոչ ամբողջական փոխարկման արգասիքների հետքային քանակների կորզումը: Կախված նմուշի ագրեգատային վիճակից՝ կատարվել է լուծահանում ջրային միջավայրից և հողից: Ջրային միջավայրից լուծահանումն իրականացվել է հետևյալ կերպ՝ 1լ ծավալով ջրային նմուշից պայթուցիկի (ՊԷՏՆ կամ նիտրոէսթերային միացություններ պարունակող) հետքային քանակը լուծահանվել է 3-4 անգամ 30-ական մլ դիքլորմեթանով [12]: Հողի դեպքում 10գ նմուշին (ՊԷՏՆ կամ նիտրոէսթերային միացություններ պարունակող) ավելացվել է 20 մլ ացետոն և պահվել ուլտրաձայնային բաղնիքում 30 րոպե, ապա ֆիլտրվել է, լուծահանումը կրկնվել է 3-4 անգամ: Դիքլորմեթանային կամ ացետոնային շերտից ռոտորային եղանակով (40oC-ում) հեռացվել է օրգանական լուծիչը, մնացորդը լուծվել է 5մլ մեթանոլում: Գործընթացի հաջորդ փուլը ներառում է պինդ ֆազային 413 լուծահանում C18 սորբենտի կիրառմամբ [13]: Բաժանված նմուշը ենթարկվել է դերիվատիզացիայի MSTFA-ի միջոցով (ըստ նմուշի ծավալի և պահվել է 10րոպե 60oC-ում): Որպես ստանդարտ նմուշ օգտագործվել է դեղանյութերի համար նախատեսված ՊԷՏՆ-ի ստանդարտը: Գազային քրոմատոգրաֆիական մեթոդն իրականացնելիս կիրառվել է բոցաիոնիզացիոն դետեկտոր և DN-5 տիպի թույլ բևեռային սորբենտով աշտարակ (32մ0,32մկմ-0,25մկմ շերտ), քանի որ բևեռային սորբենտով աշտարակների դեպքում բարձր ջերմաստիճաններում նիտրո-խմբերը քեմադսորբվում են սորբենտի վրա [12]: Մեթոդի բնութագրական պարամետրերն են՝ - ներարկիչ համակարգ՝ (injector) ջերմաստիճանը՝ 280oC, ոչ նոսրացված (splitless), ներարկման ծավալը՝ 1մկլ, - աշտարակ և տաքացման համակարգ (oven)`սկզբնական 170oC ջերմաստիճանը պահվել է 10 րոպե, որից հետո 20օC/րոպե արագությամբ հասցվել է մինչև 280oC-ի և պահվել 20 րոպե: Որպես կրիչ գազ օգտագործվել է 5մլ/րոպե հոսքի արագությամբ ազոտ, - բոց-իոնիզացիոն դետեկտոր. ջերմաստիճանը՝ 300oC, ջրածնի հոսքի արագությունը՝ 80մլ/ր, օդ՝ 460մլ/ր, ազոտ՝ 35մլ/ր: Հետազոտության արդյունքում ցույց է տրվել, որ ուսումնասիրվող նմուշի քրոմատոգրամում առկա է ՊԷՏՆ-ի բնութագրական պիկ(նկ.1): Նկար1. St.-ՊԷՏՆ ստանդարտ, Pr.-ուսումնասիրվող նմուշ, ներկայացված չէ բլանկի քրոմատոգրամը Եզրակացություններ Այսպիսով՝ • իրականացվել է պայթյունի վայրերից ՊԷՏՆ-ի (պենտաէրիթրիտոլ տետրանիտրատ) հետքային քանակների նմուշառում, ապա նմուշապատրաստում՝ լուծահանման եղանակով, • կիրառվել է նորագույն սերնդի դերիվատիզացիոն ագենտ՝ MSTFA, 414 • մշակվել է գազային քրոմատոգրաֆիական ունիվերսալ մեթոդ՝ բոց-իոնիզացիոն դետեկտորի կիրառմամբ, որը կարող է կիրառվել ՊԷՏՆ դեղանյութի քանակական որոշման, ինչպես նաև դեպքի վայրում ՊԷՏՆ-ի պայթյունի հետքային քանակների սկրինինգի համար: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. J. CHLÁDEK: Separation and preconcentration of postblast residues by salting-out solvent extraction,International Symposium, Pardubice, 1996, pp. 55–58. R. Q. THOMPSON, D. D. FETTEROL, M. L. MILLER, R. F. MOTHERSHEAD, II: Aqueous recovery fromcotton swabs of organic explosives residue followed by solid phase extraction, Journal of ForensicScience, 44(4) (1999) 795–804. J. CHURÁ_EK: New Trends in the Theory and Instrumentation of the Chosen Analytical Methods,Academia Praha, 1993. M. HANUS: The Basics of the Analytical Chemistry of Explosives (scripts for master study in the branchof the “Theory and technology of explosives”), University of Pardubice, 1999. R. A. STROBEL, R. E. TONTARSKI: Proc. 1st Int. Symp. on Analysis and Detection of Explosives, FBIAcademy, Quantico USA, 1983, p. 67. P. KOLLA: Journal of Forensic Science, 36 (1991) 1342. J. YINON, S. ZITRIN: Modern Methods and Applications in Analysis of Explosives, Chichester, England:John Wiley &Sons Ltd., 1996. V. Lindner, In Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology, 4th ed.; Kroschwitz, J.I.; HoweM. Grant, Eds.;Wiley, New York, 1994; Vol. 10, p. 22 P. Mostak, "The Application of Plastic Explosives in Civil Blasting Techniques"; VSHZ Synthesia, unpublished report, pp 1-9. , C.S. Olsen, H.S. Scroggins "High-Performance Liquid Chromatographic Determination of the Nitrate Esters IsosorbideDinitrate, PentaerythritolTetranitrate, and ErythritylTetranitrate in Various Tablet Forms"; J. Pharm. Sci. 1984, 73, 1303–1304. A. Beveridge Forensic Investigation of Explosions. London: Taylor & Francis Ltd., 1998. J. Yinon, Weizmann Institute of Science,Rehovot, Israel, Extraction of Explosives and Gas Chromatography,2000 Academic Press Thomas F. Jenkins, Paul H. Miyares, Karen F. Myers, Erika F. McCormick and Ann B. Strong.Comparison of Cartridge and Membrane Solid-Phase Extraction -e With Salting-Out Solvent Extraction for Preconcentration of Nitroaromatic and Nitramine Explosives. December 1992 ПЭТН (ПЕНТАЭРИТРИТ ТЕТРАНИТРОЛ) КАК ВЗРЫВЧАТОЕ ВЕЩЕСТВО И ЛЕКАРСТВЕННОЕ СРЕДСТВО. РАЗРАБОТКА МЕТОДА ОПРЕДЕЛЕНИЯ СЛЕДОВЫХ КОЛИЧЕСТВ ПОСЛЕДНОГО ПРИ ПОМОЩИ ГАЗОВОЙ ХРОМАТОГРАФИИ Д.Г. ДАВТЯН, Л.А. МЕЛИКЯН, А.В. ТОПЧЯН ‘‘Научный центр экспертизы лекарств и медицинских технологий’’ ЗАО, филиал “Аналитическая лаборатория”, г. Ереван Цель работы - провести качественный и количественный анализ следов взрывчатого вещества, используя метод газовой хроматографии с пламенно-ионизационным детектором. Разработан универсальный метод количественного определения ПЭТН в лекарственных препаратах, а так же для скрининга следовых количеств после взрыва ПЭТН. Ключевые слова: ПЭТН, газовая хроматография, нитроэстерные соединения. 415 PETN (PENTAERYTHRITOL TETRANITRATE) US EXPLOSIVE AND MEDICAL PRODUCT, DEVELOPMENT OF GAS CHROMATOGRAPHY METHOD FOR DETERMINATION OF TRACE AMOUNTS PETN D.G. DAVTYAN, L.A. MELIKYAN, H.V. TOPCHYAN “Scientific Center Of Drug And Medical Technology Expertise” CJSC, “Analytical Laboratory” branch, Yerevan The aim of current work is to analyse the trace of explosives by method of gas chromatography: using flame-ionization detector. Improved universal method for PETN medicine assay analyzing, which suitable for screening of PETN’s explosion traces too. Key words: PETN, gas chromatography, nitrate esters. 416 MАТЕМАТИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ КИСЛОРОДА НА КИНЕТИКУ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ АДСОРБИРОВАННЫХ РАДИКАЛОВ CH3O2 С ОРГАНИЧЕСКИМ СОЕДИНЕНИЕМ НА ПОВЕРХНОСТИ АТМОСФЕРНЫХ АЭРОЗОЛЕЙ А. С. МАРТИРОСЯН Институт химической физики им. А. Б. Налбандяна Национальная Академия Наук Республики Армения, Ереван, младший научный сотрудник Ключевые слова: моделирование, радикал, поверхность, углеводород, механизм. Известно, что гетерогенные реакции влияют на состав газовой тропосферы и должны быть включены в модели, описывающие влияние антропогенных выбросов на соответствующие химические процессы. Гетерогенные реакции пероксидных радикалов с органическими соединениями играют важную роль как в процессах их окисления, так и в химии атмосферы. В настоящее время, в дополнение к гомогенным реакциям, рассматривается возможность подобных реакций на поверхности различных аэрозолей. В работе [1] при изучении фотохимической деградации углеводородов в присутствии аэрозолей (SiO2, TiO2) показано, что в случае TiO2 скорость процесса заметно увеличивается. Это было приписано реакциям адсорбированных радикалов ОН и НО2. Ранее было показано [2-4], что при взаимодействии адсорбированных радикалов CH3O2 с органическим соединением (углеводород, альдегид) на поверхности веществ (NaCl, KCl, NH4NO3, TiO2), входящих в состав природных аэрозолей, в присутствии следов кислорода процесс осложняется дополнительным расходованием органического соединения по цепному вырожденно-разветвленному механизму с участием образовавшихся радикалов RО2. В случае кислородсодержащих поверхностей наблюдалось размножение радикалов с выходом части их в объем. В настоящей работе поставлена задача методом математического моделирования исследовать влияние кислорода на кинетику взаимодействия адсорбированных радикалов CH3O2 с органическим соединением (маркированного в расчетах как RH), на поверхности атмосферных аэрозолей. С этой целью проведено математическое моделирование вышеуказанного процесса, используя модель цепного вырожденно-разветвленного процесса, рассмотренную в работе [5] и успешно описывающую экспериментальные данные [2-4] в приближении ЛэнгмюраХиншельвуда.Расчеты проводились с помощью программы VALKIN [6] на основе ROW-4. Начальные условия: T = 300К, [CH3O2] = 1011 частиц/см2, [RH] = (1÷5)×1012 частиц/см2, [O2] = 1012 частиц/см2 и [O2] = 5×1012 частиц/см2. На рис. 1 представлена кинетика расходования RH на кислородсодержащей поверхности (TiO2) при двух разных концентрациях кислорода. 417 60 [RH], x 10 11 частиц/см2 50 40 30 1 20 2 10 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 -7 t, x 10 с Рис.1. Кинетика расходования RH Кривые: 1 - [O2] = 1012 частиц/см2, 2 - [O2] = 5×1012 частиц/см2. Из сравнения данных видно, что скорость процесса в сильной степени зависит от концентрации кислорода. Эта разница сильнее проявляется в случае больших количеств RH, влияя на дополнительное расходование органического соединения по цепному механизму. В случае малых количеств RH эта разница незначительна. На рис. 2 представлена кинетика накопления радикалов RO2 на поверхности при двух разных концентрациях кислорода. 30 [RO2], x 10 11 частиц/см2 25 2 20 15 10 5 1 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 t, x 10-7с Рис.2. Кинетика накопления RO2 Кривые: 1 - [O2] = 1012 частиц/см2, 2 - [O2] = 5×1012 частиц/см2. Как видно, с увеличением концентрации кислорода резко выросло количество образовавшихся радикалов RO2, что привело к заметному возрастанию скорости расходования RH. 418 На рис. 3 представлена зависимость суммы концентраций десорбированных радикалов CH3O2 и RO2 от времени. ([CH3O2ds]+[RO2ds]), x 10 11 частиц/см2 16 2 14 12 10 8 6 4 1 2 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 -7 t, x 10 с Рис.3. Зависимость суммы [CH3O2ds] + [RO2ds] от времени. Кривые: 1 - [O2] = 1012 частиц/см2, 2 - [O2] = 5×1012 частиц/см2. Выход пероксидных радикалов (CH3O2+RO2) с поверхности в объем заметно увеличивается с ростом количества кислорода. Кроме того зависимость выхода радикалов в объем от концентрации кислорода проявляется не только количественно, но и качественно. При малых концентрациях кислорода выход меньше и, достигая максимального значения, затем падает. В случае больших концентраций кислорода он непрерывно растет. С увеличением концентрации кислорода вклад десорбированных радикалов RO2 в ([CH3O2ds] + [RO2ds]) становится преобладающим. На основании полученных закономерностей становится отчасти и понятным отсутствие размножения радикалов в эксперименте [2] при изучении взаимодействия радикалов CH3O2 с органическим соединением на поверхности солей. Таким образом, заметная роль кислорода в реакции пероксидных радикалов с органическим соединением не вызывает сомнений. Абсолютное значение количества кислорода и отношение его к количеству органического соединения может быть также серьезным фактором, влияющим на экспериментально наблюдаемые особенности процесса взаимодействия адсорбированных радикалов CH3O2 с органическим соединением. Полученные данные представляют определенный интерес при рассмотрении реакций, протекающих в атмосфере в присутствии аэрозолей, а также моделей, описывающих эти процессы. ЛИТЕРАТУРА 1. Benke W., Hollander W., Koch W., Nolting F., Zetzsch C. - A smog chamber for studies of the photochemical degradation of chemicals in the presence of aerosols, Atmospheric Environment, 1988, V. 22, P. 1113-1118. 2. Manucharova L., Tsarukyan S., Vardanyan I. - Reactions of CH3O2 radicals on solid surface, Inter. J. Chem. Kinet., 2004, V. 36, №11, P. 591-595. 3. Арустамян А., Манучарова Л., Джалали Х., Варданян И. - Особенности гетерогенного взаимодействия радикалов СН3О2 с органическим соединением в зависимости от природы поверхности, ДНАН РА, 2012, Т. 112, №2, С. 194-199. 419 4. Jalali H., Manucharova L., Tsarukyan S., Vardanyan I. - Reaction of Peroxide Radicals with Methane on the Titanum Oxide Surface: Effect of Composition of the Initial Mixture, Russ. J. Phys. Chem. A, 2011,V. 85, P. 483-486. 5. Мартиросян А., Царукян С., Варданян И. – Кинетический анализ модели цепного процесса окисления органического соединения (RH), инициированного реакцией CH3O2 + RH, на разных поверхностях, ДНАН РА. 2014, Т. 114, № 3, С. 249-256. 6. Tavadyan L., Khachoyan A., Martoyan G., Kamal-Eldin A. - Numerical revelation of the kinetic significance of individual steps in the reaction mechanism of methyl linoleate peroxidation inhibited by αtocopherol, Chemistry and Physics of Lipids, 2007, V. 147, P. 30-45. ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ՄԻԱՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԴՍՈՐԲՎԱԾ CH3O2 ՌԱԴԻԿԱԼՆԵՐԻ ՓՈԽԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԿԻՆԵՏԻԿԱՅԻ ՎՐԱ ԹԹՎԱԾՆԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՄՈԴԵԼԱՎՈՐՈՒՄԸ Ա.Ս. ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Ա.Բ. Նալբանդյանի անվան Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ, ք. Երևան Մաթեմաթիկական մոդելավորման եղանակով ուսումնասիրվել է ադսորբված CH3O2 ռադիկալների փոխազդեցությունը օրգանական միացության (RH) հետ` թթվածնի հետքերի ներկայությամբ: Եզրակացություն է արվել, որ փորձում դիտվող պրոցեսի յուրահատկությունները կարող են պայմանավորված լինել նաև նրանց կախվածությամբ [RH] / [O2] հարաբերությունից: Բանալի բառեր` մոդելավորում, ռադիկալ, մակերևույթ, ածխաջրածին, մեխանիզմ: MODELING OF OXYGEN INFLUENCE ON KINETICS OF INTERACTION BETWEEN ADSORBED CH3O2 RADICALS AND ORGANIC COMPOUND ON SURFACE OF ATMOSPHERIC AEROSOLS. A.S. MARTIROSYAN Institute of Chemical Physics after A.B. Nalbandyan, NAS RA, Yerevan The interaction between adsorbed CH3O2 radicals and organic compound (RH) in the presence of oxygen traces on the aerosols surface has been studied. On the basis of data of mathematical modeling it was concluded, that the experimentally established peculiarities of process were due also to thеir dependence on ratio [RH] / [O2]. Key words: modeling, radical, surface, hydrocarbon, mechanism. 420 ՏԱՐԲԵՐ ԾԱԳՄԱՆ ՍԻԼԻԿԱՀՈՂԵՐԻ ՄԱԳՆԵԶԻՈՒՄԱԹԵՐՄ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԸ ԱՅՐՄԱՆ ՌԵԺԻՄՈՒՄ ԵՎ ՄԱՆՐԱՀԱՏԻԿ ՍԻԼԻՑԻՈՒՄԻ ՍՏԱՑՈՒՄԸ Մ. Կ. ԶԱՔԱՐՅԱՆ1, Ս.Վ. ԱՅԴԻՆՅԱՆ2 ՀՀ ԳԱԱ Ա.Բ. Նալբանդյանի անվ. Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ, Երևան 1. ՀՀ ԳԱԱ Ա.Բ. Նալբանդյանի անվ. Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ, Երևան, լաբորանտ 2. ՀՀ ԳԱԱ Ա.Բ. Նալբանդյանի անվ. Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ, Երևան, գիտաշխատող Բանալի բառեր՝ սիլիցիում, մագնեզիումաթերմիա, սերպենտին, ակտիվացման էներգիա: Սիլիցիումը լայն կիրառություն ունի ժամանակակից տեխնիկայի տարբեր ոլորտներում: Գերմաքուր սիլիցիումի միաբյուրեղներից պատրաստում են կիսահաղորդչային և էլեկտրոնային սարքեր, միաբյուրեղային միկրոսխեմաներ: Միաբյուրեղային սիլիցիումը կիրառվում է նաև լազերների և հայելիների արտադրությունում: Բացի կիսահաղորդչային տեխնիկայից, սիլիցիումը լայնորեն կիրառվում է մետալուրգիայում: Սիլիցիումը հիմնականում ստացվում է բարձր ջերմաստիճաններում սիլիցիումի օքսիդը կամ սիլիցիումի հալոգենիդները մագնեզիումով, ալյումինով, ածխով կամ կալցիումի կարբիդով վերականգնելով: Կախված պայմաններից, ստացված սիլիցիումը կարող է տարբերվել մասնիկների չափսով, մակերևույթի զարգացվածությամբ և խառնուրդների պարունակությամբ: Ներկայումս մանրահատիկ կիսահաղորդչային սիլիցիումի ստացման նպատակով նախնական մշակման են ենթարկում ելանյութ հանդիսացող սիլիցիումի օքսիդը [1]: Սույն աշխատանքում ուսումնասիրվել է տարբեր տեսակի և հատիկայնության սիլիկահողերի վերականգնումը մագնեզիումով բարձրաջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզի (կրճատ` ԲԻՍ պրոցես) եղանակով: Աշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել և համեմատել Եղեգնաձորի կվարցիտի, հեղուկ ապակուց ստացված սիլիցիումի օքսիդի և սերպենտինից ստացված մեծ ակտիվություն ունեցող սիլիցիումի օքսիդի վերականգնման օրինաչափություններն այրման ռեժիմում և դերիվատոգրաֆիական եղանակով՝ ոչ իզոթերմ պայմաններում: Մագնեզիումի` որպես վերականգնիչի ընտրությունը պայմանավորված է նրանով, որ մագնեզիումաթերմ վերականգնման պրոցեսները բնութագրվում են բարձր ջերմէֆեկտով և թույլ են տալիս պրոցեսն իրականացնել այրման ռեժիմում, ի տարբերություն կարբոթերմ վերականգնման: Բացի այդ, առաջացած մագնեզիումի օքսիդը հեշտությամբ կարելի է հեռացնել թթվային մշակման միջոցով: Իսկ ալյումինի` որպես վերականգնիչի կիրառումը նպատակահարմար չէ ստացված ալյումինի օքսիդի հեռացման դժվարությունների պատճառով: ԲԻՍ պրոցեսը նյութերի սինթեզ է այրման միջոցով: Այդպիսի այրման պրոցեսի կազմակերպման համար պինդ ռեագենտները գրեթե միշտ օգտագործվում են փոշու ձևով: ԲԻՍ պրոցեսը մի շարք առավելություններ ունի համեմատած ավանդական փոշեմետալուրգիական եղանակի հետ: Նախ այն, որ այրմամբ սինթեզն ընթանում է ի հաշիվ ինքնատաքացման (ռեակցիան էկզոթերմ է): Օգտագործվում է այն էներգիան, որն 421 անջատվում է անմիջապես պրոցեսի ժամանակ: Բացի այդ, ԲԻՍ պրոցեսին բնութագրական են պարզ և փոքր սարքավորումների կիրառումը, ինչպես նաև բարձր արտադրողականությունը` ի հաշիվ այրման ալիքում նյութի փոխարկման մեծ արագությունների: Սինթեզը տևում է մի քանի վայրկյանից մինչև մի քանի րոպե, մինչդեռ վառարանում տարվող պրոցեսում՝ տասնյակ րոպեներից մինչև ժամեր: Բացի այդ, լաբորատոր փորձերից մեծաքանակ արտադրության անցումը ավելի հեշտ է կատարվում, քանի որ մեծ քանակների ու ծավալների դեպքում այրման արգասիքների սառեցման արագությունը փոքր է և այրման արգասիքները ստացվում են ավելի բարձր որակի: ԲԻՍ պրոցեսի առավելությունների շարքին կարելի է դասել նաև այն, որ պրոցեսն էկոլոգիապես անվտանգ է, իսկ այրման արգասիքը բնութագրվում է բարձր մաքրությամբ [2]: Փորձնական հետազոտությունների համար օգտագործվել են Եղեգնաձորի բյուրեղային կվարցիտ [A], հեղուկ ապակուց ստացված բյուրեղային սիլիցիումի օքսիդ [B], սերպենտինից ստացված ամորֆ սիլիցիումի օքսիդ: SiO2-Mg համակարգում թերմոդինամիկական վերլուծության արդյունքները Փորձնական հետազոտություններից առաջ փոխազդեցության ադիաբատ ջերմաստիճանների և արգասիքների հավասարակշռական քանակների գնահատման համար կատարվել է թերմոդինամիկական հաշվարկ ISMAN-THERMO ծրագրային փաթեթի օգնությամբ: Նկար 1-ում ներկայացված է SiO2-Mg համակարգի թերմոդինամիկական վերլուծության արդյունքները 5 մթն. ճնշման պայմաններում: 2500 Tադ , C 2,5 Ci , մ ոլ 2 օ MgO 2000 Tադ 1500 1,5 1000 Si SiO2 1 Mg2 SiO3 500 0,5 Mg2 Si Mg2 SiO4 Mg 0 0 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Mg, մ ոլ 3 Նկ. 1. SiO2-Mg համակարգի թերմոդինամիկական վերլուծության արդյունքները, P=5 մթն. Ուսումնասիրվել է Mg/SiO2 հարաբերակցության և արտաքին իներտ գազային միջավայրի ճնշման ազդեցությունը SiO2-ի մագնեզիումաթերմ վերականգնման ջերմաստիճանի և փոխազդեցության արգասիքների բաղադրության վրա: Ինչպես երևում է նկ.1-ից, մագնեզիումի քանակության մեծացման հետ վերականգնված սիլիցիումի քանակությունը մեծանում է, իսկ փոխազդեցության ջերմաստիճանն աճում մինչև 1900օC: Mg-ի փոքր քանակների դեպքում առաջանում են նաև MgSiՕ3 (երբ n(Mg) = 0.2-0.75 մոլ) և Mg2SiO4 (երբ n(Mg) = 0.55-1.9 մոլ): Կատարված հաշվարկներից բխում է, որ լրիվ վերականգնման համար նպատակահարմար է մագնեզիումի ստեխիոմետրական քանակությունը (n(Mg) = 2 մոլ, Tադ=1900oC): Մագնեզիումի ավելցուկի դեպքում 422 առաջանում է նաև մագնեզիումի սիլիցիդ (Mg2Si): Ուսումնասիրելով արտաքին իներտ գազային միջավայրի ճնշման ազդեցությունը SiO2-ի մագնեզիումաթերմ փոխազդեցության ջերմաստիճանի և արգասիքների հավասարակշռական բաղադրության վրա, ցույց է տրվել, որ SiO2:Mg=1:2 ստեխիոմետրական հարաբերության դեպքում մինչև 2 մթն. ճնշման պայմաններում սիլիցիումի օքսիդն ամբողջությամբ չի վերականգնվում, առաջանում են մագնեզիումի և սիլիցիումի գոլորշիներ, ինչպես նաև մագնեզիումի սիլիկատ (նկ.2): Այդ պատճառով փորձնական հետազոտությունների իրականացման համար օպտիմալ է համարվել ճնշման 2 մթն-ից բարձր արժեքը, որի դեպքում վերականգնումը լրիվ է ընթանում: C(SiO ,Mg, Mg 2 SiO 4 )*20 2500 MgO Tադ , C օ 2 Ci , մ ոլ Tադ 2000 1,5 1500 Si 1000 1 Mg(գ ) 500 0,5 Mg2 SiO4 SiO(գ ) 0 0 0 2 4 6 8 P, մ թն 10 Նկ. 2. SiO2-2Mg համակարգի թերմոդինամիկական վերլուծության արդյունքները` կախված իներտ գազի ճնշումից Այրման օրինաչափությունները սիլիցիումի օքսիդ-մագնեզիում համակարգում Հիմք ընդունելով թերմոդինամիկական հաշվարկների արդյունքները, փորձնական հետազոտություններն իրականացվել են SiO2+2Mg ստեխիոմետրական խառնուրդների հետ 10 մթն ճնշման պայմաններում: Հետազոտությունների նպատակն է եղել պարզել այրման ռեժիմում օրինաչափությունները սիլիցիումի և ստացվող օքսիդի մագնեզիումաթերմ արգասիքների ֆազային վերականգնման բաղադրությունն ու միկրոկառուցվածքը` կախված ելային SiO2-ի տեսակից, հատիկների բաշխվածությունից և արտաքին իներտ գազային միջավայրի ճնշումից: Հետազոտությունների արդյունքների համեմատական վերլուծության արդյունքում հնարավոր կլինի ընտրել ելանյութի այն տեսակը, որն առավել նպատակահարմար է մանրադիսպերս սիլիցիումի ստացման համար: 423 3000 1,5 Uա , սմ /վ o Tա , C Tադ 2000 1 Tա Uա 1000 0,5 0 0 [A] [B] [C] Նկ. 3. SiO2 +2Mg խառնուրդի այրման պարամետրերի փոփոխությունը, P=10 մթն. Համաձայն ստացված արդյունքների, [C] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի վերականգնման ջերմաստիճանը մոտ 150օC-ով բարձր է ադիաբատ ջերմաստիճանից: Ի համեմատ [A] և [B] տեսակի սիլիցիումի օքսիդների, [C] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի վերականգնման դեպքում այրման արագությունն ավելի մեծ է (նկ.3): Ռենտգենաֆազային անալիզի եղանակով ցույց է տվել, որ [C] տեսակի դեպքում այրման արգասիքում չվերականգնված SiO2 չի մնացել, մագնեզիումի սիլիցիդի առաջացում ևս չի գրանցվել, իսկ առաջացած մագնեզիումի սիլիկատի քանակությունը հետքային է (նկ.4): ինտենսիվություն, պ. մ. MgO [C] Mg2 SiO4 Si Mg2 SiO4 MgO Si Si MgO [B] Mg2 Si Mg2Si SiO2 [A] 10 20 30 40 50 60 70 2θ 80 Նկ. 4. SiO2[C] +2Mg խառնուրդի այրման արգասիքների ռենտգենագրամները, P=10 մթն. Համաձայն [3] աշխատանքի, ելանյութի կառուցվածքային առանձնահատկությունները և սիլիկաժելի առաջացման միջավայրը ազդում են Si-O-Si խմբերում տարբեր հագեցվածություն ունեցող Si-O կապերի ձևավորման վրա, որոնք էլ իրենց հերթին ազդում են սիլիցիումի օքսիդի ֆիզիկաքիմիական հատկությունների վրա: Մասնավորապես [C] տեսակի սիլիցիումի օքսիդն առանձնանում է մյուս երկու տեսակներից իր թրջելիության բարձր աստիճանով, մակերևույթի զարգացվածությամբ, քիմիական բարձր ակտիվությամբ, բյուրեղացման համեմատաբար բարձր ջերմաստիճանով և այլն: Վերջինիս տեսակարար մակերեսը 560 սմ /գ է: 2 Հիմնվելով ստացված արդյուքների վրա նմանատիպ փորձերի շարք կատարվել է արդեն ընտրված ամենաակտիվ սիլիկահողի` նախնական ջերմամշակման ենթարկված 424 տարբերակների հետ (1-տաքացված մինչև 1000 օC, պահված 1 ժամ, 2-տաքացված մինչև 1250 օ C, պահված 1 ժամ): Փորձերի արդյունքների համաձայն, ջերմամշակման արդյունքում տեղի է ունեցել Si-O-Si կապերի ամրացում, որի արդյունքում էլ ջերմամշակված տարբերակները ցուցաբերում են պակաս ակտիվություն: Այրման արգասիքների միկրոկառուցվածքային հետազոտություն Այրման արգասիքների միկրոկառուցվածքը, հատիկների չափսը և բաշխվածությունը պարզաբանելու նպատակով իրականացվել է միկրոկառուցվածքային հետազոտություն: [A] և [B] տեսակի սիլիկահողերի վերականգնման արգասիքները խոշորահատիկ են (նկ. 5): [C] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի վերականգնան արգասիքը մանրահատիկ է, պարունակում է 2-3 մկմ չափսի գնդաձև հատիկներ (նկ. 6): Նկ.5. [A] և [B] տեսակի սիլիցիումի օքսիդների վերականգնման արգասիքների միկրոկառուցվածքները Նկ.6. [C] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի վերականգնան արգասիքի միկրոկառուցվածքը Փոխազդեցության օրինաչափությունները SiO2-Mg համակարգում գծային տաքացման պայմաններում Տարբեր ակտիվությամբ սիլիկահողերի մագնեզիումաթերմ վերականգնման վարքը ուսումնասիրվել է նաև դիֆերենցիալ ջերմային անալիզի եղանակով՝ գծային օրենքով տաքացման պայմաններում: Բոլոր հետազոտություններն իրականացվել են SiO2+2Mg ստեխիոմետրիկ խառնուրդների հետ` որպես իներտ գազ օգտագործելով արգոն, հոսքի արագությունը պահպանելով նույնը` VAr= 2,5 մլ/վրկ: Նկար 7-ում բերված են նույն դիսպերսայնության ( <0.063 մմ) բոլոր երեք տեսակի սիլիկահողերի վերականգնման դերիվատոգրամները` ջերմաստիճանի V=20°/ր արագությամբ բարձրացման պայմաններում: Բերված դերիվատոգրամներից երևում է, որ 425 սիլիցիումի օքսիդի վերականգնումը մագնեզիումով ընթանում է հստակ արտահայտված էկզոթերմ փուլով: Վերջինս ընդգրկում է ջերմաստիճանային խիստ որոշակի տիրույթ՝ [A] տեսակի համար` 595-720 oC, [B]` 575-660 oC և [C]` 600-690 oC: [A] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի համար վերականգնման պրոցեսի առավելագույն ջերմաստիճանը 620oC է, [B]-ի համար՝ 600oC, իսկ [C] տեսակի համար գրանցվել է առավելագույն ջերմաստիճանի ամենաբարձր արժեքը՝ 630 oC: [A] 90 DTA [C] [B] 80 70 60 50 40 30 1800 1900 2000 2100 t,վրկ 2200 Նկ. 7. Տարբեր ակտիվությամբ սիլիկահողերի Mg-ով վերականգնման դերիվատոգրամները, mo=70մգ, V=20°/ր Ինչպես երևում է նկ.8-ից, սիլիցիումի օքսիդի վերը նշված երեք տեսակների վարքը միմյանցից տարբերվում է էկզոթերմ պիկի հայտնվելու, կամ ինդուկցիոն ժամանակներով: Բուն վերականգնման պրոցեսը, ընդհանուր առմամբ, երեք տեսակների համար էլ ընթանում է գրեթե միանման: Հետազոտվող սիլիկահողերի ակտիվությունները համեմատելու նպատակով վերը նշված երեք պրոցեսների համար հաշվարկվել են նաև ջերմաստիճանի փոփոխման արագությունները էկզոթերմ պիկի աճման տիրույթներում, [A]` V=∆T/∆t=3.1 oC/վ [B]` V=∆T/∆t=2. 6 oC/վ [C]` V=∆T/∆t=4.3 oC/վ DTA 100 80 [C] 60 [A] 40 [B] 20 0 500 550 600 650 700 T, o C Նկ. 8. Տարբեր ակտիվությամբ սիլիկահողերի Mg-ով վերականգնման պրոցեսների DTA կորերը, mo=70մգ, V=20°/ր 426 Չնայած այն հանգամանքին, որ [B] տեսակի սիլիցիումի օքսիդի վերականգնման պրոցեսն ավելի շուտ է սկսվում, այնուամենայնիվ առավելագույն ջերմաստիճաններից և ջերմաստիճանի փոփոխման հաշվարկված արագություններից կարելի է եզրակացնել, որ այս երեք տեսակի սիլիցիումի օքսիդներից ամենաակտիվը սերպենտինից ստացված սիլիցիումի օքսիդն է [C]: Սիլիցիումի օքսիդի [C] մագնեզիումաթերմ վերականգնման պրոցեսի համար ստացված փորձարարական տվյալների մշակումը և հետազոտվող ռեակցիաների կինետիկական պարամետրերի (ակտիվացման էներգիա, նախաէքպոնենցիալ բազմապատկիչ) հաշվարկն իրականացվել է ջերմային անալիզում լայն տարածում գտած Կիսինջերի մեթոդի հիման վրա [4]: Ակտիվացման էներգիայի հաշվարկման Կիսինջերի եղանակի հիմքում ընկած է դիֆերենցիալ-ջերմային անալիզի բնութագրական մեծություն հանդիսացող` DTA կորի վրա դիտվող առավելագույն շեղմանը համապատասխանող ( DTA ջերմաստիճանի Tmax ) կախվածությունը տաքացման արագությունից (Vh): Համաձայն Կիսինջերի, ռեակցիայի առավելագույն արագությունը դիտվում է DTA կորի շեղման մաքսիմումին համապատասխանող ջերմաստիճանում: V h ln T DTA max ( = ln A − E 1 DTA 2 R Tmax ) 16.5 E=42.75 16 15.5 15 14.5 1.08 1.1 1.12 1.14 1.16 1.18 1.2 1/Tm*10 Նկ.9. SiO2[C]-2Mg համակարգի ակտիվացման էներգիայի հաշվարկը Կիսինջերի մեթոդով Կիսինջերի հավասարումը թույլ է տվել հաշվել ակտիվացման էներգիայի արժեքը անկախ ռեակցիայի կարգից` հետազոտելով նույն փոխարկումը տաքացման տարբեր արագությունների պայմաններում (նկ.9): Համաձայն հաշվարկների արդյունքների, SiO22Mg համակարգի համար ակտիվացման էներգիան կազմում է` EԱ=42.75 կկալ/մոլ: Համեմատության համար նշենք, որ սիլիկահողի ալյումինաթերմ վերականգնման համար գրականությունից հայտնի է E=42±5 կկալ/մոլ [5], իսկ կարբոթերմ վերականգնման համար` E=56.9 կկալ/մոլ [6]: Այրման նպատակային վերջնանյութից մագնեզիումի օքսիդը հեռացնելու համար կատարվել է թթվային մշակում, որից հետո կատարված ռենտգենաֆազային հետազոտության արդյունքների համաձայն ստացվել է մաքուր սիլիցիում (նկ. 10): 427 ինտենսիվություն, պ. մ. Si Si Si Si 10 20 30 40 50 60 70 2θ 80 Նկ.10. SiO2([C])+2Mg խառնուրդի այրման արգասիքների ռենտգենագրամը թթվային մշակումից հետո Եզրակացություններ • Ցույց է տրվել, որ սիլիցիումի օքսիդի հետազոտված տեսակները ցուցաբերում են տարբեր ակտիվություն, ինչպես այրման ռեժիմում վերականգնման օրինաչափություններով ու ստացված արգասիքների բաղադրությամբ, այնպես էլ դանդաղ տաքացման պայմաններում ցուցաբերած վարքով: • Դերիվատոգրաֆիական հետազոտությունների արդյունքների համաձայն մագնեզիումով վերականգնման պրոցեսը միափուլ է և ընթանում է պինդ ֆազում (մինչև մագնեզիումի մագնեզիումաթերմ հալումը): Սերպենտինից վերականգնման համար ստացված գրանցվել սիլիցիումի է օքսիդի առավելագույն ինքնատաքացումը: • Ընտրված ամենաակտիվ սիլիցիումի օքսիդի համար հաշվարկվել է SiO2-2Mg համակարգի ակտիվացման էներգիան, որը կազմել է մոտ 43 կկալ/մոլ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Ադամյան Ռ., Գրիգորյան Ս., Սիլիցիումը և նրա միացությունները, Երևան, 2004, էջ 46: 2. Левашов Е., Рогачев А., Юхвид В., Боровинская И., Физико-химические и технологические основы самараспространяющегося высокотемпературного синтеза, Изд-во Бином, Москва, 1997, с.173. 3. Зулумян Н., Исаакян А., Пирумян П., Бегларян А., Структурные особенности аморфных диоксидов кремния, Журнал Физической химии, No. 4, 2010, том 84, с.791-793 4. Kissinger H., Reaction Kinetics in Differential Thermal Analysis, Anal. Chem., 1957, 29 (11), pp 1702–1706. 5. Prabriputaloong K., Piggott M., Reduction of SiO2 by Molten Al, Journal of the American Ceramic Society, 56(4), 1973, pp. 184–185. 6. Sun H., Mori K., Pehlke R., Reduction rate of SiO2 in slag by carbon- saturated iron, Metallurgical Transactions B, No 1, 1993, Vol. 24, pp. 113-120. 428 МАГНИЙТЕРМИЧЕСКОЕ ВОССТАНОВЛЕНИЕ ОКСИДОВ КРЕМНИЯ МЕТОДОМ САМОРАСПРОСТРАНЯЮЩЕГОСЯ ВЫСОКОТЕМПЕРАТУРНОГО СИНТЕЗА И ПОЛУЧЕНИЕ МЕЛКОЗЕРНИСТОГО ЧИСТОГО КРЕМНИЯ M. K. ЗАКАРЯН, С.В.АЙДИНЯН Институт химической физики НАН РА им. А.Б. Налбандяна, г.Ереван В представленной работе изученօ магнийтермическое восстановление различных типов оксидов кремния методом самораспространяющегося высокотемпературного синтеза (СВС). Показано, что использованные виды оксида кремния характеризуются различной активностью как в режиме горения, так и при медленном нагревании. Экспериментальные исследования показали, что оксид кремния, полученный из серпентина более целесообразен для использования в качестве исходного вещества для получения мелкозернистого и относительно чистого кремния. Ключевые слова: кремний, магнезиуматермия, серпентин, энергия активации THE MAGNESIOTHERMAL REDUCTION OF DIFFERENT ORIGIN SILICIA IN COMBUSTION MODE AND SYNTHESIS OF CLOSE GRAINED SILICIUM M.K. ZAKARYAN, S.V. AIDINYAN A.B. Nalbandyan Institute of Chemical Physics NAS RA, Yerevan The main goal of this work was to study and compare the magnesiothermic reduction peculiarities of silicon oxides of various origins at high and low heating rates, such as by selfpropagating high-temperature synthesis (SHS) method and thermal analysis technique. Experiments showed that silicon oxides exhibit different activities both in reduction patterns and products composition at high temperature conditions and also they show drastically different behavior at low heating rate processes. According to experimental investigations silica obtained from serpentine mineral is characterized by the highest activity and is more suitable to use as an initial material for obtaining fine-grained and relatively pure silicon. Key word: Silicon, magnesiothermic reduction, serpentine, activation energy 429 ОПРЕДЕЛЕНИЕ ФТАЛАТОВ В АЛКОГОЛЬНЫХ НАПИТКАХ МЕТОДОМ ГАЗОВОЙ ХРОМАТОГРАФИИ С МАСС-СЕЛЕКТИВНЫМ ДЕТЕКТОРОМ М.М. АЛХАЗЯН, Г.С. ЧАИЛЯН, О.А. АГАНЯНЦ, С.Г. ЧАИЛЯН Институт биохимии им. Г. Бунятяна НАН РА, г. Ереван Ключевые слова: фталаты, газовая хроматография, масс спектрометрия, коньяк Введение В настоящее время, неотъемлемой частью повседневной жизни стали различные пластиковые изделия и продукты бытовой химии, которые имеют определеные физические и химические свойства, такие как прочность, тягучесть, выносливость и другие важные качества. Некоторые из таких свойств обеспечиваются при помощи специальных синтетических органических соединений. Особо важное место среди таких компонентов, обеспечивающих эластичность и гибкость, занимают фталаты. Фталаты представляют собой бесцветную жидкость с температурой плавления ниже 0°С. [8]. Фталатам присуще наличие фенильного кольца с двумя прикрепленными к нему ацетатными группами [5]. Фталаты активно используются в производстве различных товаров еще с 1960-х годов, причем 50% из всей продукции эфиров фталевой кислоты составляет диэтилгексилфталат [11,12], а диметил-, диэтил- и дибутилфталат также имеют большое практическое значение [1,2]. Фталаты присутсвуют во всех изделиях, где есть пластик, так как производные фталевой кислоты используются для придания пластику мягкости и гибкости [6]. В составе поливинилхлорида (ПВХ) фталаты можно найти везде: от кредитных карт до оконных рам. Некоторые из них используются в косметике для усиления силы растворителя, в изготовлении медицинских трубок и пакетов для хранения крови. Исследования рынка косметики проведенные специалистами Европейской Комиссии по Здравоохранению показали, что фталаты входят в состав многих шампуней, кондиционеров, лосьонов, а также солнцезащитных средств [3,5]. Особое внимание заслуживает присутствие этих соединений в пищевой продукции, в детских игрушках и зубных щетках, так как они быстро попадают в кровь через кожу и дыхательную систему, разносятся по всему организму, превращаясь в моноэтилфталаты [MEP], которые оказывают отрицательное воздействие на дыхательную функцию легких, поражают печень и почки. Особенно опасны фталаты для беременных, так как даже незначительное количество фталатов мешает нормальному развитию плода [3,5]. Наблюдается также аккумуляция фталатов в организме человека, что приводит к возникновению различных патологий - аллергии, астмы, проблем с эндокринной и нервной системами, снижению уровня тестостерона, влияющего на качество и количество вырабатываемой спермы [4,12]. Несмотря на то, что фталаты были классифицированы Международным Агентством по Исследованию Рака (International Agency for Research on Cancer) как «группа 3» – « не имеющие канцерогенное воздействие на организм человека», имеются сведения, говорящие об обратном [8]. Зарегистрированы случаи мутирования ДНК у людей, в организме которых повышено содержание фталатов [3]. Фталаты могут использоваться в качестве растворителей ароматизаторов и в получении денатурированных спиртов [7]. Постановлением Правительства Российской Федерации No. 732 от 9 июля 1998 года был представлен список денатурирующих агентов этилового спирта и спиртсодержащих продуктов. В их число входят кротоновый альдегид (0,15 об. %), ацетальдегид ( 0,5 об. %), диэтиловый эфир (0,6 об. %), и диэтилфталат 430 (0,08 масс. %). Диэтилфталаты относятся к среднетоксичным соединениям со слабовыраженным кумулятивным эффектом. Признаками отравления человека диэтилфталатами являются головная боль, нарушение дыхательного ритма, тошнота и рвота, слабость. Самыми чувствительными органами и системами для диэтилфталата являются центральная и периферическая нервные системы, дыхательная система, печень, почки, селезенка и кровяные тельца [10]. С точки зрения загрязнения фталатами алкогольные напитки находятся в зоне риска, так как этанол обеспечивает хорошую растворимость фталатов и их выщелачивание в напитки из контактирующих пластиковых материалов. Миграция фталатов из контейнеров в алкогольные напитки может протекать в течении всего периода производства и хранения через различные контактирующие материалы, такие как краски, лаки, трубы, резиновые пломбы и т.д. В литературе имеются данные о проведении исследований по анализу различных, используемых в виноделии материалов. В частности, были исследованы краски, которые определенный промежуток времени находились в непосредственном контакте с продуктом. Свежая краска наносилась на внутренние стенки колбы и сушилась в течении 2-3 дней, после чего исследуемая проба переводилась в колбу. В анализируемом образце, который контактировал с колбой в течении 1 дня, был найден дибутилфталат (DBP) в соотношении 1:100 [4]. В связи с этим, крайне актуальным является качественный и количественный анализ фталатов в различных продуктах. При анализе летучих органических соединений фталаты могут быть проанализированы методом газовой хроматографии с масс-селективным детекторов (ГХ/МС). Метод ГХ является весьма распространенным благодаря своей высокой чувствительности [9,11]. На примере коньяка нами представлен подход по обнаружению фталатов в алкогольных напитках методом газовой хроматографии с масс-селективным детектором. Представлены условия проведения пробоподготовки исследуемого образца экстрагированием, подобраны параметры для проведения хромато-масс-спектрометрического анализа. Данный подход определения фталатов позволяет более выражено проводить качественный анализ, выявлять недоброкачественную продукцию и ограничивать попадание фальсификата на рынок. Материалы и методы Был проведен хромато-масс-спектрометрический анализ коньяка с прямым вводом пробы и с предварительной пробоподготовкой. Для проведения анализов исследуемых проб использовались следующие вещества и реактивы: н-гексан (Sigma), хлороформ (Sigma), ацетонитрил (AppliChem), коньяк, а также его смесь со стандартами фталатов. Для выполнения анализов использовались газовый хроматограф 7890В с масс-селективным детектором серии 5977А и автосамплером серии G4567A фирмы Agilent Technologies. Управление данной системой осуществлялось комплексом программ ChemStation, MassHunter и 7890 Data Analysis. В таблице 1 представлены использованные в данной работе фталаты. Список исследуемых фталатов. Таблица 1. Аббревиатура Формула Фталаты Диэтилфталат DEP C12H14O4 Диизобутилфталат DIBP C16H22O4 Диоктилфталат DOP С24Н38О4 Дибутилфталат DBP C16H22O4 Диэтилгексилфталат DEHP C24H38O4 Бензилбутилфталат BBP C19H20O4 431 Выбор указанных выше растворителей был основан на литературных данных и проведенных различными авторами работах. Первым этапом работы было проведение анализа подлинного коньяка без добавления стандартов. Далее в исследуемый продукт добавляли стандарты фталатов (таблица 1) с различными концентрациями, однако в данной статье представлены результаты, полученные при проведении анализов проб с концентрацией фталатов 10 mg/l. Пробоподготовка была проведена следующим образом. В анализируемый образец были введены стандарты. Затем проба была переведена в делительную воронку, где к ней добавляли соответствующий растворитель в соотношении 1:1. Полученную смесь тщательно встряхивали и оставляли на 10-15 мин до разделения фаз. Органическую фазу отделяли от водной и переносили в виалу для дальнейшего ГХ анализа с масс-спектральной детекцией. В случае использования в качестве растворителя смеси ацетонитрила и хлороформа, а также смеси гексана и хлороформа пробоподготовка проводилась следующим образом: в анализируемую пробу добавлялись стандарты фталатов, после чего к пробе в соотношении 1:1:1 добавляли ацетонитрил (в случае смеси гексана и хлороформа- гексан) и хлороформ. Полученные в результате экстрагирования фазы анализировались газохроматографически. Для проведения анализа была использована капиллярная колонка HP-5MS диаметром 0,2мм, длиной 30м, толщиной фазы 0,25µm и интервалом рабочих температур от -60°С до 325°С. В качестве подвижной фазы использовался газ-носитель – гелий (99,999%). В таблице 2 представлены экспериментально установленные условия проведения газохроматографического анализа. Условия проведения газохроматографического анализа. Таблица 2. градиентное увеличение от 35 до 325°С 29-550 1 мкл Температура колонки Диапазон масс Объем вводимой пробы Деление потока 1:30 Результаты и обсуждения В данной работе нами был проведен газохроматографический анализ коньяка, а также коньяка с добавлением стандартов фталатов (таблица 1) с предварительной пробоподготовкой. Как известно, одним из самых распространенных методов пробоподготовки коньяка для определения фталатов методом ГХ/МС является пробоподготовка с использованием гексана. В качестве растворителей нами были использованы различные органические вещества: гексан, хлороформ, смесь гексана и хлороформа, ацетонитрил и смесь ацетонитрила с хлороформом. Также мы проанализировали действие ряда других растворителей, таких как бутиловый эфир уксусной кислоты, однако это не дало удовлетворительных результатов. На рисунке 1 представлено сравнение хроматограмм коньяка и смеси коньяка со стандартами фталатов концентрацией 10 mg/l. 432 Рис. 1 Сравнение хроматограмм коньяка без добавления стандартов (внизу) и с их добавлением в концентрации 10mg/l (наверху) Как видно из рисунка 1 после введения в образец стандартов фталата получена хроматограмма, содержащая 6 пиков, соответствующих исследуемыми нами фталатам. Как видно, несмотря на то, что было зафиксировано наличие фталатов, интенсивность пиков мала. Для получения пиков с большей интенсивностью и для увеличения срока работы колонки была проведена предварительная пробоподготовка исследуемых образцов. В случае пробоподготовки смесью ацетонитрила и хлороформа были получени две фазы и проанализированы каждая из них. Как видно из рисунков 2 и 3, по сравнению с ацетонитрилом, результаты хлороформа лучше - пики симметричнее и лучше выраженны. Рис. 2 Хроматограмма, полученная в результате анализа исследуемой пробы с добавлением стандартов фталатов после проведения пробоподготовки смесью ацетонитрила и хлороформа (фаза хлороформа) Рис. 3 Хроматограмма, полученная в результате анализа исследуемой пробы с добавлением стандартов фтлатов после проведения пробоподготовки смесью ацетонитрила и хлороформа (фаза ацетонитрила) 433 Затем нами были использованы два других растворителя: гексан и хлороформ. На рисунках 4 и 5 представлены хроматограммы с использованием этих растворителей , как экстрагентов. Рис. 4 Хроматограмма коньяка с добавлением стандартов фталатов и с предварительной пробоподготовкой гексаном Пробоподготовка с использованием гексана является наиболее известной при анализе фталатов. По сравнению с действием хлороформа и ацетонитрила гексан дает более удовлитворительные результаты. Как видно из рисунка 4, в случае пробоподготовки гексаном мы получаем более четкие, высокие пики, чем в случае хлороформа (рис. 5). Рис. 5 Хроматограмма коньяка с добавлением стандартов фталатов и с предварительной пробоподготовкой хлороформом Нами была также испробована пробоподготовка смесью гексана и хлороформа, так как в случае использования обоих растворителей по отдельности мы получали удовлетворительные результаты. На рисунке 6 представлена хроматограмма, полученная в результате использования в качестве растворителя смеси гексана с хлороформом. 434 Рис. 6 Хроматограмм коньяка с добавлением стандартов фталатов и использованием при пробоподготовке смеси гексана с хлороформом Как можно заметить по данному рисунку между хроматограммами образцов, при пробоподготовке которых использовалась смесь гексана и хлороформа, а также только гексан есть разница. В случае использования смеси двух данных растворителей интенсивность пиков возрастает, что делает данный метод пробоподготовки более эффективным. Таким образом, основываясь на результатах наших анализов и принимая в расчет литературные данные, нами было показано, что: 1. Без соответствующей пробоподготовки для каждого класса анализируемых соединений невозможно получение достоверных и конкурентоспособных результатов даже с использованием новейших методов контроля и современной аппаратуры. 2. В случае фталатов при разработке методик крайне важным является чувствительность метода, которая напрямую зависит от способа проведения пробоподготовки. 3. Гексан с хлороформом показали наибольшую экстрагирующую силу для всех 6 исследуемых фталатов из образцов коньяка. 4. Предстоит глобальная работа по поиску новых дуэтов и триплетов растворителей для различных классов анализируемых соединений, что приведет не только к увеличению чувствительности методов, но и к простоте и быстроте анализов. ЛИТЕРАТУРА 1. Болотина Л.М.. Диметилфталат/ Химическая энциклопедия. М.: «Советская энциклопедия». Т.2. С. 122. 2. Любарский Л.Г.. Фталевая кислота/ Химическая энциклопедия. М.: «Большая Российская энциклопедия». 1998. Т. 5. С. 376-377. 3. Максуль О.В., гр. 311101. Влияние фталатов на организм человека. http://www.bsuir.by/m/12_100229_1_54415.pdf 4. Duca G., Sturza R., Lazakovich D. The study of phthalates migration in wine products by gc-ms method. Chemistry Journal of Moldova. General, Industrial and Ecological Chemistry. 2012, 7 (2), 98-102 5. Dumitrașcu I. Determination of phtalates from bottles water by GC-MS. Air & Water Components of the Environment Mar2012, p337 435 6. Goodman W., Analysis of Phthalates in Children’s Products. Perkin Elmer, Inc.710 Bridgeport AvenueShelton, CT 06484 USA. GC/MS. 7. Jianxia L., Lina Liang, Hans-Joachim Huebschmann. Determination of Phthalates in Liquor Beverages by Single Quadrupole GC-MS. Thermo Fisher Scientific, Beijing, China, Singapore. 8. Mario Vincenzo Russo, Ivan Notardonato, Giuseppe Cinelli, Pasquale Avino. Evaluation of an analytical method for determining phthalate esters in wine samples by solid-phase extraction and gas chromatography coupled with ion-trap mass spectrometer detector. Anal Bioanal Chem (2012) 402:1373–1381. DOI 10.1007/s00216-011-5551-9 9. Monakhova Y., Kuballa T., Leitz J., and Lachenmeier DirkW. Determination of Diethyl Phthalate and Polyhexamethylene Guanidine in Surrogate Alcohol fromRussia. Hindawi Publishing Corporation. International Journal of Analytical Chemistry. Volume 2011, Article ID 704795, 7 pages. doi:10.1155/2011/704795 10. Savchuk S. A. and Kolesov Vernadsky G. M.. Chromatographic Determination of Phthalic Acid Esters as an Indicator of Adulterated Cognacs and Cognac Spirits. Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry, Russian Academy of Sciences, ul. Kosygina 19, Moscow, 119991 Russia. ISSN 1061-9348, Journal of Analytical Chemistry, 2007, Vol. 62, No. 8, pp. 761–772. © Pleiades Publishing, Ltd., 2007. Original Russian Text © S.A. Savchuk, G.M. Kolesov, 2007, published in Zhurnal Analiticheskoi Khimii, 2007, Vol. 62, No. 8, pp. 845–857. 11. Tienpont B. Determination of Phthalates in Environmental, Food and Biomatrices - An Analytical Challenge Department of Organic Chemistry Ghent University 12. Wenzl T. Methods for the determination of phthalates in food. Outcome of a survey conducted among European food control laboratories. European Commission Joint Research Centre Institute for Reference Materials and Measurements. ՄԱՍ- ՍԵԼԵԿՏԻՎ ԴԵՏԵԿՏՈՐՈՎ ԳԱԶԱՅԻՆ ՔՐՈՄԱՏՈԳՐԱՖԻԱՅԻ ՄԵԹՈԴՈՎ ՖՏԱԼԱՏՆԵՐԻ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՈՒՄԸ ԱԼԿՈՀՈԼԱՅԻՆ ԽՄԻՉՔՆԵՐՈՒՄ Մ.Մ. ԱԼԽԱԶՅԱՆ, Գ.Ս. ՉԱԻԼՅԱՆ, Հ.Ա. ԱԳԱՆՅԱՆՑ, Ս.Գ. ՉԱԻԼՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Հ. Բունիաթյանի անվան կենսաքիմիայի ինստիտուտ, ք. Երևան Ֆտալատները՝ ֆտալաթթվի աղեր և եթերներ են, որոնք լայնորեն օգտագործվում են արտադրության մեջ, որպես պլաստիֆիկատորներ կոսմետիկայի, խաղալիքների, մանկական սննդի շշերի արտադրությունում՝ ամենուր, որտեղ հարկավոր է փափուկ պլաստիկ: Ֆտալատները պլաստիկ կոնտեյներներից կարող են անցնել արտադրանքի մեջ: Ֆտալատները օգտագործում են նաև որպես բուրավետիչների լուծիչներ, ինչպես նաև դենատուրացված սպիրտներ ստանալու համար: Ֆտալատները վտանգավոր քիմիական նյութեր են, որոնք կուտակվելով մարդու օրգանիզմում կարող են հանգեցնել քաղցկեղային հիվանդությունների զարգացմանը, էնդոկրին և նյարդային համակարգերի խնդիրների, ինչպես նաև բացասական ազդեցություն ունենալ տղամարդկանց վերարտադրողական համակարգի վրա՝ իջեցնելով արտադրվող սերմնահեղուկի տեստոստերոն քանակի և հորմոնի որակի քանակը, վատթարացում: առաջացնելով Ֆտալատներով աղտոտվելու տեսանկյունից ալկոհոլային խմիչքները գտնվում են ռիսկի գոտում, քանի որ էթանոլը ապահովում է ֆտալատների լավ լուծելիությունը: Այսպիսով՝ ֆտալատների որակական և քանակական անալիզը տարբեր արտադրանքներում առավել արդիական է: Մաս-սելեկտիվ դետեկտորով գազային քրոմատոգրաֆիայի մեթոդի ալկոհոլային խմիչքների օրինակով, մեզ հաջողվել է օպտիմիզացնել կիրառմամբ, ֆտալատների հայտնաբերման մեթոդիկան: Ներկայացված են ուսումնասիրվող նմուշի պատրաստման 436 պայմանները, ընտրված են քրոմատո-մաս-սելեկտիվ անալիզ անցկացնելու համար չափանիշներ: Ֆտալատների հայտնաբերման տվյալ մոտեցումը թույլ է տալիս ավելի ճշգրիտ կատարել որակական անալիզ, հայտնաբերել անորակ արտադրանքը և սահմանափակել շուկա թափանցող կեղծ ապրանքի քանակը: Բանալի բառեր՝ ֆտալատներ, գազային քրոմատոգրաֆիա, մաս սպեկտրոմետրիա, կոնյակ: DETERMINATION OF PHTHALATES IN ALCOHOL BEVERAGES BY MEANS OF GC/MS M.M. ALKHAZYAN, G.S. CHAILYAN, H.A. AGANYANTS, S.G. CHAILYAN H.Buniatian Institute of Biochemistry NAS RA, Yerevan Phthalates are salts and esters of phthalic acid, which are widely used in industry as plasticizer for the production of cosmetics, toys, baby feeding bottles – wherever needed soft plastic. In the production where plastic containers are used the phthalates can cross from container to product. Phthalates are also used as solvents of flavoring agents in the production of denaturated alcohol. Phthalates are dangerous chemicals that by accumulating in human body can bring to oncological diseases, cause the problems with the endocrine and nervous systems, as well as adversely affect the male reproductive system reducing the level of the male hormone testosterone, leading deterioration of sperm produced. From this viewpoint of contamination of phthalates the alcoholic beverages are at risk as the alcohol provides good solubility and leaching of phthalates into the drink from contacting plastic. Thereby, the quantitative and qualitative analysis of phthalates in various products is very actual. We were able to optimize the methodology of detection of phthalates in alcoholic beverages by gas chromatography with the mass selective detector. The optimal conditions for the sample preparation by the extraction method are presented the parameters for gas chromatography-mass spectrometry analysis are selected. This approach to the phthalates determination allows to have more pronounced qualitative analysis, to identify shoddy products and to limit the entrance of falsifications into market. Key words: phthalates, gas chromatography, mass spectrometry, brandy. 437 ИЗВЛЕЧЕНИЕ ЭФИРОВ ФОСФОРНОЙ КИСЛОТЫ ИЗ ВОДНОЙ СРЕДЫ Г.О. ТОРОСЯН1, М.А. АЙРИЯНЦ2, В.А. ДАВТЯН3 1. Национальный политехнический университет Армении, Ереван, факультет химически, технологий и экологической инженерии, заведующий кафедрой Химическая Технология, 2. Ереванский Государственный медицинский университет имени М.Гераци,зам.главного врача Университетской клинической больницы имени М.Гераци, профессор кафедры “Детская офтальмология”, 3. Исполнительный директор Фонда восстановления, сохранения и развития озера Севан, Ереван Ключевые слова: эфиры фосфорной кислоты, армин, обезвреживание, сорбция, цеолиты, сельскохозяйственные отходы, активированный уголь. Введение. Множество исследовательских лабораторий во всем мире занимаются изысканием и внедрением лекарственных препаратов на основе фосфорорганических соединений (ФОС) [1]. Более давнюю традицию применения имеют сельскохозяйственные вспомагательные вещества – агрохимикаты, гербициды, пестициды, полученные на основе фосфорорганических соединений. Однако, широкое применение на практике фосфорорганических соединений (ФОС) повысило опасность отравлений ими. Широко применяемые в сельскохозяйственных работах ФОС - карбофос, метафос, тиофос, хлорофос, фосфамид и другие — высокотоксичны для человека [2-4]. Также известно, что сильная токсичность и исключительно высокая биологофизиологическая активность ФОС послужили основой для их применения в качестве отравляющих веществ [2-4]. Одновременно следует отметить, что создание лекарственных препаратов на основе ФОС почти в 1,5 раза опережает рост числа лекарств без фосфора. Данный класс лекарственных препаратов применяется при лечении от глаукомы, при местном лечении инфекционновоспалительно-аллергических заболеваний кожи и слизистых оболочек, а также оказывают на опухоль антимитотическое действие [1]. С целью получения ценных источников потенциальных лекарственных препаратов интересным объектом для исследований представляются соединения из семейства неантихолинэстеразных ФОС [1]. Такие вещества проявляют антидепрессивные и ноотропные свойства, позволяют получать эффективные биорегуляторы, например, биоантиоксиданты. Последние обеспечивают поддержание концентрации свободных радикалов в организме на безопасном уровне [1]. Фосфорорганические соединения обладают комплексом свойств – высокой растворимостью, токсичностью, высокой подвижностью в окружающей среде, они относятся также к одним из самых распространенных загрязнителей сточных вод. Несмотря на быстрое развитие новых методов удаления органических веществ из водных сред, наиболее целесообразным способом их очистки остаётся адсорбция. При выборе метода очистки было принято во внимание наличие на территории Республики Армения в настоящее время практически неиспользуемых промышленных запасов ценных естественных адсорбентов, полученных из отходов местных сельхозпродуктов, в частности, из плодовых косточек, а также цеолитов. 438 В настоящей работе приведены результаты исследований по химическому обезвреживанию армина – этилового эфира пара-нитрофенилового эфира этилфосфоновой кислоты. Исследовано выделение армина из водной среды. Эфиры фосфорной кислоты-интенсивно использующиеся ФОС, что обусловлено как их высокой активностью, так и более-менее низкой токсичностью, а также устойчивостью по сравнению с другими фосфорорганическими соединениями [1,2]. Необходимо отметить, что эфиры фосфорной кислоты являются высококипящими жидкостями, очень медленно гидролизуемыми водой. Учитывая этот факт, а также их токсичность, выделение таких веществ из водной среды является важным процессом. Препараты этой группы обладают сильной антихолинэстеразной активностью и являются необратимыми ингибиторами холинэстеразы. Армин как вещество антихолинэстеразного действия применяют при глаукоме. По силе действия армин во много раз превосходит пилокарпин, поэтому в глазной практике армин назначают в разведении 1 : 20 000, но и в этой концентрации он вызывает часто больший эффект, чем 1% раствор пилокарпина. Материалы и методы исследования Армин (Arminum). Этиловый, пара-нитрофениловый эфир этилфосфоновой кислоты. МНН: Этилнитрофенилэтилфосфонат, молекулярный вес 259. Код АТХ: N07AA Фармгруппа: холинэстеразы ингибитор. Фармдействие: вызывает сужение зрачка, снижает внутриглазное давление. Показания: закрытоугольная глаукома. Армин - жидкое вещество жёлтого цвета. Растворимость в воде - приблизительно 35 мг/л, 0,01% раствор представляет собой бесцветную прозрачную жидкость, рН от 3,5 до 5,5. Армин применяли в качестве миотического и антиглаукоматозного средства в виде глазных капель, а также одновременно с другими антиглаукоматозными лекарственными средствами [2]. В настоящее время армин применяется в клинической практике с осторожностью, однако он остается эталонным представителем антихолинэстеразных ФОС, а также сохраняет свое место в регистре лекарственных веществ и включен в учебную программму по фармакологии [2]. Более того, его используют в различных онкоцентрах мира, например, в медицинском центре “Ассита” (Израиль). Опыты проводились перемешиванием смеси твердого сорбента и водного раствора исследуемого вещества. Точно взвешенные порции сорбентов (1,0 г) вносили в определенные объемы водного раствора исследуемого вещества (100 мл), начальные концентрации которых варьировались. Смесь тщательно перемешивали на магнитной качалке в течение 6 ч, затем пробу отстаивали в течение 24 часов, далее фильтровали [3,4]. Количество осажденного вещества определяли жидкостной хроматографией – разницей между концентрациями начального и конечного количества армина в водной среде. Подготовка алюмосиликатов. В качестве адсорбентов использованы природные цеолиты Армении. Натуральный цеолит (клиноптилолит и морденит) был высушен в течение 439 нескольких часов для удаления остатка воды при температуре от 350 до 400оС. Н-морденит, клиноптилолит с солью аммония приготовлены согласно методике [5]. Подготовка сельскохозяйственных отходов. Скорлупа косточек хурмы и абрикоса предварительно очищалась от содержащихся в ней биоорганических примесей промыванием этиловым спиртом, затем подвергалась сушке и измельчению с получением грансостава от 0,8 до 1,0 мм. Таким же образом были обработаны скорлупы ореховых. Подготовка углей. Синтез активированных углей (АУ) проводился в лаборатории адсорбентов и наполнителей ИОНХ НАН РА. Для экспериментов использовалась измельченная скорлупа изучаемых косточек фракции от 0,5 до 3,0 мм. Карбонизация проводилась в полулитровом корундовом тигле при температурах от 300 до 700оC продолжительностью процесса от 1 до 3 ч в среде азота, а активация – в 300-миллилитровом кварцевом реакторе при температурах от 700 до 1000оC, продолжительностью процесса от 1 до 5 ч., с использованием водяного пара и парогазовой смеси. Хроматографические исследования проводились высокоэффективным жидкостным хроматографом (системы Water 486-detector, Water 600S-controller, Water 626-Pump) на колонке 250x4 мм микросферическими силикагелевыми сорбентами на поверхности, скорость потока мобильной фазы-1 мл/мин. Детектор УФ-254 нм. УФ спектр 30% - ного водного раствора малатиона имеет максимумы поглощения в области 302, 340 и 398,5λ. Остаточная концентрация определялась количеством загрязняющего вещества в воде после адсорбции. При расчетах остаточной концентрации учтено поглощенное количество воды. Ранее было показано, что наибольшей активностью обладают сорбенты, приготовленные из скорлупы грецкого ореха, а также активированные угли, приготовленные из сливовых косточек и грецкого ореха [3]. Результаты и их обсуждение. С целью нахождения активного сорбента для очистки вод от армина изучены следующие сорбенты, которые ранее показали более высокую активность при адсорбции органических веществ из водной среды [3-6]. Проведены предварительные кинетические исследования по адсорбции на следующих сорбентах: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Косточки абрикоса Косточки хурмы АУ от абрикосовых косточек АУ от косточек хурмы Н-клиноптилолит Н-морденит Адсорбция армина на сорбентах 1-6 Таблица 1 Конц.арми на, мг/л 0,25 0,50 1,25 2,50 3,50 1 0,002 0,004 0,010 0,018 0,025 Адсорбция армина на углях, мг/г 2 3 4 5 0,003 0,006 0,015 0,023 0,032 0,009 0,035 0,060 0,120 0,145 440 0,012 0,038 0,072 0,164 0,216 0,019 0,064 0,120 0,185 0,245 6 0,022 0,071 0,142 0,232 0,285 Установлено, что адсорбция армина в случае АУ, более высока, чем в случае необугленных косточек. Адсорбционная способность Н-цеолитов более высокая. Такое протекание процесса связано с тем, что удельная поверхность неактивированного сорбента значительно уступает удельной поверхности активированного угля. Данные физикохимических параметров сорбентов приведены в работах [3-6]. На основании полученных данных было также сделано предположение, что имеет место физическая адсорбция под воздействием вандерваальсовских сил, а адсорбционная активность сорбента повышается в зависимости от удельной поверхности и размера молекулы адсорбата. Для выведения изотерм адсорбция из водных растворов армина проводилась при разных концентрациях (рис. 1). При адсорбции армина наблюдается повышение активности с увеличением концентрации, но ближе к пределу растворимости адсорбционная активность падает. Рис. 1. Адсорбция армина на активных углях и Н-цеолитах На основании проведенных исследований произведен выбор оптимального сорбента для выделения армина из водной среды. Таким образом адсорбцию армина из водной среды удобно проводить на модифицированных цеолитах или же на активированных углях, полученных из фруктовых косточек. Полученные результаты могут быть в дальнейшем изложены ввиде хроматографического метода селективного определения эфиров фосфорной кислоты. Полученные предварительные результаты позволят также с токсикологической точки зрения идентифицировать и количественно определять химические соединения. ЛИТЕРАТУРА 1. 2. 3. 4. Гараев Р.С., Изыскание новых лекарственных средств в рядах ФОС// Казанский медицинский журнал // 2009, т. 89, н.5, с.585-590. Доника А.Д., Ильин В.Я. Основы токсикологии токсичных химических веществ - Волгоград, 2009.125c. Справочник по пестицидам (токсико-гигиеническая характеристика). Выпуск 1. Под редакцией академика РАМН В.Н.Ракитского-М.: Издательство Агрорус, 2011.- 960с. Государстгвнный каталог пестицидов и агрохимикатов, разрешенных применению на територии Российской Федерации, 2013. Министерство сельского хозяйства России ( Минсельхоз России). 441 5. 6. 7. 8. Торосян Г.О., Галстян Г.Ф., Алексанян А.Р. и др. Использование сельхозотходов в качестве сорбента для удаления органических вешеств из водных растворов. Химия и химическая технология.- 2008.Том 51, вып.12.- с. 99-101. Торосян Г.О., Давтян В.А., Галоян А.М., Арутюнян С.А. Очистка сточных вод от органических загрязнителей / Известия аграрной науки.- 2008.- Том 6, Н. 4, с. 36-40. Sargsyan S.N., Grigoryan A.Sh., Harutjunyan S.A., Torosyan G.H. // Phenol removal from wastewater, The Bulletin of Armenian Constructors//. 2000. V.2.- p.30-32. Torosyan G.H, Zelentsov V.I., Datsko Tatiana and all The investigation on the equilibrium and kinetics of adsorption furfural on activated carbon, //Journal of Environmental Science and Engineering.- 2013.-А2. P.80-88. ՖՈՍՖՈՐԱԿԱՆ ԹԹՎԻ ԵԹԵՐՆԵՐԻ ԿԼԱՆՈՒՄԸ ՋՐԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻՑ Գ.Հ. ԹՈՐՈՍՅԱՆ1, Մ.Ա. ՀԱՅՐԻՅԱՆՑ2, Վ.Ա. ԴԱՎԹՅԱՆ3 1 Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան, ք. Երևան Երևանի Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան 3 Սևանա լճի վերականգնման, պահպանման և զարգացման հիմնադրամ, ք. Երևան 2 Հետազոտվել է արմինի (ֆոսֆորական թթվի եթեր) կորզումը ջրային միջավայրից: Ուսումնասիրվել է բնական մոդիֆիկացված ցեոլիտների, ինչպես նաև գյուղատնտեսական մնացուկների՝ ադսորբման մրգային կորիզների, հատկությունը և արմինի դրանցից սորբման ստացված ակտիվացված գործընթացում: ածխի Իրականացված հետազոտությունների հիման վրա կատարվել է ջրային միջավայրից արմինի կորզման արդյունավետ սորբենտի ընտրություն (H-ցեոլիտներ, սալորի կորիզի մնացորդներ և դրանց հիման վրա ստացված ակտիվացված ածուխ): Հետազոտությունները ընձեռում են նոր հնարավորություններ ֆոսֆորօրգանական միացությունների հայտնաբերման և բնութագրման համար, որը հանդիսանում է դատական քիմիայի հիմնական խնդիրը: Բանալի բառեր` Ֆոսֆորական թթվի եթերներ, արմին, վնասազերծում, սորբում, ցեոլիտներ, գյուղատնտեսական մնացուկներ, ակտիվացված ածուխ: ABSORPTION ETHERS OF PHOSPHORIC ACID FROM AQUATIC ENVIRONMENT G.H. TOROSYAN1, M.A. HAYRIYANTS2, V.A. DAVTYAN3 1 National Engineering University of Armenia, Yerevan 2 Yerevan State Medical University Named after Mkhitar Heratsi, Yerevan 3 Fund of restoration, conservation and development of Lake Sevan, Yerevan The extraction of armin (phosphoric acid ester) from the aqueous solution is studied. The sorption of armin is studied on the natural modified zeolites, fruit stones and activated carbon obtained 442 from them is investigated. It is revealed that H-zeolites, the plum stones and activated carbon from them are good at removing of armin from the aqueous solution. The results obtained can be the basis for selective determination of phosphoric acid esters to be detected by chromatographic methods. This also allows identify the toxicological properties and quantify of chemical compounds. The latter is an important task of forensic chemistry in scientific pursuits, where touching the problem of chemists and doctors. Key words: phosphoric acid ethers, armin, to render harmless, sorption, zeolites, agricultural wastes, activated carbon. 443 STUDY OF THE VISCOSITY DATA IN THE SYSTEM NONIONIC SURFACTANTAMINO ACID- WATER L.R. HARUTYUNYAN, R.S. HARUTYUNYAN Faculty of Pharmacy and Chemistry, Yerevan State University, Yerevan Key words: nonionic surfactant, amino acids, viscosity study INTRODUCTION In recent years, there has been growing interest in the interactions between protein and surfactant due to its many application in biosciences, foods, cosmetics, drug delivery, detergency and biotechnological processes[1,2]. However, the study of protein–surfactant interactions is difficult because of the complexity of interactions in such a large molecule. To understand fine details, the interactions of the building block molecules of the protein with surfactants should be studied. The viscosity B-coefficient is one of the important physicochemical properties to understand the interactions between molecules in solution. Thus the effect of a number of amino acids (AAs) on viscometric properties of aqueous solutions of nonionic surfactant hexadecylpoly [oxyethylene(25)] alcohol at different temperatures is studied in this paper. EXPERIMENTAL SECTION Materials. Nonionic surfactant hexadecylpoly[oxyethylene(25)] alcohol (C16A25) (Shostkinsk, Russia, ≥ 99.0 %) and amino acids (L-glycine, L-alanine, L-phenylalanine, L-serine, L-aspartic acid, L-lysine and L-leucine) (Sigma, ≥ 99.0 %)were used without further purification.All the samples were prepared by directly mixing the appropriate amounts of both components, using twice-distilled water. Methods.The flow times of the solutions and the solvents were measured using an Ubbelhode type viscometer placed in a thermostated water bath at temperatures varying from 298.15 to 313.15 K. The flow time for pure water at 303.15 K was 215.4 s, the constancy of temperature of thermostat was ±0.05 K. The relative viscosities solvent (η r = t solution t solvent ) . (η r ) have been calculated as the ratio of flow times of solution and RESULTS AND DISCUSSION The viscosity data were analyzed using the Jones-Dole equation [3]: ηr = η = 1 + A c + Bc η0 η − 1 η 0 c 1 2 = A + Bc 1 2 (1) (2) where η r is the relative viscosity of the solution, η and η 0 are the viscosities of the solution and the A and B are the Falkenhagen [4] and Jones-Dole [3] coefficients, respectively, c is the concentration of surfactants. Coefficient A accounts for the AA-AA solvent, respectively, and interactions, and B is a measure of structural modifications induced by the AA-surfactant/water interactions [5,6]. A good fit and a linear dependence of η − 1 η 0 c 1 vs. c 1 2 were obtained for 2 surfactant-AAs-water solutions both in the premicellar region and postmicellar region. The values of 444 B -coefficients of aqueous surfactant-AAs systems are given in Table 1. In the systems studied, the sign of the B -coefficient can be either positive or negative, depending upon the viscosity orientation of solvent molecules and structural changes of the solvent around the surfactant molecules/micelles, as well as the solvent’s structure-breaking effects [4,6]. If the decrease of viscosity due to the structure-breaking effect is dominant, rather than the increase of viscosity arising from orientation effect of solvent molecules, then the B -coefficient will be negative. As follows from Table 1, the viscosity B -coefficients are positive in the absence of AAs and practically negative in the presence of AAs.This means that with addition of AAs the structure-breaking effect of viscosity becomes dominant. But at high temperature and at high concentrations of AAs the viscosity B coefficients remain positive which means that at high temperature and at high concentrations the orientation of solvent molecules becomes predominant. Among studied AAs serine shows another behavior that was obtained earlier for volumetric properties of C16A25-AAs-water system [7]. It is well known [6] that dB dT is a good criterion for determining the solute effect on structure of solutions depending on temperature: positive dB dT value in the aqueous surfactant solutions points out that solute is structure-breaker, while negative dB dT value in the aqueous surfactant solutions points out that solute is structure-maker. It follows from Table 1the B coefficients are increased with increasing of temperature both for premicellar and postmicellar regions. Thus, AAs acts as structure-breakers with increase of temperature in the studied concentration range. Table 1. Viscosity B -coefficients of C16A25 in aqueous solutions of AAs in the premicellar and postmicellar regions at different temperatures [AAs],mol.L-1 B , dm3.mol-1 298.15 K 303.15 K 308.15 K 313.15 K 298.15 K premicellar region Glycine 0.00 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Alanine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Phenylalanine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Serine 0.01 0.03 303.15 K 308.15 K 313.15 K postmicellar region 0.36 -1.54 -1.47 -1.42 -1.36 -1.31 0.77 -0.72 -0.70 -0.67 -0.66 -0.63 1.13 -0.31 -0.27 -0.22 -0.18 -0.14 1.21 -0.05 -0.01 0.04 0.07 0.10 -1.54 -1.38 -1.22 -0.83 -0.41 -1.22 -1.17 -1.10 -0.09 -0.04 -0.74 -0.51 -0.30 0.11 0.26 -0.23 -0.10 -0.06 0.29 0.42 -0.13 -1.20 -1.28 -1.41 -1.53 -1.75 ` -0.29 -0.74 -0.98 -1.14 -1.30 0.02 -0.93 -1.07 -1.25 -1.47 -1.93 0.23 -0.58 -0.63 -0.76 -0.91 -1.04 0.51 -0.22 -0.34 -0.48 -0.63 -0.79 -0.12 -0.57 -0.74 -0.92 -1.08 0.18 -0.36 -0.55 -0.77 -0.92 0.33 -0.09 -0.26 -0.52 -0.79 -1.48 -1.27 -1.04 -0.73 -0.68 -1.18 -0.98 -0.80 -0.45 -0.43 -0.71 -0.65 -0.44 -0.10 -0.06 -0.29 -0.11 -0.03 0.07 0.11 -0.32 -1.06 -1.77 -1.92 -2.26 -0.17 -0.73 -1.44 -1.75 -1.93 0.14 -0.42 -0.92 -1.33 -1.67 -0.39 -0.11 -0.47 -0.81 -1.29 -1.97 -1.51 -1.53 -1.04 -1.17 -0.66 -0.55 -0.24 -0.46 -0.31 -0.20 -0.15 -0.07 0.19 0.10 0.31 445 0.05 0.08 0.10 Leucine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Aspartic acid 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Lyzine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 -1.17 -0.58 -0.11 -0.80 0.10 0.29 -0.29 0.26 0.58 0.04 0.48 0.75 -0.17 0.19 0.29 -0.07 0.36 0.48 0.26 0.44 0.58 0.42 0.67 0.88 -4.73 -4.41 -3.76 -2.93 -2.07 -3.49 -3.10 -2.35 -1.57 -0.94 -1.58 -1.16 -0.72 -0.29 0.04 -0.24 -0.05 0.11 0.44 0.86 -1.13 -1.38 -2.47 -3.26 -3.48 -0.76 -1.06 -2.14 -2.98 -3.23 -0.52 -0.84 -1.82 -2.66 -3.02 -0.30 -0.63 -1.51 -2.29 2.78 -2.65 -2.07 -1.66 -1.07 -0.74 -1.98 -1.53 -1.17 -0.75 -0.52 -1.31 -0.94 -0.57 -0.18 0.26 -0.78 -0.32 -0.10 0.39 0.61 -1.28 -2.06 -2.40 -2.94 -3.11 -0.93 -1.88 -2.17 -2.52 -2.19 -0.70 -1.53 -1.86 -2.11 -2.79 -0.49 -1.14 -1.57 -1.86 -2.20 -2.14 -1.86 -1.51 -1.19 -0.64 -1.89 -1.41 -1.31 -0.73 -0.13 -1.53 -1.16 -0.92 -0.58 -0.13 -1.26 -0.77 -0.45 -0.11 0.28 -1.32 -1.64 -2.10 -2.58 -2.99 -1.07 -1.37 -1.78 -2.23 -6.61 -0.68 -1.03 -1.44 -1.86 -2.24 -0.25 -0.67 -1.13 -1.49 -1.77 The maximum uncertainty in B -values are estimated to be not more than ±0.01 dm3·mol−1. Based on the values of B -coefficients the values of transfer of AAs from water to aqueous solution of surfactant Δ В [8,9] were calculated: (3) Δ B = B (aqueous solution of surfactant)- В (water) The following interactions between components of the studied system are possible; (a) ionhydrophilic interactions between charged centers of AAs ( NH3+ , COO − ) and hydrophilic (polyoxyethylated) parts of C16H25; (b) hydrophilic-hydrophilic interactions between hydrophilic parts of C16H25 and hydrophilic groups of AAs; (c) hydrophobic-hydrophobic interactions between hydrophobic alkyl groups of AAs and hydrophobic alkyl chains of C16A25and (d) hydrophobichydrophilic interactions between hydrophobic parts of AAs and hydrophilic groups of surfactants or between hydrophilic groups of AAs and nonpolar groups of C16A25.The (a) and (b) interactions led to positive values of Δ B and the (c) and (d) type interactions led to negative values of Δ B [10,11]. The determined values of Δ B are negative for the studied systems, which lets us suggest the hydrophobichydrophobic and hydrophobic-hydrophilic interactions are dominant in the studied systems. The viscosity data have also been examined in the light of the transition state theory of the relative viscosity proposed by Feakins et al [12,13]. For this goal the same mathematical procedure and corresponding equations given in references [6,12] are used. All resulting activation parameters 0≠ (free energy of activation Δ μ 2 , enthalpy of activation ΔΗ 0≠ summarized in Table 2. The T ΔS 2 and ΔΗ 0≠ 2 0≠ 2 0≠ and entropy of activation ΔS 2 ) are are negative in the premicellar region for all studied systems. This clearly indicates that transition-state in the premicellar region is associated with bondmaking. On the other hand, in the postmicellar region, since both T ΔS 20 ≠ and ΔΗ 0≠ 2 are positive, this seems to be due to large formal charge density of micellar surface that drags with it a wide layer of fluids, which spread over a considerable extent as a result of large radius of shear [12,13]. 446 Table 2. Activation parameters of viscosity of C16A25 in aqueous solution of AAs in the premicellar and postmicellar regions [AAs] mol.L-1 Glycine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Alanine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Phenylalanine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Serine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Leucine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Aspartic acid 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Lysine 0.01 0.03 0.05 0.08 0.10 Δ μ 20 ≠ , kJ.mol-1 ΔΗ 20 ≠ , TΔS 20 ≠ , Δ μ 20 ≠ , ΔΗ kJ.mol-1 kJ.mol-1 premicellarregion kJ.mol-1 kJ.mol 0≠ 2 , -1 TΔS 20 ≠ , kJ.mol-1 postmicellarregion -5.88 -9.51 -12.56 -14.07 -15.23 -41.62 -49.02 -56.83 -63.00 -69.62 -35.74 -39.51 -44.27 -48.93 -54.39 -49.07 -48.99 -48.29 -45.60 -45.68 32.17 38.60 45.18 53.54 59.21 81.24 87.59 93.47 99.14 104.89 -6.74 -7.40 -7.64 -7.19 -6.92 -46.25 -52.14 -56.95 -60.27 -64.93 -39.51 -44.74 -49.32 -53.08 -58.01 -48.30 -47.25 -46.11 -46.30 -46.20 36.84 42.57 50.63 56.17 62.37 85.14 89.82 96.74 102.47 108.57 -6.64 -6.97 -7.35 -7.68 -8.88 -49.21 -54.83 -59.80 -64.61 -70.45 -42.57 -47.86 -52.45 -56.93 -61.57 -46.03 -47.06 -47.20 -48.54 -36.69 42.36 46.58 51.37 56.93 72.58 88.39 93.64 98.57 105.47 109.27 -10.97 -11.27 -11.06 -10.40 -9.80 -69.21 -75.84 -81.57 -88.36 -94.57 -58.24 -64.57 -70.51 -77.95 -84.77 -24.01 -25.23 -26.16 -26.91 -27.43 55.24 59.38 64.12 68.72 75.32 79.25 84.61 90.28 95.63 102.75 -21.00 -21.76 -21.99 -24.54 -21.33 -81.24 -86.54 -91.37 -97.81 -99.08 -60.24 -64.78 -69.38 -73.27 -77.75 -43.04 -44.62 -45.98 -47.27 -48.25 58.24 63.92 69.41 74.58 80.24 101.28 108.54 115.39 121.85 128.49 -8.51 -9.34 -8.10 -7.85 -7.07 -65.74 -70.28 -76.91 -82.67 -89.07 -74.25 -79.62 -85.01 -90.52 -96.14 -0.93 -0.73 -0.76 -0.75 -18.19 95.28 101.54 108.75 115.32 0.50 96.21 102.27 109.51 116.07 123.20 -54.13 -55.50 -53.78 -56.70 -82.36 -108.41 -115.32 -120.08 -126.84 -131.87 -54.28 -59.82 -66.30 -70.14 -78.96 -8.33 -16.09 -17.19 -19.01 -17.26 88.25 95.15 100.83 106.93 113.44 96.58 111.24 118.02 125.94 130.70 447 Standard uncertainties are ± 0.05 kJ.mol-1for Δ μ 20 ≠ , ± 0.05 kJ.mol-1 for ΔΗ 0≠ 2 and ± 0.5 kJ.mol-1 for TΔS 20 ≠ . REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Goddard E.D., AnanthapadmanabhanK.P. Interactions of Surfactants with Polymers and Proteins, CRC Press, Boca Raton, FL, 1993. Brash J.L., HorbettT.A. Proteins at Interfaces II: Fundamentals and Applications, American Chemical Society, Washington, DC, 1995. p. 1. Jones G., Dole M. The viscosity of aqueous solutions of strong electrolytes with special reference to barium chloride. J. Am. Chem. Soc., 1929,v. 51, p. 2950-2964. Falkenhagen H., Dole M. Die innerereibung von elektrolytis- chen und ihredeutungnach der debeschentheorie.Z. der Physik, 1992, v. 30, p. 611-622. Stokes R.H.,Mills R. International Encyclopedia of Physical Chemistry and Chemical Physics.Pregamon, New York, 1965. Erdey-GruzT. Transport Phenomena in Aqueous Solutions. AkademiaKiado, Budapest, 1974. Harutyunyan L.R., Harutyunyan N.G., Harutyunyan R.S. Volumetric properties of amino acids in aqueous solution of nonionic surfactant. Thermochim.Acta,2010, v. 498, p. 124-127. Roy M.N., Banerjee A., Roy P.K.Partial Molar Volumes and Viscosity B-Coefficients of Nicotinamide in Aqueous Resorcinol Solutions at T = (298.15, 308.15, and 318.15) K. Int. J. Thermophys., 2009, v. 30, p. 515-528. Roy M.N., Das R.K., Bhattacharjee A.Apparent Molar Volume, Viscosity B-Coefficient, and Adiabatic Compressibility of Tetrabutylammonium Bromide in Aqueous Ascorbic Acid Solutions at T = 298.15, 308.15, and 318.15 K. Russian J. Phys. Chem. A, 2010, v. 84, № 13, p. 2201-2210. Gurney R.W. Ionic Processes in Solution. McGraw Hill, New York, 1953. Yan Z., Wu S., Pan Q., Geng R., Gu B., Wang J.Interactions of dipeptides with Triton X-100 in aqueous solution: A volumetric and spectroscopic study. J Chem. Thermodyn., 2014,v. 71,p. 112-117. Feakins D., Freemantle D.J., Lawrence K.G. Transition state treatment of the relative viscosity of electrolytic solutions. Applications to aqueous, non-aqueous and methanol + water systems.J. Chem. Soc. Faraday Trans.,1974, v. 70, p. 795-806. Feakins D., Bates F.M., Waghorne W.E., Lawrence K.G. Relative viscosities and quasithermodynamics of solutions of tert-butyl alcohol in the methanol-water systems. J. Chem. Soc. FaradayTrans.,1993, v. 89,p. 3381-3388. ՄԱԾՈՒՑԻԿՈՒԹՅԱՆ ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱԿԵՐԵՎՈՒԹԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎ ՆՅՈՒԹ-ԱՄԻՆԱԹԹՈՒ-ՋՈՒՐ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ Լ.Ռ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Ռ.Ս. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Դեղագործության և քիմիայի ֆակուլտետ,Երևանի պետական համալսարան, ք. Երևան Ուսումնասիրվել է ամինաթթուների (L-գլիցին, L-ալանին, L-ֆենիլալանին, L-սերին, Lասպարագինաթթու, L-լիզին, L-լեյցին) ազդեցությունը ոչ իոնային մակերևութային ակտիվ նյութ հեքսադեցիլպոլի [օքսիէթիլեն(25)] սպիրտի ջրային լուծույթների մածուցիկության վրա: Ելնելով կոնցենտրացիայից հարաբերական մածուցիկության կախվածությունից` հաշվարկվել են Ջոնս-Դոլի հավասարման В -գործակցի արժեքները մինչ միցելային և 448 միցելային տիրույթներում: Ցույց է տրված, որ ամինաթթուների ուսումնասիրված տիրույթում գերակշռում է մածուցիկության կառուցված քայքայող բաղադրիչը: Ցույց է տրված նաև, որ ուսումնասիրված համակարգերում դիտված օրինաչափությունները հավանաբար պայմանավորված են հիդրոֆոբ-հիդրոֆոբ և հիդրոֆիլ-հիդրոֆոբ փոխազդեցություններով: Բանալի բառեր` ոչ իոնային մակերևութային ակտիվ նյութ, ամինաթթուներ, մածուցիկաչափական ուսումնասիրություն: ИЗУЧЕНИЕ ВИСКОЗИМЕТРИЧЕСКИХ ДАННЫХ СИСТЕМЫ НЕИОНОГЕННОЕ ПОВЕРХНОСТНО-АКТИВНОЕ ВЕЩЕСТВОАМИНОКИСЛОТА-ВОДА Л.Р. АРУТЮНЯН, Р.С. АРУТЮНЯН Ереванский государственный университет, г. Ереван Факультет фармакологии и химии Изучено влияние аминокислот (L-глицин, L-аланин, L-фенилаланин, L-серин, L-аспарагиновая кислота, L-лизин, L-лейцин) на вязкость водных растворов неионного поверхностно-активного вещества- спиртагексадецил поли[оксиэтилен (25)]. Исходя из зависимостей относительной вязкости от концентрации, рассчитаны значения коэффициента В уравнения Джонса-Дола для домицеллярной и мицеллярной областей. Показано, что в изученной концентрационной области аминокислот доминирует структуроразрушающий фактор вязкости. Также показано, что наблюдаемые закономерности в изученных системах обусловлены гидрофобно-гидрофобными и гидрофильно-гидрофобными взаимодействиями. Ключевые слова: неионное вискозиметрическое исследование. поверхностно-активное 449 вещество, аминокислоты, SELECTIVE REFLECTION OF LIGHT AS A SPECTROSCOPIC TOOL S.V. SHMAVONYAN, A.M. KHANBEKYAN, A.L. GOGYAN, M.E. MOVSISYAN, A.V. PAPOYAN Institute for Physical Research, National Academy of Sciences of Armenia, Gitavan-2, 0203 Ashtarak, Armenia Key words: selective reflection, molecular vapor, laser spectroscopy, rubidium dimmers Reflection of radiation from the boundary between a dielectric and atomic vapor is termed as selective reflection (SR), because it has a prominent spectral structure on the atomic transition frequencies [1–3]. The selective reflection is an essential spectroscopic tool differing in a number of aspects from the absorption spectroscopy because of relatively narrow width of spectral lines. Among the applications of SR spectroscopy is: study of the van-der-Waals interaction of atoms with a dielectric surface [4], determination of the homogeneous width and the shift of resonance lines [5,6], of cross-sections of resonant collisions [7], narrowing of generation spectrum of broadband lasers, study of coherent and magneto-optical processes [8–10], locking a diode laser frequency to atomic resonance lines [11,12], etc. The applied value of SR technique is notably higher for the case of a dense media when resonant radiation gets absorbed already on wavelength-scale thickness; it allows studying development of interparticle interactions ending up with formation of molecules. Realization of SR from molecular vapor, notably diatomic molecules (dimers) of alkali metals, which have transitions from electronic ground state in visible and near-IR region of spectrum, would significantly extend the area of applications, mainly due to substantially wider spectral coverage. Meanwhile to our knowledge, no observation of selective reflection for molecular vapor was reported so far in spite of obvious interest. The difficulties in realization of molecular SR are caused by several reasons: (i) alkali metal dimers are thermally formed at high-density chemically aggressive saturated vapor, which makes impossible the usage of sealed-off glass cells (the heat pipe systems cannot be used because of absence of hot vapor-window interface); (ii) transition strength of rovibronic lines is significantly weaker as compared with atomic lines; (iii) rovibronic transitions of molecules are located very close to each other causing problems with spectral resolution of individual SR signals, especially at high vapor density (where one can expect high signal amplitude) because of collisional broadening. The small widths of spectral lines in SR, resolving the resonances inside the Doppler profile, is associated with non-locality of the atomic medium polarization and with peculiarity of interaction of atoms having different velocity directions with the cell walls [2,13]. Indeed, the atoms lose their polarization in collisions with the cell wall. So, the induced dipole moment for the positive velocity atoms near the input window is equal to zero, while for negative velocity atoms it does not vanish. Near the output window the pattern is opposite. Such a selectivity of the polarization with respect to the sign of the velocity projection gives, as a result, the experimentally observed spectra. The polarization non-locality (spatial dispersion) is in this case displayed on the lengths of the order λγDop /γ (λ is the wavelength of the incident radiation, γ Dop the Doppler width, and γ the full homogeneous width, i.e., the sum of the natural and collisional self-broadening widths). Here we report the observation of a molecular selective reflection from the boundary of sapphire window and hot rubid
