Е.Н. Воинова, О.Н. Мельникова. Латинский язык. Практикум

advertisement
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ
БЕЛАРУСЬ
Учреждение образования
«Гомельский государственный университет
имени Франциска Скорины»
Кафедра русского, общего и славянского языкознания
ЛАТИНСКИЙ ЯЗЫК
ПРАКТИКУМ
В двух частях
Часть I
Гомель 2004
УДК 807.1(075.8)
ББК 81.461-923
Л 272
Рецензенты: Е.Н.Воинова, доцент, кандидат филологических наук;
О.Н.Мельникова, кандидат филологических наук
Рекомендован к изданию научно-методическим советом учреждения
образования «Гомельский государственный университет имени Франциска Скорины»
Л 272
Латинский язык: Практикум: в 2-х частях. Часть I. /
С.Н.Бойкова, И.В.Крюкова, И.В.Серикова, Т.Е.Шевченко. –
Гомель, 2004. – 70 с.
Практикум по латинскому языку содержит краткое изложение теоретического материала по грамматике латинского языка в виде схем и
таблиц, а также упражнения и тексты, направленные на развитие умений и
навыков анализа слов и предложений и перевода на русский язык.
Практикум адресован студентам филологического, юридического
факультетов и факультета психологии и довузовской подготовки.
УДК 807.1(075.8)
ББК 81.461-923
© Бойкова С.Н., Крюкова И.В.,
Серикова И.В., Шевченко Т.Е., 2004
© Учреждение образования
«Гомельский государственный
университет имени Франциска
Скорины», 2004
2
ВВЕДЕНИЕ
КРАТКИЕ СВЕДЕНИЯ ИЗ ИСТОРИИ ЛАТИНСКОГО ЯЗЫКА
Латинский язык наряду с древнегреческим принадлежит к числу
древнейших языков культурного населения Европы. Согласно общепринятой лингвистической классификации, он относится к группе «мертвых»
(т.е. не используемых в настоящее время) италийских языков. В свою
очередь италийские языки относятся к индо-европейской группе.
Латинский язык получил свое название от древнего италийского
племени латинов, населявших Лациум (Latium) – историческую область в
нижнем течении реки Тибр. Центром Лация был город Рим, основанный
племенем латинов в VIII веке до н.э. (753 г.).
В развитии латинского языка можно выделить четыре основных
периода:
1. К древним памятникам архаической латыни (конец VI – начало
V вв. до н.э.) относятся ранние письменные памятники латинского языка,
а также надгробные надписи и официальные документы середины II – нач.
II в. до н.э. Крупнейшими представителями этого периода являются древнеримский комедиограф Плавт, ученый-энциклопедист Теренций, полководец, адвокат, писатель Катон, консул и юрист Сципион.
2. Литературная норма латинского языка зафиксирована в сочинениях римских писателей и поэтов I в. до н.э. – начала I в. н.э. Лексику периода расцвета латинской словесности называют классической, или «золотой» латынью. Нормативной считается проза Цицерона, Цезаря, Саллюстия, поэзия «века Августа» – Вергилий, Гораций, Овидий. К классическому периоду относится деятельность выдающегося юриста Лабеона,
юриста Криспа.
3. Послеклассическая («серебряная») латынь – язык авторов I –
нач. II вв. н.э., эпоха окончательного утверждения грамматических норм
латинской словесности. Среди латинских писателей и поэтов этого времени выделяются философ Сенека, историки Тацит и Светоний, ученыйестествоиспытатель Плиний Старший, поэты-сатирики Марциал и Ювенал, теоретик риторики Квинтилиан.
4. Основной особенностью четвертого (самого обширного) периода
– поздней латыни (II-VI вв. н.э.) – является возникновение значительного
разрыва между нормативно-литературным и народно-разговорным языком.
В провинциях разговорный, простонародный язык, т.н. вульгарная
латынь (vulgus ‘народный’), сильно отличался от классических образцов
уже в начале н.э. К V веку это расхождение стало особенно заметным. В
3
конце V века Западная Римская империя погибла под ударами различных
варварских племен. Наследие греко-римской цивилизации сосредоточилось в Восточно-Римской империи, известной под названием Византия.
Но здесь государственным языком был греческий. VI-VIII вв. в истории
Западной Европы называются «темными веками». В это время происходит
формирование новых государств и народов на территориях бывших римских провинций. Латинский язык, все более неузнаваемый, остается здесь
важным средством общения. Эта варварская латынь также легла в основу будущих новоевропейских романских языков, процесс формирования
которых в основном завершился в IХ-Х вв., когда появляются предпосылки для возрождения интереса к классической латинской словесности. Сам
термин «романский», обозначающий группу европейских языков, объединенных общим происхождением, восходит к латинскому прилагательному
romānus ‘относящийся к Риму’, ‘римский’, которое в раннем средневековье обозначало народную речь, отличную от классической латыни, так и
от германских и других языков. В Испании и Италии романские языки
называются также «нео-латинскими».
По современной лингвистической классификации насчитывают до
12 романских языков. Основными являются итальянский, французский,
испанский, португальский, сюда же относят румынский, молдавский языки, а также ряд диалектов французского, испанского и итальянского языков.
Знаменитой эпохой является т.н. Каролингское возрождение – культурный подъем начался в к. VIII века при франкской династии Каролингов, основанной Карлом Великим. Эта эпоха дала мощный толчок развитию средневековой учености (ХII-ХIV вв.): вершиной ее была теология, а
формой теоретизирования схоластика, использовавшая латинский язык.
Латынь использовали и ваганты (от лат. vagāri ‘бродить’, ‘скитаться’) –
бродячие школяры, клирики, студенты, переходившие из города в город в
поисках нового места службы или учебы и создававшие стихи.
В эпоху средневековья были написаны произведения Фомы Аквинского, Абеляра, научные трактаты Линнея, гражданское право Юстиниана
(«Corpus iuris civilis»).
Латынь эпохи Возрождения (ХIV-ХVI вв.) оставалась международным языком деятелей науки и культуры, причем языком, ориентированным на классические нормы «золотой латыни». Писатели-гуманисты
Томас Мор, Эразм Роттердамский, Ульрих фон Гуттен, Томазо Кампанелло пытались возродить язык Цезаря и Цицерона, достигнув большого совершенства в подражании античным образцам.
4
Латынь Нового времени (ХVII-ХIХ вв.) – международный язык дипломатов, философов и ученых. На латинском языке написаны ученые
трактаты Лейбница, Декарта, Спинозы, Бэкона, Ньютона, Ломоносова,
Сеченова.
В современном мире без латинского языка невозможно представить
себе многие области человеческой деятельности. Латынь как официальный язык используется современной католической церковью.
Латынь в медицине традиционно используется как международная
терминология анатомии и фармакологии, а также при составлении рецептов. В ботанике и зоологии терминология основана на латинских или
латинизированных греческих словах. Многие термины дипломатии и
международного права заимствованы из латинского языка или образованы на его основе. Все правовые системы в Европе так или иначе восходят
к римскому праву. Научная терминология, таким образом, относится к
области интернациональной лексики, в значительной мере построенный
на основе латинского языка и его форм. Одна из важнейших задач интернациональной лексики – способствовать прогрессу познания к лучшему
взаимопониманию людей. На основе этой лексики в конце ХIХ века был
создан международный язык – эсперанто.
Большую группу универсально используемых слов составляют латинизмы, которые в нероманских языках являются основными заимствованиями из латыни. Они представляют собой не просто некий факт языкового развития, но играют большую роль в осознании культурной общности
народов Европы, чрезвычайно многим обязанных латинской цивилизации.
Из всего сказанного выше понятно, что одной из задач современного
образования является задача возрождения традиций классического гуманитарного образования, построенного на углубленном изучении греческого и латинского языков.
5
ФОНЕТИКА
ЛАТИНСКИЙ АЛФАВИТ
Буква Название
А, а
B, b
C, c
D, d
E, e
F, f
G, g
H, h
I, i
K, k
L, l
M, m
а
бэ
цэ
дэ
э
эф
гэ
ха
и
ка
эль
эм
Произношение
[a]
[б]
[к, ц]
[д]
[э]
[ф]
[г]
придыхание
[и, й]
[к]
[ль]
[м]
Буква
Название
N, n
O, o
P, p
Q, q
R, r
S, s
T, t
U, u
V, v
X, x
Y, y
Z, z
эн
о
пэ
ку
эр
эс
тэ
у
вэ
икс
ипсилон
зэта
Произношение
[н]
[о]
[п]
[к]
[р]
[с, з]
[т]
[у, в]
[в]
[кс]
[и]
[з]
В латинском алфавите 24 буквы – 6 гласных (vocales) и 18 согласных
(consonantes).
Буква j (ёта) отсутствовала в классической письменности, она была
введена лишь в XVI веке. Во многих изданиях буква j и теперь не употребляется, а вместо нее пишется i: iniectum – injectum.
Буквы y, z встречаются только в словах греческого происхождения:
myrtus – мирт, Zodiacus - зодиак.
ГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
Написание
i
Произношение
[ j ]перед гласными
ae
oe
au
eu
[э]
[ö]
[ ау ]
[ эу ]
Пример
ianua [януа]
maior [майор]
praemium [прэмиум]
foedus [фёдус]
aurum [аурум]
Eurōpa [эуропа]
Примечание: Если в буквосочетаниях ае, ое над е стоит знак ¯ , то
каждый гласный следует произносить раздельно: aēr [аэр], poēta [поэта].
6
СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
Написание
с
Произношение
[ц] перед e,
i,
y,
ae,
oe
[к] в других случаях
qu
ngu
su
s
[кв]
[нгв]
[св]
[з] между гласными
ti
[ци] перед гласными
ph
rh
ch
th
[ти] после s
t
x
[ф]
[р]
[х]
[т]
Пример
centum [цэнтум]
civis [цивис]
cyclus [циклюс]
caerimonia [цэримониа]
coeptum [цöптум]
cultura [культура]
color [колёр]
aquarium [аквариум]
lingua [лингва]
suavis [свавис], но: suus [суус]
rosa [роза]
casus [казус]
distantia [дистанциа]
evolutio [эволюцио]
bestia [бэстиа]
Attius [аттиус]
mixtio [микстио]
philosophia [филёзофиа]
rhetorica [рэторика]
schola [схоля]
theatrum [тэатрум]
Упражнения
1. Прочитайте следующие латинские слова, определите дифтонги:
aeger, aēr, foedus, poēta, Croesus, saecŭlum, Graecia, cautio, Augustus,
neuter, poena, auditorium, caelĭbes, Iudaei, oeconōmus, praerogatīva, auris,
caeci.
2. Прочитайте слова, объясните произношение согласной с:
successor, crimen, calendarium, circum, clavis, cor, consul, Scaevŏla,
curia, Celsus, Cato, receptum, acceptus, factum, cloāca, merces, cognomen,
carcer, lucrum.
3. Прочитайте слова, объясните произношение сочетаний qu и ngu:
quinque, quod, sanguis, quasi, quota, bilinguis, aquaeductus, sequester,
quattuor, colloquium.
4. Прочитайте слова, объясните произношение согласных s u x:
7
mos, extra, usus, ipse, noxālis, esse, basilĭca, sors, sensus, senex, bis,
plebs, gens, glossa, exequatūra, merx, sacer, ecclesia, exilium, praesidium, sine,
vexillum, plus, magister, exercĭtus, felix, pensio, fascis, Borysthenes, exemplum, Asia, Caesar.
5. Прочитайте слова, объясните произношение сочетания ti:
Latium, Latini, actio, etiam, accusatio, obligatio, petitio, prudentia, quaestio, spatium, negotium, legitimatio, natio, gratia, iurisdictio, Tiberius.
6. Прочитайте слова, объясните произношение сочетаний rh, th,
ch, ph, sch:
Phrygia, authentĭcum, schola, philosophia, Bacchanalia, chirographum,
emphiteusis, schema, theologia, thermae, pulcher, thesis, apōcha, Pyrrhus,
Scythia, chorus, rhetor.
7. Прочитайте слова и словосочетания, придерживаясь правил постановки ударения:
Tribūnal, anĭmus, iuridĭci, tutēla, decemvĭri, testamentum, quaesītor,
uncia, caupo, forensis, gladius, Vulcānus, Corinthus, Mercurius; ius Romānum,
ius privātum, ius publĭcum, ius gentium, praetor urbānus, comitia centuriāta,
comĭtas gentium, corpus delicti, praesumptio consensus, tabella quaestiōnis, ius
consuetudĭnis, quasi ex contractū, alma mater, aetas legitĭma, actio quiescit, vis
maior, error iuris, ius Quirītium, senātus populusque Romānus, Lutetia
Parisiōrum.
8. Напишите транслитерацию следующих слов, поставьте ударение, переведите и приведите примеры русских слов, восходящих к данным
латинским этимонам:
Neuter, memoria, provincia, negotium, praesidium, pax (pacis), pinguis,
miser, nudus, circus, dictio, mechanĭca, scaena, religio, ultĭmus, quartus, arbĭter, usurpāre, physĭcus, symbŏlum.
МОРФОЛОГИЯ
Имя существительное (Nomen substantīvum)
Грамматические категории существительного:
1. Род (genus): мужской (masculīnum), женский (feminīnum), средний
(neutrum).
8
2. Число (numerus): единственное (singulāris), множественное (plurālis).
3. Падеж (casus). Систему латинского склонения образуют 6 падежей:
Nominatīvus (Nom.) – именительный падеж кто? что?
Genetīvus (Gen.) – родительный падеж кого? чего?
Datīvus (Dat.) – дательный падеж
кому? чему?
Accusatīvus (Acc.) – винительный падеж кого? что?
Ablatīvus (Abl.) – аблатив (отложительный падеж) кем? чем? где?
Vocatīvus (Voc.) – звательный падеж
кто? что?
Склонение (declinatio)
В зависимости от исторической основы существительные делятся на
5 склонений. Склонение определяют по окончанию Gen. sing:
Склонение
1
2
3
4
5
Окончание
ā
ŏ
согласный,
u
ē
основы
ĭ
Окончание
-ae
-i
-is
-us
-ei
Gen. sing.
Словарная rosa, ae f amīcus, i lex, legis f закон fructus,
rēs, ei f
запись
роза
m друг
hostis, is m,f
us m
вещь,
враг
плод
дело
Чис
ло
Падежные окончания существительных 1-5 склонения
Склонение
1
2
3
4
5
Род
Падеж
Sing Nom.
.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Voc.
Plur. Nom.-Voc.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
f m
m
n
-a
-us,-er, -um
-ae
-ī
-ae
-ō
-am
-um
-ā
-ō
-a
-ĕ, -er -um
-ae
-ī
-a
-ārum
-ōrum
-īs
-īs
-ās
-ōs -a
-īs
-īs
9
m f n
-s, -is
-ī
-em =Nom.
-ĕ (-ī)
=Nom.
-ēs -ă (-iă)
-um (-ium)
-ĭbus
-ēs -ă (-iă)
-ĭbus
m
n
-us -ū
-ūs
-uī -ū
-um -ū
-ū
=Nom.
-ūs -uă
-uum
-ĭbus
-ūs -uă
-ĭbus
f
-es
-ei
-ei
-em
-ē
-es
-ēs
-ērum
-ēbus
-ēs
-ēbus
Примечание: Некоторые существительные имеют только множественное число (pluralia tantum): arma, ōrum n оружие; castra, ōrum n
лагерь.
Чис-
Образец 1 склонения
(silva, -ae f лес)
Sing.
Plur.
ло
Падеж
Nom.-Voc.
silv-a
silv-ae
Gen.
silv-ae
silv-ārum
Dat.
silv-ae
silv-īs
Acc.
silv-am
silv-ās
Abl
silv-ā
silv-īs
По этому образцу склоняются также имена прилагательные женского рода на –а: bona хорошая, pulchra красивая.
Упражнения
1. Определите по форме словарной записи склонение существительных:
a) amīcus, i m друг, lex, legis f закон, conspectus, us m взгляд, взор,
constantia, ae f постоянность, стойкость, series, ei f ряд, вереница, unguis, is
m ноготь, luxus, us m роскошь, iustitia, ae f справедливость, alimentum, i n
пища, кормление;
b) novītas, ātis f новизна, новость, concursus, us m столкновение,
gratia, ae f благодарность, iudicium, i n суд, процесс, progenies, ei f поколение, род, crimen, ĭnis n преступление, praefectus, i m префект,
начальник, querella, ae f жалоба, civis, is m гражданин, culpa, ae f вина,
iussus, us m приказ.
2. Просклоняйте и переведите существительные и словосочетания:
incŏla, victoria, confidentia, amīca, inertia, terra incognĭta, causa privāta,
laetitia magna, sententia iusta.
3. Произведите по схеме грамматический разбор имен существительных: terram, gratiā, linguārum, natūrae, littĕris, aquĭlas, scholae, deārum,
victoriam, reginā, regulis, concordia; Eurōpae, insŭlas, silvae, viam, statuae,
procellas, nautis, gloriam, (in) orā, stella, poētārum incŏlae.
10
Схема грамматического разбора имен существительных
РазбираеНачальная
Склон Падеж Чис- Род Перевод
мое слово
(словарная)
е
ло
форма
ние
silvārum
silva, ae f лес
1
gen.
f
лесов
plur.
Г Л А Г О Л (V E R B U M)
Латинский глагол имеет следующие грамматические категории:
Время (tempus)
Времена системы инфекта
Времена системы перфекта
Praesens (настоящее)
Perfectum (прошедшее законченImperfectum (прошедшее незаное)
конченное)
Plusquamperfectum (преждепроFuturum I (будущее первое)
шедшее)
Futurum II (будущее второе)
Залог (genus)
actīvum (действительный)
passīvum (страдательный)
Наклонение (modus)
indicatīvus (изъявиconiuntīvus (сослагаimperatīvus (повелительное)
тельное)
тельное)
1 – prima
Лицо (persona)
2 – secunda
3 – tertia
Число (numěrus)
singulāris (единственное)
plurālis (множественное)
Основные формы глагола
Praesens
Perfectum
Supīnum
Infinitīvus
orno
ornāvi
ornātum
ornāre
(я украшаю)
(я украсил)
(украшение)
(украшать)
taceo
tacui
tacĭtum
tacēre
(я молчу)
(я замолчал)
(молчание)
(молчать)
lego
legi
lectum
legĕre
(я читаю)
(я прочитал)
(чтение)
(читать)
audio
audīvi
audītum
audīre
(я слушаю)
(я услышал)
(слушание)
(слушать)
По основным формам определяются основы глагола:
11
1) основу инфекта определяют по 4-й основной форме (инфинитиву), отбрасывая окончание –re или -ěre: ornā-re – ornā-, tacē-re – tacē-,
leg-ĕre – leg-, audī-re – audī-.
2) основу перфекта определяют по 2-й форме, отбрасывая окончание
–i: ornāv-i, tacu-i, leg-i, audiv-i.
3) основу супина определяют по 3-й форме, отбрасывая окончание
–um: ornat-um, tacit-um, lect-um, audit-um.
Спряжение
I
II
III
IIIа
IIIб
IV
Спряжение
Инфинитив
Основа инфекта
ornāre (украшать)
tacēre (молчать)
legĕre (читать)
statuĕre (ставить)
facĕre (делать)
audīre (слушать)
ornātacēlegstatufacĭaudī-
Конечный
элемент
основы
ā
ē
согл.звук
ŭ
ĭ
ī
ОБРАЗОВАНИЕ ЛИЧНЫХ ФОРМ ГЛАГОЛА
Личные окончания действительного залога
Sing.
Plur.
1
-o/-m
1
-mus
2
-s
2
-tis
3
-t
3
-nt
Praesens indicatīvi actīvi
Образуется от основы инфекта путем прибавления
ний действительного залога.
Чис Лицо
I спр.
II спр.
III спр.
ло
Sing.
1
orn-o
tace-o
leg-o
2
orna-s
tace-s
leg-i-s
3
orna-t
tace-t
leg-i-t
Plur.
1
ornā-mus
tacē-mus
leg-ĭ-mus
2
ornā-tis
tacē-tis
leg-ĭ-tis
3
orna-nt
tace-nt
leg-u-nt
Praesens indicatīvi глагола esse (быть)
12
личных окончаIV спр.
audi-o
audi-s
audi-t
audī-mus
audī-tis
audi-u-nt
Число
Лицо
1
2
3
Sing.
Plur.
sum
es
est
sumus
estis
sunt
Повелительное наклонение настоящего времени действительного
залога (imperatīvus praesentis actīvi)
Спря Infinitivus
Imperativus
2 л. ед. ч.
2 л. мн. ч.
жение
I
ornāre
ornā! украшай!
ornā-te! украшайте!
II
tacēre
tacē! молчи!
tacē-te! молчите!
III legĕre
legĕ! читай!
leg-ĭ-te! читайте!
IIIa statuĕre
statuĕ! ставь!
statu-ĭ-te! ставьте!
IIIб capĕre
capĕ! бери!
сap-ĭ-te! берите!
IV audīre
audī! слушай!
аudī-te! слушайте!
Отрицательная форма повелительного наклонения
2 л. ед. ч.
2 л. мн. ч.
noli ornāre! не украшай!
nolīte ornāre! не украшайте!
noli tacēre! не молчи!
nolīte tacēre! не молчите!
Упражнения
1. Образуйте по форме 1-го л. ед. ч. инфинитив следующих глаголов.
I спр.: amo, clamo, erro, paro, labōro, curo, monstro, nomĭno, voco;
II спр.: debeo, doceo, habeo, moveo, teneo, video, studeo;
III спр.: ago, credo, duco, mitto, scribo, condo, dico, lego, vinco, capio, jacio;
IV спр.: finio, sentio, servio, punio.
2. Образуйте по форме инфинитива 1-е л. ед. ч. следующих глаголов.
I спр.: portāre, negāre, sperāre, acccusāre, numerāre, mutāre, dubitāre;
II спр.: monēre, respondēre, sedēre, florēre, valēre;
III спр.: colĕre, discĕre, tradĕre, tangĕre, currĕre, pellĕre, gerĕre, dividĕre;
IIIб спр.: fugĕre, cupĕre, rapĕre;
IV спр.: munīre, dormīre, venīre, reperīre, scīre.
3. A. Выпишите из словаря основные формы следующих глаголов,
переведите каждую форму, выделите основы.
13
Movēre, respondēre, absolvĕre, claudĕre, deponĕre, venīre, debēre,
destruĕre, vincĕre, sentīre.
B. Образуйте основные формы стандартных глаголов, переведите,
выделите основы.
Donāre, bellāre, narrāre, mollīre, punīre, declarāre, examināre, erudīre.
4. Определите спряжение и проспрягайте в praesens ind. act. глаголы: habēre (иметь), declarāre (провозглашать), absolvěre (освобождать),
comperīre (узнавать), constituěre (постановлять), erudīre (обучать) facěre
(делать), possidēre (владеть), corrumpĕre (вредить, наносить ущерб), convenīre (предъявлять иск), domāre (покорять).
От данных глаголов образуйте imperativus praesentis.
5. Определите основу инфекта и спряжение глагола, переведите
глагольные формы на латинский язык.
Например: amāre – 1 спр., ты любишь – amas.
Ornāre (они украшают), vincěre (они побеждают), habēre (он имеет),
credĕre (вы верите), sentīre (мы чувствуем), ducěre (ты ведешь), indicāre
(они указывают), timēre (вы боитесь), partīre (они делят).
6. Переведите на русский язык.
А. 1. Bene laborāmus. 2. Cur male labōras. 3. Bene laborāre debētis. 4. Si
tacet, consentit. 5. Si tacent, consentiunt. 6. Cur male scribis? 7. Quid legis? 8.
Legisne bene? 9. Bene legěre debent. 10. Scribitne bene? 11. Bene scriběre
debet. 12. Cur male legis et scribis? 13. Cur male audis? 14. Semper bene
discěre debēmus. 15. Cur legĕre non amātis? 16. Quis respondet? 17. Quis interrŏgat? 18. Interrogātis. 19. Respondēmus. 20. Valēmus. 21. Valēre cupĭmus.
22. Semper valēre debētis. 23. Quid ibi struis? 24. Quid struunt? 25. Si bene
discis, laudo. 26. Si bene laborātis, laudāmus. 27. Veto. 28. Vetāre non debes.
29. Vivĕre est cogitāre. 30. Bis dat, qui cito dat. 31. Cum tacent, clamant (Cic.).
32. Dum docēmus, discĭmus.
B. 1. Bene labōra! 2. Bene discĕ! 3. Audi, scribĕ, legĕ! 4. Divĭdĕ et
impĕra. 5. Noli male legĕre. 6. Nolīte male scribĕre. 7. Quod legis, bene legĕ. 8.
Aut discĕ, aut discēdĕ! 9. Valē! Valēte! 10. Salvē! Salvēte! 11. Dic, quod sensis, fac, quod dicis. 12. Audī et tacē!
C. 1. Aquila non captat muscas. 2. Turbam agricolārum in via video. 3.
Herba mala cito crescit. 4. Divitiae pariunt curas. 5. Terra variārum herbārum
plena est.
De Italia
14
Italia est terra Eurōpae. Italia habet insulas. Sicilia est insula Italiae. In
ora Siciliae est Aetna. Aetnam ornant silvae. Incolae Italiae sunt nautae. Nautae
procellas non timent. Stellae noctu nautis viam indicant. Italia est patria
poētārum. Italiae parant poētae gloriam. In Italia est Roma. Vias Romae statuae
ornant. In viis Romae sunt arae et statuae deārum.
7. Переведите предложения на русский язык. Произведите грамматический анализ глаголов по схеме.
А. 1. Amicitia vitam ornat. 2. Etiam bestiae memoriam habent. 3. Ubi
hodie cenātis? 4. Debēmus amāre patriam.
B. 1. Nolīte tacēre, si dicĕre debētis. 2. Festinā lente! 3. Credĕ, amā,
sperā! 4. Bene audīte, quod narrāmus.
Схема грамматического разбора глагольных форм
Разбираемое
слово
legis
Нач.
форма
(inf.)
legĕre
Время
Накло
нение
Залог Ли
цо
Чис
ло
praes. indic.
act.
2
Спря
же
ние
sing.
3
ornāte
ornāre
praes. imperativus
act.
2
plur.
Перевод
ты
читаешь
украшайте
1
ИМЕНА СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ II СКЛОНЕНИЯ
Образец II склонения
(amīcus, -i m друг; ager, agri m поле, пашня)
Падеж
Sing.
Plur.
Nom. аmīcus
ager
amīc-ī
Gen. amīc-ī
agr-ī
amīc-ōrum
Dat. amīc-ō
agr-ō
amīc-īs
Acc. amīc-um
agr-um
amīc-ōs
Abl. amīc-ō
agr-ō
amīc-īs
Voc. amīc-ĕ
ager
amīc-ī
Склонение существительных среднего рода
15
agr-ī
agr-ōrum
agr-īs
agr-ōs
agr-īs
agr-ī
(consilium, ii n совещание, совет)
Падеж
Sing.
Plur.
Nom.-Voc. сonsilium
consili-ă
Gen.
consili-ī
consili-ōrum
Dat.
consili-ō
consili-īs
Acc.
consili-um
consili-ă
Abl.
consili-ō
consili-īs
Сравн.: рус. окно (И.п. ед.ч.) – окно (В.п. ед.ч.)
окна (И.п. мн.ч.) – окна (В.п. мн.ч.)
Упражнения
1. Определите склонение следующих существительных, существительные II склонения просклоняйте.
Civĭtas, ātis f государство, minister, tri m помощник, patria, ae f родина, exercĭtus, us m войско, patrōnus, i m покровитель, dies, ei, f, m день, edictum, i n эдикт, consultus, i m правовед, debĭtum, i n долг.
2. Определите грамматические формы существительных, переведите на русский язык. Образуйте от них nom. sing.
Popŭlo, astra, mundi, arbitrōrum, campum, (in) loco, pericŭla, vallo,
equos, asinōrum, auxilii, praesidiis, domĭnĕ.
3. Переведите предложения на русский язык.
А.1. Discipŭli parent praeceptis magistri. 2. Femĭnae et libĕri in oppĭdo
sunt, viri in castris. 3. Inimicitiae populōrum sunt causa pugnārum. 4. Viris
proelia et victoriae gloriam praebent, puellis modestia et industria (industria, ae
f трудолюбие; modestia, ae f скромность). 5. Lacaena filio: “Aut cum scuto”, inquit, - “aut in scuto”. 6. Ab equis ad asĭnos. 7. Barba non facit philosŏphum.
8. Lupus non mordet lupum. 9. Salve, amicĕ! 10. Verba volant, scripta manent.
11.Ignorantia non est argumentum. 12. Verba movent, exempla trahunt. 13.
Elephantum e musca facis (elephantus, i m слон). 14. Nolīte clamāre, dum in
schola estis! 15. Demonstro vitia: tollĭte! (Cicero). 16. Aedificia urbāna praedia
appellāmus (praedium, ii n поместье).
B. 1. Мы любим читать книги о жизни поэтов. 2. Ученики приходят
к учителю. 3. Мы всегда должны трудиться. 4. Любите книгу и учитесь
хорошо. 5. Не ошибайтесь.
4. Произведите грамматический разбор имен существительных (по схеме):
16
muros, viris, scuta, hastae, pueri, portas, gladii, (in) gymnasiis, dei, disciplinae, (in) tutēla.
De Graecōrum et Romanōrum deis
Graeci et Romani antiqui non unum deum, sed multos deos deasque colunt. Primus in numĕro deōrum Iuppĭter est, Saturni filius, domĭnus mundi. Locus, ubi Iuppĭter solio sedet et mundi imperium tenet, est Olympus. Inde deus
deōrum tonat et fulmĭnat.
Neptūnus secundus filius Saturni est. Neptunus in Oceăno regnat. Ubi
ventos et procellas et excĭtat et mitĭgat.
Pluto, Saturni tertius filius, horrĭdus est umbrārum domĭnus, deus inferōrum. Pluto sub terrā regnat.
De Sparta
Sparta est oppidum Graeciae. Lacedaemonii sive Spartāni incolae Spartae
sunt. Sparta muros et portas non habet, nam in viris est praesidium. Arma Lacedaemoniōrum scuta et hastae et gladii sunt. In gymnasiis Spartae pueri ludunt;
gymnasium est schola disciplīnae et patientiae. Corōna est praemium victoriae
puerōrum. Simulacra Mercurii dei gymnasia ornant, nam in tutēla Mercurii
sunt.
ИМЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ (NOMEN ADJECTIVUM)
Латинские прилагательные имеют те же грамматические категории,
что и существительные: род, число, падеж. Однако прилагательные относятся к первым трем склонениям. Бóльшая часть прилагательных склоняются по I и II склонениям, это прилагательные типа bonus, bona, bonum
хороший, -ая, -ее; liber, libĕra, libĕrum свободный, -ая, -ое.
m
f
n
-us
-a
-um
-er
-a
-um
II
I
II
Образец склонения прилагательных I-II склонений
Падеж
m
f
n
Sing.
Sing.
Sing.
Nom. liber
libĕra
libĕrum
Gen.
libĕr-i
libĕr-ae
libĕr-i
Dat.
libĕr-o
libĕr-ae
libĕr-o
Acc.
libĕr-um
libĕr-am
libĕr-um
Abl.
libĕr-o
libĕr-ā
libĕr-o
17
Plur.
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
libĕr-i
libĕr-ōrum
libĕr-is
libĕr-os
libĕr-is
Plur.
libĕr-ae
libĕr-ārum
libĕr-is
libĕr-as
libĕr-is
Plur.
libĕr-a
libĕr-ōrum
libĕr-is
libĕr-a
libĕr-is
Притяжательные местоимения
(Pronomina possesīva)
meus, mea, meum мой, моя, моё noster, nostra, nostrum наш, наша, наше
tuus, tua, tuum твой, твоя, твоё vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше
suus, sua, suum свой, своя, своё
Притяжательные местоимения склоняются по образцу І-ІІ
склонения.
Упражнения
1.Согласуйте прилагательные с существительными, от полученных
словосочетаний образуйте формы gen. sing., nom. plur.
1) clarus, a, um известный, знаменитый; magister, tri m учитель, terra,
ae f земля, страна, bellum, i n война, poēta, ae m поэт;
2) domestĭcus, a, um домашний, семейный, частный; medĭcus, i m
врач, cena, ae f обед, negotium, i n дело, занятие, scriba, ae m писарь, секретарь.
2. Согласуйте прилагательные и притяжательные местоимения с
существительными, полученные словосочетания просклоняйте.
A. 1) patria, ae f родина, noster, tra, trum наш; 2) domĭnus, i m хозяин,
malus, a, um плохой; 3) bellum, i n война, magnus, a, um большой, великий;
4) poēta, ae m поэт, clarus, a, um известный; 5) arbĭter, tri m судья, iustus, a,
um справедливый; 6) templum, i n храм, altus, a, um высокий; 7) nauta, ae
m моряк, asper, era, erum суровый; 8) victoria, ae f победа, tuus, a, um
твой; 9) advocatus, i m адвокат, защитник, perītus, a, um опытный; 10) magister, tri m учитель, bonus, a, um хороший; 11) verbum, i n слово, tener, era,
erum ласковый, нежный.
B. 1) malum, i n яблоко, magĭcus, a, um волшебный; 2) incŏla, ae m
житель, urbānus, a, um городской; 3) patrōnus, i m покровитель, защитник,
vester, tra, trum ваш.
18
3. Переведите на латинский язык, объясните особенности употребления притяжательного местоимения свой.
1) Я люблю (ты любишь, он любит) свою родину. Мы защищаем (вы
защищаете, они защищают) свое отечество.
2) Я пишу (ты пишешь, он пишет, мы пишем, вы пишете, они пишут) свое завещание. (testamentum, i n завещание)
4. Переведите предложения на русский язык.
1.Memoria bona est bonum magnum. 2. In pericŭlis amīci veri sunt praesidium firmum. 3. Qui linguam Latīnam discit, antiquos titŭlos Latīnos intellĕgit. 4. In multis Romanōrum nummis titŭlos Latīnos invenīmus. 5. Tua cura
est, non mea. 6. Nemo patriam, quia magna est, amat, sed quia sua. 7. Proverbia
Latīna saepe vitam incolārum antiquōrum illustrant. 8. Quod bellum populos
opressos liberat, iustum et necessarium est (oppressus, a, um угнетенный). 9.
Caelum serēnum oculis nostris gratum est. 10. Exempla mala discipulōrum
pignōrum discipulis bonis nocent (pignus, a, um ленивый). 11. Templa
deōrum et deārum apud Graecos et Romānos magnifica sunt. 12. Inter caecos
regnat luscus (luscus, a, um одноглазый). 13.Verum amīcum pecuniā non
paras. 14. Si amīcus meus es, tui amīci mei sunt. 15. Discipŭlus meus fabŭlam
pulchram libĕris narrat. 16. Ad amīcos bonos venīre amo. 17. Consilia vestra
bona sunt. 18. Pericula amicōrum nostrōrum nostra sunt. 19. Liber est mutus
magister (Plato).
5. Переведите предложения на латинский язык.
1. Поэты рассказывают о многих победах римского народа. 2. Жители островов часто хорошие моряки. 3. Ученые люди (vir, i m) знают
много языков (=многие языки). 4. Изучение (studium, ii n) древних языков
необходимо (necessarius, a, um) ученикам.
De Aesculapio
Multi apud Graecos clari medĭci sunt. Primus Graecōrum medĭcus Aesculapius est, vir doctus, perītus et ingeniōsus. Postea Aesculapius medicōrum
deus est. In libris Homēri de libĕris Easculapii legĭmus. Multa templa Graecōrum Aesculapio sacra sunt. Templa Aesculapii plerumque in lucis sunt; luci
quoque deo sacri sunt. Medĭci Graecōrum ad templa domicilia habent. Virum
aegrum medĭci in templo ponĕre solent. Cum aeger abdormit, deus ei in somno
medicinam demonstrat. Aeger somnium medĭcis narrat, et medĭci remedium
designant. Si convalescit aeger, morbum suum et remedium in tabŭla inscribit
et muro templi ponit. Ita gratias deo agit.
19
СИНТАКСИС ПРОСТОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ
Подлежащее (subiectum) выражается именем существительным,
субстантивированным прилагательным или причастием в форме Им.п.,
местоимением или инфинитивом. Личные местоимения в качестве подлежащего употребляются только в том случае, когда на них лежит особое
логическое ударение.
Ego nihil timeo, quia nihil habeo. Я ничего не боюсь, потому что ничего не имею.
Сказуемое (praedicātum) бывает простым и составным.
Простое сказуемое выражается личной формой глагола:
Manus manum lavat. Рука руку моет.
Составное сказуемое бывает глагольным и именным.
Составное глагольное сказуемое выражается сочетанием инфинитива с личной формой глаголов со значением желания, долженствования,
со значением начала или продолжения действия:
In schola laborāre incĭpit. Он начинает работать в школе.
Bene scribĕre debes. Ты должен хорошо писать.
В составном именном сказуемом именная часть выражается существительным, прилагательным, местоимением, числительным или инфинитивом. При этом существительные, прилагательные, местоимения и
числительные в качестве именной части сказуемого согласуются с подлежащим и ставятся в Им.п.
Fortuna caeca est. Судьба слепа.
Historia est magistra vitae. История – наставница жизни.
Vivĕre militāre est. Жить значит бороться.
Глагол esse в значении связки обычно не опускается, за исключением некоторых пословиц и поговорок:
Iustitia regnōrum fundamentum. Правосудие – основа государства.
Pulchra res homo est, si homo est. Прекрасное существо человек, если
он человек.
Порядок слов в предложении
Порядок слов в латинском языке относительно закрепленный. Преобладает прямой порядок: на первом месте ставится группа подлежащего,
а группа сказуемого – на последнем.
Согласованное определение ставится после определяемого слова.
Если слово имеет два согласованных определения, то оно может ставиться
между двумя определениями: noster amīcus bonus.
20
Прямое дополнение выражается Вин.п. без предлога и ставится ближе к сказуемому; косвенное дополнение предшествует прямому.
Ante victoriam triumphum paras. Ты готовишь триумф до победы.
Изменение прямого порядка слов свидетельствует об особом логическом или эмоциональном значении данного слова:
Omnia vincit amor. Все побеждает любовь.
ПРЕДЛОГИ (PRAEPOSITIŌNES)
Большинство латинских предлогов употребляется:
1) с Вин. п. (Асс.)
ad к, у, при, до
per через
adversus против
post после
ante перед, до
praeter кроме
apud у, при
propter по причине, вследствие
circum вокруг
secundum сообразно, вдоль
contra против, вопреки
super над
inter между
supra свыше, над
ob к, перед, из-за
trans через, за
2) c аблативом (Abl.)
a, ab, abs от
prae перед, впереди
cum с
pro для, за, в защиту; вместо
de о, об; с, со (отделение); по
sine без
e (ex) из
Предлоги in (в, на) и sub (под) употребляются с Асс. И Abl. В зависимости от вопроса: вопрос «куда?» требует Асс. (in terram – на землю,
sub terram – под землю); вопрос «где?» требует Abl. (in terra – на земле,
sub terra – под землей).
3) Два предлога употребляются с Gen.:
causā для, ради, по причине, из-за
gratiā благодаря, ради.
Будучи по происхождению существительными, стоящими в Abl.
sing., эти предлоги ставятся после управляемых ими слов ( ioci gratiā –
ради шутки, gloriae causā – ради славы, studii causā – из-за занятий).
Примечание: 1. Формы ab и ex употребляются перед словами,
начинающимися с гласного звука (e ferro – из железа, ex auro – из золота).
2.Некоторые предлоги могут стоять между определением и определяемым словом (magnā cum curā – с большой заботой, certis de causis – по
известным причинам).
21
Упражнения
1. Переведите на русский язык:
ad magistrum, pro forma, causa vitae, in viam, in insŭla, ab initio, ex libris.
2.Переведите на латинский язык.
a) за родину, на память, перед бурей, в город, между друзьями, на
улицах, под луной, через трудности, об ученике, ради победы, под звездами, под воду;
в) для меня, с тобой, из нас, против вас, о тебе, для себя, за тобой, со
мной, ради нас.
3.Переведите на русский язык.
1.De mortuis aut bene, aut nihil. 2. Otium post negotium. 3. Pro domō
suā. 4. Exempli gratiā. 5. Primus inter pares. 6. Qui non est nobiscum, adversus
nos est. 7. Per se. 8. Post hoc non est propter hoc. 9. Ad oculos. 10. Sine irā et
studiō. 11. Cum grano salis. 12. Per aspĕra ad astra. 13. Ob agnum. 14. Inter
nos. 15. Ab equis ad asĭnos. 16. Pro et contra. 17. Ex toto animo. 18. Margaritas
ante porcos. 19. Natura nihil sine causa gignit. 20. Exempli gratiā. 21. Ex libris.
PRAESENS INDICATĪVI PASSĪVI
Личные окончания страдательного залога
1
2
3
Sing.
-or/-r
-ris
-tur
Чис- Лицо
I спр.
ло
Sing.
1
ornor
2
ornaris
3
ornatur
Plur.
1
ornāmur
2
ornāmĭni
3
ornantur
1
2
3
II спр.
taceor
taceris
tacetur
tacēmur
tacēmĭni
tacentur
22
Plur.
-mur
-mĭni
-ntur
III спр.
legor
legĕris
legĭtur
legĭmur
legimĭni
leguntur
IV спр.
audior
audiris
auditur
audīmur
audīmĭni
audiuntur
Инфинитив настоящего времени пассивного залога
(Infinitīvus praesentis passīvi)
Infinitivus
Infinitivus
Перевод
praes. act.
praes. pass.
laudāre (хвалить)
laudāri
быть хвалимым, хвалиться
docēre (учить)
docēri
быть обучаемым, обучаться
legĕre (читать)
legi
быть читаемым, читаться
audīre (слушать)
audīri
быть слушаемым, слушаться
Упражнения
1.Проспрягайте в praes. ind. pass. глаголы curāre заботиться, continēre сдерживать, ограничивать, defendĕre защищать, munīre укреплять,
переведите формы 1 лица ед. и мн. числа; narrāre, respondēre, absolvĕre,
nutrīre, переведите формы 1 лица ед. и мн. числа.
2.Переведите предложения на русский язык.
А. 1. Stellae viam monstrant. Via stellis monstrātur. 2. Romāni Gallos
supĕrant. Galli a Romānis superantur. 3. Agricŏlae agrum colunt. Ager ab
agricŏlis colĭtur. 4. Vallum et fossa castra muniunt. Castra vallo fossaque muniuntur. 5. Donis etiam dei vincuntur. 6. Incŏlae vici agricŏlae appellantur, nam
agros colunt. 7. Oppĭdum muris firmis munītur. 8. Monēre et monēri proprium
est verae amicitiae. 9. A malis neglĕgi non molestum est. 10. Nunquam
pericŭlum sine pericŭlo vincĭtur. 11. Luna circum terram vertĭtur. 12. Prudentiā
saepe vitantur pericŭla. 13. Ubi vinci necesse est, expĕdit cedere. 14. Avaritia
neque copiā, neque inopiā minuĭtur. 15. Contra verbōso noli contendĕre verbis:
sermo datur cunctis, anĭmi sapientia paucis. 16. A probis probāri, ab improbis
improbāri aequa laus est. 17. Agri et oppĭda bellis delentur. 18. In bello viri,
femĭnae, libĕri interficiuntur. 19. Servi Romā pronullis habentur. 20. Qui verbis
non prohibentur, poenā non deterrentur. 21. Nihil recte sine exemplo docētur
aut discĭtur.
B. 1. Poētae audiuntur, leguntur, ediscuntur. 2. Fortūna dicĭtur caeca. 3.
Ut salutāmus, ita resalutāmur. 4. Instrumenta et arma e ferro parantur. 5. In
scholam mitteris. 6. Si bene agitis, laudāmini. 7. Si vis amari, ama. 8. Nemo
debet bis punīri pro uno delicto. 9. Consilia saepe commutantur. 10. Copiae ad
proelium parantur. 11. Probo viri semper honorantur. 12. Oppĭda vestra bene
muniuntur. 13. A meis amīcis defendor. 14. Etiam magna regna delentur. 15.
Ab improbis viris laudāri honestum non est. 16. Clavus clavo pellitur. 17. Malo
aliēno saepe docēmur. 18. Contra factum non datur argumentum.
23
3.Переведите на латинский язык. Преобразуйте действительную
конструкцию в страдательную
1.Римляне читают басни греческих поэтов. 2. Жители Земли побеждают (superāre) природу. 3. Дружба украшает жизнь. 4. Земледельцы пашут землю. 5. Терпение всё побеждает. 6. Согласие рождает победу. 7.
Праздность (otium, i n) рождает пороки.
4.Преобразуйте действительную конструкцию в страдательную,
страдательную конструкцию в действительную, переведите предложения на русский язык.
1.Murus oppĭdum cingit. 2. Medĭcus aegrōtum curat. 3. Romāni castra
muniunt. 4. Diana a Graecis dea silvārum putātur. 5. Victoria concordiā
gignĭtur.
ЛИЧНЫЕ И ВОЗВРАТНОЕ МЕСТОИМЕНИЯ
(PRONOMĬNA PERSONALIA ET PRONOMEN REFLEXĪVUM)
Число
Sing.
Plur.
Падеж
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
Первое лицо
ego
я
mei
меня
mihi мне
me
меня
me
мною
nos
мы
nostri нас
nostrum из нас
nobis нам
nos
нас
nobis нами
Второе лицо
tu
ты
tui
тебя
tibi
тебе
te
тебя
te
тобою
vos
вы
vestri
вас
vestrum из вас
vobis
вам
vos
вас
vobis
вами
–
sui
sibi
se
se
–
sui
себя
себе
себя
собою
sibi
se
se
УКАЗАТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ
(PRONOMĬNA DEMONSTRATĪVA)
hic, haec, hoc этот
iste, ista, istud тот
ille, illa, illud тот
is, ea, id тот, он
Склоняются по І-ІІ склонению с местоименной особенностью: gen. s.
–īus, dat. s. –ī.
24
Таблица склонения указательных местоимений
Число
Падеж
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
m
is
eum
eō
Sing.
f
ea
eius
eī
eam
eā
n
m
id
eī (iī)
eōrum
id
eō
eōs
Plur.
f
eae
eārum
eīs (iīs)
eās
eīs (iīs)
n
eă
eōrum
eă
Упражнения
1.Согласуйте указательные местоимения is, ea, id с существительными modus, i m; argumentum, i n; fabŭla, ae f, полученные словосочетания
просклоняйте.
2. Определите падежные формы словосочетаний и предложных
конструкций.
Amicōrum meōrum, discipŭlis bonis, cum filiis, nautārum honestōrum, ad
magistrum, in eo libro, puĕri boni, incŏlas libĕros, totam vitam, vitā meā, virum
honestum, in eisdem fabŭlis, eo bello, agricolārum illōrum, filii mei, patriam
nostram, cum viro honesto, eōrum nautārum, ei domĭni, ei domĭno, eam filiam,
eis puĕris, ea templa.
3. Переведите предложения на русский язык.
А. 1.Ego tibi, tu mihi. 2. Inter nos. 3. Illas fabŭlas bonas lege, filia mea!
4. Alter ego. 5. Nec sibi, nec altĕri. 6. Pax vobiscum. 7. Ego nihil timeo, quia
nihil habeo. 8. Homo doctus semper in se divitias habet. 9. Omnia mea mecum
porto. 10. Vade mecum! 11. Saepe ad me scribe, mi amīce! 12. Veni ad me; ad
te saepe venio.
В. 1. Ille puer libros amat. 2. Illi puĕri libros legunt. 3.Filia illīus viri
puella bona et pulchra est; eam amo. 4. Is medĭcus filiam meam curat; eius
artificium notum est; ei credo. 5. Qui discit sine libro, is aquam haurit cribro
(cribrum, i n решето). 6. Ex eādem epistŭla multa nova de vita amīci mei
Hispania cognosco. 7. In ea silva multae bestiae sunt. 8. Non mihi soli vivo, sed
etiam patriae.
4. Заполните в предложениях пропуск, вставив соответствующие
формы местоимения ille, illa, illud (многоточие указывает на пропуск
местоимения перед определяемым словом).
25
Illīus
illam
illum
illas
illos
illā
illi
1.In … silvā ambulāre amo. 2. Magister … puĕros docet. 3. Magister …
puĕro de bello Troiāno narrat. 4. In … silvam venīre amas. 5. Discipŭlus …
littĕras magistro suo scribit. 6. Filiam … viri amo. 7. Da mihi … librum, mi fili!
8. Puer … libros legĕre debet. 9. Ad te … viā venio. 10. Magister librum …
discipŭlo dat. 11. Ad … stellas via longa est! 12. Nautae Romāni … insŭlam
capiunt. 13. De natūrā … loci narra mihi, amīce! 14. Filia mea … libros habet.
15. Discipŭlus … magistro littĕras mittit. 16. In … silvā multae bestiae sunt. 17.
Magister … discipŭlum laudat. 18. Filia …viri pulchra est. 19. Nautae Romāni
… insŭlam defendunt. 20. Filia mea … fabŭlas audīre amat. 21. Magister de
vitā … poētae nobis narrat. 22. Agricŏlae … agrum colunt.
Lupus in fabŭlis
Sunt duo poētae antiqui, qui saepe fabŭlas de lupo narrant: unus poēta
Graecōrum, Aesōpus nomĭne, alter Phaedrus, poēta Romanōrum. Fabŭlae
eorum lupum, ut bestiam saevam et feram, pingunt.
Lupus aliquando ad rivum agnum videt. Rivi aqua a lupo ad agnum fluit,
sed lupus avĭdus agno clamat: «Cur mihi aquam turbas?» Et agnum misĕrum
devŏrat. Sic Phaedrus narrat.
Aesōpus fabŭlam de lupo et equo narrat. Lupus equum in arvum invītat et
avēnam ei promittit. Lupo in anĭmo est equum lacerāre. Sed dolus eius patet.
Itaque equus salvus est.
Et puĕri et viri timent lupum eumque nomināre cavent. Lupus, ut fama
est, advenīre solet, si eum memŏrant. Unde proverbium est: «Lupus in fabŭlis».
Nam si quis subĭto advenit, cum de eo colloquium est, convīvae digĭtis eum
monstrant et «lupus in fabŭlis» clamant.
МЕСТОИМЕННЫЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ
(ADIECTĪVA PRONOMĬNA)
Местоименные прилагательные (их десять) в gen. sing. имеют окончание -ius, в dat.sing. –i, в остальных падежах принимают окончания I и II
склонения.
Местоименные приПеревод
Русские соответствия
лагательные
unus, a, um
один, одна, одно (толь- уникальный, уникум,
ко)
уния
solus, a, um
один, единственный
соло, солист, изоляция
totus, a, um
весь, целый
тотальный
26
alius, alia, aliud
(gen. sing. alterīus)
alter, altĕra, altĕrum
(gen. sing. alterīus)
uter, utra, utrum
neuter, neutra, neutrum
uterque, utrăque,
utrumque
ullus, a, um
nullus, a, um
другой (из многих)
другой (из двух)
который (из двух)
ни тот, ни другой
и тот, и другой
какой-нибудь
никакой
альтернатива,
изм
-«-
альтру-
нейтральный
нулевой
Упражнения
1. Просклоняйте словосочетания terra tota, discipŭlus unus, proverbium ullum.
2. Определите падежную форму прилагательных и притяжательных местоимений. Образуйте nom. sing.:
vestrum, firmos, nullius, antiquōrum, nostro, bonae, parvam, suis, neutrārum, longum.
3. Поставьте существительные в нужном падеже:
in (castra, orum n), cum (Graecus, i m), sine (filia, ae f), trans (provincia,
ae, f), ad (murus, i m), apud (oppidum, i n).
4. Напишите основные формы глаголов ignoro 1, narro 1, deleo 2,
intellego 3.
5. Образуйте 2 л. sing. et plur. praesens indicatīvi actīvi et passīvi et
modus imperatīvus: colo 3 (обрабатываю), regno 1 (царствую), punio 4
(наказываю), teneo 2 (держу).
6. Переведите на русский язык.
1.Cognosce te ipsum. 2. Fac totum. 3. Non mihi soli vivo, sed etiam patriae. 4. Fortūna multis dat nimis, satis nulli (Martiālis). 5. Malum est aliud
dicĕre, aliud sentīre. 6. Ex vitiis alterīus emenda tuum. 7. Mallum nullum est
sine aliquo bono. 8. Audacia unīus viri totas copias servat. 9. Totīus fere Galliae legāti in unum locum conveniunt. 10. In poētis non Homēro soli locus est
(Cicero).
De Diana et Minerva
Diana et Minerva deae sunt. Diana a Graecis dea silvārum putātur; praeterea Diana dea lunae est. Diana sagittas habet. Sagittis bestias silvārum necat.
27
Minerva dea pugnārum putātur, et litteras amat. Minerva a Graecis Athenarum
patrōna putātur. In Graecia et in Italia sunt multae statuae Dianae et Minervae.
IMPERFECTUM INDICATĪVI ACTĪVI ET PASSĪVI
Прошедшее несовершенное время изъявительного наклонения действительного и страдательного залога образуется от основы инфекта при
помощи суффиксов -bā- (І и II спр.) и -ēbā- (III и IV спр.) + личные окончания.
Imperfectum indicativi activi
Чис- Лицо
I спр.
ло
Sing.
1
ornabam
2
ornabas
3
ornabat
Plur.
1
ornabāmus
2
ornabātis
3
ornabant
II спр.
III спр.
tacebam
tacebas
tacebat
tacebāmus
tacebātis
tacebant
legēbam
legēbas
legēbat
legebāmus
legebātis
legēbant
IV спр.
audiēbam
audiēbas
audiēbat
audiebāmus
audiebātis
audiēbant
Imperfectum indicativi passivi
Чис- Лицо
I спр.
ло
Sing.
1
ornābar
2
ornabāris
3
ornabātur
Plur.
1
ornabāmur
2
ornabāmĭni
3
ornabāntur
II спр.
tacebar
tacebāris
tacebātur
tacebāmur
tacebāmĭni
tacebāntur
III спр.
IV спр.
legēbar
legebāris
legebātur
legebāmur
legebāmĭni
legebāntur
audiēbar
audiebāris
audiebātur
audiebāmur
audebāmĭni
audiebāntur
Imperfectum indicativi глагола esse (быть)
Число
Лицо
1
2
3
Sing.
Plur.
eram
eras
erat
erāmus
erātis
erant
28
Упражнения
1.Проспрягайте в прошедшем времени активного и пассивного залога глаголы clamāre, suadēre, pingĕre, punīre; vocāre, monēre, dicĕre, nutrīre.
2.Определите формы глаголов, отделите дефисом основу, суффикс,
соединительную гласную, окончание, переведите на русский язык:
tenēbant, parcebāmur, iuvabātur, vincēbam, facio, finiunt, puniebamĭni, vincis,
curabantur, clamas, legĭte, duc, immolabant, eramus.
3.Прочтите и переведите следующие предложения:
1.Homērus poētā Graecōrum erat. 2. Alexander Magnus, Philippi filius,
claros magistros habēbat. In numero magistrōrum Alexandri praeclārus Graecōrum philosophus Aristoteles erat. 3. Multa templa Graecōrum Aesculapio
sacra erant. 4. Dictis magistrōrum animi puerōrum confirmabantur. 5. Non sum
stultus, ut ante eram. 6. Culpam nostram negabāmus. 7. Discipulus a magistro
interrogabātur. 8. Ubi eras? 9. Tarquinius Romam muris cingēbat. 10. Inimīci a
Romānis vincebantur. 11. Cur non respondebātis? 12. Amabāmur et semper
expectabāmur. 13. Castra Romāni vallo fossāque circumdabant. 14. Vici populōrum antiquōrum saepe incendiis delebantur. 15. Magno cum studio reliquias
castrōrum et oppidōrum Romanōrum spectabāmus. 16. Romāni primo megicos
Graecos ab Italia prohibēbant, postea ex Graeciā in Italiam vocābant. 17. In
fluviis pueri saepe lavabāntur.
4. Переведите предложения на латинский язык:
1.Многие народы отправляли к римлянам послов. 2. Римляне вели
войны со многими народами Европы и Азии. 3. Древние народы укрепляли свои города высокими стенами. 4. Римляне охотно читали греческих
поэтов.
5. А. Замените активную конструкцию пассивной в предложениях:
1.Caesar magnas copias in Galliam ducēbat. 2. Incolae Spartae ante
pugnas comas corōnis ornābant. 3. In ripis Rheni Romāni multa castra
ponēbant.
Б. Замените пассивную конструкцию активной в предложениях:
1.Apud Romānos pueri a servis Graecis educabantur. 2. Mortui a
Romānis cremabantur.
6. Прочтите и переведите тексты:
De deis antiquis
29
Romāni antiqui multos deos colebant; in eorum numero Neptūnum, Mercurium, Proserpinam, Vestam. Neptūnus dominus Oceani et fluviōrum erat. Is
in Oceano habitabat. Potentia eius magna erat. Nautae ei equos et tauros immolabant. Mercurius deus mercatūrae erat eumque alii dei pro nuntio habebant.
Praeterea is animos mortuōrum ad inferos deducebat. Dei inferōrum erant Pluto
et Proserpina, eis tauros nigros mactabant. Suis deis Romāni multis in locis
templa aedificabant et sacrificabant. Vesta erat dea focōrum, domesticōrum,
templa eius erant rotunda.
De Sparta
Sparta olim erat oppidum Graeciae. Lacedaemonii sive Spartāni in Spartā
habitābant. Oppidum muros fixos non habēbat, fortitūdo virōrum Spartam defendēbat. Lycurgus civitātem Spartānam praeclāre instituēbat. Secundum leges
Lycurgi pueri, adulescentes, iuvenes corpora exercēbant. Liberi discēbant
parentes et senes honorāre, legibus parēre, modeste respondēre. In gymnasiis
Spartānis pueri ludēbant et discēbant: gymnasium erat schola disciplīnae et
patientiae. Corōna lauri uti praemium pueris dabātur. Simulacra Mercurii dei
gymnasia ornābant, nam in tutēla Mercurii erant.
Lycurgus, i m Ликург, царь и законодатель в Спарте
secundum (+acc.) согласно, сообразно чему-то
7.Переведите текст на русский язык, произведите грамматический
анализ (по схеме) подчеркнутых слов.
De amicitiā lupi fabula
Asinus aegrōtus erat. Filium parvum habēbat. Filius in stabulo aegrōtum
curābat. Stabulum clausum erat. Ad aegrōtum asinum properant lupi et stabulo
appropinquant. Tum unus e lupis ostium stabuli pulsat et clamat: “Aperi, mi
aselle! Amīci tui appropinquant”. Filius lupis respondet: “Amicōrum verba
blanda audio, sed lupos improbos video”.
FUTURUM I INDICATĪVI ACTĪVI ET PASSĪVI
Будущее первое действительного и страдательного залога образуется
посредством присоединения к основе инфекта суффиксов –b- для I и II
спр., -ā- (в 1 лице ед.ч.) и –ē- (во всех остальных формах) для III и IV спр.
+ личные окончания.
Futurum I indicativi activi
Чис- Лицо
I спр.
II спр.
III спр.
IV спр.
ло
Sing.
1
ornabo
tacebo
legam
audiam
30
Plur.
2
3
1
2
3
ornabis
ornabit
ornabimus
ornabitis
ornabunt
tacebis
tacebit
tacebimus
tacebitis
tacebunt
leges
leget
legēmus
legētis
legent
Futurum I indicativi passivi
I спр.
II спр.
III спр.
Чис- Лицо
ло
Sing.
1
ornābor
2
ornaberis
3
ornabitur
Plur.
1
ornabimur
2
ornabimĭni
3
ornabuntur
tacebor
taceberis
tacebitur
tacebimur
tacebimĭni
tacebuntur
legar
legēris
legētur
legēmur
legemĭni
legentur
audies
audiet
audiēmus
audiētis
audient
IV спр.
audiar
audiēris
audiētur
audiēmur
audiemĭni
audientur
Futurum I indicatīvi глагола esse (быть)
Число
Sing.
Plur.
Лицо
1
ero
erĭmus
2
eris
erĭtis
3
erit
erunt
Упражнения
1.Проспрягайте в futurum I indicativi activi et passivi глаголы monstrāre, defendĕre, monēre, consentīre.
2.Произведите грамматический разбор по схеме глаголов habent,
legent, dicĕris, dicēris, erunt, erant, vitabĭmus, puniebāmus, salutabĭmur,
timebamĭni.
3.Прочтите предложения и переведите их на русский язык, указывая форму глагола:
1.Verum amīcum pecuniā non parābis. 2. Stellas caeli nunquam numerabĭtis. 3. Si fortiter pugnabĭtis, patriam servabĭtis. 4. Praeceptis magistrōrum
libenter parebĭmus. 5. Discipŭli boni cotidie memoriam exercēbunt. 6. Si quaerētis, reperiētis. 7. In pericŭlis semper patriam defendēmus. 8. Quod hodie non
est, cras erit. 9. Si pericŭlum erit, ad arma vocabimĭni. 10. Omnia mutabantur,
mutantur, mutabŭntur. 11. Memoria virōrum magnōrum semper manēbit. 12.
Nisi servi laborābunt, domĭnus nihil habēbit. 13. Libĕri erĭtis. 14. Inimīci nostri
semper vincebantur et vincentur. 15. Narrābo, si audiētis. 16. Ita dico. Quis
31
contra dicet? 17. Cotidie interrogabimĭni. 18. Ignorāmus, sed ignorabĭmus. 19.
Amāris, amabāris, amabēris. 20. Legēmus librum de bello Gallĭco. 21. Si inimīci appropinquābunt, vicos nostros cremabĭmus et e patria migrabĭmus.
4. Переведите предложения на латинский язык.
1.Мы охотно будем читать книги о древнем Риме. 2. Мы любили,
любим и всегда будем любить нашу прекрасную Родину. 3. Вы пошлете
письмо своим друзьям?
5. В предложении Puella epistulam scribit замените форму настоящего времени глагола формами прошедшего и будущего. Преобразуйте это
предложение из действительной конструкции в страдательную.
6. Переведите тексты на русский язык:
De Cornelia
Matrōna Campāna in villa Cornelia, clarae feminae Romānae, est et
amīcae ornamenta sua monstrat. Filii Corneliae in schola erant. Matrōna
Campāna Corneliam interrogat: “Ubi filii tui sunt?” Tum Cornelia: “Mox hic
erunt”. Paulo post filii intrant. “Ubi”, - inquit, - “erātis, filii?”. “In schola
erāmus, mox in horto erimus”. Cornelia amīcae filios monstrat et “haec (это), inquit, - ornamenta mea sunt; beāta sum”.
De bellis
Antiqui Graeci et Romāi bella gerēbant, terras populōrum vicinōrum
invadēbant, incolas interficiēbant aut captīvos secum asportābant; victos
premēbant. In numero servōrum apud Graecos nec non apud Romānos multi
captīvi erant. Nobis (для нас) autem bella odiōsa sunt. Itaque bella vitabimus,
iustitiam atque amicitiam inter populos colēmus, pacem defendēmus. Vita nostra pulchra erit.
7. Переведите текст на русский язык, произведите грамматический
анализ (по схеме) подчеркнутых слов.
De perfidia Falisci
Olim bellum erat inter Romam et Falerios, oppidum Romae proximum, et
Romāni ante Falerios castra habebant. Pueri Faliscōrum autem etiam in bello
extra oppidum se exercebant. Aliquando Faliscus quidam cum pueris nonnulis
in castra Romāna intrat et Romānis dicit: “Frustra oppidum nostrum oppugnabitis: non armis, sed dolo incolas superabitis. Vidētis pueros istos, eos
vobis mando ac ita Romānis victoriam parabo!” Sed Romani ei respondent:
32
“Contra viros arma habēmus, nunquam gladios contra pueros stringemus.
Pueros domum remittēmus, te autem merito puniemus”.
ИМЕНА СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ III СКЛОНЕНИЯ
Согласный тип
(основа на согл.звук)
m, f, n
Неравносложные
существительные 3-х
родов, основа которых оканчивается на
один согласный звук:
homo, homĭnis m человек
lex, legis f закон
nomen, nomĭnis n
имя
Гласный тип
(основа на -i)
n
Существительные
среднего рода с
окончаниями в
Nom. –al, -ar, -e:
animal, animalis n
животное
exemplar, exemplaris
n образец
mare, maris n море
Смешанный тип
m, f (реже n)
1.Неравносложные существительные, основа которых оканчивается на два
согласных звука:
ars, artis f искусство.
2.Равносложные существительные с окончаниями
в Nom. -is, -ēs:
civis, civis m гражданин
hostis, is m враг
nubēs, is f облако
Образец Ш склонения
Падеж
Согласный тип
m, f
Sing.
Nom.-V. lex
Gen.
leg-is
Dat.
leg-i
Acc.
leg-em
Abl.
leg-ĕ
Plur.
Nom.-V. leg-ēs
Gen.
leg-um
Dat.
leg-ĭbus
Acc.
leg-ēs
Abl.
leg-ĭbus
n
Sing.
nomen
nomĭn-is
nomĭn-i
nomen (=Nom.)
nomĭn-ĕ
Plur.
nomĭn-a
nomĭn-um
nomĭn-ĭbus
nomĭn-a
nomĭn-ĭbus
Гласный тип
n
Sing.
anĭmal
animāl-is
animāl-i
anĭmal (=Nom.)
animāl-ī
Plur.
animāl-ia
animāl-ium
animāl-ĭbus
animāl-ia
animāl-ĭbus
Смешанный
тип
m, f
Sing.
avis
av-is
av-i
av-em
av-ĕ
Plur.
av-ēs
av-ium
av-ĭbus
av-ēs
av-ĭbus
Примечание: существительные mater, matris f мать, pater, patris m
отец, frater, fratris m брат, parens, parentis m,f родитель(ница), iuvěnis, is m
юноша, canis, is m собака склоняются по согласному типу.
33
Образование номинатива существительных Ш склонения
Сигматический номинатив
g+s >x c+s > x t+s > s d+s > s
legis
pacis
aetatis paludis
> lex
> pax
> aetas > palus
Асигматический номинатив
r
l
n
s
sorōris solis homĭnis> moris
> soror > sol homo
> mos
nomĭnis> genĕris>
nomen
genus
oratiōnis
> oratio
Упражнения
1.Определите по форме род.п. тип существительных Ш склонения,
выделите основу, подчеркнутые существительные просклоняйте.
а) latro, ōnis m (разбойник), tempus, oris n (время), homo, inis m (человек), urbs, urbis f (город), mater, tris f (мать), corpus, oris n (тело; состав),
mens, ntis f (разум, ум, дух), hirundo, inis f (ласточка), orbis, is m (круг,
мир), calcar, āris n (шпора);
b) actor, ōris m (истец), dens, ntis m (зуб), iudex, icis m (судья), navis, is
f (корабль), dos, dotis f (приданое), exemplar, āris n (образец, пример),
frater, tris m (брат), honor, ōris m (честь, почет), finis, is m (граница), repetitio, ōnis f (повторение);
c) aes, aeris n (медь), dominatio, ōnis f (господство), fames, is f (голод),
procurātor, ōris m (доверенное лицо), gens, ntis f (род), iuvĕnis, is m,f (юноша, девушка), rete, is n (сеть), robur, oris n (сила, крепость), satelles, satellitis
m (спутник, помощник), sors, sortis f (жребий), crimen, crimĭnis n (преступление).
2.Согласовав прилагательные с существительными, просклоняйте
следующие словосочетания, переведите.
1) iudex, icis m; iustus, a, um; 2) ius, iuris n; publicus, a, um; 3) fons,
ntis m; castus, a, um; 4) navis, is f; novus, a, um; 5) exemplar, āris n; disertus,
a, um.
3.Образуйте им.п. ед.ч. существительных Ш склонения по род.п.
ед.ч. и другим формам косвенных падежей, сверяясь со словарем.
34
а) iuris, litoris, lateris, roboris, lucis, arcis, vocis, civitātis, virtūtis, mortis,
laudis, lapidis, consulis, praetōris, amōris, senatōris, imaginis, fluminis,
luminis, legiōnis, regiōnis, ratiōnis;
b) mente, mercatōrem, natiōnum, virtūtis, voluntāte, scriptōribus, animalium, exemplaria, mortis, testibus, luce, fini, cives, pontium, partibus, fulmina.
4. Определите форму существительных (падеж, число), образуйте
начальную форму и род.п. ед.ч., укажите тип склонения (согласный, гласный, смешанный).
Tradiciōne, brevitātis, censōribus, celeritāti, dracōnis, corpora, colōrem,
fluminum, iuribus, sali, honōris, laudem, leporis, mentibus, traditiōni, dolōrem,
iudicis.
5. Поставьте существительные в соответствующем падеже ед. и
мн. ч.: cum (rex, regis m), sine (pater, tris m), apud (iudex, icis m), per (ager,
gri m), ad (hostis, is m), trans (flumen, inis n), pro (veritas, ātis f).
6. Переведите на латинский язык.
О мире, в городе, из города, против закона, через море, ради людей,
о государстве, с умом, в крепость, в крепости.
7. Прочтите и переведите следующие предложения.
А. 1. Homo ego sum, homo tu es. 2. Pro patria, pro vita, pro libertāte
certāmus. 3. Amicitia magnum solatium in dolōre est. 4. Dura lex, sed lex. 5.
Lex videt irātos, irāti legem non vident. 6. In potestāte nostra sunt libĕri nostri.
7. Amīcus Plato, sed magis amīca – verĭtas. 8. Repetitio est mater studiōrum. 9.
O tempŏra, o mores! 10. Nemo homĭnum curis liber est. 11. Mores populōrum
antiquōrum varii erant. 12. Equites Romāni in magno honōre erant. 13. Aestāte
agricŏlis labōres molesti sunt. 14. Nonnulla sidĕra, ut terra nostra, lucem et
calōrem a sole habent. 15. Radīces nonnullārum arbōrum bona remedia morbōrum praebent. 16. Homo probus timet dedecus scelĕris, homo improbus timet
poenam scelĕris. 17. Etiam latrōnes suis legĭbus parent. 18. Si vis pacem, para
bellum. 19. Audi, vide, tace, si vis vivĕre in pace.
B. 1. Caput et arx Italiae urbs Roma erat. 2. Homĭnis utilitāti agri et maria
parent. 3. Pisces vocem non habent. 4. Non pulchra veste, sed modestia puella
placet. 5. In mari Mediterraneo sunt varia genĕra animalium. 6. In arce
Athenārum erat pulchra et clara aedes deae Athēnae. 7. Sidĕra sunt lumĭna noctium. 8. Alter frenis eget, alter calcarĭbus. 9. Mens sana in corpŏre sano. 10.
Manifestum non eget probatiōne. 11. Longae noctes hiemis aegrōtis hominĭbus
35
gratae non sunt. 12. Origĭnes fontium et flumĭnum saepe in verticĭbus montium
sunt. 13. In pace est vera salus populōrum, non in bello. 14. Homĭnes plerumque cupidĭne caeci sunt. 15. Artes molliunt mores. 16. Corpŏra iuventum labōre
firmantur (Cic.).
8. Переведите предложения на латинский язык.
1.Человек разумом превосходит животных. 2. Жизнь не бывает приятной без труда. 3. Благо отечества – наше благо. 4. Римский народ был
некогда победителем всех народов Италии. 5. Древние римляне украшали
статуи великих людей венками и цветами. 6. В битве побеждает не число
воинов, а их доблесть. 7. Науки и искусства процветают во время мира. 8.
Вождь переправляется с воинами через реку.
De mari profundo et de vario genere animalium
Mare profundum est plenum piscium et aliōrum animalium. In mari sunt
multa et varia genĕra animalium. Litora marium saepe ardua et praerupta sunt,
ripae flumĭnum sunt saepe humĭles et arenōsae. Antiquis temporĭbus non omnia
flumĭna et animalia erant nota. Apud Romānos antiquos maria erant sacra
Neptūno, deo oceani et fluminum.
De arce Capitolīna
Arx Capitolīna sita erat in monte Capitolīno. Arx muros firmos et altos
habēbat. Arx sita erat in media urbe, erat praesidium et refugium civium in
bello et in magnis periculis. In arce Capitolīna magnificum templum Iovis erat.
Custōdes arcis Capitolīnae et aliārum urbium et arcium milites erant. In arcibus
firmis vita omnium civium et aliōrum hominum tuta erat.
9.Переведите текст на русский язык, произведите грамматический
анализ выделенных существительных и глаголов.
De aetate aurea
Scriptōres antiqui quattuor aetātes nominant: aetātem auream, argenteam,
aeneam et ferream. De aetāte aurea multa in Ovidii poētae carminibus, quae
Metamorphoseon libri inscribuntur, legimus. In aetate aurea homines sine legibus tuti erant, nam iustitiam et veritātem colebant. Nec leges, nec vectigalia
timebant. Oppida nec fossis nec vallis aut muris cingebantur. Ager non arabatur, nam terra ipsa per se frumentum dabat.
ИМЕНА ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ III СКЛОНЕНИЯ
По характеру окончаний nom. sing. прилагательные III склонения
делятся на 3 группы:
36
1)прилагательные трех окончаний (-er, -ĭs, -ĕ) типа acer, acris, acrĕ
острый, -ая, -ое;
2) прилагательные двух окончаний (-ĭs, -ĕ) типа fortis храбрый, -ая
fortĕ храброе;
3) прилагательные одного окончания (на –x, -r или -ns) типа felix,
icis счастливый, -ая, -ое; par, paris равный, -ая, -ое; ingens, ntis огромный,
-ая, -ое.
m
-er
f
-is
m, f
-is
n
-e
n
-e
m, f, n
-x
-r
-s
Образец склонения прилагательных Ш склонения
(celer, celĕris, celerĕ быстрый, -ая, -ое)
Падеж
m
f
n
Sing.
Sing.
Nom.
celer
celĕrĭs
celĕrĕ
Gen.
celĕr-ĭs
celĕr-ĭs
Dat.
celĕr-ī
celĕr-ī
Acc.
celĕr-em
celĕrĕ = Nom.
Abl.
celĕr-ī
celĕr-ī
Plur.
Plur.
Nom.
celĕr-ēs
celĕr-iă
Gen.
celĕr-ium
celĕr-ium
Dat.
celer-ĭbus
celer-ĭbus
Acc.
celĕr-ēs
celer-iă
Abl.
celer-ĭbus
celer-ĭbus
Примечание: 5 прилагательных одного окончания pauper, ĕris бедный, dives, ĭtis богатый, princeps, ĭpis первый, partĭceps, ĭpis причастный,
vetus, vetĕris старый склоняются по образцу существительных III склонения согласного типа.
Упражнения
1.Согласуйте данные прилагательные и местоимения с существительными, полученные словосочетания просклоняйте.
37
1)mare, is n; ingens, ntis; 2) homo, ĭnis m; sapiens, ntis; 3) tempus, ŏris n;
felix, īcis; 4) mens, ntis f; celer, ĕris, ĕre; 5) vita, ae f; brevis, e; 6) verbum, i n;
fortis, e; 7) mos, moris m; antiquus, a, um; 8) urbs, urbis f; noster, tra, trum; 9)
carmen, ĭnis n; dulcis, e; 10) cogitatio, ōnis f; utĭlis, e; 11) orator, ōris m;
celĕber, bris, bre; 12) victoria, ae f; grandis, e; 13) nomen, ĭnis n; nobĭlis, e;
14) natus, i m; amabĭlis, e.
2.Прочтите и переведите следующие предложения:
1)Vita brevis, ars longa. 2) Omnis ars natūrae imitatio est. 3) Dulce etiam
nomen est pacis. 4) Veritātis simplex est oratio. 5) Vocāles ante vocālem brevis
est. 6) Mores vetĕrum Romanōrum sevēri erant. 7) Clementia utĭlis est victōri et
victo. 8) Filius meus est simĭlis maiōrum suōrum. 9) Divitiae sapientem in servitūte sunt, apud stultum – in imperio. 10) Nihil est tam populāre, quam pax,
tranquillitas, otium. 11) Infelīci vita longa est, felīci brevis. 12) In proelio
equestri fortitūdo equitum nostrōrum magna erat. 13) In regiōnĭbus silvestrĭbus
aēr salūber est. 14) Vestis muliĕrum nobilium Romanārum alba erat. 15) Excellentium homĭnum virtus imitatiōne, non invidia digna est. 16) Ingens homĭnum
multitūdo in urbem conveniēbat. 17) Sapientem neque paupertas neque mors
neque vincula terrent. 18) In Africa multa ferocia animalia sunt. 19) Nomĭna
civium fortium semper memoriā tenēmus. 20) Non est facĭlis ad astra via. 21)
Multi flores hominĭbus utĭles sunt. 22) Athlētis nobilĭbus in Graecia antiqua
magna praemia dabantur. 23) Similia similĭbus curantur.
3. Переведите тексты на русский язык.
De Mario et Sulla
Marius et Sulla, viri genĕre et ingenio dissimĭles, sed pares gloriae cupiditāte, auctōres belli civīlis Romanōrum erant. Gaius Marius, humĭli loco
natus, vir erat animo aspĕro et crudēli, rudis literārum, sed insigni robŏre
corpŏris et belli perītus. Sulla, nobĭli natus, forti et audāci anĭmo egregiaque
cognitiōne Romanōrum et Graecōrum litterārum imbūtus erat. Romae tum gravia et tristia tempŏra erant. Milĭtes Marii Romam quasi hostīlem urbem
tractābant, cives nobĭles necābant, omnia ferro ignique vastābant. Postea Sulla
urbem occupāvit.
De Gallis
Caesaris tempŏre in Gallia duo genĕra homĭnum erant, qui aliquo erant
honōre: druides et equites. Plebs enim servōrum paene loco habebātur; itaque
sors plebis gravis et tristis erat. Homĭnes, cum ingenti tribūto aut gravi iniuria
premebantur, in servitūtem se nobilĭbus dabant. Fortūna nobilium felix erat.
38
Plebs magno et gravi onere vectigalium premebātur, druides autem omnibus
tribūtis et militia liberi erant. Druides sacrificia publica et privāta curābant et de
omnibus controversiis publicis et privātis decernēbant. Homines scelere turpi
inquitāni a druidibus gravi poena afficiebantur. De Gallōrum moribus multa in
Caesaris libro, qui Commentarii de bello Gallico inscribitur, legētis.
4. Переведите текст на русский язык. Найдите в тексте прилагательные 3-го склонения и определите их форму. Произведите грамматический анализ выделенных существительных и глаголов.
De Achille
Celeber est Achilles, filius Pelēi regis et Thetidis deae. Achilles particeps
belli Troiāni erat. Celebre est scutum, celebria sunt arma Achillis. Et scutum et
arma ei Hephaestus ille fabricat. Celebris est celeritas Achillis. Celeritāte suā
incredibili et magno corporis robore Achilles Troiānis terribilis erat. Ira Achillis
Graecis perniciōsa erat. Mors Patrocli, eius amīci, Achilli dolōres acres dat.
Propterea Achilles Hectorem ad pugnam provōcat et virum fortem necat.
ПРИЧАСТИЕ (PARTICIPIUM)
Verbum
Participium
praesentis actīvi
(PPA)
Основа инфекта +
суф. -nt- (І, ІІ) /
-ent- (III, IV)
+ оконч. s
orno (ornāre) 1
ornans
украшать
(gen.s. orna-nt-is)
украшающий,
ая, ое
lego, legi,
legens
lectum (legere) (gen.s. leg-ent-is)
3 читать
читающий, ая, ее
Participium
perfecti passīvi
(PPP)
Основа супина +
оконч.
-us, -a, -um
Participium
futūri actīvi
(PFA)
Основа супина +
суф. -ūr- + оконч.
-us, -a, -um
ornatus, a, um
украшенный,
ая, ое
ornatūrus, a, um
намеревающийся
украсить
lectus, a, um прочитанный,
ая, ое
lectūrus, a, um
намеревающийся
читать
Упражнения
1.Образуйте основные формы глаголов, определите основы: moneo,
intelligo, laboro, studeo, tego, monstro, curro, interrogo, doceo, cognosco,
venio, salio, migro, includo, pervenio, deleo.
39
2. От глаголов из 1-го задания образуйте причастия, переведите их
на русский язык.
3. Согласуйте причастия с существительными, полученные
словосочетания просклоняйте.
1)urbs, is f, aedificatus, a, um; 2) discipulus, i m, lectūrus, a, um; 3)
templum, i n, construens, ntis; 4) miles, itis m, pugnans, ntis.
4. Определите форму причастий. Образуйте nom. sing.:
dantem, converso, imperantia, agenti, vastatūros, perterritam, venientibus,
scriptūrae, datūros, tractis, volantium, captūrum, pugnantes, lectam, pulsi.
5. По форме gen. sing. Образуйте nom.sing. III скл.: consulis, floris,
criminis, regis, dictatōris, corporis, operis, lucis, pedis, veritātis.
6. Переведите предложения на русский язык, определите формы
причастий:
1.Timeo Danaos et dona ferentes. 2. Saepe tacens vocem verbaque vultus
habet. 3. Helvetii patriam reliquērunt novas sedes quaesitūri. 4. Non querit
aeger medicum eloquentem, sed sanantem. 5. Erranti viam monstra. 6. Romāni
et Graeci cenantes capita corōnis et floribus ornābant. 7. Ave Caesar, moritūri
te salutant. 8. Vae victis. 9. Sero venientibus ossa. 10. Homo verum non dicens
mendax appellātur.
7. Переведите тексты на русский язык.
De Solōne
Septem vires sapientiā insignes Graeci sapientes appellabantur. In numero
septem sapientium erat Solon Atheniensis. Solon ingentes opes Croesi, potentis
regis Lydorum, parvi aestimabat. Notum est Solōnis dictum: “Nemo ante mortem beātus est”.
Apte dictum
Persae inimīco, immodice in colloquio glorianti: “Prae sagittarum multitudine solem non videbitis”. Lacedemonius quidam: “In umbra igitur”, inquit,
“pugnabimus”.
ИМЕНА СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ IV СКЛОНЕНИЯ
40
Словарная запись: fructus, us m плод; cornu, us n рог. В nom. sing.
существительные мужского рода имеют окончание -us, среднего -u, в
gen. sing. -us.
Образец IV склонения
Падеж
Sing.
Plur.
m
n
m
n
N.-V. fructus
cornu
fruct-ūs
corn-ua
Gen.
fruct-ūs
corn-ūs
fruct-uum
corn-uum
Dat.
fruct-ui
corn-ū
fruct-ibus
corn-ibus
Acc.
fruct-um
corn-ū
fruct-ūs
corn-ua
Abl.
fruct-ū
corn-ū
fruct-ibus
corn-ibus
Примечание: существительные domus, us f дом, manus, us f рука,
porticus, us f портик, tribus, us f триба, Idus, Iduum f Иды (pl. tant.) составляют исключение из правил о роде.
Упражнения
1. Просклонять словосочетания is exercitus fortis, domus parva, gelu
asperum.
2. Поставьте существительные в соответствующем падеже:
ad (magistrātus Romānus), sub (potestas), in (senātus), cum (signum), sine
(fructus), de (domus).
3. Определите, к каким основам восходят и что означают слова
абориген, гумилиты, комментарий, навигация, реликвия, студент, финал.
4. Согласуйте прилагательное bonus, a, um c существительными,
полученные словосочетания поставьте в acc.sing. и plur.:
fructus, us m; manus, us f; liber, bri m; villa, ae f; nauta, ae m; nox, noctis
f; negotium, ii n.
5. Образуйте существительные IV склонения от основы супина
глаголов по образцу: pungo – punctum – punctus, us m маленькая часть,
местечко, русск. пункт.
appello, traho, ago, tango, facio, conspicio, dico, apparo, cado, sentio,
video, mando, orno, intellego, sto.
41
6. По типу глагола duco, duxi, ductum, ducere образуйте основные
формы глаголов detego, rego, proveho, deligo. Образуйте 3 л. sing. u plur.
ind. act. времен инфекта.
7. Переведите на русский язык:
1. Brevi manu. 2. De auditu. 3. Locus regit actum. 4. Casus belli. 5. Status
in statu. 6. E fructu arbor cognoscitur. 7. Manus manum lavat. 8. Cornua habent
praecipue quadrupedes. 9. In exercitu Hannibalis multi elephanti erant. 10.
Doctrina est dulcis fructus radīcis amārae.
De domo Romāna
Domus Romāna aliter aedificabātur atque nostra. Utique ei non erant
fenestrae, nisi perpaucae et exiquae. In media parte domus erat atrium, quod
foramine tecti illustrabatur. In solo atrii cisterna erat, quae aquam imbrium, per
forāmen de tecto manantem colligebat. In atrio olim focus erat, quo familia
conveniebat et ubi parva simulacra penatium erat. Praeterea pater familias in
atro mane amīcos et clientes salutabat. Atrium circumdabatur cubiculis aliisque
cellis parvis et angustis. Alia pars praecipua domus tablīnum erat, ubi familia
cenabat et unde aditus in hortum patebat. Postea domus nobilium Romanorum
erant amplae et magnificae. Velut de domo Caesaris unus et poētis Romanorum
scribit: “Una domus urbs est”.
Taurus et musca
In cornu tauri parva sedebat musca. “Si te nimis gravo, - inquit, - statim
avolābo”. Tum taurus: “Ubi es? Nihil sentio”.
ИМЕНА СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ V СКЛОНЕНИЯ
Словарная запись: res, rei f дело, вещь; dies, diei m, f день, срок.
Nom. – Voc.
dies
di-es
Образец V склонения
Gen.
Dat.
Acc.
di-ei
di-ei
di-em
di-ērum
di-ēbus
di-es
Abl.
di-ē
di-ēbus
Упражнения
1. Просклоняйте словосочетания fides caeca, dies faustus, res aurea.
42
2. Определите падежные формы существительных, образуйте nom.
sing., переведите: rem, civium, principātus, virtūtem, dono, ordini, originis,
amicōrum, moribus, situ, stellam, noctes, discipulos, testium, nave.
3. Образуйте acc. sing. u gen., acc. plur. от следующих существительных. Найдите общие элементы в их падежных формах:
imago, inis f; series, ei f; opus, eris n; ora, ae f; pelagus, i m; orsus, us m;
glacies, ei f; gelu, us n; basium, i n; causa, ae f.
4. Образуйте основные формы глаголов servo 1, servio 4, duco 3, exerceo 2. Определите основы. Образуйте 2 л. ед.ч. всех времен инфекта
(перфекта) активного залога.
5. Переведите на русский язык словосочетания res secundae, res adversae, res novae, res gestae, res publica, res cogitans, res extensa.
6. Переведите на русский язык.
1) Nihil agenti dies longus est. 2) Res publica Romana firma erat et potens. 3) Magnus erat apud Romānos diērum festōrum nummerus, diēbus festis
Romani templa ornābant. 4) Nulla dies sine linea. 5) Contra spem spero. 6) Dies
diem docet. 7) Amīcus certus in re incerta cernitur. 8) Bona fide. 9) Spes ultima.
De diēbus
Motus terrae est causa diēi et noctis. Longitudo dierum et noctium plerumque diversa est. In nonnulis partibus Asiae et Africae dierum et noctium
longitūdo aequa est. In regionibus nostris aetāte dies longi sunt, noctes breves;
hieme dies breves, noctes longae sunt. Meridiēi tempus in omnibus terrae partibus diversum est. Dierum erant nomina: Solis dies, Lunae dies, Martis dies,
Veneris dies, Saturni dies. Apud Romānos significabantur dies fasti et dies
nefasti etque dies festi ac profesti.
De Carthagine
In litore Africae contra Italiam sita erat Carthāgo, urbs antiqua et nobilis.
Ea erat caput rei publicae Carthaginiensium, qui praecipue mercatūrā maritima
divitias et potentiam sibi paravērunt et cum ipsis Romānis de principātu contendēbant. Multa inter eos bella gerebantur, multi duces rebus terra marique
gestis se nobilitavērunt. Nobilissimus autem dux Carthaginiensium et periculōsus hostis populi Romāni Hannibal fuit.
43
Наиболее употребительные суффиксы латинских
имен существительных и прилагательных
Суффиксы имен существительных
Суффикс
Основа
-ia
-itia
Прилагательное
-ina
Существительное
-(e)ntia
-(a)ntia
-(t)ura
-(s)ura
Глагол
(основа
инфекта)
Глагол
(основа
супина)
-mentum
Глагол
(основа
инфекта)
-ium
Глагол
(основа
инфекта)
Значение
Примеры
1 склонение
Свойство, insanus, a, um нездокачество,
ровый insania, ae f
состояние нездоровье; prudens
мудрый prudentia, ae f мудрость
1. Занятие, medicus, i m врач –
искусства medicina, ae f враче2. Сущевание
ство жен.
gallus, i m петух –
пола
gallina, ae f курица
Качество,
scire знать – scientia,
состояние ae f знание, наука
Результат
scribere писать –
действия
scriptura, ae f сочинение
II склонение
Орудие
instruere устраивать –
или реinstrumentum, i n
зультат
инструмент;
действия ornare украшать –
ornamentum, i n
украшение
Действие, studere стремиться,
состояние заниматься –
studium, i n стремле44
Сравн.:
русск.
стипендия,
сентенция,
юриспруденция
медицина,
доктрина
потенция
скульптура,
ординатура
орнамент,
аргумент
студия (ium
> io)
-(t)orium
-(s)orium
-arius
-arium
Глагол
(основа
супина)
Существительное
Существительное
-us
Профессия,
занятие
Вместилище
Глагол
(основа
супина)
III склонение
Действу- dico говорить – dicющее
tor, oris m диктор;
лицо
aggreditur нападать –
agressor, oris m
агрессор
Абстракт- deformo изменять –
ное
deformatio, onis f
значение изменение
Глагол
(основа
супина)
IV склонение
Абsentire чувствовать –
страктное sensus, us m чувство
значение
-(t)or Глагол
-(t)aris (основа
-(s)or супина)
-(s)oris
-ion
Место
действия
ние, занятие;
audire слушать –
auditorium, i n аудитория, зал
biblioteca библиотека
– bibliotecarius, i m
библиотекарь
aqua вода – aquarium,
i n водохранилище
лекторий,
консерватория
архивариус,
нотариус
аквариум,
террариум
диктор, лектор
асессор
деформация,
революция
статус
Суффиксы прилагательных
Суффикс
-iv-
-al-
-ari-
Основа
Глагол
(основа
супина)
Существительное
(основа
Gen.s.)
Существительное
(основа
Значение
Примеры
Свойство
pono, positum класть
– positivus, a, um
условный, произвольный
Свойство, vox, vocis голос –
качество vocalis, e звучный
Качество
lapis, lapidis m камень – lapidarius, a,
um каменный
45
Сравн.:
русск.
Позитивный
Вокальный
Лапидарный
Gen.s.)
СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ ИМЕН ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ
Положительная
(gradus positīvus)
Сравнительная
(gradus comparatīvus)
Основа положительной
степени + форманты:
-ior (m, f)
-ius (n)
Превосходная
(gradus superlatīvus)
Основа положительной
степени + форманты:
-issĭm- + -us, -a, -um
-rĭm- + -us, -a, -um
-lĭm- + -us, -a, -um
felix счастливый
felic-ior, -ius
felic-issĭm-us, -a, -um
celer, is, e быстрый celer-ior, -ius
celer-rĭm-us, -a, -um
facĭlis, e легкий
facil-ior, -ius
facil-lĭm-us, -a, -um
Примечание: Превосходную степень с суффиксом -rĭm- образуют
прилагательные мужского рода, оканчивающиеся на -er; с суффиксом
-lĭm- – 6 прилагательных: facĭlis, e; difficĭlis, e; simĭlis, e; dissimĭlis, e;
gracĭlis, e; humĭlis, e.
Склонение: Прилагательные в сравнительной степени склоняются
по образцу III согласного типа, прилагательные в превосходной степени
склоняются по I-II склонениям.
Упражнения
1.Образуйте степени сравнения от прилагательных iucundus, a, um;
simplex, icis; nobilis, e; liber, era, erum; profundus, a, um; pravus, a, um; niger,
gra, grum; insignis, e; fortis, e; crudēlis, e.
2. Просклоняте словосочетания dies longior, urbs pulcherrima.
3. Определите степени сравнения имен прилагательных и их падежную форму. Образуйте nom. sing. положительной степени.
honestissimas, clarissimo, celeberrimārum, modestiorem, facillimam,
miseriora, longioribus, felicissimos, carissima, pulchriores.
4. Определите форму прилагательного и переведите словосочетания:
46
ventus vehementior, carmen melius, puella pulcherrima, malum ruberrimum, frater minor, vir doctissimus, plebs pauperrima.
5. Образуйте nom. sing. существительных Ш склонения по форме
gen.sing.
floris, carminis, veritatis, canis, custodis, regis, consulis, gregis, erudicionis, facultātis.
6. Образуйте 2 л. мн.ч. системы инфекта действительного и страдательного залога от глаголов comparo 1, inscribo, psi, ptum 3; possideo,
sedi, sessum 2; nutrio 4.
7. Переведите предложения на русский язык.
А) 1. Lux est sonitu velocior. 2. Facta sunt verbis difficiliōra. 3. Homines
amplius oculis, quam auribus credunt. 4. Nihil est victoria dulcius. 5. Dies
aestātis sunt longiōres, quam dies hiemis. 6. Aēr est levior, quam aqua. 7. Montes Asiae altiōres sunt, quam montes Eurōpae. 8. Morbi animi perniciosiōres
sunt, quam corporis. 9. Amicitia bonōrum virōrum firmissima est. 10. Ver est
iucundissimum tempus anni.
B) 1. Ex Nestoris lingua melle dulcior fluebat oratio (Cic.). 2. Via recta
brevissima est. 3. Patriae fumus igne alieno luculentior (Lc.). 4. Exempla praeceptis utiliōra sunt. 5. Bona fama divitiis est potior (Syr).
8. Переведите на латинский язык.
1.Железо тверже золота. 2. Воздух легче воды. 3. Рим – самый древний город. 4. Правда дороже лжи. 5. Самый старый друг – лучший друг.
9. Переведите тексты на русский язык.
De clarissimis urbibus et fluminibus Italiae
Multae urbes clarae sunt. Clara est Capua, clarior Alba Longa, clarissima
Roma. Multi sunt in Italia fluvii. Notus est Ticinus, notior Padus, notissimus
Tiberis. Fluvii Italiae longum cursum non habent. Padus est longior et profundior, quam Tiberis. Padus est longissimus et profundissimus omnium fluviōrum
Italiae, sed non est in numero longissimōrum et profundissimōrum fluviōrum
Eurōpae. Longiōrem cursum Rhenus et Rhodanus et Danuvius habent. Fertilissima ac felicissima regio Italiae est Campania. Celeberrima et florentissima
omnium urbium Italiae erat Roma.
De olīva
47
Oliva, sive olea, est arbor, quae apud veteres Graecos in magno honōre
fuerat. Notum est id certāmen, quod aliquando inter deos fuit. Neptūnus, Oceani
deus, et Minerva, omnium artium dea, de principātu certābant et operibus suis
se iactabant. Neptūnus equum velocissimum creavit, Minerva olīvam, arborem
utilissimam, Atticae donavit. Incolae Atticae olīvam donum pretiosissimum
putaverunt et palmam Minervae dederunt. Ex eo tempore olīva a Graecis arbor
sacra putatur et in praecipua est deae tutela.
Супплетивные степени сравнения
(степени сравнения прилагательных, образуемые от разных основ)
Положительная
степень
bonus, -a, -um
хороший
malus, -a, -um
плохой
magnus, -a, -um
большой
parvus, -a, -um маленький
multi, -ae, -a многочисленные
Сравнительная степень
melior, -ior, -ius
лучший
peior, -ior, -ius
худший
maior, -ior, -ius
бóльший
minor, -or, -us
меньший
plures, -es, -a
наиболее многочисленные
Превосходная степень
optĭmus, -a, -um
самый хороший
pessĭmus, -a, -um
самый плохой
maxĭmus, -a, -um
самый большой
minĭmus, -a, -um
самый маленький
plurĭmi, -ae, -a
самые многочисленные
Упражнения
1. Определите склонение и образуйте степени сравнения прилагательных magnus, a, um; asper, era, erum; bonus, a, um; laudabilis, e; arduus,
a, um.
2.Просклоняйте словосочетания error difficillĭmus, filia maior.
3. Проспрягайте глагол intellĕgo, lexi, lectum 3 в активном залоге системы перфекта.
4. Переведите предложения на латинский язык.
Земля больше Луны и меньше Солнца. Летом дни длиннее, а ночи
короче. Ничего нет хуже лживого человека. Ничего нет лучше своей земли.
48
5. Переведите на русский язык.
1.Cedo maiori. 2. Ad maiōrem dei gloriam. 3. In optima forma. 4. Melior
est canis vivus leōne mortuo. 5. Maximum in minimis. 6. Minimum minimōrum. 7. Usus est magister optimus. 8. Optimus mundus. 9. Minima de malis.
De Roma
Roma veterrima urbs Italiae putātur, sed coloniae Graecōrum in orā sitae
vetustiōres sunt. Primo urbs minima fuit, viae angustissimae et domus humillimae, aedificia autem publica ampliōra et ormatiōra erant. In Capitolio, arce
Romana, Iovi Optimo Maximo templum celeberrimum fuerat. Imperatōrum
temporibus urbs dissimillima fuit vetustiōri: viae latissimae, domus maximae,
fora amplissima erant. Roma templis plurimis et simulacris pulcherrimis ornāta
erat. Templa Romāna simillima templis Graecis erant. Maximus est numerus
monumentōrum veteris Romae.
НАРЕЧИЕ (ADVERBIUM)
В латинском языке существует две категории наречий:
1) самостоятельные наречия, например: fere – почти, ibi – там и др.;
2) наречия, производные от прилагательных.
Образование наречий от прилагательных
I-II скл.
основа прилаг. + суф. -е
III скл.
основа прилаг. + суф. -ĭter
от прилаг. на -ns – основа прилаг. + суф. -er
altus – alte
acer – acriter
(высокий – высоко)
(острый – остро)
liber – libere
felix – feliciter
(свободный – свободно)
(счастливый – счастливо)
pulcher – pulchre
sapiens – sapienter
(красивый – красиво)
(мудрый – мудро)
Примечание: в качестве наречий употребляется также форма асс. или
abl.sing. среднего рода прилагательных: multum – многo, primum – сначала, cito – быстро, incognito – тайно, brevi – вскоре.
Образование степеней сравнения наречий
В качестве сравнительной степени наречий, образованных от прилагательных, употребляется форма aсс.sing. сравнительной степени соот49
ветствующих прилагательных в среднем роде: altius – выше, latius – шире,
felicius – счастливее.
Превосходная степень наречий образуется от превосходной степени прилагательных при помощи суф. -е: pulcherrime – очень красиво, fortissime – очень храбро.
Супплетивные формы степеней сравнения наречий
положительная
bene (хорошо)
male (плохо)
paulum (мало)
magnopere (много)
multum (много)
сравнительная
melius
peius
minus
magis
plus
превосходная
optĭme
pessĭme
minĭme
maxĭme
plurĭmum
Упражнения
1. Определите склонение прилагательных и образуйте степени
сравнения прилагательных; образуйте наречия и их степени сравнения:
Malus, a, um; longus, a, um; facĭlis, e; miser, era, erum; simplex, ĭcis;
brevis, e; velox, ōcis; celer, ĕris, ĕre; honestus, a, um; crudelis, e.
2. Просклоняйте словосочетания error peior, illud mare profundissimum, carmen dulcissimum, res optima.
3. Переведите на латинский язык.
1. Все воины храбро сражались. 2. Вождь хвалит воинов, сражающихся храбро. 3. Живите счастливо. 4. Быстрее, выше, сильнее. 5. Отвечайте короче. 6. Работайте лучше. 7. Не пиши много. 8. Хорошо жить –
долго жить.
4. Образуйте 1 л. ед.ч. всех времен изъявительного наклонения системы инфекта: oro 1, munio 4.
5. Определите, к каким латинским основам восходят и что означают следующие слова:
студент, культура, эмигрант, симулянт, фатум, арбитр, фокус, алиби,
вербальный, агитация, корректор, мелиорация, оптимальный, магистраль,
милитаризм.
6. Переведите предложения, преобразуйте активные конструкции в
пассивные:
1. Dux milĭtes laudābat. 2. Agricŏlae silvam caedunt.
50
7. Переведите предложения, выпишите наречия и определите их
форму.
1. Quot homĭnes, tot sententiae. 2. Invīte data non sunt grata. 3. Ex
numěro Graecōrum Lacaedemonii fortitudĭne omnes alios popŭlos longe superabant. 4. Facilius est dicĕre, quam agĕre. 5. Facilius est vita aliōrum reprehendĕre, quam sua corrigĕre. 6. Romāni fortissime et acerrime pugnabant. 7. De
mortuis aut bene, aut nihil. 8. Melius sero, quam nunquam. 9. Verba “Nota
bene” signo NB signatur. 10. Honores mutant mores, sed raro in meliōres.
8. Переведите тексты на русский язык.
De rustĭci veneficiis
Rusticus quidam, quod ex admodum parvo agro multŏ largiōres fructus
habebat, quam vicini ex amplioribus agris magnam sibi eorum concitavit invidiam. Accusatus igĭtur est de veneficiis. Ubi propterea in ius vocatus est,
omnem familiam suam bene curātam et vestītam secum in forum adduxit, omnia praeterea instrumenta rustĭca, boves denĭque satŭros. Quae ubi monstravit:
“Habetis”, inquit, “iudĭces, nonnulla veneficia mea; cetěra autem – eăque maxima sunt – labor et sudor”.
Ităque omnium consensu liberatus est.
De Spartānis
Lycurgus rem publĭcam Spartānam praeclāre instituit. Secundum leges
eius pueri, adulescentes, iuvĕnes corpŏra strenue exercēbant. Libĕri discēbant
parentes et senes honorāre, legĭbus semper parēre, modeste sed libĕre respondēre. Ii, qui imperio non peruĕrant, sevēre puniebantur. Mos erat Spartānis
brevĭter respodēre, fortĭter pugnāre, patienter et constanter labōres tolerāre,
honeste vivĕre.
ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ (NUMERALIA)
В латинском языке выделяются следующие лексико-грамматические
разряды числительных: количественные (cardinalia), порядковые
(ordinalia), разделительные (distributīva) и числительные наречия (numeralia adverbia).
КОЛИЧЕСТВЕННЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ
(numeralia cardinalia)
Количественные числительные от 1 до 10, 20, 100 и 1000 – основные
числительные; названия десятков и сотен – производные, образованные,
51
как правило, от этих основных числительных с некоторыми фонетическими изменениями. Названия десятков с единицами и сотен с десятками и
единицами – составные производные числительные.
1) Числительные от 11 до 17 образуются сложением основного числительного и слова «десять» -decim (из decem): undecim, duodecim и т.д.
2) Числительные от 30 до 90 (десятки) образуются присоединением
–ginta: triginta, quadraginta и т.д.
3) Числительные от 200 до 900 (сотни) образуются присоединением
-centi (из centum): ducenti, trecenti, sescenti – или –genti: quadringenti,
quingenti.
4) Числительные 18, 19; 28, 29 и т.д., обозначающие числа, у которых до полного десятка не хватает одной и или двух единиц, образуется
путем вычитания из следующего десятка: два из двадцати (duodeviginti),
один из двадцати (undeviginti), один из тридцати (undetriginta)/
5) Прибавление к десяткам или сотням единиц от 1 до 7 обозначается двояко: а) число единиц называется после десятков (как в русском языке): viginti quinque (двадцать пять); б) число единиц называется сначала,
затем ставится союз et и называется число десятков: quinque et viginti
(букв.: пять и двадцать).
Таблица количественных числительных
Рим- АрабКоличественРимАрабКоличественные
ские
ские ные числительские
ские
числительные
цифры цифры
ные
цифры цифры
I
1
unus, a, um
XXI
21
viginti unus
II
2
duo, ae, o
XXVIII
28
duo-de-triginta
III
3
tres, tria
XXIX
29
un-de-triginta
IV
4
quattuor
XXX
30
triginta
V
5
quinque
XL
40
quadraginta
VI
6
sex
L
50
quinquaginta
VII
7
septem
LX
60
sexaginta
VIII
8
octo
LXX
70
septuaginta
IX
9
novem
LXXX
80
octoginta
X
10
decem
XC
90
nonaginta
XI
11
undecim
C
100 centum
XII
12
duodecim
CC
200 ducenti, ae, a
XIII
13
tredecim
CCC
300 trecenti
XIV
14
quattuordecim
CCCC
400 quadringenti
XV
15
quindecim
D
500 quingenti
XVI
16
sedecim
DC
600 sescenti
52
XVII
XVIII
XIX
XX
17
18
19
20
septendecim
duodeviginti
undeviginti
viginti
DCC
700
DCCC
800
DCCCC
900
M
1000
MM
2000
Склонение числительных
septingenti
octingenti
nongenti
mille
duo milia
Из количественных числительных склоняются только:
unus, a, um – как местоименное прилагательное solus и другие в
единственном числе;
duo, ae, o – как слова 1-2 склонения во множественном числе (с элементами 3 склонения);
tres, tria – как прилагательное 3 гласного склонения во множественном числе;
ducenti, ae, a (и прочие сотни) – как прилагательные 1-2 склонения
во множественном числе;
milia (тысячи) – как существительные 3 гласного склонения во множественном числе.
Образцы склонения
Падеж
m
Nom. unus
Gen.
Dat.
Acc. unum
Abl.
unō
unō
Падеж
Nom.
Gen.
Dat.
Acc.
Abl.
f
una
unīus
unī
unam
unā
m f
n
tres
tria
trium
tribus
tres
tria
tribus
n
unum
unum
m
duo
duōrum
duōbus
duo(s)
duōbus
n
m
milia ducenti
milium ducentōrum
milibus
milia ducentōs
milibus
f
duae
duārum
duābus
dua(s)
duābus
f
ducentae
ducentārum
ducentīs
ducentās
ducentīs
ПОРЯДКОВЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ
(numeralia ordinalia)
1 primus, a, um
2 secundus, alter
15 quintus decĭmus
16 sextus decĭmus
53
n
duo
duōrum
duōbus
duo
duōbus
n
ducenta
ducentōrum
ducenta
3 tertius
4 quartus
5 quintus
6 sextus
7 septĭmus
8 octāvus
9 nonus
10 decĭmus
11 undecimus
12 duodecĭmus
13 tertius decĭmus
14 quartus decĭmus
17 septĭmus decĭmus
18 duodevicesĭmus
19 undevicesĭmus
20 vicesĭmus
21 unus et vicesĭmus
30 tricesĭmus
40 quagragesĭmus
100 centesĭmus
200 ducentesĭmus
400 quadringentesĭmus
1000 millesĭmus
2000 bis millesĭmus
Порядковые числительные имеют родовые окончания -us, -a, -um и,
как прилагательные, согласуются с существительными в роде, числе и
падеже: secundus discipulus, quarta soror, verbum tertium. В многозначных
числительных каждое число ставится в форме порядкового, например:
annus millesĭmus nongentesĭmus quadragesiĭus quintus – тысяча девятьсот
сорок пятый год.
ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ РАЗДЕЛИТЕЛЬНЫЕ
И ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ НАРЕЧИЯ
Числительные разделительные (numeralia distributīva) означают равное распределение и отвечают на вопрос «по скольку?». Числительные
наречия (numeralia adverbia) – на вопрос «сколько раз?». Числительные
разделительные и числительные наречия образуются от соответствующих
количественных, кроме первых двух. Числительные разделительные имеют родовые окончания мн.ч. I и II скл.; начиная с двух, для них характерен
суффикс -n-. Наречия числительные образуются от корней количественных числительных и, начиная с пяти, имеют суффикс -ies. Например:
singŭli, ae, a
bini, ae, a
terni (trini), ae, a
quaterni, ae, a
quini,ae, a
centēni, ae, a
singŭla milia
по одному, по одной
по два, по две
по три
по четыре
по пяти
по сто
по одной тысяче
54
semel
bis
ter
quater
quinquies
centies
milies
однажды
дважды
трижды
четырежды
пятикратно
стократно; сто раз
тысячекратно
Упражнения
1.Просклоняйте: duo manipuli, tres centuriae, quinque menses, centesimus miles.
2. Переведите и просклоняйте словосочетания один храм; два легиона; три друга; восемнадцать книг; тридцатое число; сто камней; тысяча
слов; второй час; четыре окна, пять братьев, пятьсот воинов, 1812-й год.
3. Напишите римскими цифрами числа 63, 84, 97, 125, 268, 379, 432,
3456, 5699.
4. Определите, к каким словам восходят: октава, терция, квартал,
квинтет, трио, прима, миля, миллион, дуэль, секундант, центнер, уникальный.
5. Переведите на русский язык.
Una hirundo ver non facit. Amīcus est unus animus in duōbus corporibus.
“Novem doctae sorōres” – ita antiqui Musas nominābant. Nemo potest duōbus
dominis pariter servīre. In legiōne Romāna decem erant cohortes, in cohorte
tres manipuli, in manipulo duae centuriae, primō centuria centum milites
habēbat, deinde modō quinquaginta.
De mensĭbus
Apud Romānos annus decem menses habēbat. Primi mensis nomen erat
Martius, secundi – Aprīlis, tertii – Maius, quarti – Iunus, quinti – Quintīlis,
sexti – Sextīlis, septimi – September, octāvi – Octōber, noni – November, decimi – December. Numa, secundus rex Romanōrum, numerum mensium duōbus
augēbat. Postea Romāni Quintīlem mensem Iulium, Sextīlem – Augustum moninābant. Iulii nomen est a Iuliō Casare, Augusti – ab Augustō imperatōre. Primus mensis dies Kalendae nominabātur, quintus – Nonae, tertius decimus –
Idus; in mensibus autem Mariō, Maiō, Iuliō, Octobri septimi diēi nomen erat
Nonae, Idus – quinti decimi.
De nomĭne mensium
Annus duodecim menses habet, qui sunt:
I Mensis Januarius qui a Jano, principii deo, nomen habet.
II Mensis Februarius a februo, Romanōrum ritu sacro, appellātur.
III Mensis Martius a Marte deo, Romuli patre, nomen habet.
IV Mensis Aprīlis a Venere dea, quae apud Graecos Aphrodītae nomen
habet, appellātur.
V Mensis Majus a Maja dea, Mercurii matre, nomen habet.
55
VI Mensis Junius a Junōne, Jovis uxōre, nomen habet.
VII Mensis Julius a Gajo Julio Caesare appellātur.
VIII Mensis Augustus ab Octaviāno Augusto appellātur.
IX Mensis September a numero septem.
X Mensis Octōber a numĕro octo.
XI Mensis November a numĕro novem.
XII Mensis December a numĕro decem nomĭna habent.
Cur mensis nonus a numero septem, mensis decĭmus a numĕro octo, undecĭmus a numĕro novem, et duodecĭmus a numĕro decem nomen habet?
Romulo regnante, annus decem menses habēbat (qui annus Romuli appellabātur) et primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio menses numerābis, September – septĭmus, Octōber – octāvus, November – nonus, December
– decĭmus mensis est. Sed postea ante Martium duo menses additi sunt: Januarius et Februarius; Januarius primus anni mensis factus est, sed nomina mutāta
non sunt.
De novem Musis
Musae Jovis filiae et Mnēmosynēs, deae memoriae, sunt. Hae novem
doctae sorōres nominantur, nam deae artium et scientiārum putantur, nomina
autem eārum Graecae origines sunt. Prima Musārum Calliope vocātur et Musa
poēsis epicae atque mater Orphēi esse dicitur. Secunda est Euterpe, musicae
artis Musa. Tertia – Erato, quae Musa carminum amatoriōrum habētur. Quarta
est Melpomene, Musa tragoediae atque poēsis lyricae vocātur. Quinta
nominātur Thalia, Musa comoediae atque dea epulārum et festārum est, deinde
atque Musa carminum pastoralium appellātur. Sexta, Terpsichore nomināta,
Musa est saltatiōnis atque chorōrum, eadem mater Sirēnum putātur. Septima est
Clio, quae primum dea nuntia habebātur, nunc Clio Musa historiae dicitur.
Octāva nomine Urania Musa est astronomiae. Denique nona, cujus nomen Polyhymnia est, Musa hymnōrum sacrōrum deinde etiam symphoniae putātur.
Musae sunt comites fidēles Apōllinis, qui Musārum choros praecēdit et fidibus
aureis verba eārum modulātur.
ВРЕМЕНА СИСТЕМЫ ПЕРФЕКТА
От основы перфекта образуются перфектные времена действительного залога: perfectum прошедшее совершенное, plusquamperfectum
преждепрошедшее, futurum II будущее совершенное.
Perfectum indicatīvī actīvī
Чис- Лицо
I спр.
II спр.
56
III спр.
IV спр.
ло
Sing.
Plur.
1
2
3
1
2
3
ornāvi
ornāvisti
ornāvit
ornāvimus
ornāvistis
ornavērunt
tacui
tacuisti
tacuit
tacuimus
tacuistis
tacuēntur
legi
legisti
legit
legimus
legistis
legērunt
audīvi
audīvisti
audīvit
audīvimus
audīvistis
audivērunt
Основные способы образования основ перфекта
1. Перфект на -v-i. Характерен для правильных глаголов I-IV спряжения: orno, ornāvi, ornātum, ornāre украшать; audio, audīvi, audītum, audīre
слушать.
2. Перфект на -u-i. Характерен для глаголов II спряжения: taceo,
tacui, tacitum, tacēre молчать.
3. Перфект на -s-i. Характерен для глаголов III спряжения: корневые
g, c + s дают x: dico, dixi (<dic-s-i), dictum, dicere говорить; корневые d, t, b
перед s ассимилируют полностью или частично: mitto, misi (<mit-s-i), missum, mittere посылать; rideo, risi (<rid-s-i), risum, ridēre смеяться; scribo,
scripsi (<scrib-s-i), scriptum, scribĕre писать.
4. Перфект с удлинением корневого класного: venio, vēni, ventum,
venīre приходить; vēdeo, vīdi, vīsum, vidēre видеть. Наряду с чередованием
e/ē, o/ō, u/ū возможно чередование a/ē: facio, fēci, factum, facĕre делать.
5. Перфект с удвоением: curro, cucurri, cursum, curĕre бежать; do,
dedi, datum, dare делать.
Упражнения
1. Выпишите из словаря основные формы глаголов: venio, terreo,
illustro, erudio, iacio, pono.
Глаголы illustro, iacio проспрягайте в perfectum ind. act.
2. Образуйте формы перфекта глаголов:
а) перфект на -vi: pugno, 1 сражаюсь; servo, 1 спасаю; paro, 1 готовлю; numero, 1 считаю; deleo, 2 разрушаю; scio, 4 знаю;
б) перфект на -ui: debeo, 2 я должен; habeo, 2 имею; teneo, 2 держу;
censeo, 2 ценю;
в) перфект на -si: duco, 3 веду; rego, 3 правлю; intellĕgo, 3 понимаю;
cedo, 3 иду, уступаю; sentio, 4 чувствую;
г) перфект с удлинением корневого гласного: sĕdeo, 2 сижу; vĕnio, 4
прихожу; căpio, 3 беру; iăcio, 3 бросаю;
д) перфект с удвоением: credo, 3 верю; condo, 3 основываю.
57
3. Определите формы глаголов, переведите на русский язык:
portavērunt, misi, necavit, duximus, ambulābunt, erudivisti, mittam, vivēbat,
vales, condidistis, vocate, scribēmur, occupabantur.
4. Просклоняйте словосочетания: leo fremens, flumen longum, id
donum simplex.
5. Определите, к каким латинским основам восходят и что означают слова: утилитарный, предикат, субъект, конкурент, ветеран, инструмент, коллоквиум, парабеллум, экслибрис, нарративный, орнамент, кредит, интеллект.
6. Переведите предложения на латинский язык:
1. Нравы древних римлян были суровы. 2. Наука и искусство процветают во время мира. 3. Мысль человека быстра. 4. Александр Великий
разрушил Фивы. 5. Марк Манлий спас Капитолий от галлов.
Задание 7. Переведите предложения. Выпишите формы глаголов и
сделайте их грамматический разбор.
1. Verbum “cedo” facit perfectum “cessi”, “cado” – “cecĭdi”, “caedo” –
“cecīdi”. 2. Milites audāces in proeliis multas victorias reportavērunt. 3. Veni,
vidi, vici. 4. Urbem Romam a principio reges habuērunt. 5. Ennius in versĭbus
suis maxĭma facta civium Romanōrum pinxit. 6. Militavi non sine gloriā. 7.
Magister dixit. 8. Caelum, non anĭmum mutant, qui trans mare currunt (Ov.). 9.
Fēci, quod potui. 10. Duces Graecōrum fuērunt Achilles, Aiax, Ulixes, Patroclus. 11. Marcus Manlius, qui Capitolium servavit a Gallis, et genĕre, et virtūte
bellica nemĭni concedēbat. 12. Epistolam, quam scripsi, mittam patri. 13. Romulus urbem ex nomĭne suo vocavit Romam. 14. Olim hostes Romanōrum,
postquam frustra Capitolium expugnāre temptavērunt, Romam delevērunt. 15.
Milĭtes Graeci in equo ligneo sedēbant et noctem exspectābant. Troiani autem
dormiēbant; pericŭlum non iam metuēbant, cum Sino Graecos ex equo libarāvit
et portas oppĭdi aperuit. (Sino, Sinōnis m – Синон, греческий воин) 16.
Romŭlus, Martiis filius, urbem Romam condidit et regnāvit annos duodequadraginta.
8. Переведите тексты на русский язык.
Midas
Certābant quodam Apollo et Pan. Apollo lyram habēbat, Pan fistŭla
canēbat. Arbĭter palmam Apollĭni adiudicāvit, solus Midas repugnābat. Tum
Apollo, irā commōtus, asinīnas ei aures dēdit. Diu hoc omnĭbus latuit, nam rex
altam gestābat mitram. Poetrēmo famŭlus, qui capillos regi resecābat, vitium
58
animadvertit. Quantopĕre eum hoc secrētum urēbat, sed narrāre non audēbat.
Tandem cogitāvit. Semel saltem secrētum scrobem fodit et in scrobem susurrit:
“Midas rex aures asinīnas habet!” Deinde scrobem rursus implēvit. Sed eo loco
arundo crevit, quae semper susurrābat: “Midas rex aures asinīnas habet!”
De Daedălo
Daedălus, artĭfex clarus, casu homĭnem necāvit. Ităque cum Icăro filio ex
urbe Athēnis fūgit et insŭlam Cretam ad regem Minoēm migrāvit. Ibi iussu
regis Labyrinthum aedificāvit, domum apmlissĭmam. Postea Daedălus consilium cepit in patriam remigrāre. Minos autem Daedălum et Icărum retinuit atque
etiam in Labyrintho inclūsit. Tum Daedălus dolum excogitāvit, nam ex pennis
quattuor alas fecit et cum filio avolāvit. Sed incautus Icărus in mare decĭdit.
Daedălus in Siciliam pervēnit.
PLUSQUAMPERFECTUM, FUTURUM II (SECUNDUM)
INDICATĪVI ACTĪVI
Plusquamperfectum обозначает действие, совершившееся раньше
другого действия в прошлом. Futurum II (будущее второе) обозначает
действие, которое произойдет в будущем раньше другого действия, выраженного futurum I.
Таблица образования
Время
основа
суффикс
окончания
Plusquamперфекта
-era-m, -s, -t,
perfectum
-mus, -tis, -nt
Futurum II
перфекта
-er- (1 л. sing)
-o, -s, -t,
-eri-mus, -tis, -nt
1
2
3
Спряжение глагола esse (быть)
Plusqumperf.ind.
Futurum II ind.
Sing.
Plur.
Sing.
Plur.
fueram
fuerāmus
fuero
fuerimus
fueras
fuerātis
fueris
fueritis
fuerat
fuerant
fuerit
fuerint
Упражнения
1. Образуйте основные формы глаголов exercēre, ignorāre, nutrīre,
fingĕre. От указанных глаголов образуйте причастия. Глаголы exercēre,
exercēre, ingĕre проспрягайте в plusqumperf. ind. act., futurum II ind. act.
59
2. Определите, к какому типу относится пефект глаголов: cedit –
cecīdit, ponit – posuit, promittit – promisit, quaerit – quaesīvit, advĕnit –
advēnit, ăgit – ēgit, currit – cucurrit, scribit – scripsit, habet – habuit, expugnat
– expugnavit.
3. Определите формы глаголов: deleo – delevi, ponēbat – posuĕrat,
quaerēmus – quaesiverĭmus, expugnabitis – expugnaverĭtis.
4. Переведите предложения на русский язык.
1.Alexander Thebas delēvit, quae diu floruĕrant. 2. Si te rogavĕro alĭquid,
nonne respondēbis? 3. Themistocles restituit muros, quos Persae delevĕrant. 4.
Ubi alĭquid audivĕro, scribam ad te. 5. Causa belli fuit, quod Romāni agrum
Sabīnum ferro ignique vastavĕrant. 6. Si agrum non aravĕris, fruges frustra
expectabis. 7. Leonīdas, rex Lacedaemoniōrum, regi Persārum, qui scripsĕrat:
“Mitte arma”, rescripsit: “Veni et sume”. 8. Romāni Gallos, qui in Italiam irrupĕrant, cecidērunt. 9. Tu heri ad me venīre promisĕras, sed non venisti. 10. Si
quaesivĕris, invenies. 11. Graeci Troiam, urbem Priămi regis, oppugnavērunt,
quod Paris Helěnam rapuěrat. 12. Donec eris felix, multos numerābis amīcos, si
fuěrint tempŏra nubĭla, solus eris. 13. Veniam, quocumque vocavěris. 14. Si
fecěris id, quod ostendis, magnam habēbo gratiam. 15. Castĭcus in Sequănis
regnum, quod pater ante habuĕrat, occupāre studēbat. 16. Hercŭles infans
dracōnes necāvit, quos Iuno misĕrat. 17. Librum tuum, quem mihi promisĕras,
accēpi. 18. Diogĕnes virum doctum, qui de caelestĭbus multa narravĕrat, interrogāvit: “Quando (когда) tu de caelo descendisti?” 19. Si semper verum
dixĕris, omnes tibi credent.
5. Переведите предложения на латинский язык.
1. Александр Великий вернул афинянам статуи, захваченные Ксерксом. 2. Латинский язык долго был в употреблении у народов Европы. 3.
Асканий, сын Энея, основал Альбу Лонгу. 4. Приам был царем троянцев.
5. Греки воздвигали красивые памятники.
6. Переведите тексты на русский язык.
De Prometheo
Prometheus, qui auxilio Minervae homĭnes ex terrā et aquā fecĕrat, de
genĕre humano bene meruit. Di saepe Prometheum ad epŭlas suas invitabant.
Itaque consilium Iovis, qui omnes homĭnes necāre constituerat, Prometheo
notum erat. Prometheus aliquando in caelum venit, ignem, quem Iuppĭter hominĭbus negaverat, de Olympo subduxit et hominĭbus donavit. Quamquam ira
Iovis magna erat, genus humānum non delevit. Prometheum autem Vulcānus
60
iussū Iovis in monte Caucaso ferreis catēnis ad saxum alligavit cotidiēque
aquĭla iecur Promethei devorabat. Iecŏris pars, quam aquĭla interdiu devoraverat, noctu crescebat. Ita Prometheus ingentes dolōres tolerabat. Hercules
aquilam sagittā necavit, Prometheumque liberavit.
De Tantălo
Tantălus, Iovis filius, rex Phrygiae, carissĭmus erat omnĭbus deis atque ad
epŭlas eorum invitabatur. Sed tantam felicitātem sapienter conservāre nesciebat.
Nam superbia quadam impulsus omnia deorum consilia, quae apud Iovem audiverat, hominĭbus aperiebat. Propter id scelus in Tartăro aeternis cruciatĭbus
punītus est. Nam apud infĕros in aqua stans semper sitit et pulcherrĭmos fructus
videns perpetuo esurit. Ubi enim aquam bibĕre parat, ea recēdit, ubi autem
fructum captat, rami vento amoventur. Ne dormīre quidem misĕro licet, nam
capiti eius saxum ingens impendet, cuius ruīnam semper timet. Talia de Tantălo
poētae antiqui tradunt.
ВРЕМЕНА СИСТЕМЫ ПЕРФЕКТА
СТРАДАТЕЛЬНОГО ЗАЛОГА
Перфектные времена страдательного залога представляют собой
аналитическую форму, состоящую из причастия прошедшего времени
страдательного залога (participium perfecti passivi) и глагола быть (esse) в
инфектных временах:
Perfectum indicatīvī passīvī
PPP + esse в praesens
Plusquamperfectum indicatīvī passīvī PPP + esse в imperfectum
Futurum II indicatīvī passīvī
PPP + esse в futurum I
Упражнения
1. Проспрягайте глаголы aedifĭco 1; commoveo, mōvi, motum во временах системы перфекта страдательного залога.
2. Образуйте 3 л. plur. всех времен системы инфекта и перфекта
страдательного залога от глаголов: cingo, cinxi, cinctum, cingĕre; do, dēdi,
datum, dăre.
3. Определите форму причастий, образуйте nom. sing.
Vastatūros, perterritam, appellantis, dicti, sperantem, agenti, ferentes,
venientĭbus, divīsa, creditos, scripturae.
61
4. Переведите предложения, сделайте грамматический разбор глагольных форм.
1. Arx delētur. 2. Arx delebatur. 3. Arx delebĭtur. 4. Arx delēta est. 5.
Urbes aedificabantur. 6. Urbes aedificabuntur. 7. Urbes aedificāti sunt. 8.
Clamōrem audio. 9. Clamōrem audivi. 10. Clamōrem audiebam.
5. Определите, к каким латинским основам восходят и что означают слова:
консерватизм, позитивный, реализм, абитуриент, диссимиляция, аккомодация, ростры, индекс, оптимальный, аффект.
6. Переведите предложения на русский язык.
1. Troia a Graecis deleta est. 2. Decem annos Graeci cum Troiānis bellum
gerēbant; ultĭmo anno Troia expugnāta est. 3. In urbe Roma templum Vestae a
Numa rege aedificātum est. 4. Alea iacta est. 5. Littĕrae a Phoenicĭbus inventae
sunt. 6. Accēpi omnes epistŭlas, quae a fratre meo missae erant. 7. Themistŏcles
muros restituit, quos Persae delevĕrant. 8. Forum Romānum rostris navium
expugnatārum ornatum erat. 9. Alexander Magnus, dum inter primōres
pugnabat, sagittā ictus est. 10. Brennus, dux Gallōrum, Romānis, quos proelio
ad Alliam comisso vicĕrat, dixit: “Vae victis”. 11. In templo Apollinis Delphĭco
inscriptum erat: “Nosce te ipsum”. 12. Ad Lacedaemonios et Athenienses legati
Persārum missi sunt et ita iussu regis dixerunt: “Nisi regi nostro aqua et terra
data erit, urbes vestrae delebuntur, coniuges natique in servitutem abducentur”.
13. Multae fabŭlae de Hercŭle a poētis fictae sunt. 14. Hannĭbal armis vicit,
vitiis victus est. 15. Romae Capitolium ab hostibus non expugnātum est, nam
clamor ansěrum a defensorĭbus audītus erat. 16. Cum exercĭtus terrestres in ora
Hellesponti freti coacti sunt, per Hellespontum iam pontes facti erant. (cogo,
coēgi, coactum 3 – собирать, сгонять). 17. Non prius dormiēmus, quam negotia nostra finīta erunt. 18. Oppĭda vestra munīta erunt, si vos, ipsi viri, fortes
erĭtis. 19. Calchas sacerdos Graecis in Troiam navigantĭbus “Non solventur, inquit, - naves, priusquam Agamemnonis filia immolata erit”. (solvo – в страд.
залоге отчаливать)
7. Переведите предложения на латинский язык.
Ромул и Рем построили Рим. Рим был построен Ромулом и Ремом.
Враги захватили и разрушили город. Город был захвачен и разрушен врагами. Царский пастух воспитал Ромула и Рема. Ромул и Рем были воспитаны царским пастухом.
8. Переведите тексты на русский язык.
62
De causa belli Troiani
Erant nuptiae Pelēi, regis Thessaliae, et Thetĭdis deae. Omnes dei invitāti
erant praeter Discordiam. Dea Discordia ira commōta est et malum aureum inter
epulantes iactavit, in quo inscriptum erat: “Pulcherrĭmae” (прекраснейшей).
Diu Iuno, Minerva et Venus de malo certaverunt. Denique iussū Iovis a Mercurio ad Paridem, regis Priami filium, ductae erant. Iuno Paridi potentiam, Minerva sapientiam, Venus Helenam, pulcherrimam mulierem promisit. Paris Veneri
malum tradidit. Paulo post a Priamo patre in Graeciam missus est. Ibi Helenam,
Menelai regis uxōrem, rapuit. Hinc bellum Troiānum incipitur. Multos annos ad
Troiam pugnatum est. Denique Troia a Graecis dolo capta et delēta est.
De errorĭbus Ulixis
Graeci, postquam urbem Troiam cepērunt, naves solverunt. Sed multi
eorum tempestatibus disiecti sunt. Imprīmis Ulixes, rex Ithacōrum, longis errorĭbus per maria actus est. Socii eius boves sacras Solis dei interfecerunt atque
ad cenam paraverunt; qua de causa in alto mari omnes naves Ulixis Iovis fulmĭne fractae et socii eius necāti sunt. Ipse, tempestāte coactus, ad insulam
Ogygiam pervēnit, ubi nympha Calypso habitabat, et ibi septem annos vixit, ab
illa nympha verbis blandis deceptus. Denĭque Calypso, a deis admonĭta, Ulixem
in patriam remīsit. Sed Neptūnus mox navem eius fregit. Ulixes fame et frigŏre
confectus ad Phaeacum insŭlam actus est, qui eum bene acceperunt. Paulo post
ab illis in patriam missus est.
СУПИН (SUPINUM)
Супин I – существительное IV склонения, которое употребляется
только в форме Acc. sing. (окончание –um). Употребляется при глаголах
движекния для обозначения цели. Переводится инфинитивом, часто с
союзом чтобы или существительным с предлогом.
Переведите предложения на русский язык.
1. Noctu venit pescatum ad mare. 2. Hannibal patriam defensum revocatus est. 3. It dormitum. 4. Totius fere Galliae legati ad Caesarem gratulatum
convenērunt. 5. Exclūsi eos, quos tu ad me salutātum miseras (Cic.). 6. Aequi
legātos ad Caesarem mittunt rogātum auxilium. 7. Ingens hominum multitūdo
in urbem convēnit ludos publicos spectātum. 8. Una legio ex consuetudine
frumentātum mettebātur. 9. Legāti a Croeso, rege Lydōrum, missi Delphos
venērunt oraculum consultum.
63
Супин II – существительное IV склонения, которое употребляется
только в форме Abl. sing. (окончание –u). Употребляется в значении ablativus limitationis при некоторых прилагательных, уточняя их значение.
Переведите на русский язык.
1.Horribile dictu. 2. Nihil facile scitu est. 3. Intolerabile id dictu visuque.
4. Pleraque faciliora sunt dictu quam factu. 5. Quo brevior, eo clarior et cognitu
facilior narratio est. 6. Pira dulcia sunt gustātu. 7. Quae tibi iucunda sunt dictu,
saepe alteri molesta sunt audītu. 8. Romanōrum res gestae cognitu dignissimae
sunt. 9. Deliberātu opus est.
De Mardonio
Mardonius, dux Persārum, nobili genere natus, anno quadringentesimo
nonagesimo altero a Darēo adversus Athenienses missus est bellatum. Sed rem
male gessit, nam classis ad Athon montem naufragium fecit, copiae pedestres
autem a Thracibus oppressae sunt. Quam ob rem a rege dimissus in Asiam
habitātum decessit. Post mortem Darēi a Xerxe patri exercitus praefectus est.
Post pugnam Salaminiam copias pedestres in Thessaliam reduxit hiemātum.
Mortuus est anno insequente.
Thrax, -cis m фракиец; Salaminius, -a, -um саламинский; Xerxes, -is m
Ксеркс.
ОТЛОЖИТЕЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ
(VERBA DEPONENTIA)
Отложительные глаголы имеют форму страдательного залога, а значение – активное или возвратное.
Отложительные глаголы имеют 3 основные формы:
1) 1л. ед.ч. praesens ind. pass. (окончание –or): arbitror – я думаю, loquor – я
говорю;
2) 1 л. ед.ч. perfectum ind. pass. (аналитическая форма, состоит из РРР и
глагола esse в 1 л. ед.ч. наст.вр.): arbitratus sum, locutus sum;
3) infinitivus praesentis passivi (окончание –ri у глаголов I, II, IV спр., -i у
глаголов Ш спр.): arbitrari, loqui.
Выделяются 2 основы: инфекта и супина.
В повелительном наклонении отложительные глаголы также имеют
формы страдательного залога: 2 л. ед.ч. –re (arbitra-re, loque-re), 2 л. мн.ч.
–mini (arbitra-mini, loqui-mini).
64
Упражнения
1.Проспрягайте глагол orior во всех временах системы инфекта, а
глагол ingredior во всех временах системы перфекта.
2. Определите форму глаголов и переведите на русский язык:
oriebatur, ortus est; progredietur, progressus erit; moritur, mortuus est;
utebantur, usi sunt.
3. Определите формы и тип спряжения глаголов. Отделите дефисом основу, суффикс, окончание флективных форм. Переведите.
Traditur, dicitur, putātur; traditus est, dictus est, arbitrātus est; persequor,
polliceor; ingreditur, ingressa est; liberābor, egredere, proficiscere, educat,
educābat, educāvit, educaverant, tradit, tradunt, tradidit, tradidērunt, tradiderant,
jubēbat, jussit, monstrat, monstrāvit, tenebimus, tenuerimus; loquuntur, loquebantur, loquentur, nascuntur, nati sunt, prohibentur, prohibiti sunt, fugit,
fūgit, fugiunt, fugērunt, expellunt, expelluntur, expulērunt, expulsi sunt.
4. Переведите предложения, выпишите из текста отложительные
глаголы и определите их форму.
1.“Ut arbitrātur, ita loquitur” idem est, quod: “ut putat, ita dicit”. 2.
Vincere scis, Hannibal, victoriā uti nescis. 3. Caesar anno centesimo ante aeram
nostram natus est. 4. Dulce est pro patria mori. 5. Belgae ab extrēmis finibus
Galliae oriuntur. 6. Datis beneficiis plus, quam acceptis, gaude. 7. Natūram si
sequēmur ducem, nunquam aberrabimus. 8. Ipse mihi gratulātus sum. 9. Si
dormis, expergiscere; si stas, ingredere; si ingrederis, curre; si curris, advola.
ПОЛУОТЛОЖИТЕЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ
(VERBA SEMIDEPONENTIA)
Полуотложительные глаголы образуют часть личных форм по действительному залогу, а часть – по страдательному. У большинства глаголов система инфекта – только действительного залога. А система перфекта
– только страдательного. Например:
audeo, ausus sum, audēre – осмеливаться
gaudeo, gavisus sum, gaudēre – радоваться
soleo, solitus sum, solēre – иметь обыкновение
confido, confisus sum, confidere – доверять
diffido, diffisus sum, diffidere – не доверять
65
Гораздо реже система инфекта имеет только страдательный залог, а
система перфекта – действительный: revertor, reverti, reverti 3 возвращаться. Значение всех форм – активное или возвратное.
Образец спряжения
audeo, ausus sum, audēre – осмеливаться
Praesens: audeo, audēs, audet, audēmus и т.д. (я осмеливаюсь и т.д.)
Imperfectum: audēbam, audēbas, audēbat и т.д. (я осмеливался и т.д.)
Futurum I: audēbo, audēbis, audēbit, audēbimus и т.д. (я осмелюсь и т.д.)
Perfectum: ausus, a, um sum, es, est; ausi, ae, a sumus, estis, sunt
(я осмелился и т.д.)
Plusquamperfectum: ausus, a, um eram, eras, erat; ausi, ae, a erāmus, erātis,
еrant (я осмелился (раньше) и т.д.)
Futurum II: ausus, a, um ero, eris, erit; ausi, ae, a erimus, eritis, erunt
(я осмелюсь (раньше) и т.д.)
Упражнения
1.Проспрягайте во всех временах системы инфекта глагол confido 3,
а в системе перфекта – глагол gaudeo 2.
2.Определите формы и тип спряжения глаголов. Переведите.
Appellantur, appellatae sunt; datur, datus est; audes, ausus eras; diffidebamus, diffisae eramus; solebitis, soluti eritis.
3.Переведите предложения:
1.Virtutem clarōrum virōrum non solum admirāri, sed etiam imitari
debēmus. 2. Suebi frigidissimus locis quoque in fluviis lavari solēbant. 3. Disce
gaudēre! 4. Homo ebriatus somno sanari solet. 5. Aestate terra florĭbus, herbis
et fronde arborum vestita est, hieme – tantum nive. 6. Hominis cor in pectoris
parte laeva est positum.
66
ЛИТЕРАТУРА
1. Боровский Я.М., Болдырев А.В. Латинский язык. – М., 1975.
2. Гончарова И.А. Латинский язык. – Мн., 1986.
3. Гончарова Н.А., Щербакова И.М. Из античной мудрости. – Мн.,
1995.
4. Зайцев А.И. и др. Латинский язык. – Л., 1974.
5. Казаченок Т.Г. Крылатые латинские изречения. Тематический
сборник. – Минск, 1993.
6. Козаржевский Н.И. Латинский язык. Учебное пособие. – Мн.,
1985.
7. Мирошенкова В.И., Федоров Н.А. Учебник латинского языка. –
М., 1986.
8. Покровская З.А., Кацман Н.Л. Учебник латинского языка. – М.,
2000.
9. Пособие по латинскому языку. Для самостоятельной работы студентов / Под ред. Т.Г.Казаченок. – Мн., 1989.
10. Сборник упражнений и текстов по латинскому языку: Учебное
пособие /Сост. А.А.Станкевич, Н.А.Старостенко. – Мн., 1978.
11. Станкевіч А.А., Лін С.А. Лацінская мова. – Мн., 1999.
12. Ярхо В.Н. и др. Латинский язык. – М., 1983.
13. Latinum iter. Сборник оригинальных текстов римских авторов
/Сост. G.Arrobia. – Petrini editore. – Torino, 2000.
67
СОДЕРЖАНИЕ
Введение. Краткие сведения из истории латинского языка……….
Фонетика. Латинский алфавит. Система гласных звуков. Система
согласных звуков……………………………………………………….
Морфология. Имя существительное. Грамматические категории существительного. Склонение. Имена существительные I склонения……………………………………………………………………….
Глагол. Грамматические категории глагола. Основные формы. Основы. Спряжение. Образование личных форм глагола. Praesens indicatīvi
actīvi. Imperatīvus praesentis actīvi………………………………………
Имена существительные II склонения………………………………….
Имя прилагательное. I-II склонение прилагательных. Притяжательные
местоимения……………………………………………………….……..
Синтаксис простого предложения……………………………………...
Предлоги………………………………………………………………….
Praesens indicatīvi passīvī………………………………………………..
Личные и возвратное местоимения…………………………………….
Указательные местоимения……………………………………………..
Местоименные прилагательные………………………………………...
Imperfectum indicatīvi actīvi et passīvī…………………………………...
Futurum I indicatīvi actīvi et passīvī……………………………………...
Имена существительные III склонения………………………………...
Имена прилагательные III склонения………………………………….
Причастие……………………………….……………………………….
Имена существительные IV склонения………………………………...
Имена существительные V склонения………………………………..
Наиболее употребительные суффиксы латинских имен существительных и прилагательных………………………………………………….
Степени сравнения имен прилагательных……………………………
Наречие. Степени сравнения наречий…………………………………
Числительные……………………………………………………………
Времена системы перфекта. Perfectum indicatīvi avtīvi……………….
Plusquamperfectum, Futurum II indicatīvi avtīvi………………………...
Времена системы перфекта страдательного залога…………………...
Супин……………………………………………………………………..
Отложительные глаголы………………………………………………...
68
3
6
8
11
15
17
20
21
22
24
24
26
28
30
33
36
39
40
41
44
46
49
51
56
59
61
63
64
Полуотложительные глаголы…………………………………………...
Литература………………………………………………………………..
69
65
67
Download