20150621-mbi-aminova-shohida

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ОLIY VА O’RTA МАХSUS
ТА’LIM VAZIRLIGI
ТОSHKENT KIMYO-ТЕХNOLOGIYA INSTITUTI
Menejment va kasb ta'limi fakulteti
“Каsb ta’limi” kafedrasi
ТUSHUNTIRISH - IZOH YOZUVI
Bitiruv ishi mavzusi “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi
Каfedra mudiri:__________________ dots.Каngliyev Sh.Т.
(imzo)
(sanа)
Bitiruv ishi raxbari __________________
(imzo)
(sana)
Техnologik qism __________________
(imzo)
Pedagogik qism
__________________
(imzo)
Bitiruv ishini
bajaruvchi:
(sana)
(sana)
__________________
(imzo)
(sana)
Тоshkent – 2015
(familya, ismi, sharfi)
dots. Xabibullayev R.A.
(familya, ismi, sharifi)
__________________
(familya, ismi, sharifi)
dots. Xabibullayev R.A.
(familya, ismi, sharifi)
Aminova Sh.U.
(familya, ismi, sharifi)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VА O’RTA МАХSUS
ТА’LIM VAZIRLIGI
ТОSHKENT KIMYO-ТЕХNOLOGIYA INSTITUTI
Menejment va kasb ta'limi fakulteti
“Каsb та’limi” каfedrasi
«ТАSDIQLAYMAN»
Каsb ta’limi kafedrasi mudiri:
dots. Каngliyev Sh.Т.
_______ « » маy 2015 y.
МАLAKAVIY BITIRUV ISHI BO’YICHA ТОPSHIRIQ
Таlaba: Aminova Shohida Ulug’bekovna
Bitiruv ishi mavzusi: “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi.
Institut rektorining / - sonli
yil buyrug’i asosida tasdiqlangan.
2. Маlakaviy bitiruv ishini topshirish muddati:
"
"
iyun 2015 yil
3. Маlakaviy bitiruv ishiga doir ko’rsatmalar
Fanning ishchi o'quv dasturi asosida 3 ta mavzuni to'liq ochib berish, o'quv maqsadlarini
ishlab chiqish, qo'llaniladigan pedagogik texnologiyalar bo'yicha ma'lumotlar keltirish,
texnologik xaritalarni ishlab chiqish va reyting baholash tizimini ishlab chiqish.
4. Хisoblash tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqiladigan masalalar
ro’yxati):
1. Кirish. 2. Муtaxassislik fanini o’qitishning maqsad va vazifalari. 3 Мutaxassislik
fanining mazmun mohiyati 3 ta asosiy mavzu bo’yicha. 4. O’qitish texnologiyasining
nazariy asoslari. 5. Мutaхаssislik fani bo’yicha o’quv maqsadlarini ishlab chiqish. 6. Fan
doirasida o’tiladigan bitta asosiy mashg’ulotning texnologik хаritasi. 7. Мutaxassislik
fanini o’qitish metodikasi. 8. Мutaхаssislik fanidan talabalar bilim, ko’nikma va
malakalarini baholash 9. Хulosa. 10. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 11. Ilovalar.
5. Grafik ishlari ro’yxati: (slayd tarzidagi ko’rgazmali materiallar nomi aniq
ko’rsatiladi)
1. Маxsus fanlar to’g’risida ma’lumotlar. 2. O’quv maqsadlarini belgilash. 3. Dars
o’tishning texnologik xaritasi. 4. Yaratilgan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
qo’llash bo’yicha ishlanmalar.
6. Маlаkаviy bitiruv ishini bajarish rejasi
№
1
2
Маlаkaviy bitiruv
ishini bajarish
bosqichlari
Техnologik qism
Pedagogik qism
Тоpshiriq berilgan sana
Маslaxatchining
F.I.О.
Bajarilganligi
haqida imzo
dots. Abduraximov A.A.
dots. Xabibullayev R.A.
“
Маlakaviy bitiruv ishini raxbari
Тоpshiriqni bajarishga oldim
Bajarish
muddati
” may 2015 y.
___________________
Imzo
Xabibullayev .R.A.
F.I.О.
______________
imzo
“
Imzo
” may 2015 y______.
Mundarija
1. Kirish .................................................................................................................... 6
2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishning maqsad va vazifalari ... 8
2.1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi ........................................ 8
2.2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari ...................................... 8
2.3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'zlashtirgan talabaning bilimi,
ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar ................................................. 8
2.4. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining boshqa fanlar bilan bog'liqligi va
aloqasi.................................................................................................................... 9
2.5. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishdagi mashg'ulot turlari,
ularning mavzulari va ajratilgan soatlar ................................................................ 9
2.6. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishda yangi pedagogik va
axborot texnologiyalaridan foydalanish .............................................................. 15
3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyati ...................... 15
3.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni
............................................................................................................................. 15
3.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi
bo'yicha ma'ruza matni ........................................................................................ 25
3.3. "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni ............ 32
4. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari .................................................... 45
4.1. "Tushunchalar tahlili" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. .......... 47
4.2. "Rezyume texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. ..... 48
4.3. "Muammo texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va ......................... 49
4.4. "Sinkveyn" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ............................ 51
4.5. "FSMU texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi. ......... 51
4.6. "Aqliy xujum" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ....................... 52
4.7. "BBB" (bilaman, bilishni istayman, bilib oldim) usulining mazmunmohiyati va qo'llanilishi ...................................................................................... 53
4.8. "Ssenariy" texnologiyasi usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ....... 53
4.9. "SAN texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi ............ 54
4.10. "Klasterli tahlil" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi .................. 55
5. "Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha o'quv maqsadlarini ishlab
chiqish ..................................................................................................................... 55
5.1. "Bilish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................................... 55
5.2. "Tushunish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari .................................. 56
5.3. "Amalda qo'llash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................... 56
5.4. "Analiz" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ........................................ 56
5.5. "Sintez" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari ......................................... 56
5.6. "Baholash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari .................................... 56
6. Mavzular bo’yicha texnologik xaritalar tuzish .............................................. 58
6.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza
darsining texnologik xaritasi ............................................................................... 58
4
6.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi
bo'yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi ................................................... 59
6.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha ma'ruza darsining
texnologik xaritasi ............................................................................................... 60
7. “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi. ......................... 61
7.1. “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusi bo’yicha o'qitish
metodikasi ........................................................................................................... 61
7.2. “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati” mavzusi
bo’yicha o'qitish metodikasi................................................................................ 69
"Muammo texnologiyasi" usuli........................................................................... 71
"Muammo texnologiyasi" usuli........................................................................... 72
7.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi ... 76
8. “Umumiy va noorganik kimyo fanidan talabalar bilim, ko’nikma va
malakalarini baholash........................................................................................... 84
9. Xulosalar ............................................................................................................ 87
10. Adabiyotlar ro’yxati ........................................................................................ 89
11. Ilovalar ............................................................................................................. 91
5
1. Kirish
O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risidagi Qonuni” va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” da ta'lim-tarbiya berish, kasb-hunar o'rgatishni huquqiy
asoslari belgilab berilgan. Respublikamizda ta'lim isloxotlarni bosqichma-bosqich
amalga oshirib borilayotgan xozirgi davrda, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
talablaridan va islohotning bosh maqsadidan kelib chiqqan holda, oliy ta'lim
muassasalari talabalarida muayyan o'quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish,
kerakli ma'lumotlarni izlab topish va tahlil qilishga o'rgatish hamda shu asosda
ma'suliyatli yechimlar qabul qilish ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish
vazifa qilib qo'yilgan [1-4].
Davlatimiz tomonidan ta'lim-tarbiya sohasida islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, ta'lim standartlari va dasturlarini takomillashtirish, maktablar,
litsey va kollejlar, oliy o'quv yurtlarining moddiy texnik bazasini yanada
mustahkamlash masalalariga katta e'tibor berib kelinmoqda.
O'tgan 2014 yili 28 ta yangi kasb-hunar kolleji qurildi, 381 ta umumiy ta'lim
maktabi, oliy o'quv yurtlari tizimidagi 45 ta ob'ekt, 131 ta kasb-hunar kolleji va
litseylar rekonstruktsiya qilindi va kapital ta'mirlandi. Shuningdek, 55 ta bolalar
musiqa va san'at maktabi, 112 ta bolalar sporti ob'ekti va 4 ta suzish xavzasi
foydalanishga topshirilib, ularning barchasi zarur uskuna va inventarlar bilan
jihozlandi.
Prezidentimiz har doim ma'ruzalarida yoshlarga yetuk shaxs sifatida qarash
kerakligini, ular bilim olishning qaysi usulini tanlashga aqli yetishini, talabada
qiziqish uyg'otmasdan bilim va ko'nikmalarni shakllantirib bo'lmasligini,
professor-o'qituvchilarning asosiy vazifasi talabalarning muayyan bilimga
qiziqishlarini oshirish, bilimlarni o'zlashtirishlari uchun zarur barcha shartsharoitlarni yaratib berish ekanligini ta'kidlab o'tadilar.
Ta'limning bugungi vazifasi kun sayin oshib borayotgan axborot-ta'lim
muhiti sharoitida bilim oluvchilarga axborotlar oqimidan samarali foydalainshni
o'rgatish va ularga mustaqil ishlash imkoniyatini yaratib berishdir. Bu haqda
Prezident I.A.Karimovning “Ta'limning yangi modeli jamiyatda mustaqil
fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O'zining qadr-o'immatini
anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo'lgan
insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo'lamiz” degan so'zlridan ta'lim tizimining
istiqboli ko'z oldimizda yaqqol namoyon bo'ladi. Kadrlar tayyorlash Milliy
Dasturining ikkinchi bosqichidan boshlab ta'lim tizimiga pedagogik texnologiyalar
va interfaol ta'lim usullari jadal sur'atlar bilan tadbiq qilina boshlandi. O'tgan davr
ichida, ta'limda o'zimizga xos milliy komponentlar paydo bo'ldi, ta'lim va
tarbiyaning uzviyligiga ko'proq e'tibor qaratildi, ularga milliy qadriyatlarimiz
singdirildi [2-4].
Hozirgi kunda interfaol ta'lim usullari soni juda ko'payib ketdi. Ular
talabalarni (o'quvchilarni) mustaqil faoliyat yuritishga, o'zlarida kasbiy
6
ko'nikmalarni shakllantirishga, ta'lim muhitini yanada boyitishga, ta'limga
demokratik tamoyillarni joriy qilishga qaratilgan. Lekin, bu ijobiy omillar o'quv
jarayonining boshqa omillari (dars vaqtining chegaralanganligi, dasturiy materiali
o'zlashirish zarurligi, o'qituvchining darsga tayyorlanishi uchun amalda ko'p vaqt
va mehnat sarflanishi, o'qitilayotgan fanlar sonining ko'pligi) bilan
muvofiqlashtirilishi zarur, bu katta muammolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, oliy
ta'lim tizimida so'nggi yillarda haftalik auditoriya soatlarining deyarli chorak qismi
qisqartirilishi natijasida interfaol ta'lim usullarini qo'llash uchun zarur bo'ladigan
auditoriyadagi vaqt zahirasi ancha kamayib ketdi.
Interfaol ta'lim usullarini qo'llashda fan o'qituvchilari ularning g'oyaviy
tomonlariga jiddiy e'tibor qaratishlari zarur, chunki ular orasida yot g'oyalar
singdirilganlari ko'plab uchraydi. Fan o'qituvchisi interfaol ta'lim usullarini chuqur
tahlil qilishi, uni auditoriyada qo'llashni rejalashtirishi, mavzuga mos samarali
usulni tanlashi, erishiladigan bilim, malaka va ko'nikmalarni aniq rejalashtirishi va
sub'ektiv faktorlarni ham inobatga olishi zarur bo'ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib bo'lg'usi fan o'qituvchilarini tayyorlashda
malakaviy bitiruv ishlari joriy qilingan. Mazkur bitiruv malakaviy ishlarining
maqsadi – bitituvchilarning mustaqil ishlash ko'nikmalarini orttirish, fan
materiallarni zamonaviy talablar asosida qayta ishlash usullarini o'rganish, kasbhunar kollejlarida orttitilgan dars o'tish ko'nikmalarini nazariy jihatdan yanada
mustahkamlashdir.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari – fanning mazmun-mohiyatini ochib
berish, fanga mos o'qitish texnologiyalarini tanlash, fan bo'yicha o'quv
maqsadlarini ishlab chiqish, darslarning pedagigik ssenariylarini ishlab chiqishdir.
Mazkur bitiruv malakaviy ishida "Umumiy va noorganik kimyo" fani
bo'yicha uchta mavzuni o'qitish metodikalari ochib berildi. Fan bo'yicha ma'ruza
materiallari qayta ishlandi, interfaol ta'lim usullarini qo'llash bo'yicha variantlar
ishlab chiqildi, fan bo'yicha ta'lim natijalari rejalashtirildi, talabalarning bilim,
ko'nikma va malakalarini baholash meznolari ishlab chiqildi.
7
2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishning maqsad va
vazifalari
2.1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi
“Umumiy va noorganik kimyo” fanining о‘qitishdan maqsad – talabalarga
kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari, atom tuzilishi, kimyoviy bog‘lanish,
termokimyo, kimyoviy kinetika va muvozanat, noelektrolit va elektrolit eritmalar,
eritmalarni konsentratsiyalarni ifodalash oksidlanish qaytarilish reaksiyalari
tenglamalarini tuzish elektrokimyoviy jarayonlarini amalga oshirish, kompleks
birikmalar, ularning nomenklaturasi va tuzilishi s, p, d, f elementlarining tabiatda
uchrashi, olinish usullari, fizik kimyoviy xossalarini sistematik ravishda о‘rganish
haqidagi fundamental bilimlarni berishdir.
2.2. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari
"Umumiy va noorganik kimyo" fanining vazifalari – tabiatda ro’y beruvchi
jarayonlar, atmosfera va koinotdagi o’zgarishlar, turli minerallarning hosil bo’lishi,
bulardan kimyoviy xomashyo sifatida foydalanish hamda sintezda qo’llanishini
o’rganish umumiy kimyo zimmasiga yuklanadi. Fanning nazariy masala va
muammolari, qonun-qoidalari, gipotezalar, boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi va
boshqalar tahlil qilinadi. Ko’p yillar davomida kimyoning rivojlanish tarixi,ilmiy
va amaliy yutuqlari, muammolari, kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan texnologik
yechim asoslari bilan bo’lajak bakalavrlarni tanishtirish, ularda bu ishlarga qiziqish
uyg’otish hamda dastlabki ijodiy kurtaklarni o’stirish fanning asosiy vazifasi
hisoblanadi.
2.3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'zlashtirgan talabaning
bilimi, ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar
Fanni о‘zlashtirish natijasida talaba:
- Kimyoning asosiy stexometrik qonunlarini bilib olishi kerak;
- Oddiy va murakkab moddalar, allotropiya, izomeriya tushinchalariga ega
bо‘lishi zarur;
- Atom tuzilish nazariyalari asosida elementlarni xarakterlay olishi kerak;
- Kimyoviy bog‘lanishlar tushunchalari asosida molekulalarni va moddalarni
hosil bо‘lishini tushuntirib bera olishi zarur;
- Termokimyoviy jarayonlar asosida reaksiyalarning issiqlik effektlarini
aniqlay olishi kerak;
- Kimyoviy reaksiyalarni tezligi va unga ta’sir etuvchi omillarni tushuntirib
bera olishi zarur;
- Noelektrolit va elektrolit eritmalar xossalarni izohlab bera olishi shart;
8
- Turli xil konsetratsiyali eritmalarni amalda tayyorlab bera olishi zarur;
- Oksidalanish - qaytarilish reaksiya tenglamalirini tuza olishi kerak;
- Kompleks birikmalar, ularni sinflarini, nomenklaturasini, tuzilishini,
xossalari tо‘g‘risida tushunchaga ega bо‘lishi kerak;
- s, p, d, f elementlarini tabiatda uchraydigan birikmalari, olinish usullari,
fizik-kimyoviy xossalari, xosil qilgan asosiy birikmalari va ularni xalq
xо‘jaligidagi ahamiyati kabi ma’lumotlarga ega bо‘lishi zarur;
- Olgan nazariy bilimlarini texnologik jarayonlarga qо‘llash imkoniyatiga ega
bо‘lishi kerak;
- Kimyoning atrof muhitni muhofaza qilish, ekologiya muamollari va
ularning bartaraf qilish usullari tо‘g‘risida aniq fikrga ega bо‘lishi zarur.
2.4. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining boshqa fanlar bilan
bog'liqligi va aloqasi
"Umumiy va noorganik kimyo" fanining kursi ma’lum fizik, kimyoviy,
matematik nazariyalarga asoslanadi. Shuning uchun mazkur fanni о‘zlashtirishda
oliy matematika, fizika, analitik va organik kimyo, fizik va kolloid kimyo fanlari
bilan xamkorlikda о‘rganish katta ahamiyatga ega. Shu bois xam mazkur fanning
nazariy, qolaversa amaliy qismlarini puxta о‘rganish eng muxim vazifalardan
iborat.
Fundamental fanlarni chuqur о‘zlashtirib olgan talaba yukori kurslarda о‘z
iqtisosligi fanlariga tо‘la va ijodiy qaraydi, fikr doirasini keng qamrovli hamda
izlanuvchan bо‘lishiga olib keladi.
2.5. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishdagi mashg'ulot turlari,
ularning mavzulari va ajratilgan soatlar
(1-semestr uchun)
T/r
1.
2.
3.
Fanning bо‘limi va mavzusi,
ma’ruza mazmuni
Jami
Laboratoriya ishlarini bajarishda
ishlatiladigan asboblar bо‘yicha
umumiy kо‘rsatmalar va texnika
xavfsizlik qoidalari.
I- qism. Umumiy kimyo. Kirish.
Kimyoning
asosiy
stexiometrik
qonunlari. Kimyoviy tushunchalar,
birikmalarning va asosiy sinflari
Kimyoviy elementlar va oddiy
9
2
8
2
Soatlar
Amaliy Labora
Ma’ruza mashg’ toriya
ulotlar mashg’
ulotlari
2
4
2
2
2
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
moddalar. Noorganik birikmalarning
xozirgi zamon nomenklaturasi. Atom
va mol massani aniklash usullari.
Kimyoviy ekvivalent, moddalar
massasining saqlanish, karrali va
hajmiy nisbatlar qonunlari.
Atom
tuzilishi
va
kimyoviy
bog‘lanish. Atom tuzilishi haqidagi
nazariyalar. Kvant mexanikasi.
D. I. Mendeleyevning davriy qonuni
elementlar sistemasi.
Kimyoviy
bog‘lanish
va
molekulalarning
tuzilishi.
Ion
bog‘lanish
Termodinamika
asoslari
va
termokimyo
Kimyoviy kinetika
Kimyoviy muvozanat
Eritmalarning umumiy xossalari
Elektrolitik
dissotsiyalanish,pH,
gidroliz jarayonlari
Oksidlanish-kaytarilish jarayonlari.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
Metallarning umumiy xossalari.
Metallarning elektrod potensiali va
unga ta’sir etuvchi omillar.
Elektroliz jarayonlari. Metallarning
korroziyasi.
Kompleks birikmalar va ularda
kimyoviy boglanish tabiati.
II- qism. Noorganik kimyo.Selementlar
kimyosi.
Davriy
sistemaning birinchi asosiy guruhcha
elementlarining
umumiy
xarakteristikasi.
Davriy sistemaning ikkinchi asosiy
guruxchasi elementlarining umumiy
xarakteristikasi. Suvning qattiqligi.
p – elementlar kimyosi. Davriy
sistemaning
uchinchi
asosiy
guruxcha elementlarining umumiy
xarakteristikasi.
Davriy sistemaning tо‘rtinchi asosiy
10
4
2
2
6
2
4
2
2
2
2
6
2
2
2
4
5
8
8
1
1
4
4
2
2
2
2
1
2
2
2
8
4
2
2
4
4
8
4
2
2
6
2
2
2
6
4
1
1
6
4
1
1
8
4
2
2
8
4
2
2
26.
guruhcha elementlarining umumiy
xarakteristikasi. Kremniy
Davriy sistemaning beshinchi asosiy
guruxcha elementlarining umumiy
xarakteristikasi. Azot va uning
birikmalari.
Fosfor va uning xossalari. О‘g‘itlar.
Mishyak guruxchasi.
Davriy sistemaning oltinchi asosiy
guruxcha elementlarining umumiy
xaraktiristikasi. Kislorod va uning
birikmalari. Oltingugurt va uning
xossalari. Selen guruxchasi.
Davriy sistemaning yettinchi asosiy
guruxcha elementlarining umumiy
xaraktiristikasi.
d- elementlar kimyosi. Xrom
guruhchasi elementlari Marganets
guruhchasi elementlari..
Temir va platina oilasi elementlari.
27.
Mis va Ruh guruhchasi elementlari.
2
2
28.
Noorganik kimyo va ekologiya.
2
2
Jami
144
72
21.
22.
23.
24.
25.
4
2
2
2
2
7
2
4
7
2
4
6
4
2
2
2
36
1
2
36
Amaliy mashg‘ulotlarning mavzulari
№
1
2
3
5
6
Amaliy mashg‘ulotlari mavzusi
Kimyoviy elementlar va oddiy moddalar. Noorganik birikmalarning
hozirgi zamon nomenklaturasi. Atom va mol massani aniqlash usullari.
Kimyoviy ekvivalent, moddalar massasining saqlanish, karali va xajmiy
nisbatlar qonunlari.
Atom tuzilish nazariyalari.Kvant mexanikasi. Davriy sistema
strukturasi, element xossalarining guruxlar bo‘yicha va davriy
o‘zgarishi.Element birikmalarining gidratlanishga intilishi. Kimyoviy
bog‘lanish energiyasi, tartibi, burchagi, uzunligi va soni. Kovalent
bog‘lanishning o‘ziga xos xususiyati.
Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti. Ekzotermik va endotermik
reaksiyalar. Moddalarning xosil bo‘lish issiqligi.
Massalar ta’siri qonuni. Reaksiyaning tezlik doimiysi. Le-SHatele
prinsipi.
11
Soat
4
2
4
2
3
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Dispers sistemalar. Eritmalarning protsent, molyar, molyal va normal
konsentratsiyalari bo‘yicha xisoblashlar. Titrlash qoidasi Raul va VantGoff qonunlari. Noelektrolitlarning eritmalari.
Elektrolitlarning standart xolatlari. Dissatsiyalanish darajasi va
konstantasini amaliyotdagi roli Suvning gidroliz jarayonidagi roli.
Eritmalar muxiti pH ni aniqlash.
Atom, ion va molekulalarning elektron uzatish va qabul qilish
jarayonlari. Elektron va ion elektron balans usullari. Metallarning
umumiy xossalari va korroziya, elektroliz jarayonlari.
Kordinatsion birikmalardagi kimyoviy bog’larning o’zida xosligi,
beqarorlik konstantasi fizik moxiyati.
Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari birikmalarining xalq xо‘jaligidagi roli
va axamiyati.
Alyumotermiya jarayoni. Alyuminiy tabiatda tarkalishi va uning
birikmalari. Bor birikmalari turlari va sanoatda ishlatilishi.
Davriy sistemaning tо‘rtinchi asosiy guruhcha elementlarining umumiy
xarakteristikasi.
Davriy sistemaning beshinchi asosiy guruxcha elementlarining umumiy
xarakteristikasi. Azot va uning birikmalari. Fosfor va uning xossalari.
О‘g‘itlar. Mishyak guruxchasi
Davriy sistemaning oltinchi asosiy guruxcha elementlarining umumiy
xaraktiristikasi. Oltingugurt guruhchasi elementlari va ularning
xossalari.
7-gurux elementlari. Ftor, xlor, brom va yod birikmalariningsanoat va
xalq xо‘jaligidagi axamiyati.
Jami
2
2
4
2
2
2
2
2
1
2
36
Laboratoriya mashg‘ulotlarining mavzusi
№
1
2
3
4
5
Labaratoriya mashg‘ulotlari mavzusi
Laboratoriya ishlarini bajarishda ishlatiladigan asboblar bo‘yicha
umumiy ko‘rsatmalar va texnika xavfsizlik qoidalari.
Kimyoviy moddalarninig asosiy sinflari, ularning kimyoviy xossalari va
ularning ekvivalent massalarini aniqlash usuli.
Neytrallanish, erish va birikish reaksiyalarining issiqlik effektini
aniqlash.
Kimeviy reaksiya tezligini konsentratsiyaga, temperaturaga bog‘liqligini
aniqlash. Kimyoviy muvozanatni siljitish omilari.
Eritmalar
tayyorlash,
ularni
protsent,
molyar,
normal,
12
Soat
2
2
2
4
2
6
7
8
9
10
11
12
13
14
konsentratsiyalarini aniqlash.
Elektrolitik dissotsiatsiya. Kationlararo. Anionlararo, kation-anion va
birgalikdagi gidroliz jarayonlardagi va eritmalarning muxitini pH ni
aniqlash.
Ichki
molekulyar,
disproporsiyalanish
oksidlanish-kaytarilish
reaksiyalari va ularning muxit pH ga bog‘liqligi.
Kompleks birikmalar.
Ishqoriy va ishqoriy-er metallari
Bor va alyuminiy, ularning birikmalarini xosil kilish va xossalarini
o‘rganish.
Uglerod va kremniy, ularning birikmalarini xosil kilish va xossalarini
o‘rganish.
Davriy sistemaning oltinchi asosiy guruxchaelementlari.
Davriy sistemaning 7-gurux elementlari. Ftor, xlor, brom va yod
birikmalariningsanoat va xalq xo‘jaligidagi axamiyati.
d-elementlarining
kimyoviy
xossarini
o‘rganish.
Xromatlar,
bixromatlar. Bularning xalq xo‘jaligida qo‘llanilishi va axamiyati.
Manganit, manganat va permanganatlar. Bularning xalq xo‘jaligida
qo‘llanilishi va axamiyati.
Jami
2
4
2
2
2
2
4
4
2
36
Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talabalarning ma’ruza va laboratoriya mashg‘ulotiga tayyorlanib kelishi va
о‘tilgan materiallarni mustaqil о‘zlashtirishlari uchun kafedra о‘qituvchilari
tomomnidan ma’ruza matnlari ishlab chiqilgan, xar bir talabaga ushbu
materiallardan foydalanish tavsiya etiladi.
Talabaning fanni mustaqil tarzda qanday izlashtirganligi joriy va oraliq
baxolashlarda о‘z aksini topadi. Shu sababli reyting tizimida mustaqil ishlarga
alohida ballar atilmaydi, ular JB, OB lar tarkibiga kiritilgan.
Mustaqil ish uchun fan bо‘yicha 62 soat ajratilgan.
Ushbu soatlar taxminan quyidagi tartibda taqsimlanadi:
- ma’ruza konspektini о‘qib tayyorlanish – 30 soat.
- laboratoriya mashg‘ulotlariga, kollokviumga tayyorgarlik kо‘rish, hisobotni
tayyorlash –20 soat.
- referatlar yozish – 12 soat
Laboratoriya ishlariga talabalar mustaqil holda asosiy darslik, ma’ruza
materiallari va laboratoriya ishlari uchun belgilangan qо‘llanmalardan foydalanib,
tayyorgarlik kо‘rishlari lozim.
13
Qoldirilgan darslarni topshirish uchun talaba dars materialini tayyorlab kelishi
va о‘qituvchining og‘zaki suhbatidan о‘tishi zarur. Qoldirilgan OB lar belgilangan
tartib bо‘yicha qayta topshiriladi.
Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi
№
1.
2.
3.
4.
5.
Ishchi о‘quv dasturining
bо‘lim va mavzulari
Kimyo fanining sanoat va
xalq xо‘jaligini
rivojlantirishdagi ahamiyati
Kimyo fanini
rivojlantirishda о‘z
xissalarini qо‘shgan
О‘zbekiston Respublikasi
Olimlari tо‘g‘risida
ma’lumotlar
D.I.Mendeleyev elementlar
davriy sistemasi atom
tuzilishi nazariyalari bilan
bog‘liqligi
Kimyoviy bog‘lanish xosil
bо‘lishi
Eritmalar xossalarini
nazariy asoslari
6.
Oksidlanish-qaytarilish
jarayonlarining nazariy
asoslari
7.
Yо‘nalishlar bo'yicha
mutaxassislik ishlab
chiqarish sanoatining
istiqbollari
Kimyo fanining atrof
muxitni ximoya qilishdagi
va ekologiya muammolarini
xal qilishdagi roli
Jami:
8.
Topshiriq va
Bajarilish Hajmi
tavsiyalar
muddatlari (soatda)
Kimyo fanining
1-2 haftalar
8
axamiyatini tо‘liq
taxlil qilish
Mavzuni tо‘liq taxsil 3-6 haftalar
8
qilish va referat
yozish
Davriy sistemani
atom tuzilishi
nazariyalari bilan
bog‘liqligini taxlil
qilish va referat
yozish
Mavzuga oid
misollar ishlash
mavzuga oid
nazariyalarni taxlil
qilish, misol va
masalalar yechish
mavzuga oid
nazariyalarni taxlil
qilish, misol va
masalalar yechish
mavzuga oid
ma’lumotlarga ega
bо‘lish va referat
yozish
mavzuga oid
ma’lumotlarga ega
bо‘lish va referat
yozish
2-4 haftalar
8
7-9 haftalar
8
9-12
haftalar
8
13-14
haftalar
8
15-16
haftalar
6
17-18
haftalar
8
62
14
2.6. "Umumiy va noorganik kimyo" fanini o'qitishda yangi pedagogik va
axborot texnologiyalaridan foydalanish
Talabalarga “Umumiy va noorganik kimyo” fanini о‘qitishda kompyuter,
axborot va boshqa zamonaviy texnologiyalarni qо‘llab, bilim saviyasini oshirish va
shu orqali “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga javob beradigan ilmiy
saloxiyatli yetuk mutaxassis kadrlar tayyorlash amaliyoti asosiy maqsad qilib
begilangan. Ma’ruzalarni multimedia texnologiyalari orqali о‘qitish, internet
ma’lumotlaridan samarali foydalanish, shuningdek talabalarni elektron
darsliklardan foydalanishlari uchun sharoitlar yaratish, hamda talabalarning
axborot-kommunikatsion savodxonligini oshirishga kо‘nikma berish, zamonaviy
pedagogik texnologiya usullarini qо‘llash, jumladan talabalar bilimini nazorat
qilishda reyting usulini qо‘llash ijobiy natijalarga olib kelayotganini nazarda tutib
ish yuritish foydadan xoli emas.
3. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyati
3.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha
ma'ruza matni
Reja:
1. Kimyoviy termodinamika asoslari
2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti
3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi
1. Kimyoviy termodinamika asoslari
Termodinamika issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida
bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limotdir. Termodinamika so’zi grekcha
terme-issiqlik va dinamis-kuch so’zlaridan olingan bo’lib, uning ma’nosi issiqlik
bilan bog’liq bo’lgan kuchlar to’g’risidagi fanni anglatadi. Uning vazifasi turli
sistemalarning xossalari va ularda bo’layotgan jarayonlarni o’rganishdan iborat.
Kimyoviy termodinamika umumiy termodinamikaning bir qismi bo’lib,
termodinamika qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda qo’llanishini
tekshiradi. Shunga ko’ra, umumiy termodinamikaning ba’zi qoida, tushuncha va
nomlanishlarini qisqacha eslatib o’tamiz.
Termodinamika uch bo’limdan iborat bo’lib, birinchi bo’lim qonunni boshqa
bo’limning qonunidan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Shunga ko’ra, har qaysi bo’lim
alohida qonun deb ataladi. Shunday qilib, termodinamika uchta: birinchi, ikkinchi
va uchunchi qonunlardan iborat. Har qaysi qonunning oziga xos postulati
bo’lganligidan ba’zan bu bo’limlar to’g’ridan-to’g’ri 1, 2, 3 - postulatlar deb ham
ataladi.
15
Birinchi qonun 1842-yilda R.Meyer tomonidan, ikkinchi qonun birinchidan
oldin 1824-yilda S.Karno va uchunchi qonun esa 1912-yilda Nernst tomonidan
kashf etilgan va ta’riflangan. Tabiatda ko’p uchraydigan erish, sovish, isish,
oksidlanish-qaytarilish, kristallanish, kondensatlanish, galvanik jarayonlarning
termodinamika qonunlari asosida talqin qilinishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Umumiy termodinamikani o’rganishdan avval shu bo’limda keng qo’llaniladigan
sistema deb ataluvchi tushuncha bilan tanishamiz. Tashqi muhitdan amalda yoki
fikran ajratib olingan va bir-biriga ta’sir etib turadigan moddalar yoki jismlar
guruppasi sistema deb ataladi. Biror asbobda, chunonchi kolbada, probirkada,
sovutgich mashinalarida, rektifikatsion kolonkalarda, atom reaktorlarida
bo’layotgan turli kimyoviy hamda fizikaviy, jarayonlar o’ziga xos mustaqil
hususiyatlari majmuasi shu sistemaning holati deb ataladi. Bu hossalardan
birortasining o’zgarishi boshqalarining ham o’zgarishiga sabab bo’ladi, chunki ular
o’zaro turli qonunlar asosida bog’langan bo’ladi. Termodinamika moddalarning
xossalarini energetik jihatdan tavsiflaydi. Uning birinchi qonunu energiyaning
saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuning xususiy ko’rinishi bo’lib,
energiya xillari orasida sifat va miqdoriy munosabatlarning borligini ko’rsatadi.
Termodinamikaning birinchi qonunuga muvofiq, alohida olingan sistemada
energiyaning umumiy miqdori o’zgarmaydi,energiya yo’qolib ketmaydi va
yo’qdan bor bo’lmaydi. Bu qonunni R.Meyerdan oldin birinchi marta 1748-yilda
M.V.Lomonosov bayon etgan edi. XIX asrning o’rtalarida mexanik ishga aylanishi
ustida olib borilgan juda aniq tajribalar va ularning natijalari hamda undan keyingi
tekshirishlar mexanik energiyani issiqlikka aylanishi mumkinligini ko’rsatadi.
1847-yilda Gelmogels “energiyaning saqlanish prinsipi”ni umumiy tarzda
quyidagicha ta’rifladi: alohida olingan sistemaning umumiy energiyasi o’zgarmas
qiymatga ega bo’ladi. U yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ham ketmaydi.
Termodinamikaning
bu qonuniga binoan, yo’qdan energiya olib abadiy
ishlaydigan mashina qurib bo’lmaydi. Shu vaqtgacha termodinamikaning birinchi
qonuniga zid keladigan birorta ham misol uchramagan.
Energiya yo’qolmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi. Agar biror jarayon
davomida energiyaning br turi yo’qolsa, uning o’rniga ekvivalent miqdorda bir
turi paydo bo’ladi. Bu qonunning matematik ifodasi quyidagicha ifodalanadi.
∆U = Q - P∆V
Bunda: ∆U – sistemaning ichki energiyasi, Q – sistemaga berilgan issiqlik
miqdori, P –sistemaning bosimi.
V – sistema hajmining o’zgarishi, P ∙ ∆V = A bo’lganligi uchun, ∆U = Q - A
ko’rinishida yozish ham mumkin.
Har qanday jism ma’lum energiya miqdoriga egadir. Jismda bo’lgan barcha
energiya jismning umumiy energiyasi deyiladi. Jismning umumiy energiyasi
kimyoviy termodinamikada sistemaning ichki energiyasi deb ataladi. Sistemaning
ichki energiyasi undagi molekulalarning o’zaro tortilish va itarilish, ilgarilanma va
aylanma harakat, molekula ichida atom va atomlar guruppasi tebranish, atomlarda
elektronlarning aylanish, atom yadrosida bo’lgan va hakazo energiyalar
yig’indisiga teng. Ichki energiya sistema holatini bildiradi. Sistemaning ichki
16
energiyasi moddalarning xiliga, ularning miqdoriga, bosim, temperatura va
hajmiga bog’liq.
Jismdagi ichki energiyaning mutloq miqdorini o’lchab bo’lmaydi masalan,
biz kislorod yoki vodorod molekulasi ichki energiyasining umumiy miqdorini
bilolmaymiz, chunki modda har qancha o’zgarmasin, u energiyasiz bo’la olmaydi.
Shuning uchun amalda jismning holati o’zgargan vaqtda ichki energiyaning
kamayish va ko’payishinigina aniqlaymiz. Masalan, 2 hajm vodorod bilan 1 hajm
kislorod aralashmasini ichki energiyasini U1 bilan ifodalaylik. Aralashmani elektr
uchquni yordamida portlatib, suv bug’i hosil qilaylik. Uning ichki energiyasini U 2
bilan ifodalaymiz. Aralashma portlagach, sistemada ichki energiya U1 dan U2 ga
o’zgaradi:
∆U = U2 - U1
Bunda: ∆U- ichki energiyaning o’zgarishi; uning qiymati faqat U1va U2 larga,
yani sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq, ammo sistema bir holatdan
ikkinchi holatga qay usulda o’tganligiga bog’liq emas.
Ma’lumki kimyoviy sistemalardagi har qanday energetik o’zgarishlar
energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq bo’ladi. Energiyaning saqlanish
qonuniga asosan:
Q = ∆U + A
Agar bosim doimiy (P=const) bo’lsa, hajm o’zgarishi hisobiga ish bajariladi
va shunga ko’ra:
A = P (V2 - V1) = P ∙ ∆V
bo’ladi bunda ∆V – sistema hajmining o’zgarishi A = P ∙ ∆V bo’lgani uchun
tenglamani quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:
QP = ∆U + P ∙ ∆V
bunda: QP - reksiyaning o’zgarmas bosimidagi issiqlik effekti:
Bundan: ∆U = U2 - U1 va ∆V = V2 - V1
Shunga asosan:
QP = (U2 - U1) + P (V2 - V1) = U2 - U1 + PV2 - PV1 = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)
QP = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)
Tenglamadagi U+PV–kattalik sistemaning entalpiyasi (issiqlik tumani) deyiladi va
“H” harifi bilan belgilanadi. U + PV = H bo’lgani uchun: U2 + PV2 =H2 va U1 +
PV1 = H1 .Bu holda (2) telnglama quyidagi ko’rinishga keladi:
Q = H2 - H1 = ∆H
Issiqlik yutish bilan sodir bo’ladigan endatermik reaksiyalar uchun ∆H
musbat ishoraga ega bo’lib, ∆H > 0 bo’ladi. Issiqlik chiqarish bilan sodir
bo’ladigan ekzotermik reaksiyalarda esa ∆H manfiy ishora bilan yoziladi ∆H < 0
bo’ladi.
Masalan:
CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2O
∆H = - 875,4 kJ - ekzotermik reaksiya.
CaCO3 = CaO + CO2
∆H = + 158,3 kJ - endotemik reaksiya.
Demak entalpiyaning o’zgarishi bosim doimi bo’lganda sistemaga
beriladigan yoki ajralip chiqadigan issiqlik miqdorini bildiradigan termodinamik
17
funksiyadir. Kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etuvchi moddalarning xossalari
o’zgaribgina qolmay, balkiy sistemaning energiyasi o’zgarishi natijasida issiqlik
ajralib chiqadi yoki yutiladi.
Kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik
miqdori ko’rsatib yoziladigan tenglamalarga termakimyoviy tenglamalar deyiladi.
Termakimyoviy tenglamalar massa va energiyaning saqlanish qonunlariga rioya
qilib tuziladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik
miqdori Joul yoki kJ larda ifodalanadi, (1 kkal = 4,18 kJ). Kimyoviy reaksiya
vaqtida ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdori reaksiyaning issiqlik effekti
deyiladi va ∆Hp bilan belgilanadi.
Oddiy moddalar (elementlar) dan 1mol murakkab modda hosil bo’lishida
ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori moddaning hosil bo’lish
issiqligi deyiladi. Hosil bo’lish issiqligi ∆H0h.b bilan belgilanadi. Hosil bo’lish
issiqligi har doim normal sharoitda (2730 K da va 101,325 kP bosimda) 1 mol
modda uchun hisoblanadi, shuning uchun termokimyoviy tenglamalarda kasr
koyffitsentlar ham qo’yiladi, masalan:
N2 + O2 = NO - 90,40 kJ
Moddalarning hosil bo’lish issiqliklari qiymati, ularning agregat holatiga ham
bog’liq bo’ladi. Shunga ko’ra, termokimyoviy tenglamalarda moddalarning agregat
holatlari ham ko’rsatib yoziladi. Hozirgi kunda standart sharoitda 8000 dan ortiq
murakkab moddalarning hosil bo’lish issiqliklari tajriba yo’li bilan aniqlangan.
Masalan suvning bug’ (∆H0298 H2Obug’ = 241,84 kJ) hosil bo’lish issiqligi suyuq
holatdagi suvning hosil bolish issiqligi esa ∆H0298 H2Osuyuq = 285,4 kJ ga teng.
Shunga ko’ra, hosil bo’lish issiqliklari esa ∆H0298h.b. bilan birga moddalarning
agregat holatlarini ko’rsatuvchi quyidagi belgilar ham yoziladi. Gaz holidagi
modda-g bilan, suyuq holatdagi modda-s bilan, qattiq holatdagi modda-q bilan
ifodalanadi.
Termodinamika qonuniga muvofiq reaksiya vaqtida issiqlik ajralib chiqsa,
sistemaning issiqlik tutuni kamayganligi sababli, reaksiyaning issiqlik effekti
manfiy (-) ishora bilan issiqlik yutilsa musbat (+) ishora bilan ko’rsatiladi. Demak,
reaksiyaning termodinamik issiqlik effekti ∆H termokimyoviy issiqlik effekti Q P
ning teskari ishora bilan olingan qiymatiga tengdir:
- ∆H = QP yoki ∆U = -QP
Kimyoning termokimyo bo’limi reaksiyaning issiqlik effektlari va ularning
turli faktorlar bilan qanday bog’langanligini o’rganadi. Termokimyo ikkita asosiy
qonun va ulardan kelib chiqadigan natijalardan iborat. Bu bo’limning asosiy
qonunlaridan biri Gess qonuni hisoblanadi. Energiyaning saqlanish qonuni, ya’ni
termodinamikaning birinchi qonuni rus olimi G.I.Gess tajribalari asosida 1840yilda ta’riflangan: “Kimyoviy reaksiyalarning o’zgarmas hajmi va o’zgarmas
bosimidagi issiqlik effekti sistemaning boshlang’ich va oxirgi holatiga bog’liq
bo’lib, jarayonning borish yo’liga, qanday oraliq bosqichlar orqali o’tganligiga
bog’liq emas”. Termokimyoning amalda ko’p tatbiq qilinadigan bu muhim qonuni
yana quyidagicha talqin qilinishi ham mumkin: “Reaksiyaning issiqlik effekti
jarayonning qanday usulda olib borilishiga bog’liq emas, balki faqat reaksiyada
18
ishtirok etayotgan moddalarning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq”. Keltirilgan
ta’riflarning isboti misolida CO2 gazi C va O2 dan ikki xil yo’l bilan bevosita,
uglerod va kislorodning birikishi hamda CO hosil bo’lishi teng bo’ladi, ya’ni:
∆H1 = ∆H2 + ∆H3
Darhaqiqat, CO2
C + O2 = CO2 + ∆H1 (a)
reaksiyasi yordamida bir bosqichda yoki
C + O2 = CO + ∆H2 (b)
CO + O2 = CO2 + ∆H3 (v)
reaksiyalari orqali ikki bosqichda hosil qilinishi mumkin. (b) va (v)
tenglamalar qo’shilsa, (a) tenglama kelib chiqadi. Demak, ∆H1 = -∆H2 + ∆H3
bo’ladi. Tajribada ∆Ho1 = -393,3 kJ/mol, ∆Ho2 = -111,3 kJ/mol va ∆Ho3 = -282,8
kJ/mol ekanligi aniqlangan. Shular asosida CO2 ning hosil bolish issiqligi
∆H1 = -∆H2 + ∆H3 = 111,3 + (-282,8) - 394,1 kJ/mol ga tengligini topamiz. Yana
bir misol: Gess qonuni tatbiq etib SO2 va H2O dan H2SO4 hosil bo’lish
reaksiyasining issiqlik effektini hisoblaymiz:
SO3 + H2O = H2SO4 - ∆H
(a)
S + 1,5O2 = SO3 - ∆H1
(b)
H2 + 0,5O2 = H2O - ∆H2
(v)
H2 + S + 2O2 = H2SO4 - ∆H3 (d)
Bunda: ∆H1, ∆H2, ∆H3 - SO3, H2O, H2SO4 larning hosil bo’lish issiqliklari.
Agar (d) tenglamadan (b-v) ni olib tashlasak, (a) tenglama chiqadi, demak:
∆H = ∆H3 - ∆H1 + ∆H2, ya’ni: ∆H = + ∑∆Hh.b.. Yuqorida keltirilganlardan
kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti maxsulotlar hosil bo’lish issiqliklari
yig’indisidan dastlabki moddalarning hosil bo’lish issiqliklari yig’indisini ayirib
tashlanganiga teng degan xulosa kelib chiqadi, ya’ni:
∆H = ∑nHmah. - ∑pHdast.modda
bunda: n,p- mahsulot va dastlabki moddalarning stexiometrik koeffitsentlari.
Shunday qilib, Gess qonuni va undan kelib chiqadigan natijadan foydalanib,
issiqlik effekti noma’lum yoki o’lchash qiyin bo’lgan jarayonlarning issiqlik
effektini topish mumkin. Gess qonunining natijalaridan biri ma’lum bir murakkab
moddaning oddiy moddalarga ajralish issiqligi qiymat jihatdan o’sha moddaning
elementlardan hosil bo’lish issiqligiga teng bo’lib, ishora jihatdan qarama-qarshi
ekanligini tasdiqlovchi qonundir. Bu natijani Lavuze-Laplas qonuni ham deb
yuritiladi. Shunga ko’ra:
∆Hh.b = - ∆Hajr.
Gess qonunidan kelib chiqadigan yana bir termodinamik hisoblash uchun
muhim bo’lgan natija quyidagicha izohlanadi: reaksiyaning issiqlik effektini topish
uchun reaksiya natijasida hosil bo’lgan moddalarning hosil bolish issiqliklari
yig’indisidan, reaksiyaga kirishuvi moddalarning hosil bo’lish issiqliklari
yig’indisini ayirish kerak. Masalan, ushbu umumiy reaksiya uchun:
aA + bB = cC + dD
reaksiyaning issiqlik effekti quyidagicha yoziladi:
∆Hp = (c∆Hc + d∆Hd) - (a∆HA + B∆HB)
19
bunda:
(c∆Hc + d∆Hd) -reaksiya mahsulotlarining hosil bo’lish issiqliklari yig’indisi;
(a∆HA + B∆HB) -reaksiya uchun olingan moddalarning hosil bo’lish issiqliklari
yig’indisi;
a, b, c, va d – moddalarning oldidagi stexiometrik koeffitsentlar.
Shuni ham aytish kerakki, Gess qonuni “reaksiya issiqliklari yig’indisining
doimiy qonuni” deb ham yuritiladi:
∆Hp = ∑∆Hmah. - ∑∆Hdast.modda
Shunga ko’ra Gess qonuniga yana quyidagicha ta’rif ham beriladi: Ketma-ket
boradigan bir qator reaksiyalar issiqlik effektlarining yig’indisi dastlabki modda
va maxsulotlarga ega bo’lgan boshqa reaksiyalar qatorining issiqlik effektlari
yig’indisiga teng.
Gess qonuni va kelib chiqadigan natijalardan foydalanib turli termokimyoviy
hisoblar yuritish mumkin; termokimyoviy tenglamalar reaksiyalarning issiqlik
effektlarini topishga imkon beribgina qolmay, balki ular asosida turli jarayonlar,
jumladan: erish, kristallanish, neytrallanish, gidradlanish, yonish parchalanish va
hakazo kabi amalda ko’p uchraydigan kimyoviy va fizik hodisalarning issiqlik
effektlarini keltirib chiqarish mumkin. Quyida shu jarayonlar va ularning issiqlik
effektlarini topish usullari bilan tanishib chiqamiz.
2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti
Yonish issiqligi deb bir mol modda to’la yonib, yuqori oksid hosil bo’lishi
uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi. Bu standart sharoitda aniqlanadi va
hisoblanadi.
Masalan, NH3 molekulasining yonish reaksiyasi tenglamasi quyidagicha
yoziladi:
2NH3 + 4O2 = N2O5 + 3H2O + 2∆H (d)
bu yerda:
N2 + 3H2 = 2NH3 - ∆H (a)
N2 + 2,5O2 = N2O + ∆H1 (b)
3H2 + 1,5O2 = 3H2O + ∆H2 (v)
Reaksiyaning issiqlik effektlari hisobga olingan holda, (b) va (v)
tenglamalardan (d) tenglamani ayirib tashlab (a) tenglama kelib chiqishini ko’zda
tutgan holda
∆H =
ni keltirib chiqaramiz
1 mol-ekv. kislota bilan 1 mol-ekv. ishqorning o’zaro ta’siri natijasida ajralib
chiqadigan issiqlik miqdori neytrallanish reaksiyasining issiqlik effekti deb ataladi.
Neytrallash issiqligi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:
∆HH yoki QH =
Эkislota - kislota ekvivalenti;
m1 - ichki stakanning massasi, g;
m2 - eritmaning massasi, g;
20
1 mol modda erish jarayonida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik
miqdori erish issiqlik effekti deyiladi va u reaksiyaning issiqlik effekti kabi QЭ
yoki ∆H Эbilan belgilanadi. Erish issiqligi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
∆HЭ yoki QЭ =
bunda: C - erituvchining solishtirma issiqlik sig’imi (suv uchun C = 4,18k J/ggrad ga teng) m - eritma, ∆t - temperaturalar ayirmasi, Mmodda - erigan moddaning
nisbiy molekulyar massasi, m1 - erigan moddaning massasi. Suvsiz tuz bilan
suvdan 1 mol tuz gidrati hosil bo’lishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori
gidrodlanish issiqligi deyiladi. Gidradlanish issiqligi Qr yoki ∆Hr ni topish uchun
suvsiz tuzning erish issiqligi QЭ dan hosil bo’lgan gidratning erish issiqligi QЭ1
ayirib tashlanadi.
Qr = QЭ - QЭ1 yoki Нr = Нэ - Нэ1
Masala: 2 g suvsiz СuSО4 50 g suvdа eritilgandа temperaturа 4 gradusgа
ko’tariladi. СuSО4 ning gidradlanish issiqligini hisoblang.
Yechish: а) suvsiz СuSО4 ning erish issiqligini hisoblaymiz:
H Э yoki QЭ 
С  mH 2O ·M CuSO4  t
m 1000

4,187  50  4 160
 66,992 kJ
2 1000
b) Нr = Нэ - Нэ1 = - 66,992 - (-11,52) = 73,512 kJ/mol
(gidrat-mollanish-ekzotermik jarayon). Moddalarning hosil bo’lish
issiqliklarini bir-biriga taqqoslash natijasida quyidagilar aniqlanadi:
1. D.I.Mendeleyev jadvalining ma’lum qatorida turgan elementlardan birliklar
hosil bo’lishida kuzatiladigan issiqlik o’zaro birikuvchi elementlarning tartib
raqamlari orasidagi farqning ortishi bilan ortib boradi. Masalan:
H NaCl  413,0 k / Jmol;
1
H MgCl  321,0 kJ / mol;
2
1
H AlCl  231,1 kJ / mol;
3
Bu yerda bitta kimyoviy bog’ uchun to’g’ri keladigan issiqlik miqdori
berilgan. Bu sonlarni bir-biriga taqqoslab, quyidagi qoida aniqlangan: o’xshash
birikmalar hosil bo’lganda oraliq element birikmasining hosil bo’lish issiqligi
uning yonidagi ikkala element birikmalari hosil bo’lish issiqliklarining o’rtacha
arifmetik qiymatiga teng bo’ladi. Masalan: MgCl2 hosil bo’lish issiqligi:
1
413,0  232,1  645,1
H MgCl 

 232 kJ / mol;
2
2
2
Bu qoida 1928 yil A.M.Berkengeym tomonidan ta’riflangan. 2.Biror metall
davriy jadvalning ma’lum guruppasidagi metallmas element bilan birikma hosil
qilish issiqligi uning atom massasi ortishi bilan kamayadi. Masalan:
Н°АgF = - 202,9 kJ/mol; Н°АgС1 = - 126, 8 kJ/mol.
Н°АgВг = - 99,16 kJ/mol; Н°АgJ = - 64,2 kJ/mol.
21
3. Bir metallmetallmas element bilan bir necha xil birikma hosil qila oladigan
bo’lsa, ularning birinchi atomlari birikkanda eng ko’p issiqlik chiqadi, keyingi
atomlari birikkanda esa kamroq issiqlik chiqadi.Masalan: НFeCl2 = - 341,0 kJ/mol,
НFеС13 = - 405,0 kJ/mol. Bu qoidaga asoslanib, birikmadagi eng keyingi metal
bo’lmagan atomni chiqarib yuborish oson, degan xulosa chiqara olamiz.
4.Kimyoviy xossalari jihatdan yaqin bo’lgan elementlarning o’xshash
birikmalarining hosil bo’lish issiqliklari bir-birinikiga yaqin bo’ladi:
НNaОН = - 426,6 kJ/mol; НLiOH = - 487,8 kJ/mol;
НCsOH = - 406,5 kJ/mol; Нкон = - 425,93 kJ/mol.
Kristal moddaning hosil bo’lish issiqligi amorf moddaning hosil bo’lish
issiqligidan ortiqdir.
Birikmalarning atomlardan hosil bo’lish issiqligi ularning molekulalardan
hosil bo’lish issiqligidan yuqori bo’ladi.
Kimyoviy birikmalarning hosil bo’lish issiqliklari bilan elementlarning davriy
sistemada joylashgan o’rni orasida ham ma’lum bog’lanish bor. Bu bog’lanishni
absesslar o’qiga elementlarning D.I.Mendelyev davriy sistemasidagi tartib
raqamlari, ordinatalar o’qiga ularning ma’lum sinfga oid birikmalarining hosil
bo’lish issiqliklarini qo’yib, har bir sinfning o’ziga xos diogrammasini hosil qilish
mumkin.
Entropiya. Issiqlik mashinalarida issiqlikning ancha qismi bekorga
sarflanadi. Boshqa turdagi energiyalardan foydalanilganda ham energiyaning
ma’lum qismi issiqlikka aylanib, bir qismi bekorga isrof bo’ladi. Masalan, elektor
lampochkasida elektr energiyaning faqat ozgina qismi yorug’likka, qolgan qismi
esa issiqlikka aylanadi. Issiqlikka aylangan energiya atrofdagi muhitga tarqalib
ketadi va undan foydalanib bo’lmaydi; demak, energiya miqdori o’zgarmasa ham,
uning sifati o’zgaradi, ya’ni energiya o’z qiymatini yo’qotadi. Qiymatni yo’qotgan
bunday energiya miqdorini ifodalash uchun termodinamikaga entropiya
tushunchasi kiritilgan.
Izotermik (o’zgarmas temperaturada) jarayonda yutilgan issiqliklar
yig’indisining mutloq temperaturaga nisbatisistemaning entropiyasining o’zgarishi
deb ataladi va quyidagi qiymatga ega bo’ladi.
S = Q/Т
Muvozanat holatdagi har qanday sistema “entropiya” nomli o’ziga xos holat
funksiyaga ega bo’lib entropiyaning qaytar jarayonda S = S2 – S1 = Q/Т tenglama
asosida hisoblanadi (bu yerda, Q – mazkur temperatura Т da yutilgan yoki ajralib
chiqadigan issqlik miqdori).
Agar jarayon o’zgaruvchan temperaturada sodir bo’lsa, entropiya o’zgarishini
hisoblash uchun barcha temperaturalardagiQ/Т larning yig’indisini olish kerak.
Entropiyaning haqiqiy ma’nosini quyidagicha tushunish mumkin. Entropiya
modda yuz berishi mumkin bo’lgan va uzluksiz o’zgarib turadigan holatlarni aks
ettiruvchi funksiyadir. Moddaning ayni sharoitdagi holati juda ko’p turli-tuman
mikroholatlar tufayli yuzaga chiqadi, chunki modda zarrachalari doim uzluksiz
to’lqinsimon harakatda bo’lib, bir mikro holatdan boshqa mikro holatga o’tib
22
turadi.Boltsman nazaryasiga muvofiq holatlar soni bilan entropiya orasida quyidagi
bog’lanish mavjud:
S = R/N · lnW
N – Avagadro soni, R – unversal gaz doimisi, W – mikroholatlar soni.
Uzluksiz o’zgarib turadigan mikroholatlar soni qancha ko’p bo’lsa, modda
holatining tartibsizlik darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Modda tartibli
holatdan tartibsiz holatga o’tganda uning entropiyasi ortadi. Entropiya o’zgarishi
quyidagi formula bilan ifodalanadi:
S  R ln
ikkinchi holatdagi tartibsizlik
birinchi holatdagi tartibsizlik
3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi
Modda yuqori temperaturali holatda bo’lsa, uning entropiyasi yuqori bo’ladi.
Masalan, bir mol suvning entropiyasi bir mol muzning entropiyasidan 21,0 kJ ortiq
bo’ladi. Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortadi, hajm o’zgarganda gazlarda
ham shunday bo’ladi. Bosim ham gazlarning entropiyasiga keskin ta’sir etadi . 1rasmda keltirilgan grafikada temperatura oshganda entropiyaning modda holati
o’zgargandagiga nisbatan deyarli o’zgarmasligi ko’rsatilgan. Grafikda modda
holatining o’zgarishi entropiyaning keskin o’zgarishiga sabab bo’lishini ko’ramiz.
1.- rasm. Entropiyaning temperaturaga bog’liqligi.
Demak, entropiyaning o’zgarishi moddaning tartibsizlik darajasiga to’g’ri
proporsionaldir. Entropiya qiymati J/mol-grad bilan o’lchanadi. Suyuqlik bug’
holatiga o’tganida, kristal modda suvda eriganda, ya’ni modda bir agregat holatdan
ikkinchi agregat holatga o’tganida sistema entropiyasi ortadi. Agar bug’
kondensatsiyalanib, suyuq yoki kristall holatga o’tsa, modda entropiyasi kamayadi.
Shuningdek, kimyoviy jarayon vaqtida ham entropiya ortishi yoki kamayishi
mumkin. Masalan:
C(q) + СО2(g) → 2СО2(g)
Reaksiyada sistema entropiyasi ortadi
3Н2(G) + N2(g) → 2NН3(g)
Misol: 1 mol suv 100°С da bug’latiladi. Suvning solishtirma qaynash issiqligi
225,8 kJ bo’lsa, 1 mol suv 100°С da bug’langanda uning entropiyasi qanchaga
ortadi?
23
Yechish. Suvning qaynash temperaturasida bog’lanish izotermik jarayon
bo’lgani uchun suv entropiyasining ortishi S = Q/Т formula bilan hisoblab topiladi.
Q = 539,8 · 18 = 9716,4 кал;
Т = 273,2 + 100 = 373,2°;
S 
9716,4
 26,04 kal
yoki 108,85 J
grad  mol
grad  mol
373,2
Demak, entropiya 108,85 J/grad ∙ molga ortar ekan.
Tayanch so'z va iboralar.
Termodinamika, entalpiya va entropiya faktorlari, reaksiyaning issiqlik
effektlari, erkin va bog’langan energiya, kimyoviy termodinamika, postulatlar,
energiya yo’qolmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi, reaksiyaning issiqlik effekti
jarayonning qanday usulda olib borilishiga bog’liq emas, energiyaning saqlanish
qonuni.
Nazorat materiallari.
1. Standart holatdagi ammoniy nitratning parchalanishi NН4 NО3 → N2О +
2Н2О mumkinmi? Javobingizni G298 (kJ) yordamida isbotlang.
а) yo’q, -169,9. b) hа, -169,9, v) yo’q, -169,9. g) hа, +169,9. d) yo’q,
+339,8.
2. Oddiy moddalardan 2,69 · 10-2 kg mis (II) – xloridning hosil bo’lishida
41,17 kJ issiqlik ajralib chiqadi. Mis (II) – xloridning hosil bo’lish issiqligini
aniqlang?
а) - 857,7. b) - 205,9. v) - 205,9. g) - 857,2. d) - 411,8.
3. 5,6·10-3 м3vodorodni (n.sh) ftor bilan ta’sirlanish natijasida qancha
miqdorda issiqlik ajralib chiqadi yoki yutiladi?
а) - 67,78. b) - 135,56. v) + 135,56. g) + 67,78. d) - 0.
4. Alyuminiy oksidini hosil bo’lish issiqligi – 1675 kJ/mol bo’lsa, 10 g.
Аlyuminiy oksidini hosil bo’lishida qancha issiqlik ajralib chiqadi?
а) -39,2. b) -164,2. v) -400,3. g) -1675. d) -600,6.
5. Agar 140 g kalsiy oksidini korbanat angidirid bilan ta’sirlanishi natijasida
106 kkal issiqlik ajralib chiqadi. Reaksiyaning issiqlik effektini (kJ) aniqlang.
а) -393. b) -177 v) -37,6. g) -37,6. d) -177
6. Uglerod monoksidi bilan 5,6 · 10-3 м3 kislorod (n.sh) ta’sirlanishi natijasida
qancha issiqlik (kJ) ajralib chiqadi?
а) -494. b) -98,8. v) -197,6. g) -692. d) -395,2.
7. Аgar 3,04·10-3 kg magniyni yondirish natijasida 76,16 kJ issiqlik ajralib
chiqsa, magniy oksidining hosil bo’lish issiqligi qancha bo’lishini aniqlang ?
а) -301. b) -601. v) 0-601. g) -301. d) -1202.
Mashqlar
1. Кinetik energiya bilan potensial energiya farqlarini tushuntirib bering.
Misollar keltiring.
24
2. Оyning massasi 7,3·1022 kg ga teng. Oy Yer atrofida 1,0·105 sm/s chiziqli
tezlik bilan harakatlanadi. Oyning Yerga nisbatan kinetik energiyasini toping.
3. Мuzning erishi, efirning bug’lanishi, natriyning suv bilan birikishi, yashin
razriyadi, bug’dan issiqlikning ajralishi kabi jarayonlarning qaysi biri endotermik,
qaysi biri ekzotermik jarayonlarga kiradi.
4. Cho’milish havzasi 240 м3 suvni sig’diradi. Atrofga tarqaluvchi issiqlik
miqdorini hisobga olmaganda hovuzdagi suv temperaturasini 16° dan 24° gа
ko’tarish uchun qanday miqdordagi issiqlik kerak bo’lishini hisoblab toping.
Adabiyotlar.
1. Ахмеров К. Жалилов А.Сайфуддинов Р.”Умумий ва анорганик кимё”
Т.2003 Ўзбекистон. Дарслик.
2. Axmerov K. Jalilov A.Sayfuddinov R.”Umumiy va anorganik kimyo”
T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida.Дарслик
3 .Ахмеров К. Жалилов А ., Сайфуддинов Р. «Умумий ва ноорганик
кимё» Т.2002 йил Маърузалар курси. Ўқув қўлланма
4. Қ. Aхмеров, A. Жaлилов,
A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник
кимё” Тошкент, Ўқитувчи 1988.
5. Т. М. Миркомилов, Х. Х. Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,
Ўқитувчи 1987/
3.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati"
mavzusi bo'yicha ma'ruza matni
Reja:
1. Kompleks birikmalarning tuzulishi.
2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni.
3. Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi.
1. Kompleks birikmalarning tuzulishi.
Metallarning reaksiyada elektron yo’qotishlari ular uchun alohida hususiyat
ekanligi aytib o’tilgan. Hosil bo’luvchi musbat zaryadlangan ionlar-kationlar erkin
holda bo’lmay, ularni qurshab turuvchi anionlar bilan birgalikka mavjud bo’ladiki,
bu zaryadlarning muvozanatga olib keladi. Metallarning kationlari – Luis
kislotalari (G.N.Luis kislota sifatida elektron juftiga ega bo’lgan akseptorni, asos
sifatida esa shu elektronlar jufti donorini tushuntirgan) hossalariga ham egadir.
Ularning bo’linmagan elektron juftlariga neytral molekula yoki anionlar bilan
bog’lanishi mumkinligini bildiradi. Shunday qisimchalar kompleks ionlar yoki
komplekslar, tarkibida shunday ionlar bo’lgan birikmalar esa koordinatsion
birikmalar deyiladi.
25
Koordinatsion birikmalar kimyoda keng o’rganiladi. Xozirgi vaqitda ko’pgina
metallorganik birikmalar, vitaminlar (B12), qon gemoglabini, xlorafil va boshqalar
ham shunday birikmalardan hisoblanadi.
Kompleks birikmalarda metall atomlarini o’rab turuvchi molekula yoki ionlar
ligandlar (lotincha – Ligare – bog’lovchilar) deb ataladi. Ular eng kamida bitta
taqsimlanmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi:
Ba’zi hollarda metall bilan uning ligandlari orasida hosil bo’luvchi bog’larni
musbat ion bilan manfiy iyon yoki kutublangan molekulalarning manfiy tomonlari
orasida hosil bo’luvchi elektrostatik tortushuv bilan ham tushuntiriladi. Shunga
ko’ra, metallarning kompleks birikmalar hosil qilish hususiyati metall ionining
musbat zaryadi ortishi va uning ion radiusi kamayishi bilan ortadi. Ishqoriy
metallarning ionlari Na+ vа К+ katta qiyinchilik bilan komplekslar hosil qilgani
holda oraliq metallarning ko’p zaryadli musbat ionlari kompleks hosil qilishga
moilligi bilan ajralib turadi. Сr3+ ionining А13+ ioniga qaraganda mustahkamroq
kompleks hosil qilishi ham diqqatga sazovor. Metall ioni bilan ligand orasida darsil
bo’luvchi bog’ avval ligandga tegishli bo’lgan elektron juftining ular o’rtasida
mujassamlashuvi hisobiga amalga oshishi quyidagi misoldan ham ko’rinadi:
Коmpleks ion hosil bo’lganda, ligandlar metall atrofida yig’ilyapti, degan
ma’no tushuniladi. Metallning markaziy ioni va u bilan bog’langan ligandlar
koordinatsion sferani tashkil etadi. Shuning uchun koordinatsion birikmalarni
ifodalashda ichki koordinatsion sferani birikmaning boshqa qisimlardan ajratish
maqsadida kvadrat qavslardan foydalaniladi. [Сu (NН3) 4] SО4 formulasiga ega
bo’lgan moddadа [Сu (NН3)4 ]2+ va SО42- ionlarini o’z ichiga olgan koordinatsion
birikma ifodalangan. Bu birikmada to’rt molekula amiak ikki valentli mis bilan
to’g’ridan-to’g’ri bog’langandir.
Коmpleksdagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan
ligand atomi donor atomi deyiladi. Коmpleksida donor atomi azot atomi
hisoblanadi.
26
Меtall ioni bilan bog’langan donor atomi soni metallning koordinatsion soni
deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleksni platinaning koordinatsion soni 4 ga, [Со
(NН3)6 ]3+ dа esa kobaltning koordinatsion soni 6 ga teng. Ba’zi metallarning ionlar
doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning
koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaniki 4 ga tengligi aniqlangan.
Кооrdinatsion soni ko’pincha 4 va 6 ga teng bo’ladi. Bu son metall ioninig katta
kichikligi va uni o’rab turgan ligandlarga ham bog’liq bo’ladi. Ligandlar yirik
bo’lganda, ular metall ioni atrofida kamroq to’plana oladi. Markaziy atomiga
birikkan manfiy zaryad metall tashuvchi ligandlar ham koordinatsion sonning
kamayishiga sabab bo’ladi. [Ni (КН3) 6]2+ kompleksida nikel (П) - ioni atrofida
ammiakning 6 ta neytral malekulasi to’plansa [NС14]2- kompleksiga 4 ta manfiy
zaryadlangan xlorid ion yig’iladi. To’rt koordinatsion sonli komplekslar tetraedrik
yoki tekis kvadrat, olti koordinatsion sonlar esa oktaedrik geometrik tuzilishga ega
bo’lad.
2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi roli.
Biometallarning koordinatsion birikmalari organizimda muhim funksiyalarni
bajaradi. Oddiy sharoitda molekula yoki ionlar biometall ioni hamda bitta donor
atomi bilan koordinatsialanadi. Bunday zarrachalar monodentat (“bir tishli”)
ligandlar deyiladi. Bularga ОН, Р, С1 kabi va boshqa oddiy ionlar kiradi. Ba’zi
ko’p atomli anion (NO3-, СО32-, SО42-) va boshqalar ham monodentat usulida
koordinatsialanishi mumkinligi aniqlangan. Organizmining 90% dan ortiq massasi
monodentat ligand hisoblangan va kislorod atomi orqali koordinatsiyalashgan suv
molekulasiga to’g’ri keladi. Suv molekulasi o’ziga xos burchak strukturasiga (О—
Н bog’lari orasidagi burchak 105° ga teng) va 1,87 V dipol momentiga ega.
Aminlar va ba’zi azotli birikmalar ham shu monodentat usulida bitta donor atomi
orqali koordinatsiyalanadi. Bunday usulni amalga oshuvi uchun metall atomlari
ikki donor atomi, ikki uglerod atomlaridan besh yoki olti a’zoli halqa hosil bo’lishi
zarur. Bidentant ligantlar orqali kompleks hosil bo’lishida halqalarning vujudga
kelishi “xelat effekti” deb yuritiladi. Xelat koordinatsion birikmalar shunga
o’xshash monodentat ligandlar bilan hosil qilingan birikmalarga nisbatan
birmuncha barqarorligi bilan ajralib turadi (5 a’zolilar olti a’zolilarga qaraganda
barqaror). Ba’zi paytlarda beqaror bo’lgan 4 va 7 a’zoli halqalar hosil bo’lishi
aniqlangan.
Tirik organizimda bo’lgan ligand (bioligand)lar yaxshi xelat hosil
qiluvchilardan
hisoblanadi.
Bularga
–
aminokislotalarning
anionlari
(Н2NСНRСОО-), piridin qatorining ba’zi azotli asoslari, nuqleotitlar va boshqalar
kiradi. Tirik organizimda hosil bo’ladigan koordinatsion birikmalardan
27
metallarning aminokislatali komplekslarini ko’rsatib o’tish zarur. Bulardan biri
besh a’zoli xelat halqasidir:
Aminokislota komplekslarining barqarorligi quyidagi tartibda (qatordagidek)
ortadi:
Са2+< Мg2+< Мn2+< Fе2+< Сd2+< Со2+< Zn2+< Ni2+< Сu2+
Bu yerda kislorod bilan amin azoti donor atomlari vazifasini bajarganda qator
o’z kuchini to’la saqlaydi.
Ikki va undan ortiq donor atomiga ega bo’lgan ligandlar metall ionlari
atrofida koordinatsialana oladi. Bular polidentat ligandlar deb nom olgan. Ikki ba
undan ortiq donor atomlari orasidagi metalni o’ziga tortish xususiyatiga ega
ekanligi tufayli ularni xelatlovchi (grekcha – qisqichbaqa panjasi so’zidan olingan)
agentlar yoki xelatlar deyiladi. Bularning eng oddiy vakili diamindir:
Ushbu liganddagi ikkita azot atomida (donor atomlarida) elektron juftlari birbiridan biroz uzoq joylashgan bo’lib, ligand molekulasining qisimlari metall ioni
atrofida aylana oladi, natijada har ikkala azot atomi metall bilan koordinatsion bog’
hosil qila oladi. Etilendiamin bidentat ligand bo’lib, oksalt-ion С2О42- va karbonation СО32- ham shu qatorga kiradi:
Etilediamin tetrasirka kislota anioni bo’lgan quyidagi polidentat legand ham
keng tarqalgan:
Ushbu ion oltita donor atomiga ega bo’ib, bularning hammasi bir vaqitning
o’zida metall ioni bilan koordinatsion bog’ hosil qila oladi, bunda ligand metall
ioni metall ioni atrofida buralib qoladi. Xelatlovchi agentlar ligandlarga qaramaqarshi o’laroq barqarorroq komplekslar hosil qiladi.
Kompleks hosil qiluvchilar analizlarda, reaksiya o’tkazish uchun xalaqit
beruvchi metall ionlarini tutib qolishda, tabiiy suvlarni qayta ishlashda, tozalashda
va boshqa maqsadlarda qo’llaniladi.suvdagi kotionlar kompleksga o’tib, sovun va
28
sun’iy yuvuvchi vositalarning xossalariga putur yetkazmaydi. Tarkibida Мg2+ va
Са2+ ionlari bo’lgan qattiq suvlarni yumshatishda ishlatiladigan natriy tripolifosfat
Muhim va arzon sun’iy yuvuvchi vosita xisoblanadi.
Uglerod, vodorod, kislorod va azot biologik hujayralarning asosiy massasini
tashkil etadi. Bular bilan bir qatorda hayot jarayonlarining to’liq o’tishi uchun mis,
temir, marganes, rux, kobolat va molibden kabi elementlar zarurligi ma’lum.
Ularda turli elektron donor gurppalar bilan kompleks hosil qilish hususiyati
kuchli namoyon bo’ladi. Organizimda kechdigan turli reaksialarni o’tkazishga
yordam beradigan katalizatorlar – fermentlar ham metall ionlari tufayli mavjud
bo’la olishi ana shundan. Qizig’i shundaki, organizm uchun zarur kimyoviy
elementlardan birortasi yetishmay qolganda uning ish funksiyasi buziladi, kishi
betob bo’ladi, o’zini yomon sezadi. Bu holatning uzayishi insonni hayotdan ko’z
yumishigacha olib kelgan payitlari qayd qilingan. Organizm uchun natriy, magniy,
kalsiy, qaliy, fasfor, oltingugurt va xlor ham zarurligi ilmiy asosda tasdiqlangan.
Biologik jarayonlarda katta muxim ahamiyatga ega bo’lgan ko’p a’zoli
getrosiklik birikmalardan profirinlar ham kompleks birikmalar hosil qiladi. Turli
profirinlar bir-biridan tarkibiga kirgan metallar yoki o’rinbosarlar gruppasi bilan,
shuningdek chetdagi uglerodga birikkan ligandlari bilan farq qiladi. Gemoglabin
ana shu profirinlar gruppasiga kiradi. U qonda kislorod tashuvchi bo’lib xizmat
qiladi. Qonda temir va magniyning bo’lishi gemoglabin bilan bog’liq. Organizmda
temir yetishmaganda kishi animiya kasalligi bilan og’riydi. Bunda u
quvvatsizlanadi va ko’p uxlaydigan bo’lib qoladi. Temir va shu kabi boshqa
mikrooelementlar o’simliklar uchun ham zarur.
3. Kompleks birikmalar nomeklaturasi va izomeriya.
Kompleks birikmalarni nomlashda empirik nomenklaturadan foydalaniladi.
Bunday nomlarning ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Reyneke tuzi NН4
[Сr (NН3)2 (NСS)4 ] ana shuday komplekslardan biridir. Nazariy va amaliy kimyo
Xalqaro ittifoqi (IYuPAK) qabul qilgan nomenklatura Vatanimizda 1963-yildan
boshlab joriy etilgan bo’lib kompleks birikmalar uchun quyidagicha qo’llaniladi:
1. Тuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytiladi.
[Со (NН3)5 О] С12 — pentaaminxlorokobalt (II)-xlorid. [Со (NН3)6 ] [Сr
(С2О4)3 ] — geksaamin kobalt (III) - trioksalat xrom (III).
2. Кompleks ion yoki molekulani nomlashda metallarga etibor beriladi.
Ligandlar ularning zaryadlaridan qa’tiy nazar alfabit tartibida sanaladi.
Коmpleksning formulasi yozib bo’lingach, birinchi bo’lib metall ko’rsatiladi К2 [Рt
(N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.
3. Аnion ligandlarga “O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligandlar molekula
kabi o’qiladi. Мasalan, N3-azido, Вr - bromo СN - siano, С2О42- - oksalato va h.k.
29
К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy. [А1(Н2О6) ] С13 - geksaakvoalyuminiy
(III) - xlorid.
4. Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan belgilanadi
(ligandlar soni 2, 3, 4, 5 va 6 bo’lganda di-, tri-, tetra-, penta- va geksa deb
yoziladi).
Agar ligand nomining o’zida grek qo’shimchasi bo’lsa, masalan, monodi-va
hokazo, unda ligand nomi qavsga olinib, unga boshqa qo’shimcha qo’shib yoziladi
(bis-, tris-, tetrakis-, gegsakis kabi ifodalanadi), ligandlar tegishlicha 2, 3, 4, 5 va 6
bo’lganda..
[Со (NН2 - СН2 - СН2NH2 )3 ] С1- tris (etilendiamin) kobalt (III) xlorid.
5. Коmpleks anionlar nomiga – at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi. Маsalan:
К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.
6. Меtalning oksidlanish darajasi uning nomi ortiga qavsga olingan rim
sonlari bilan belgilanadi. Masalan, [Со(NН3)5О]2 da kobaltning oksidlanish
darajasi plyus uchga tengligini ko’rsatish uchun rimcha (III) dan foydalaniladi.
Коmpleks birikmalarda struktura (holat va koordinatsion) izomeriya vа stereo
(geometrik optika) izomeriyalar bor. Bularning birinchisida birorta ligand
koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u
kristall to’rning koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Buni quyidagi
kompleks birikma [СrО2(Н2О)6] misolda namoyish qilish mumkin:
[Сr(Н2О)6] Сl2 – binafsha rangli modda
[Сr(Н2O)5Cl2] Cl2·Н2O
Ko’k rangli moddalar
[Сr(Н2O)4Cl2] Cl2·2H2O
Stereoizomerlar bir xil kimyoviy bog’lanishga ega, lekin bir-biridan fazodagi
joylashuvi bo’yicha farq qiladi. Quyida ko’rsatilganidek Рt(NH3)2Сl2- kompleks
birikmalarida xlor-ligandlar yonma-yon holda (a) yoki qarama-qarshi tomonlarda
joylashishi mumkin:
Koordinatsion sferada donor atomlarining turlicha joylashuv hisobiga vujudga
keladigan izomeriya turi geometrik yoki stis- va trans- izomeriya deyiladi.
Quyida: Рt(NН3)2С12 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning
ko’rinishi tasvirlangan: a) stis-izomer, b) trans-izomer.
Bir xil gruppalar yonma-yon joylashgan izomer molekulalari stis-izomer, bir
xil gruppalar bir-biridan uzoqda joylashganlari esa trans-izomer hisoblanadi..
30
Ko’zguda bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga
kiradi. Insonning ikki qo’li bir-biriga juda o’xshagani bilan ular bir-biriga barcha
jihatdan mos keladi deb bo’lmaydi. Optik izomerlarning fizik va kimyoviy
xossalari o’zaro o’xshash bo’lib, ko’rinishlari faqat ko’zgudagina aks etgandagina
yaqinligini aytib o’tamiz.
Tayanch so'z va iboralar.
Коmpleks ion hosil bo’lganda, ligandlar metall atrofida yigilyapti, degan
ma’no tushuniladi, xelatlar, metallorganik birikmalar, Luis kislotalari, turli
zaryadli ion-komplekslar, komplekslarda s- va p- orbitallar, kompleks birikmalar
nomeklaturasi va izomeriya,
Nazorat materiallari.
1. Quyidagi kompleks birikmalarni IYuPAK nomenklaturasi bo’yicha
nomlang, ichki koordinatsion sferasi, koompleks hosil qiluvchi ion, ligandlar va
tashqi sfera ionlarini ko’rsating:
а) К2 [РtС14];
b) К4[Fе(СN)6];
v) [Аg(NН3)2]2Вг;
g) К [ВF4].
2. Valent bog’lar usuli yordamida ammiak molekulasini ligand bo’la olishi,
ammoniy kationi NН+4 ning esa ligand bo’la olmasligini tushuntirib bering.
3. Labil (o’zgaruvchan) va (barqaror) komplekslar bir-biridan qanday
farqlanadi?
4. Кооrdinatsion birikmalarda qanday gibridlanishlarni bilasiz?
5. Quyidagi koordinatsion birikmalarning har birida metalning markaziy
atomi oksidlanish darajasini ko’rsating:
а) К4 [Fе(СN)6];
b) [Рt(NН3)4Cl2]Cl2;
v) [Аg(NН3)2]С1 ↔ [Аg(NН3)2]+ + Сlg) [Со(NН2 - СН2 -СН2NH2)3]С1
6. [Рt(еп)(NO2)2] Br2 birikmasi stereoizomerlarning tuzilish shaklini ifodalang.
7. Таjribalar temir (II) quyi spin holatida bo’lganda uning ion radiusi yuqori
spin holatidagiga nisbatan past bo’lishini ko’rsatdi. Bu holatni qanday izohlash
mumkin?
8. Tuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytilishini tushuntirib
izohlab bering.
9. Turli zaryadli ion-kompleks hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlar
haqida tushuncha bering.
10. Tetroedrik tuzulishga ega bo’lgan komplesni ko’rsating?
a) К4[Fе(СN)6];
b) [Zn2+(NН3)4]2+;
v) [Аg(NН3)2]2Вг;
g) К [ВF4].
31
Adabiyotlar
1. Ахмеров К. Жалилов А.Сайфуддинов Р.”Умумий ва анорганик кимё”
Т.2003 Ўзбекистон. Дарслик.
2. Axmerov K. Jalilov A.Sayfuddinov R.”Umumiy va anorganik kimyo”
T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida. Darslik
3. Ахмеров.К, Жалилов.А, Сайфуддинов.Р, «Умумий ва ноорганик
кимё» Т.2002 йил Маърузалар курси. Ўқув қўлланма
4. Қ.Aхмеров, A.Жaлилов, A.Исмоилов. “Умумий вa aноргaник кимё”
Тошкент, Ўқитувчи 1988
5. Т.М.Миркомилов, Х.Х.Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,
Ўқитувчи 1987
3.3. "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni
Reja:
1. Noorganik kimyo va ekologiya.
2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik.
3. Oqava suvlarni tozalash yo’llari.
1. Noorganik kimyo va ekologiya.
Atmosfera va atrof muhitga tarqalayotgan moddalar avvaliga oddiy bo’lib
ko’rinsada, aslida ular bir-biriga qo’shilib, quyosh nuri, bosim, temperatura, suv va
shu kabi boshqa omillar ta’sirida katta o’zgarishlarga sabab bo’layotgani ma’lum.
Korxonalardan ajralib, suvga yoki tuoroqqa qo’shilib atrof muhitni turli chiqindilar
bilan “boyityotgan” maxsulotlar endilikda atmosferani iflaslantirib bormoqda.
Buning oldini olish tez orada hal etilishi lozim bo’lgan muhim masalalardan bo’lib
qoladi. Ushbu maruzamizda ana shular haqida fikr yuritiladi.
Atmosfera murakkab sistema bo’lib, dengiz sathida havoning 99 foizi azot
bilan kislorodga to’g’ri keladi. (qolganlari CO2 va asl gazlardan iborat).
Atmosferaning tarkibiy nisbiy molekulyar massasi 90 km balandlikkacha
o’zgarmaydi, undan yuqorida esa tez o’zgaradi. Masalan, dengiz sathidagi miqdori
juda kam bo’lgan geliy 500-1000 km balandlikda atmosferaning asosiy
komponentiga aylanadi. Atmosfera tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi
kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq bo’ladi. Quyoshning elektromagnit nurlanishi
natijasida vujudga keladigan energiyaning yutilishi orqasida atom va molekulalar
ionlarida ham dissotsiyalanadi. Bunda kislorod molekulalari quyidagi holda
atomlarga dissotsialanadi:
О2(gaz) + hv → 2О(gaz)
Bunday jarayonning davom etishi natijasida atmosfera tarkibining o’rtacha
nisbiy molekulyar massasi pasayadi. Chunonchi molekulyar kislorodniki 32 ga,
atomar kislorodniki 16 ga teng. tarkibida atomar va molekulyar holdagi kislorodi
32
bo’lgan gaz aralashmasining molekulyar massasi 16-32 orasida bolishi tabiiy.
Atmosferada suvning fotodissotsiyalanishi ham qiziqish tug’diradi. Yer yuzasidan
atmosferaning yuqori qavatlariga ko’tariluvchi suv miqdori unchalik ko’p emas.
Ammo suvning atmosferadagi fotodissotsiyalanishi yerda kislorodli atmosferaning
vujudga kelishiga sabab bo’lgan, degan fikrlar mavjud.
Atmosferada juda ko’p kimyoviy reaksiyalar amalga oshadi. Bulardan
elektron ko’chishi bilan boradigan reaksiyalar kimyoning barcha tarmoqlari bilan
bir qatorda biokimyo uchun ham muhimdir. Turli xil birikmalarning hosil bo’lishi,
parchalanishi, almashinuv reaksiyalari momaqaldiroq paytida amalga oshadigan
ozon O3 hosil bo’lishi reaksiyalari inson va jonivorlar uchun muhim ahamiyat kasb
etadi. Almashinuv reaksiyalariga misol qilib quyidagi jarayonlarni ko’rsatish
mumkin.
О(gaz) + N2(gaz) → NO+(gaz) + N(gaz)
N(gaz) + О(gaz) → NО+(gaz) + N(gaz)
Yuqoridagi reaksiyalar ekzotrmik reaksiyalar bo’lganligi tufayli osonlik bilan
amalga oshadi. Atmosferaning yuqori qismida NO ning konsentratsiyasi milliondan bir
qismni tashkil qilishiga qaramay NO+ atmosferaning o’sha qismida engc ko’p
tarqalgan ion hisoblanadi. Mezosfera bilan strotasferada hosil bo’luvchi atomar
kislorod, kislorod molekulasi bilan birikib, ozon (O3) ni hosil qiladi:
О(gaz) + О2(gaz) → О3(gaz)
Ozon molekulasi qo’shimcha energiyaga ega. Uning atomar va molekulyar
kisloroddan hosil bo’lishi energiyaning ajralishi bilan boradi (105 kJ/mol). Ozon
o’zidagi ortiqcha energiyani yoqotishga intiladi. U quyosh nurini yuvib, atomar va
molekulyar kislorodga parchalana oladi. Buning uchun zarur bo’lgan energiyani
to’lqin uzunligi 1140 nm dan ortiq bo’lmagan fotonlar yetkazib beradi. Ozon
molekulasining to’lqin uzunligi 200-300 nm fotonlarni yutishi insoniyat uchun katta
ahamiyatga ega. Agar stratosferada ozon qavati bo’lmaganda, u qisqa to’lqinli katta
energiya - fotonlar yerga o’tib ketar edi. “Ozon” qalqoni bo’lmaganda edi, ana shu
katta energiyali fotonlar o’simlik, hayvonot dunyosi va insoniyatni, ya’ni Yerda
hayotni yo’q qilgan bo’lar edi.
Ozon fotoparchalanishi uning hosil bo’lish reaksiyasining aksidir. Bu
azonning hosil bo’lishi va parchalanishini siklik jarayonga aylantirib turadi. Mana
shu sikl orqasida Quyoshning ultirabinafsha nurlanishi issiqlik energiyasiga
aylanadi. Ozon qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlarni (А ^ 200 — 280 nm) to’la
ravishda, to’lqin uzunligi 280—320 nm bo’lgan ultirabinafsha nurlarning esa 90
foizini yutadi. Ozon miqdori strotasferada uncha ko’p bo’lishiga qaramay, uning
ultrabinafsha nurlarini yutish qobilyati juda yuqoridir. Strotasferada o’zga gazlar
bo’lmagan holda ozonning hosil bo’lishi va parchalanish mexanizmini quyidagicha
ifodalash mumkin:
*--rultrabinafsha О -I- О
2 nurlar (180 - 240 nm)
33
._ ultrabinafsha
П +П
U
3 nurlar (200-ЗООnm)
2
Strotasferada ushbu reaksiyalar muvozanatda bo’ladi. Lekin o’zga gazlar yoki
radikallar mavjud bo’lganda ozon parchalanadi:
Х + О3 → ХО +О 2
ХО+О →Х + О2
О3 + О → 2О2
Bu yerda:
X = Н, OH, NOx, Cl, Br.
Аtmosferada ko’rsatilgan radikallar oddiy sharoitda o’zga komponentlar bilan
birikadi va strotasferagacha yetib bormaydi. Ozon siklida qator reaksiyalar amalga
oshadi. Bulardan biri azot oksidlari qatnashuvi bilan boradigan reaksiyalardir.
Atmosferada azot monoksidi NO bilan azot dioksidi NO2 kam kansentratsiyada
bo’ladi. Ozon NO bilan birikib, NO2 va О2 ni hosil qiladi. Keyin NO2 atomar
kislorod bilan reaksiyaga kirishadi, natijada qaytadan NO bilan О2 hosil bo’ladi.
Bundan so’ng NO yana ozon bilan uchrashadi. NO ishtirokida boruvchi gaz
fazasidagi reaksiyalar natijasini quyidagicha ifodalash mumkin:
O3 + NO → NO3 + O2
NO2 + О2 →NO + О2
Оз + О → Ю2
Yuqoridagi reaksiyalardan NO gazi О3ning parchalanishini tezlatishi, ya’ni u
bu reaksiyaning katalizatori bo’lib hizmat qilishi ko’rinib turibdi. Tovushdan tez
uchuvchi samolyotlardan ajraluvchi azot monooksidi ozon qavatiga salbiy ta’sir
etishi mumkinligi olimlar tomonidan tekshirilmoqda. Bu borada ba’zi ilg’or
fikrlarning amalyotga yo’l olayotganligi ma’lum. Xladonlar (freonlar) ni ozon
qavatiga salbiy ta’sir etishi aniqlangan. Juda barqaror bo’lgan bu birikmalar
gidrolizlanmaydi va metallarni korroziyaga uchratmaydi. Shu sababdan ular
muzlatish ustanovkalarida, aerozol hosil qilish uchun insektrofungisid birikmalari
va fotorli birikmalar sintezida kengravishda qo’llaniladi. Ana shu ishlar amalga
oshirilayotganda xlor, ftor, metanlarning ma’lum qismi atmosferaga chiqadi. Ular
asta-sekin yuqoriga ko’tariladi.yerda zarrasiz bo’lgan bu moddalar storotasferaga
ko’tarilganda qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlar ta’siriga beriladi. 190-225 nm
to’lqin uzunligidagi diapazonda yuqori energiyali nur xlor, ftor, metanlarni
fotolizga uchratadi. Bunda metandagi C-CI bog’i nur ta’sirida uzuladi:
(CFx CUra3) + h v ↑ СРхС13 х(gaz) + С1(gaz);
Ushbu reaksiya yana davom etishi mumkin. Hisoblar xlor atomi hosil bo’lishi
30 km balandlikda maksimal tezlikka ega bo’ishini ko’rsatadi. Ana shu fotoliz
orqasida hosil bo’lgan atomar kislorod hosil qiladi. Xlor oksidi o’z navbatida atomar
kislorod bilan reaksiyaga kirisha oladi, natijada atomar xolidagi xlor vjudga keladi.
Ushbu jarayon ilgari ko’rib o’tilgan azot oksidining atmosferadagi reaksiyasiga
o’xshaydi. Har ikki reaksiya ham azonning atomar kislorod bilan reaksiyaga, yana
34
malekulyar kislorodning hosil bo’lishiga olib keladi. Shu sababli xlor, ftor,
metandan foydalanishni cheklash choralari ko’rilmoqda.
Tarkibida xlor bo’lgan eng barqaror birikmalarga azot dioksidi bilan freon
(galoid uglerod)lar kiradi. Masalan, freon-115 380-yil, freon-12 esa 110-yil
davomida barqaror bo’lishligi bilan tavsiflanadi. Xuddi mana shu reagentlar
stratosferaga yetib boradi va ultirabinfsha nurlar ta’sirida parchalanadi. Buni freon 12 misolida ko’ramiz:
ultirabinafsha nurlar Q + C Qp
С1 + О3 → С1О + О2
С1 + О → С1 + О2
Hosil bo’luvchi xlor yana ozon bilan birikadi. Zanjir reaksiya bo’yicha xlor
o’zga birikmalar bilan birikadi.
Birikishda hosil bo’luvchi moddalar, masalan, NOx bo’lishi mumkin:
ao + NO2→ aoNO2
Stratosferada hosil bo’luvchi xlor nitrati ham xlor, ham NO2 ning manbai
hisoblanib, ozonning parchalanishini katalizlaydi, boshqacha qilib aytganda
ozon molekulasining parchalanishini tezlatadi. Odatda kun chiqqan paytda
ultirabinafsha nurlar ta’sirida xlor nitrati parchalanishidan hosil bo’lgan xlor
bilan azot dioksidi yana ozon bilan zanjir reaksiyasiga kirishida. Xlorning
ortiqcha molekulalari reaksiya mahsuloti bo’lgan C1ONO2 ning vodorod bilan
birikib, vodorod xlorid hosil qilishi va atmosferaning pastki qismiga yomg’ir
yoki qor bilan yuvilishi tufayligina tamom bo’lishi mumkin. Demak, osmondagi
xlor boshimizga kislota (HCl) bo’lib yog’ilmoqda, uning tasirida dov-daraxtlar
qurimoqda, mevalar xosili kamaymoqda, kasallik ko’paymoqda, ekologik
vaziyat faqat stratosferadagina emas, yerda ham baravariga buzilmoqda.
Ozonni buzuvchi azot dioksidining manbai bo’lib tuproq, o’rmonlar, okean
yoki dengizlarda ro’y beruvchi tabiiy jarayonlar natijasida vujudga keluvchi azot
monoksidi (NgO) ham xizmat qilishi mumkin. Azot dioksidining antropagen
manbaiga o’g’itlar nitrifikatsiyasi hamda biologik massalarni yoqish mahsulotlari
kiradi.
Troposferaning ifloslangan qatlamlarida azot oksidlari organik va anorganik
tabiatdagi turli moddalar bilan reksiyaga kirishib ozon hosil bo’lishida katalizator
vazifasini o’tashi ham aniqlangan. Tropasferada NOx hammasi bo’lb bir kundan yetti
kungacha mavjud bo’la olishi hamda barqarorligi ham shu vaqtdan oshmasligi
tajribalarda ko’riladi. Bu oksidlar fotokimyoviy reaksiyalarda qisman parchalanadi yoki
yog’in-sochinlar bilan pastga tushadi. Stratosferada, o’zaro gazlar nisbatan kam bo’lgan
joyda NO2 ham ozon, ham xlor bilan reaksiyaga kirishib NO2 va QONO2 ni hosil qiladi
deyiladi. Stratosfera quyi qatlamlaridagi NO ning manbai bo’lib azotli birikmalardan
tashkil topgan tez uchuvchi somalyot va raketa yoqilg’ilaridan ajraluvchi gazlar ham
hizmat qiladi. Gidrazin (N2H4) va suyuq holdagi azot to’rt oksidi (N2O4) shunday
35
moddalardan hisoblanib, uchish apparatlarida oksidlovchi vazifasini o’taydi.
Bundan tashqari yuqori temperaturali chiqindi gazlar stratosferaning quyi
qatlamlaridagi molekulyar azot oksidlar (NOx) gacha oksidlashga
ko’maklashadi. Stratosferaning quyi qatlamlari tarkibi atmosferanikidan ancha
farqlanganligi (komponentlar kam va bulutlar yo’qligi) tufayli yerda hosil
bo’luvchi azot oksidlari uzoq vaqt davomida saqlangani holda azon bilan ham,
xlor birikmalari bilan ham yuqorida ko’rsatilgandek reaksiyaga kirishadi. Ammo bu
yerda qaysi reaksiya ko’proq ahamiyat kasb etgan mehanizmning aniq ifodasi haqida va
boshqa muhim masalalarga oid aniq bir ma’lumotlarga ega emasmiz. Ilgarigi
ma’lumotlarga va o’tkazilgan matematik modellashlarga ko’ra, ifloslangan strotasfera
azot oksidlari azon hosil bo’lishida muhimdir, deyilganligi endilikda tekshiruvlarni talab
qilmoqda. Galogen uglerodlarning parchalanishi natijasida xosil bo’lgan xlorni
bog’lovchi metan ustida ham ayrim fikrlar mavjud. Keyingi yillarda laboratoriyalarda
o’tkazilgan tajribalar bulutlardagi muz bo’lakchalarida o’tadigan getrogen reaksiyalarida
azot oksidlarining faol o’rni borligini tasdiqladi.
Barrat, Solomon va boshqalar tamonidan “Nature” jurnalida (1988) e’lon qilingan
maqolalarda azon o’pqonining paydo bo’lishi mexanizmida xlor oksidi (ClO) ning
dimerlanishi reaksiyasining ahamiyati ko’rsatilgan. Quyida Arktika tajribalariga asoslanib
o’pqon hosil bo’lishida stratosferada qanday reaksiyalar sodir bo’lishi ifodalab berilgan:
С1 + О2→С1О + О
CY + O → a + O 2
Ao + ao → м + a2O2
а2O2 + hv → а + аоо
аоо + м → а + о2 + м
Q2o2 + hv → а + оао
OC1O + hv → О + CC1
Reaksiya zanjiri mexanizmida bo’lganligi uchun ham juda ko’p bosqichda
boradi va to’liq o’rganishni talab qiladi.
Gidrad kislotalarida azonning parchalanishi radikol va fotokimyoviy reaksiyalar
mexanizmi bilan bog’liqligi haqida ham ma’lumotlar ham bor. Suvning fazoviy
o’tishi bilan bog’liq elektr kimyoviy reaksiyalar ham o’z rolini o’ynaydi. Muz yoki
gidrad kristalchalarning vujudga kelishida qattiq yuzalarda elektr zaryadlari yig’iladi,
buning natijasida vujudga kelgan potensiallar farqi 300 V gacha boradi. Azonni
parchalash uchun hammasi bo’lib 2 - 2,5 V gateng patensiallar faraqi yetarlidir.
Fotokimyoviy reaksiyalarda ham, elektrokimyoviy reaksiyalarda ham suvning faza
o’zgarishlari tufayli o’ta faol reagentlar hisoblangan erkin elektronlar, erkin
rodikallar, ion radikallar vujudga keladi. Ular faqat yuqori haroratdagina amalga
oshishi mumkin bo’lgan termodinamik qarshilikni yengib, qattiq sovuq sharoitida
ham reaksiyani amalga oshiradi. Gidradlarni saqlovchi sistemalarda suvning fazo
o’zgarishlarida reaksiyaning tez o’zgarishi tajribada isbotlandi.
36
Gaz gidradlarida fotokimyoviy reaksiyalar samarali o’tadi. Qattiq fazalar
nurlantirilganda foto ko’chish hodisasi, juda yuqori kimyoviy faollikka ega bo’lgan
erkin elektron va radikallar vujudga keladi. Ozon bo’lgan sharoitda termodinamik
qarshilik kamayib reaksiya tezligi oshadi va bu boshqa xil birikmalarga ham ta’sir
etadi. Gidratlarning hosil bo’lishida xomashyo shu jumladan, azon ham
konsentrlanadi keyin fotoliz jarayonida yangi yuqori faollikka ega bo’lgan reagentlar
erkin elektron va radikallar, elektronlar manbayi bo’lgan ion radikallar hosil bo’ladi.
Ularning ozon bilan reaksiyaga kirishishi quyidagi oddiy sxema bo’yicha o’tadi:
О 3 +2 + 2Н + →О2 + Н2О
Н2О + О3→Н 2 +2О 2
Bu reaksiyalar kislotali muhitda o’tadi. Bundan tashqari, quyidagi reaksiyalar
ham amalga oshishi mumkin:
O3 + Q→С1О + О2
O3 + 2H→Н 2О + О 2
Atomar holdagi xlor bilan vodorod (HQ) freonlari suvning fotolizi natijasida
vujudga keladi. Bu reaksiyalar labaratoriyada sinovdan o’tkazildi. Bundan “gaz
gidradratlari ozon kushandasi” degan xulosani chiqarish mumkin.
Agar V.P.Sarev bilan R.P.Povileykovlarning taxmini amalda tasdiqlansa,
ozonni saqlab qolishning muhim yo’llarini ishlab chiqish mumkin bo’ladi.
Bugungi kunda atmosferaga chiqarib yuborilayotgan ozon kushandalari bo’lmish
freonlar, azotchotin gugurt aralashmalar va boshqa gidrat hosil qiluvchilarni
tezlikda kamaytirish kerak. Stratosferada gidratlar hosil bo’lishini oldini olishning
birdan-bir yo’li ko’p valentli metallarning tuzlari – elektrolitlar, shu jumladan, gaz
gidratlarini parchalovchi ftoritlarni sochib yuborishdan iboratdir. Ta’sir doirasi
yuzlab kilometrga yetuvchi sistemadan foydalanish ham gaz gidratlarini
parchalashda muhim ahamiyatga ega. Tezlikda ozon o’pqoning Arktika bilan
Antraktidadan boshqa yerlarga tarqalishining oldini olish darkor. Butun biosferani
ozgartirib yuborishi mumkin bo’lgan jarayonni oldi olinmasa u, yomon oqibatlarga
olib kelishi mumkin.
Atmosferada oltingugurt eritmalari ham uchraydi. Ular vulqon gazlarida
ajraladi, shuningdek, organik birikmalarning bakteriyalar ta’sirida chirishidan hosil
bo’ladi. Okeanlarda ham oltingugurt dioksidi hosil bo’ladi. Atmosferada tabiiy
ravishda hosil bo’luvchi oltingugurt birikmalari miqdori juda oz, shu sababli ularni
hisobga olmasa ham bo’ladi. Ammo katta shahar va sanoat rayonlarida oltingugurt
birikmalarining miqdorining ko’payib ketishi havfli vaziyat tug’dirishi mumkin.
Havoni zaharlovchi gaz –oltingugurt dioksid (SO2) o’tkir hidli , sassiq va zararli
moddalardan biridir. Oltingugurtli rudalar kuydirilganda (metall sulfidi oksidlanadi) SO2
miqdori ko’payib ketadi:
37
27п 8(қ) + ЗО2(г) > 27п(қ)2SO2(r)
AQSH da oltingugurtli rudalar eritilganda ajralib chiqayotgan O2 ning 8 foizi havoga
ajraladi. Ajralayotgan SO2 ning 80 foizi ko’mir bilan neftning yonishi hisobiga chiqadi.
AQSH da qazib olinadigan ko’mir tarkibida 8% gacha (massasi bo’yicha) oltingugurt
borligi ishni murakkablashtiradi. Shu sababli AQSH da atmosferaga yiliga 30 mln t SO2
chiqarib tashlanmoqda. Bu modda katta moddiy zarar keltirishi bilan bir qatorda inson
sog’ligiga ham zarar yetkazmoqda. SO2 gazi SO3 gachа oksidlanganda uning zarari
yana ortadi. Atmosferadagi mayda zarrachalar katalizator yuzasini o’raganda bu
jarayon yana tezlashadi. Hosil bo’lgan SO3 gazi suv tomchilari bilan birikib sulfat
kislota hosil qiladi:
S03(r) + Н20(г) ↑H2S04(c)
Skandinaviya va shimoliy Yevropa mamlakatlarida “nordon yomg’ir” ning
ko’p yog’ishi ma’lum. Yomg’ir suvlarida sulfat kislotaning bo’lishi qo’llarda
baliqlarning kamayib ketishiga, va umuman, ekologik zanjirning buzilishiga olib
keladi. AQSHda yog’uvchi “nordon” yomg’irlar ko’llar suvining tarkibini
buzmoqda, metall inshoatlarni korroziyaga uchratyapti, hiyobon va maydonlardagi
san’at asarlarini (hatto marmardan yasalgan haykallarni ham) ishdan chiqarmoqda.
Ammiak bor yerlarda kislota-asos reaksiyasi amalga oshib, ammoniy gidrosulfat
NH4(HSO4) yoki ammoniy sulfat (NH4)2SO4 hosil qiladi:
NH3(r) + H2SO4(s) →NH4HSO4
(suvli yoki qattiq)
NH4HS04(s) + NH3(r)→(NH4)2S04←
(suvli yoki qattiq).
Ko’pgina sanoat rayonlari osmonini qoplab oluvchi quyuq tutun yuqorida qayd
etilgan tarzda havoda tarqalgan ammoniy sulfatdir.
Atmosferadagi SO2 ni yo’qotishga doir jarayonlarning yo’qligi achinarli bir holdir.
Lekin bu muammo hozirgi davrning kechiktirib bo’lmaydigan vazifalaridan biri ekanligini
esdan chiqarmasligimiz lozim.
Azot oksidlarining fotokimyoviy smog (tabiiy tumanning sanoat chiqindi gazlari,
isitish qurilmalari va boshqalardan chiquvchi gazlar, isitish qurilmalari va boshqalardan
chiquvchi aralashmalarning qo’shiluvidan hosil bo’lga sistema) bilan bog’liqligi
o’rganilgan. Bu terminga AQSH dagi Los-Anjelos shahri holati sabab bo’ldi.
Hozir bunday yoqimsiz havo massalariga ega katta shaharlar soni tobora ko’payib
borayotganligi ma’lum. Avtomabillar azot monoksidi ajratib, atmosferani buzadi.
Hozir AQSH da avtomabil 1 mil yurganda atmosferaga 1 grammga yaqin NO yoki
NO2 gazi chiqishi aniqlangan. 393 nm ga teng to’lqinli fotonlar ta’sirida NO2, NO va
О ga parchalanadi:
NO2(r) + hv→NO(r) + O(r)
Hosil bo’lgan atomar kislorod turli reaksiyalarga, shu jumladan reaksiyaga
kirishib ozon hosil qiladi. Ozon О3 ni NO2 gacha oksidlaydi.
38
О3(г) + NO(r)→NO2(r) + О2(г)
Hosil bo’lgan NO2 va О2 lar avtomabil dvigatelining yonishidan hosil bo’luvchi
ammiak, СО, СН4, С2Н4 оlefinlar, atsetilen, aldegidlar va SO2 lar bilan reaksiyaga
kirishib turli moddalarni hosil qiladi. Bular smogning kuchayishiga olib keladi. Uning
miqdori shaharlarda kunning ikkinchi yarmida, ayniqsa, kechqurun ko’payishi
tajribada aniqlangan, bu inson ko’ziga kunda ko’rinib turgan hafli hodisadir.
Avtomabillardan ajralayotgan gazlar tarkibida uglerod monoksidi ham bor. U
papiros tutunida ham anchagina miqdorda uchraydi. Bu modda inson qonidagi
gemoglabin bilan barqaror kompleks hosil qilganligi sababli xavf tug’diradi.
Atmosferada CO miqdori ko’paygan sari qonning organizmga kislorod yetkazib
berish hususiyati kamayib boradi. Bu insonning faol mehnat faolyatini susaytiradi, uni
lanj qiladi, mehnat unumdorligini pasaytiradi va shu kabi boshqa qator afsuslanarli
hodisalarni keltirib chiqaradi.
Uglerod dioksidi bilan suv infraqizil nurlarni yutuvchi atmosfera komponentlari
hisoblanadi. Shu sababli atmosferadagi uglerod dioksidining miqdori planetamizning obhavo sharoitiga ta’sir etadi. Keyingi o’n yilliklarda ko’mir, neft, tabiiy gaz va boshqa
mineral qazilma boyliklarning ko’plab yondirilishi hisobiga atmosferada СО2 ning miqdori
bir muncha ortib ketganligi sezilmoqda. Yoqilg’ilarning bunday tezlikda yondirilishida qisqa
vaqt ichida planetamiz ob-havosida o’zgarishlar ro’y berishi turgan gap, degan fikirlar
o’rtaga tashlanmoqda.
Dunyodagi millionlab avtomabillardan ajralayotgan gazlar miqdorini kamaytirish
bilan bu muammolarni birmuncha hal qilish mumkin, degan fikrlar o’rtaga
tashlanmoqda. Ammo bu choralarning ko’rilishi juda sekinlik bilan borayotganligi
kishilarni tashvishga solmog’i lozimligi ko’rinib turibdi.
2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha halqaro hamkorlik.
Ozon qatlamini saqlashda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning Atrof
muhitni muhofaza qilish programmasi (YuNEP) katta o’rin tutadi.
Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi ishlar 1974yilda boshlanadi. Shu yil mazkur masala bo’yicha konvensiyaga tayyorgarlik
ko’rila boshlandi. Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir
yil vaqt ketdi, nihoyat, 1985-yilda qabul qilindi.
“Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha Vena konvensiyasi” bu borada
dastlabki qadam bo’ldi. 1988-yilning o’rtalariga qadar konvensiyani dunyoning
27 mamlakati va Yevropa Iqtisodiy Uyushmasi imzoladi. 18 mamlakat, shu
jumladan MDH bilan Ukraina ham uni tasdiqladi. Konvensiya dunyo bo’yicha
xlor, ftor, uglerodlar ishlab chiqarish, qo’llash va chiqarib yuborishni tekshirib
turish haqidagi protokol rezolyutsiyasini qabul qildi.
Xlor, ftor, uglerodlar bo’yicha ekspertlar ishchi guruhlar (Vena guruhi)
tuzildi. 1987-yilning sentabrida Mon-readsa 56 mamlakatning vakillari
ishtirokida Halqaro konferensiya azolari, sovutgich qurilmalari va qisqartirish
haqida qaror qabul qildi va protokol tayyorladi. Ozon qatlamiga ta`sir etadigan
39
mahsulotlarning uchdan ikki qismini ishlab chiqariladigan mamlakatlar pratakolni
tasdiqladilar. Shunga asosan 1-jadvaldagi 1-gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab
chiqarish va uni qo’llash 1986-yildagidan oshib ketmasligi ta’qidlanadi. 1
gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarish 1993-yilga kelib 20 foizga
kamaytirilishi talab qilindi. Monreal va Venada qabul qilingan xalqaro muhim
qarorlarni dunyo olimlari sidqidildan kutib oldilar. Italiya, Yaponiya MDH va
boshqa mamlakat vakillari ozon qatlamini buzuvchi moddalarni ishlab
chiqarishni kamaytirish va ularni zararsizlari bilan almashtirish haqida fikr
yuritadilar hamda bu masalani hal qilishda xalqaro kuchlarni birlashtirish
zarurligini uqtirdilar. Germaniya, AQSH, Fransiya va Shvetsiyaning
hamkorlikda yaratgan CHEOPS loyihasi ham bu borada ilk qadam bo’ldi.
Ushbu loyihaning asosiy maqsadi Arktikaning Shpitsbergen atrofidagi ozon
qatlamini tekshirish va nazorat qilib turishdir. Tajribalar AQDP ning 1987 yili Chilining Punta Drenasida olib borgan ilmiy kuzatuvlari asosida
o’tkazildi. Tajribalarda NASA ning stratasferada ucha oladigan va
zarrachalarni aniqlashga moslangan lazerli qurilma hamda masspekt -rometr
bilan jihozlangan tezuchar tayyoralaridan foydalaniladi. Fransiya va
Germaniya laboratoriyalari hajmi 35-100 ming kub metrli 5 ta aerostat
ajratdi. Bularning har birida 28 km balandlikda tahlil uchun namuna oluvchi
jihozlar o’rnatilgan bo’lib, keyin parashyutlar yordamida yerga olib
tushiladi. Olimlar Arktika ustidagi ozon o’pqonining paydo bo’lishi
Antraktidaniki singarimi yoki o’zgachami degan savolga javob izlash
maqsadida mana shunday ishlarni boshlab yubordilar.
1987-yilning oktabrida Buyik Britaniyaning Antraktidadagi Xolli Bey
stansiyasida strotasferaning ozon miqdori o’lchanib, Dobson birligi 125 ga
tengligi aniqlagandi. Bu birlik 1985-yili 150, 1984-yili 190, 1979-yili esa
273 ga teng deb qayt etiladi. O’tgan yillar ichida ozon miqdori ikki baravar
kamayganligi tajribalarda aniqlandi. Ozon teshigi paydo bo’lganligi ma’lum
bo’ldi. Ozon teshigi 10 million km 2 maydonni egallagan edi. Bunday teshik
1988-yilning dastlabki ikki oyi davomida Shimoliy qutbda kuzatilgan
saksoninchi yillar o’rtalarida MDH olimlari ozon qatlamini o’lchab turgan
stansiyalar ma’lumotlarini kompyuterlarda analiz qilib Moskva, Kiev, sobiq
Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg), Yaroslavl kabi yirik shaharlar ustida
ham 50 ga yaqin mayda hamda qisqa davrli ozon teshiklari paydo bo’lib
o’tganligini qayd qildilar. Ultirabinafsha nurlar ko’payganda yerdagi eng
mayda jonzotlar ham zarar ko’rishi mumkinligi isbotlangan. Ozon hujayra
yadrosi-xromatinni parchalaydi, oqsilning bo’linishi va ko’payishini
to’xtatadi.
Qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlanish odamlarda dezoksiri bonuklein
kislota (DHK) ni – nasliy kodni buzadi, hatto o’limga ham olib borishi
mumkin. To’lqin uzunligi 255-265 nm atrofidagi nurlanishda xafli vaziyat
tug’iladi. Ozon qatlami kamaygani sari, stratasfera soviy boshlaydi. Yer
yuzasi va havo isib ketadi. Bu holatni karbonat angidridi (CO 2) tufayli
vujudga keluvchi “parnik samarasi” ning zararli tasiriga solishtirish mumkin.
40
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 24
yanvarda qabul qilingan “Ozon qavatini himoya qilish sohasidagi
shartnomalar
bo’yicha
O’zbekiston
Respublikasining
xalqaro
majburiyatlarini bajarish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori Vena
konvensiyasi va Monreal protokolini qo’llab-quvvatlovchi davlat hujjati
bo’lib mamlakatimiz ekologiyasini
yaxshilashga qaratilgan muhim
hujjatlardan biri bo’lib xizmat qiladi.
1989-yilning 1 yanvarida ozonni himoya qilish bo’yicha qabul qilingan
Xalqaro Monreal protokoli kuchga kirib, ozonni buzuvchi moddalar ishlab
chiqarishni 10 yil ichida kamida 50 % kamaytirish ko’zda tutildi. AQSH,
Kanada, Norvegiya, Yangi Zelandiya, Meksika, Shvetsiya, Misr singari
mamlakatlar bu xalqaro shartnomani tasdiqladilar.
1990-yilning iyunida Londonda o’tkazilgan bir haftalik yig’ilishda
dunyoning 70 mamlakatidan kelgan olimlar ozon qatlamini kemiruvchi
kimyoviy moddalarni kamaytirish bo’yicha xalqaro miqiyosda kelishib
oldilar. Tuzilgan bayonnoma shartnomasiga ko’ra qabul qilingan qarorlarni
bajarish qat’iy talab qilinadi. Shunga ko’ra 2000-yilgacha xlor, ftor,
uglerodlar (freonlar, xladagentlar) ishlab chiqarishni kamida 50%ga
kamaytirish va ulardan foydalanishni ham shuncha miqdorda ozaytirish
ko’zda tutildi.
Ekologik vaziyatni yaxshilash maqsadida Nyu-Yorkda 1984-yili
munisipalitet (mahalliy o’z-o’zini idora qilish organi) tomonidan ekologik
politsiya tashkil qilindi. Bunday xayirli ish zero boshqa mamlakatlarda, shu
jumladan, bizning mamlakatimizda ham tashkil qilinsa yaxshi bo’lar edi.
Ekologik politsiya shaharni har xil zararli chiqindilar bilan ifloslantiruvchi
shaxslarni, zavod va korxonalarni izlab topadi, aybdorlarni jazolaydi hamda
jarima soladi. Ob-havoning buzilishini nazorat qilish, suvlarni
ifloslantirmaslik va tozalikni normada saqlab turish ham politsiya hodimi
zimmasiga yuklangan. Ekologik politsiya xodimlari maxsus kiyim-kechak,
respirator, qo’lqob, to’pponcha va boshqa zarur anjomlar bilan ta’minlangan
bo’ladi.
3. Oqova suvlarni tozalash yo’llari.
Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan suvni
ulug’lab, o’zining unga bag’ishlagan maxsus kitobini “Dunyodagi eng ajoyib
modda” deb atagani bejiz emas, albatta. Bu olim suv va tabiat boyliklarini toza
tutish, ulardan ratsional foydalanish va kelajak avlod uchun saqlash sohasida katta
ishlar qilayotgan yirik mutaxassisdir. I.V.Petryanov suvni e’zozlash zarur deydi,
insoniyat va jonzodlar suv bilan hayot ekanligini ta’kidlaydi. Ammo dunyoning
hamma yerida suvga e’tibor bilan qaralyaptimi, u e’zozlanyaptimi? Afsuski, unday
emas.
Hozirgi vaqtda “oqava suvlar” atamasi ko’p korxona va sanoat
birlashmalarida tez-tez tilga olinadigan bo’lib qoldi. Buning boisi korxonalardan
oqib chiqayotgan suvlar ifloslanishi bilan bir qatorda o’zida ko’pgina qimmatli
41
komponentlarni ham oqizib ketmoqda. Oqava suvlar tarkibidagi zaxarli va zararli
moddalar dunyo okeanini bulg’ayapdi. Suvlardagi kislota, ishqor, qo’rg’oshin, mis,
simob, molibden, rux va shu kabi boshqa metallarchi? Yiliga korxonalar hisobidan
suvga oqib ketayotgan ming-ming tonnalab qimmatli metallar bilan bir qatorda
tabiat in’omi-suv tarkibining ham o’zgarib boryotganligini hisobga olmoq zarur.
Mamlakatimizda bu masalalarga katta ahamiyat berilmoqda. Jumladan, yirik
kimyo korxonalarida oqava suvlardan tuz, metall, kislota, ishqor va boshqa
moddalarni tutib qoluvchi filtrlar, katalitik moslamalar, apparat, yondirish pechlari
ishga tushirildi. Metanol va glikollarni ushlab qoluvchi qurilmalar ishga tushishi
bilan suv havzalari zararli moddalar ta’siridan xalos bo’ldi.
Quyosh tushishida suv ko’p shikastlanishi ma’lum. Shu sababli keyingi
yillarda kam suv ishlatuvchi texnalogik jarayonlarni ishga solish, oqava suvlarni
toza saqlagan holda ulardan ko’p sikllarda foydalanish yo’llarini ishlab chiqildi.
Oqava suvlar aloxida mexanik va kimyoviy tozalashdan o’tib, biologik
inshootlarga va so’ngra adsorbsion tozalash kolonnalariga yuborildi. Oqava
suvlardan osh tuzi, sement shixtasi komponentlari va boshqa maxsulotlar
olinmoqda. Bu ishlar korxonaga yiliga uch mln so’m iqtisodiy samara beryapti.
Oqava suvlarni qalsiy va magniy karbonatlar, alyuminiy va temir gidroksidlar
yordamida tozalash yo’llaridan sanoat miqiyosida foydalanilmoqda. Bu borada
kremniy (VI)-oksid, alyuminiy oksid va sementlar ham keng ishlatilmoqda. Shu
suvlardan chuchuk suv olishda oqava suvlardan turli metallarni ajratib olishda va
boshqa maqsadlarda ionitlar ham qo’llanilmoqda. Dengiz va daryo suvlarini
neftdan, moy va shu kabi boshqa mahsulotlardan tozalashda ham yuqorida aytilgan
usullardan foydalaniladi.
Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi СО, СО2, SO2,
qo’rg’oshin-rux hamda mishyak changi va boshqalar atmosferani ifloslantiradi. Hozirgi
zamon texnikasi ana shu zararli aralashma va changlarni to’liq tutib qolib, ularni foydali
ishlar uchun qo’llashga qurbi yetadi. Yaratilgan adsorbsion kolonnalar, filtr va turli
yutgichlar havoni toza saqlash imkonini yaratadi. Hozirgi kunda atmosferaga
ko’tarilayotgan gazlarning 70% dan ko’pi ushlab qolmoqda. Bundan buyon atmosferani
ifloslantiruvchi chiqindi gazlar miqdori yil sayin kamayib boraveradi. Tashkil etilgan
yangi boshqarma, laboratoriya va bo’limlar atrof muxitni muhofaza qilish bo’yicha ilmiykoordinatsiya ishlari, loyiha va shu kabi boshqa muhim vazifalarni amalga oshirish bilan
shug’illanadilar. Har bir korxona va birlashma o’zida shunday ishlar bilan shug’illanuvchi
bo’lim yoki gruppaga ega bo’lishi kerak.
Respublikamizda atrof muhitni muhofaza qilish borasida diqqatga sazovor
ishlar qilinyapti. Tabiatni muhofaza qilish viloyat bo’limlari ko’p sohalar bo’yicha
nazorat ishlarini olib bormoqda. Oqava suvlardan metallarni ajratib oluvchi yangi
sionitlar sintez qilinmoqda, sorbentlar sinovdan o’tyapti, yangi moslamalar
ishga solinyaoti. Oqava suvlardan xrom va ruxni ajratib olish sxemasi ishlab
chiqildi. “Navoiy azot” ishlab chiqarish birlashmasida kelajakda oqava suvlar
hajmi sutkasiga 4000 m3 ga yetadi. Bunday katta miqdordagi suvni tozalab,
undan qayta foydalanish ko’zda tutildi. Bu yangilik hozirgi kunlarda amalga
oshirilmoqda.
42
Sement, ohaktosh, g’isht va boshqa qurilish materiallari korxonalarda ham
pechlardan ajralib chiqadigan gaz hamda changlarni atmosferaga chiqarmaslik
bo’yicha diqqatga sazovor ishlar qilinmoqda.
Chiqitsiz texnologiya deganda korxonada ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning hammasi xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llaniladi,
degan ma’noni anglamoq kerak. Reaktorlardan ajralgan chiqindi qayta
ishlanib, kerakli mahsulotga aylantiriladigan texnologiya chiqindisiz
hisoblanadi. Qo’qon moy kombinatida ilgari chiqindi hisoblangan danak,
uzum va pomidor urug’laridan endi kosmetika hamda farmoseftika uchun
qimmatli mahsulotlar olinyotganligini qayd etish kerak. Danak
po’stloqlaridan motorlarni tozalashda foydalanilmoqda.
Neftni qayta ishlash korxonalarida ham chiqitsiz texnologiya amalga
oshirilgan. Neftdan olinuvchi barcha mahsulotlar xalq xo’jaligining turli
sohalarida qo’llanilayotganligi hammamizga ma’lum. Neftning chiqindisi
bo’lgan asfalt va bitumlar ham hozir o’ta zarur mahsulotga aylandi.
Olmaliq, Navoiy va Chirchiqdagi kimyo korxonalarida ekologiya
masalalari katta ahamiyat berilmoqda. Kelajakda nafaqat mazkur korxonalar,
balki respublikamizdagi barcha zavodlar, ishlab chiqarish birlashmalari,
katta-yu kichik firmalar chiqindisiz texnologiyaga o’tkazilmoqda ishlab
chiqarilayotgan mahsulot va buyumlar ham jahon andozalari darajasiga
keltirilmoqda.
Tayanch so'z va iboralar.
Atmosfera va atrof muhit, Ozon parchalanishi; Oqava suvlar; Atmosfera
tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’ladi; Fotokimyoviy va elektrokimyoviy reaksiyalar; Metanol va glikol; Xalqaro
Monreal protokoli; Ozon teshigi; Ekologik politsiya; Ozon o’pqoni.
Nazorat materiallari
1.
Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan
suvni ulug’lab, qanday atagan.
a) “Dunyodagi eng ajoyib modda”
b) “Tiriklik manbai”
c) “Hayot manbai”
d) “Shaffof, tiniq modda”
2. Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi qasi
moddalar changi atmsferani ifloslantirmoqda?
a) СО, СН4, С2Н4
b) СО, СО2, SO2
c) NO2 va О2
d) О3, О, 2О2
3. Noorganika va ekologiya haqida tushuncha bering.
4. “Navoiy azot” ishlab chiqarish birlashmasida kelajakda oqava suvlar
hajmi sutkasiga
43
5. Strotasferada o’zga gazlar bo’lmagan holda ozonning hosil bo’lishi va parchalanishi
haqida tushuntirib bering.
6. Almashinuv reaksiyasiga misol keltiring.
a) NO2(r) + hv→NO(r) + O(r)
b) N(gaz) + О(gaz) →NО+(gaz) + N(gaz)
c)NH3(r) + H2SO4(s) →NH4HSO4
d) Н2О+О3→Н 2 +2О 2
7. Atmosferada oltingugurt eritmalari qanday xollarda uchraydi, misollar
keltiring .
8. Respublikamizda atrof muhitni muhofaza qilish borasida qanday chora
tadbirlar ishlab chiqilmoqda?
Adabiyotlar:
1. Ахмеров К. Жалилов А.Сайфуддинов Р.”Умумий ва анорганик кимё”
Т.2003 Ўзбекистон. Darslik .
2. Axmerov K. Jalilov A.Sayfuddinov R.”Umumiy va anorganik kimyo”
T.2006 Uzbekiston. Lotin alifbosida. Darslik.
3 .Ахмеров К. Жалилов А ., Сайфуддинов Р. «Умумий ва ноорганик
кимё» Т.2002 йил Маърузалар курси. Ўқув қўлланма
4. Қ. Aхмеров, A. Жaлилов,
A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник
кимё” Тошкент, Ўқитувчи 1988
5. Т. М. Миркомилов, Х. Х. Муҳитдинов Умумий кимё Тошкент,
Ўқитувчи 1987
44
4. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari
"Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha tanlangan 3 ta mavzuning
tahlili shuni ko'rsatadiki, bu mavzular bir qarashda jiddiy ma'lumotlarni o'zida aks
ettriganligi bois ularga pedagogik texnologiya elementlrini qo'llash qiyindek
tuyuladi. Ayniqsa, ma'ruza darslari fan o'qituvchisining ma'ruzasi, monologi, aytib
yozdirish, tushuntirish, namoyish qilish, doskaga yozish kabi faoliyatlardan iborat
bo'lganligi sababli, interfaol ta'lim usullarini qo'llash birmuncha qiyinchiliklar
tug'diradi.
Albatta, amaliy va semunar mashg'ulotlari, qolaversa laboratoriya
mashg'ulotlari ham amaliy xarakterda bo'lganligi sababli, ularda interfaol o'qitish
usullarini qo'llash uchun vaqt ham, mavzu materaillari ham yetarli bo'ladi. Biroq,
tanlangan ma'ruzalarni tahlil qilish jarayonida mavzularning o'ziga xosligidan kelib
chiqib ularda quyidagi interfaol usullarni qo'llash mumkin degan xulosaga keldik.
"Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha:
- Kimyoviy termodinamika asoslari rejasi uchun – “BBB” usuli;
- Yonish reaksiyasining issiqlik effekti rejasi uchun – "Sinkveyn";
- Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi rejasi uchun – "Rezyume"
usuli;
"Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati" mavzusi
bo'yicha:
- Kompleks birikmalarning tuzulishi rejasi uchun – “Muammo
texnologiyasi” usuli;
- Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni rejasi uchun –
“Muammo texnologiyasi” usuli;
- Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi rejasi bo'yicha –
“Tushnchalar tahlili” usuli;
“Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha:
- Noorganik kimyo va ekologiya rejasi uchun – "Klaster" usuli;
- Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik rejasi uchun –
“FSMU texnologiyasi" usuli;
- Oqova suvlarni tozalash yo’llari rejasi uchun – “SAN” texnologiyasi.
Shuningdek, ma'ruza darslari o'rtasida talabalarning charchashining oldini
olish maqsadida ularni mavzudan chalg'itish, mavzudan chekinish shaklida
kundalik voqealar, ahloq-odobga va talabalarning qiziqishlariga doir masalalar
bo'yicha suhbatlar uyushtirish maqsadga muvofiq.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirishda pedagogik
texnologiyalarning o'rni beqiyosdir. Yangi o'qitish modellari quyidagilarga
asoslangan:
 ta'limning har bir shaxsga yo'naltirilganligi va unga tizimli yondashuv,
ta'lim sub'ektlari munosabatlarini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish;
 ta'limda talabalarning roli o'zgaradi;
45
 talaba o'quv faoliyatini mustaqil olib boruvchi ta'lim jarayonining teng
huquqli sub'ekti hisoblanadi;
 ta'limda o'qituvchining ro’li o'zgaradi;
 o'qituvchi mustaqil o'quv faoliyatining tashkilotchisi, talabalarining
savodli maslahatchisi va yordamchisi hisoblanadi;
 o'qituvchi talabalarning bilimi, ko'nikmalari, mahoratlarini nazorat qiladi
hamda xatoliklarni o'z vaqtida to'g'rilash maqsadida bilim darajasi diagnostikasini
ta'minlaydi;
 ta'limning uslublari va vositalari o'zgaradi;
 ta'limda muammoli holatlar, faol ijodiy-tadqiqiy faoliyatni yaratishga
asoslangan, muammolarni qidirish va yechish, bilimlarni amalda qo'llashga
yo'naltirilgan faol va interfaol usullar keng targ'ib qilinadi;
 talabalarning jamoa va guruh bo'lib ishlash shakllari ko'payadi;
 axborot texnologiyalari ta'limning an'anaviy vositalari bilan bir qatorda
keng qo'llaniladi;
 talabalarning mustaqil bilim olishlarida o'quv materiallaridan keng
foydalaniladi;
 pedagogik boshqarish uslublari va vositalari o'zgaradi;
 o'qituvchi muammolarni aniqlashga, g'oyalarni regeneratsiya qilishga,
qarorlarni qabul qilishga qodir va ularning amalga oshishiga ma’suldor menejer
hisoblanadi.
O'qituvchi nafaqat pedagogik faoliyat yuritadi, balki talabalarning o'quv
faoliyatini ham bashoratlaydi, loyihalashtiradi va rejalashtiradi, ya'ni qo'yilgan
ta'lim maqsadini amalga oshirish va o'quv faoliyatining rejalashtirilgan natijalariga
erishish bo'yicha qo'shma faoliyat tizimi va mazmunini ishlab chiqadi,
bashoratlash, loyihalashtirish va rejalashtirishda va o'quv faoliyatini
tashkillashtirishda talabalarni qo'llab-quvvatlaydi, ta'lim jarayonini o'quv dialogi
va polilogi sifatini tuzadi.
Shu bilan birga, o'qituvchilar – loyihalashtiruvchilar talabalarning yangi
ta'lim modellari bo'yicha qurilgan ta'lim jarayoniga tayyor emasligiga duch
kelashadi. Bu talabalarning ta'lim sub'ekti sifatida ta'sir etmasligida va o'qituvchilar
tomonidan taklif etiladigan o'quv faoliyatining uslub va vositalarini amaliy qo'llash
ko'nikmalarining yo'qligida namoyon bo'ladi.
Shu munosabat bilan zamonaviy pedagogika texnologiyalarini amalga
oshirish sharoitlarida talabalar quyidagi ko'nikma va mahoratlarni egallab olishlari
zarur:
1) ma'ruza, seminar va amaliy mashg'ulotlarda mustaqil faoliyat
ko'nikmalari: asosiy qoida va xulosalarni qisqa, chizma shaklida va ketma-ket
yozib borish, o'quv vazifalari va masalalarini hal etish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlarni topish, bilish, tushunish, tanqidiy baholay olish va yetkazib berish,
hamda belgilar va ramzlar yordamida uni referat, hisobot shakliga keltira bilish;
qo'yilgan talablarga muvofiq o'z matnini tuza olish. Bu esa talabaning Insert,
Toifali sharh qurish kabi ta'lim uslub va vositalarini amalga oshirishga faol ishtirok
46
etishiga, ma'lumotlarni tizimlashtirish va tizimdan chiqarish, tahlillash va
qiyoslashga, o'rganilayotgan tushunchalar (voqealar, hodisalar, mavzular va
boshqalar) o'rtasidagi aloqalar va o'zaro aloqalarga, klaster, toifali jadval,
kontseptual xarita, SWOT, T-jadval, Venn diagrammasi, piramida, baliq skeletidan
foydalangan holda muammoni hal etishni rejalashtirishga tayyor ekanligidan va
asoslangan esse va o'quv loyihasi bajarilishi to'g'risida hisobot yoza olishiga
dalolat beradi;
2) taqdimot ko'nikmalari: chiqish vaqtida, shu hisobda o'quv topshirig'i
bajarilishi natijalari bo'yicha, siz o'zingizni o'qituvchi va boshqa talabalar bilan
ishonchli tuta olasiz va har xil vositalardan foydalana olasiz;
3) kommunikativ ko'nikmalar: o'qituvchi va talabalar o'rtasida o'quv
munosabatlarini yarata olish xususiyati, o'z nuqtai nazarini himoya qila olish va
murosaga kelish, dialogga qo'shilish, mohiyati bo'yicha savol berish, asoslangan
javoblarni berish, qoidaga rioya qilgan holda bahslashish, muzokaralar va davra
suhbatlarida qatnashish;
4) hamkorlikdagi ishlar ko'nikmalari: guruh bilan harakat qilishga tayyor
bo'lish – o'quv topshirig'ini bajarish bo'yicha qo'shma faoliyatni jamoali
rejalashtirish, umumiy masalalarni yechishda hamkorlik qilish, ishbilarmon
sherikchilik va o'zaro aloqada bo'lish;
5) muammoli holatlar tahlil qilish ko'nikmalari, o'quv vazifasini yechish,
g'oyalarni generatsiya qilish va qarorlarni qabul qilishning nostandart usullarini
topish, bu o'z navbatida talabalarning muammoli leksiya, tahlilda va o'quv
holatlarini (Keysstadi) hal etish faol ishtirokini ta'minlaydi.
6) ma'lumotlarni qidirish, yig'ish, ishlov berish va saqlash uchun zamonaviy
kompyuter va axborot texnologiyalardan foydalanaolishning amaliy ko'nikmalari:
mustaqi ish natijalarini bezash bo'yicha o'quv topshiriqlarini bajarish (nutqlar,
referatlar, o'quv loyihalari va boshqalar).
Yuqoridagilarga asosan, mazkur fan bo'yicha mavzularni o'qitishni
rejalashtirishda har bir mavzuning o'ziga xosligidan kelib chiqib quyidagi nterfaol
ta'lim usullarini qo'llash mumkin.
4.1. "Tushunchalar tahlili" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi.
Uslubning mohiyati. Ushbu uslub o’tilgan (semestr yoki o’quv yilida
tugagan) o’quv predmeti yoki bo’lim barcha mavzularini talabalar tomonidan
yodga olish, biron bir mavzu bo’yicha o’qituvchi tomonidan berilgan
tushunchalarga mustaqil ravishda o’z izohini berish, shu orqali o’z bilimlarini
tekshirib baholashga imkoniyat yaratish va o’qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida
barcha talabalarni baholay olishga yo’naltirilgan.
Uslubning maqsadi. Talabalarni mashg’ulotda o’tilgan mavzuni egallaganlik
va mavzu bo’yicha tayanch tushunchalarni o’zlashtirib olganlik darajasini aniqlash,
o’z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o’zlarining bilim
darajalarini baholay olish, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarining fikriga
hurmat bilan qarash, shuningdek o’z bilimlarini bir tizimga solishga o’rgatish.
47
Uslubning qo’llanilishi. O’quv mashg’ulotlarining barcha turlarida (dars
boshlanishi yoki dars oxirida, yoki o’quv predmetining biron-bir bo’limi
tugallanganda) o’tilgan mavzuni o’zlashtirganlik darajasini baholash, takrorlash,
mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o’tkazish uchun, shuningdek, yangi
mavzuni boshlashdan oldin talabalarning bilimlarini tekshirib olish uchun
mo’ljallangan. Ushbu uslubni mashg’ulot jarayonida yoki mashg’ulotning bir
qismida yakka, kichik giruh hamda jamoa shaklida tashkil etish mumkin. Ushbu
uslubdan uyga vazifa berishda ham foydalansa bo’ladi.
Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: Tarqatma materiallar, tayanch
tushunchalar ro’yxati, qalam (yoki ruchka), slayd.
Izoh: reja bo’yicha belgilangan mavzu asosida hamda o’qituvchining qo’ygan
maqsadi (tekshirish, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlangan tarqatma
materiallar (agar yakka tartibda o’tkazish mo’ljallangan bo’lsa, guruh o’quvchilari
soniga, agar kichik guruhlarda o’tkazish belgilangan bo’lsa, u holda guruhlar
soniga qarab, tarqatma materiallar tayyorlanadi).
Mashg’ulotlar o’tkazish tartibi:
 Talabalarni guruhlarga ajratiladi;
 Talabalar mashg’ulotni o’tkazishga qo’yilgan talab va qoidalar bilan
tanishtiriladi;
 Tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi;
 Talabalar yakka tartibda o’tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo’yicha
tarqatma materialda berilgan tushunchalar bilan tanishdilar;
 Talabalar tarqatma materiallarda mavzu bo’yicha berilgan tushunchalar
yoniga egallagan (yoki o’zlarining) bilimlari asosida (berilgan tushunchalarni
qanday tushungan bo’lsalar shunday) izoh yozadilar (yakka tartibda);
 O’qituvchi tarqatma materialda mavzu bo’yicha berilgan tushunchalarni
o’qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to’g’ri izohni belgilaydi yoki
ekranda har bir tushunchaning izohi belgilangan slayd orqali (imkon bo’lsa)
tanishtiriladi;
Har bir talaba to’g’ri javob bilan belgilangan javoblarni farqini aniqlaydilar,
kerakli tushunchaga ega bo’ladilar, o’z-o’zlarini tekshiradilar, baholaydilar,
shuningdek bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar.
Izoh: “tushunchalar tahlili” usulubini “Chayanvord”, “Uzliksiz zanjir”,
“Klaster”, “blits-zanjir” shaklida ham tashkil etish mumkin.
“Tushunchalar tahlili” uslubidan bir darsning o’zida dars boshlanishida
o’tilgan mavzuni takrorlash, mustahkamlash yoki yangi mavzu bo’yicha
talabalarning dastlabki bilimlari, qanday tushunchalarni egallaganliklari va shu
darsning oxirida bugungi mavzudan nimalarni bilib olganliklarini aniqlash uchun
ham foydalanish mumkin.
4.2. "Rezyume texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va
qo'llanilishi.
48
Texnologiyaning tavsifi. Bu texnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, mumkin
qadar muammoli mavzularni o’rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati
shundan iboratki, bunda bir yo’la mavzuning turli tarmoqlari bo’yicha axborot
beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi.
Masalan, ijobiy va salbiy tomonlar, afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlari
belgilanadi.
Texnologiyaning maqsadi: Talabalarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlashga,
jamoa bo’lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab taqqoslash uslubi yordamida
mavzudan kelib chiqqan holda o’quv muammosini yechimini topishga hamda
kerakli xulosa yoki qaror qabul qilishga, jamoaga o’z fikri bilan ta’sir etishga, uni
ma’qullashga, shuningdek, berilgan muammoni yechishda, mavzuga umumiy
tushuncha berishda o’tilgan mavzulardan egallagan bilimlarini qo’llay olishga
o’rgatish.
Texnologiyaning qo’llanilishi: Ma’ruza darslarida (imkoniyat va sharoit
bo’lsa), semenar, amaliy va laborotoriya mashg’ulotlarida yakka (yoki kichik
guruhlar ajratilgan) tartibda o’tkazish, shuningdek, uyga vazifa berishda ham
qo’llash mumkin.
Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: A-3 formatdagi qog’ozlarida
(guruh soniga qarab) tayyorlangan tarqatma materiallar, flomaster yoki rangli
qalamlar.
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
 o’qituvchi talabalarning soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga
ajratadi;
 o’qituvchi talabalarni mashg’ulotning maqsadi va o’tkazish tartibi bilan
tanishtiradi va har bir kichik guruhga qog’ozning yuqori qismida yozuvi bo’lgan,
ya’ni asosiy muammo, undan ajratilgan o’quv muammolari va ularni yechish
yo’llari belgilangan, xulosa yozma bayon qilinadigan varaqlarini tarqatadi;
 har bir guruh a’zolari ularga tushgan varaqlardagi muammolarning afzalligi
va kamchiligini aniqlab, o’z fikrlarini flomaster yordamida yozma bayon etadilar.
Yozma bayon etilgan fikrlar asosida ushbu muammoni yechimini topib, eng
maqbul variant sifatida umumiy xulosa chiqaradilar;
 kichik guruh a’zolaridan biri tayyorlangan materiallarni jamoa nomidan
taqdimot etadi. Guruhning yozma bayon etgan fikrlari o’qib eshittiriladi, lekin
xulosa qismi bilan tanishtirilmaydi;
o’qituvchi boshqa kichik guruhlardan taqdimot etgan guruhning xulosasini so’rab,
ular fikrini aniqlaydi, guruhlar fikridan so’ng taqdimot guruhi o’z xulosasi bilan
tanishtiradi.
4.3. "Muammo texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va
Texnologiyaning maqsadi: talabalarga o’quv predmetining mavzusidan kelib
chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning yechimini to’g’ri topishlariga
o’rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo’yicha malakalarni
49
shakillantirish, muammoni yechishning ba’zi usullari bilan tanishtirish va
muammoni yechishda mos uslublarni to’g’ri tanlashga o’rgatish, muammoni kelib
chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi hatti-harakatlarni to’g’ri aniqlashga
o’rgatish.
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
O’qituvchi talabalarni guruhlarga ajratib, ularni mos o’rinlariga
joylashtirgandan so’ng, mashg’ulotni o’tkazish tartib-qoidalari va talablarini
tushuntiradi, ya’ni u mashg’ulotni bosqichli bo’lishini va har bir bosqich
talabalardan maksimum diqqat etibor talab qilinishini, mashg’ulot davomida ular
yakka, guruh va jamoa bo’lib ishlashlarini aytadi. Bunday kayfiyat talabalarga
berilgan topshiriqlarni bajarishga tayyor bo’lishlariga yordam beradi va bajarishga
qiziqish uyg’otadi. Mashg’ulotni o’tkazish tartib-qoidalari va talablari
tushuntirilgach, mashg’ulot boshlanadi:
• Talabalar tomonidan mashg’ulot uchun tayyorlangan kinolavhani diqqat
bilan tomosha qilib, unda yoritilgan muammoni aniqlashga harakat qilish, hotirada
saqlab qolish yoki daftarlariga belgilab qo’yish (agar kinofilm ko’rsatishning
imkoniyati bo’lmasa, u holda o’qituvchi o’quv predmetining mavzusi bo’yicha
plakat, rasm, afisha yoki biror muammo bayon qilingan matn, kitobdagi o’quv
materialidan foydalanishi mumkin);
• Har bir guruh a’zolari tomonidan ushbu lavhadan (rasmdan, matindan,
hayotiy voqeadan) birgalikda aniqlangan muammolarni vatmin yoki A-3
formatdagi qog’ozga flomaster bilan yozib chiqadi;
• Berilgan aniq vaqt tugagach, tayyorlangan ishni guruh vakili tomonidan
o’qib eshttiriladi.
• O’qituvchi guruhlar tomonidan tanlangan va muammolar yozilgan
qog’ozlarni almashtirgan holda guruhlarga tarqatiladi;
• Tarqatilgan qog’ozlarda guruhlar tomonidan yozilgan muammolardan har
bir guruh a’zosi o’zini qiziqtirgan muammodan birini tanlab oladi;
• O’qituvchi tomonidan tarqatilgan quyidagi chizmaga har bir guruh a’zosi
tanlab olgan muammosini yozib, mustaqil ravishda tahlil etadi.
Маsalan:
Мuammooni kelib chiqish Мuammoni yechish yo’llari
sabablari
va sizning harakatlaringiz
Тоza ichimlik suvining
Suvni toza saqlashga
Таbiat va suvni saqlashga
kamligi
e’tiborning kamligi
oid tadbirlar o’tkazish
• yakka tartibdagi faoliyat tugagandan so’ng har bir talaba bajargan tahliliy
ishini barchaga o’qib eshttiradi;
• muammolar va ularning yechimi bo’yicha jamoaviy fikr almashiladi.
• himoyadan so’ng o’qituvchi mashg’ulotga yakun yasaydi. Kichik guruhlarga
qiziqarli ishlari uchun minnatdorchilik bildiradi.
Мuammoning turi
50
Bunday texnologiya bilan o’tkazilgan mashg’ulot natijasida talabalar qaysidir
muammoni yechishdan avval uning sababini aniqlashi kerakligini keyin esa urlarga
zarur bo’lgan uslub va usullarni tanlashi hamda o’z harakatlarini aniq belgilab
olishlari kerakligini bilib oladilar.
4.4. "Sinkveyn" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi
Texnologiyaning maqsadi: Sinkveyn tuzish murakkab g’oya, sezgi va
hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir.
Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni puxtaroq anglashga yordam berish bilan birga,
ta’lim oluvchilarning fikrlash qobilyatini yuqori darajada rivojlantiradi.
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi: Quyida “o’qituvchi” mavzusi bo’yicha
sinkveyn tuzishni misol tariqasida ko’rib chiqamiz:
1.
O’qituvchi
2.
Bilimli, tajribali
3.
Ilm, fan o’rgatuvchi
4.
O’quv jarayonida talabalarga o’rgatadi
5.
Muallim
Тuzilgan sinkveynni baholar ekanmiz, ta’lim oluvchi bu jarayonda ikkinchi
qatorga “o’qituvchi” vazifasining eng muhim xossalarini anglatuvchi bir juft sifatni
o’ylab yozishi zarur, degan mulohaza qilish mumkin. Bu javobni bir necha xil
variantlarini o’ylab topib, so’ngra ulardan eng asosiysini ajratib olish bilangina
uddalash mumkin. Huddi shuningdek, boshqa qatorlarga yoziladigan so’zlar ham
jadallik bilan fikrlash natijasida ishlab topiladi. Bu esa “o’qituvchi” tushunchasi
ma’nosini puxta va to’laroq anglashga olib keladi.
4.5. "FSMU texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi.
Texnologiyaning tasnifi: ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal
etishda, bahs-munozaralar o’tkazishda yoki o’quv-semenari yakunida talabalarning
o’quv mashg’ulotlari hamda o’tilgan mavzu bo’limlaridagi ba’zi mavzular,
muammolarga nisbatan fikrlarini bilish maqsadida yoki o’quv rejasi asosida birorbir bo’lim o’rganilgach qo’llanilishi mumkin. Chunki bu texnologiya talabalarni
o’z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o’z fikrini boshqalarga o’tkazishga,
ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o’quvchi-talabalar tomonidan
51
o’quv jarayonda egallagan bilimlarni tahlil etishga egallanganlik darajasini
aniqlashga, baholashga hamda tinglovchilarni bahislashish madaniyatiga o’rgatadi.
Техnologiyaning maqsadi. Ushbu texnologiya talabalarni tarqatilgan oddiy
qog’ozga o’z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki
inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.
Маshg’ulot o’tkazish tartibi:
- o’qituvchi har bir talabaga FSMU texnologiyasining to’rt bosqichi yozilgan
qog’oz varaqalarini tarqatadi va yakka tartibda ularni to’ldirishni iltimos qiladi. Bu
yerda:
- F – fikringizni bayon eting;
- S – fikringiz bayoniga sabab ko’rsating;
- М – ko’rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring;
- U – fikringizni umumlashtiring.
O’qituvchi talabalar bilan bahs mavzusi (yoki muammo)ni belgilab oladi;
yakka tartibdagi ish tugagach, talabalar kichik guruhlarga ajratiladi va o’qituvchi
kichik guruhlarga FSMU texnologiyasining to’rt bosqichi yozilgan katta
formatdagi qog’ozlarni tarqatadi;
- kichik guruhlarga har birlari yozgan qog’ozlardagi fikr va dalillarni katta
formatda umumlashtirgan holda to’rt bosqich bo’yicha yozishlarini taklif etiladi;
- o’qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o’rtasida himoya
qilishlarini so’raydi;
- mashg’ulot o’tkazuvchi tomonidan muammo bo’yicha bildirilgan fikrlarni
umumlashtirish bilan yakunlanadi.
Таrqatma materialning taxminiy nusxasi
Vazifа. “Pedagogik texnologiya o’zini oqlaydi!” mavzusi bo’yicha quyidagi
fikrlaringizni bayon eting:
F-fikringizni bayon eting;
S-fikringiz bayoniga biron sabab ko’rsating;
M- ko’rsatilgan sababni tushuntiruvchi misol keltiring;
U- fikringizni umumlashtiring.
4.6. "Aqliy xujum" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi
G’oyalarni generatsiya qilish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda qiyin
muammoni yechishga harakat qiladilar: uni yechish uchun shaxsiy g’oyalarni ilgari
suradilar: “Аqliy xujum” quyidagicha:
- Fikr hech qanday cheklanmagan holda, iloji boricha balandroq ovozda
aytilishi lozim;
- Хаr qanday fikrni aytish mumkin, u qabul qilinadi.
52
- G’oyalarga tushuntirish berilmaydi, ular vazifasiga bevosita bog’liq holda
aytiladi.
- Таkliflar berish to’xtatilmaguncha, aytilgan g’oyalarni tanqid yoki
muhokama qilishga yo’l qo’yilmaydi.
- Ekspert guruhi yoki magnitafon barcha aytilgan takliflarni yozib boradi.
4.7. "BBB" (bilaman, bilishni istayman, bilib oldim) usulining mazmunmohiyati va qo'llanilishi
Маshg’ulotni o’tkazish tartibi: Har qanday mavzuni o’tishdan avval daftar
varag’ining bir beti ustun shaklida teng uchga bo’linadi. Birinchi ustun tepasiga
“Bilaman”, ikkinchi ustunga “Bilishni istayman” va uchunchi ustunga “Bilib
oldim” deb yozib qo’yiladi. Talaba birinchi o’rganilayotgan mavzu bo’yicha o’ziga
ma’lum bo’lgan informatsiyani yozadi. U muhokama etilgandan so’ng guruh
bo’lib ikkinchi ustun to’ldiriladi. Unga talabalar bilishni istagan muammolar
yoziladi. Agar talabalar qiynalsa, o’qituvchi ko’maklashadi.
Yangi mavzu o’qituvchi tomonidan o’tiladi. Bunda mavzu qisqa
tushuntirilib, materialni mustaqil o’qishga tavsiya etilishi, surilgan ma’ruza yoki
ma’ruza va tajriba shaklida o’tilishi, tajriba ko’rsatilib tushuntirilishi mumkin.
Yangi mavzu o’rganilgandan so’ng uchunchi ustun to’ldirilishi talab etiladi. Natija
guruhda muhokama etiladi.
4.8. "Ssenariy" texnologiyasi usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi
Техnologiyaning maqsadi: talabalarda yakka va jamoaviy ijodiy faoliyat
ko’nikmalarini, shuningdek, ijodiy qobilyatlarni egallash, o’tkaziladigan tadbirlarni
oldindan rejalashtirish senarisini tuzish, tashkil etish va o’tkazish bo’yicha
ko’nikma, malaka hosil qilish.
Маshg’ulotni o’tkazish tartibi:
Маshg’ulotning har bir qatnashchisi yakka holda ishlash uchun tayyorlab
kelgan tarqatma material (kartochka)lardan bittasini tanlab oladi. Kartochkalarda
talabalar uchun turli xil tadbirlarning mavzusi berilgan bolib, ular shu mavzuda
o’tkazishi mumkin bo’lgan tadbir haqida yakka holda bosh ko’tarishlari, uning
mazmuni, o’tkazilish tartibining turli shakillarini aniqlashlari hamda shu tadbirning
reja-senarisini ishlab chiqishlari kerak.
Маshg’ulotning keyingi bosqichida talabalar o’zlari yakka holda tuzgan reja –
senariylari bilan kichik guruhlarga ajraladilar.
Ular o’z ishlarining natijasi bilan guruh a’zolarini bima-bir tanishtiradilar,
ishlab chiqilgan reja-senariylarga baho beradilar, berilgan reja – senariylarni
to’ldirib, to’g’irlab, ular ichidan bitta variantni tanlab oladilar. Keyin kichik
guruhlar birgalikda tanlangan tadbirning reja - senarisini ishlab chiqadilar.
53
Vazifalarni bajarish mobaynida guruh a’zolari, yakka tartibda ijodiy
yondashib, tayyorlangan reja-senariylarni e’tiborga olgan holda hamda ular ichidan
tanlab olingan senariy bo’yicha taqdimotga tayyorlanadilar.
Har bir guruh birgalikda tayyorlagan senariylarini himoya qiladi. Himoya
vaqtida guruh a’zolari (yoki guruh vakili) talabalar auditoriyasining savollariga
javob berishi yoki o’z variantlarida qolishlari mumkin. Reja – senariy loyihaning
sxema yoki tomosha shaklida bo’lishi mumkin.
Таqdimot tugagach, talabalar himoya qilingan loyihalarni birgalikda
muhokama qiladilar va yakunlaydilar. O’qituvchi har tomonlama yaxshi, qiziqarli
tuzulgan senariylarni keyinchalik amalga oshirish uchun tashkilotchilarga tavsiya
etadi. O’qituvchi bajarilgan ishlar uchun minnatdorchilik bildiradi.
4.9. "SAN texnologiyasi" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi
(uchlik – samarali, ahloqiy,nazokatli)
Техnologiyaning maqsadi: talabalarda yakka, jamoaviy, guruh bilan ishlash,
ijodiy va tashkilotchilik faoliyati ko’nikmalarini, ishga ma’sulyat bilan
yondashuvni shakillantirish, bezash ishlari ko’nikmalarini rivojlantirish.
Маshg’ulotni o’tkazish tartibi: o’qituvchi talabalar auditoriyasini
o’tkaziladigan mashg’ulotning tartib-qoidalari bilan tanishtiradi va talabalarni 3
kishidan iborat kichik guruhlarga ajralishlarini iltimos qiladi;
Kichik guruhlarda talabalar quyidagi rollarga bo’linadi: rassom, adabiy va
badiy muharrir, dizayner (bezakchi). Keyin har bir guruh vakili o’qituvchi stolidan
topshiriqlar yozilgan kartochkalar ichidan bittasini tanlab oladi.
Topshiriqlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
- devoriy gazeta (biron mavzuga, bayramga yoki yubileyga bag’ishlangan
yoki hazl-mutoibali, satirik yoki o’quv fani yoki guruh faoliyatiga bagishlangan
yoki monitoring ekrani kabi) eskizni tayyorlash;
- bayram (yoki biron-bir tadbir)ga chorlovchi afishaning (masalan, e’lon,
tashviqot, taklifnoma) eskizini tayyorlash;
- turli tadbirlar (masalan, bayram)ga bag’ishlangan taklifnoma pattalarining
eskizi va maketini tayyorlash;
- tabrik otkiritkalarining maketlarini tayyorlash;
- biror tadbir o’tkaziladigan joyni bezatish eskizlarini tayyorlash;
Кichik guruhlarga topshiriqni bajarib taqdimot qilishlari uchun
tayyorlanishlariga 30 daqiqa vaqt beriladi. Tayyorgarlik vaqti tugagach, taqdimot
boshlanadi. Taqdimot vaqtida guruhlar o’zlari tayyorlagan eskiz va maketlari bilan
barchani tanishtiradilar, namoyish etadilar va asoslaydilar, jamoaviy ijodiy
faoliyatdagi o’z variantlarini himoya qiladilar. Taqdimot tugagach, umumiy
muhokama boshlanadi. Muhokama jarayonida talabalar bezatilgan, tayyorlangan
ishlarga tegishli talablarni aniqlaydilar, o’qituvchining o’zi yoki alohida tuzilgan
ijodiy guruh esa talabalar tomonidan bildirilgan fikr va takliflarni maxsus xona
taxtasiga yoki vatman qog’oziga yozib boradi.
54
Маshg’ulot oxirida o’qituvchi talabalarga yuqorida berilgan turli topshiriqlar
bo’yicha bir necha namunaviy eskizlardan tarqatadi.
4.10. "Klasterli tahlil" usulining mazmun-mohiyati va qo'llanilishi
Кlaster-ingilizcha so’z bo’lib, g’uncha bog’lam ma’nosini anglatadi.
Axborotlarni klasterga ajratish u ko’p variantli fikrlashni, o’rganilayotgan
tushunchalar o’rtasida aloqa o’rnatish malakalarini rivojlantiradi, biror mavzu
bo’yicha ta’lim oluvchilarni erkin va ochiqdan-ochiq fikrlashga yordam beradi.
Klasterlarga ajratishni dars davomida, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi
fikrlashni rag’batlantirish uchun qo’llash mumkin. Asosan u yangi fikrlarni
uyg’otish va muayyan mavzu bo’yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Klaster
tuzish ketma ketligi quyidagicha:
• Тоpshiriqni diqqat bilan o’qib chiqing.
• Fikrni tarmoqlanish jarayonida paydo bo’lgan har bir fikrni yozing.
• Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bermang.
• Belgilangan vaqtdan unumli foydalanishga va fikringizni jamlashga harakat
qiling.
• Har bir tarmoqda talab qilinayotgan tushunchalarga mumkin qadar to’laroq
javob berishga harakat qiling.
• Javoblarni yozishda faqat o’z bilimlaringizga tayangan holda ish yuriting.
5. "Umumiy va noorganik kimyo" fani bo'yicha o'quv
maqsadlarini ishlab chiqish
Pedagogik texnologiyadagi loyihalash jarayonida ham o'quv va tarbiya
maqsadlari ishlab chiqishda tavsiflar va har bir didaktik bo'linmadan kutilajak
natijalar ta'riflariga maxsus talablar qo'yiladi.
Dastlab o'quv va tarbiya maqsadlari ishlab chiqiladi. Huddi shu bosqichda
sanoat ishlab chiqarishga o'xshashlik kuzatiladi. Ishlab chiqarishdagi boshqaruvchi
va ta'limdagi pedagog faoliyatlarida tizimning ahvoli va samaradorligi haqidagi
axborotlar oqimini qabul qilishi bo'yicha o'xshashlik bor. Ishlab chiqilgan o'quv
maqsadlari asosida nazorat ishlari tuziladi va undan so'ng uslubiy qo'llanmalar va
ma'ruza matnlari yaratiladi.
O'quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik
jihati - o'quv jarayonining so'nggi natijalari bo'lgan o'quv maqsadiga erishishga
yo'naltirilganligini kuzatish mumkin.
5.1. "Bilish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
"Umumiy va noorganik kimyo" fani bo’yicha keltirilgan ma’ruza matinlari
orqali talaba quyidagilarni bilib oladi:
55
- "Umumiy va noorganik kimyo" fanining mazmun-mohiyatini bilib oladi;
- Kimyoviy moddalar va ularning atom tuzilishi nazaryalarini bilib oladi;
- Davriy qonun, molekulalarni tuzilishi, eritmalar, reaksiyalar, koordinatsion
birikmalar va ekologik vaziyatlar to’g’risida umumiy tushunchaga ega bo'ladi.
5.2. "Tushunish" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
- Umumiy va noorganik kimyo fanini mazmun mohiyati ekologiya bilan
uzviy bog’liqligini tushuntirib bera oladi;
- Fanning qonunyatlarini, atom, molekula, modda va boshqa tushunchalarni
tushuntirib bera oladi;
- Atom tuzulishi, molekulalar tuzulishi va kimyoviy bog’lanishlardagi
sxemasini tushuntirib bera oladi;
5.3. "Amalda qo'llash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
Termodinamikada jismning ichki energiyasini kamayish va ko’payishini
aniqlashda misol va masalalar yecha oladi;
Atom va molekulalar tuzulishida, termodinamikada, koordinatsion
birikmalarda, elektrokimyoviy jarayonlarda formulalarini qo'llay oladi;
Umumiy va noorganik kimyoni o’rganish orqali, misol va masalalarni
samarali yechish usullarini ko'rsatib bera oladi.
5.4. "Analiz" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
D.I.Mendeleyevning 1869 yilda yaratgan davriy qonuniyatni va barcha
kimyoviy qonunyatlarni mazmun-mohiyatini talqin qila oladi;
Termodinamikaga va noorganik kimyo fanidagi kimyoviy reaksiyalarning
koeffitsiyentlarini tenglay oladi;
Fizik-kimyoviy bog'lanishlarning mexanizmini tushuntirib bera oladi.
5.5. "Sintez" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
CH4 + O2→…, SO3 + H2O→……. reaksiyalarning davomini yozib bera
oladi;
SO2 + O2 V O →SO3, KclO3MnO →KCl + O2 reaksiya uchun katalizator
tanlashni biladi;
CH4 + O2→…, SO3 + H2O→……. reaksiyaning borish sharoitlari va
rejimlarini hisoblay oladi.
2
5
2
5.6. "Baholash" kategoriyasi bo'yicha o'quv maqsadlari
56
Umumiy va noorganik kimyo fani bo’yicha Geterogen va gomogen dispers
sistemalarni ahamiyatiga baho bera oladi;
Masalalarning yechilishi to'g'ri-noto'g'riligini baholay oladi;
Ushbu fan bo’yicha kimyoviy bilimlar, tajribalar va malakalarni orttirishning
samarali usullarini biladi;
Egallangan bilimlar doirasida talabalarning aytgan fikrlarini to'g'ri baholay
oladi.
57
6. Mavzular bo’yicha texnologik xaritalar tuzish
6.1. "Termodinamika asoslari va termokimyo" mavzusi bo'yicha ma'ruza
darsining texnologik xaritasi
Vaqt,
minut
Tashkiliy qism
10
Davomat
Darsda kimlar qatnashmayotganligi so’rab bilib
2
olinadi va elektron jurnalga yo’q talabalarning ism
familyasi qayd qilib qo’yiladi.
Ma’naviy-ma’rifiy Talabalarning darsga tayyorgarligi (o’quv qurollari,
4
daqiqalar
kiyinishi) tekshiriladi.
Takrorlash
va Таlabalar bilan “Aqliy hujum” usulida savol javob
4
motivatsiya
o’tkazilib, o’tilgan materiallar esga solinadi va
yangi mavzu bilan uyg’unlashtirilgan holda,
Ма’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va o’quv
faoliyati haqida bayon qilib darsga qiziqtiriladi.
Asosiy qism
65
1.
Kimyoviy termodinamika asoslari rejasining bayoni 20
keltiriladi va formulalar yordamida yoritib,
tushuntiriladi.
BBB usulini qo'llash.
2.
Yonish reaksiyasining issiqlik effekti haqida ham 20
misol va masalalar asosida tushunchalar beriladi va
yozdiriladi.
Mavzu bo'yicha "Sinkveyn" tuzish.
Chekinish. Yurtimizda bo’layotgan o’zgarishlar va
5
kimyo sohasidagi yutuqlarimizga biroz to’xtalib
o’tiladi.
3.
Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi haqida 20
proyektorda tayyorlangan grafik orqali tushuntirib
yozdiriladi.
"Rezyume" usulini qo'llash.
Yakuniy qism
5
Xulosa
Talabalarning takliflarni eshitish
2
Mustaqil ishlash uchun topshiriq beriladi. Uyga
3
E’lonlar
vazifa qilib Termodinamika va termokimyo
jarayonlarini xususiyatlarini solishtirish uchun
“Rezyume” usulidan foydalanish taklif etiladi.
Dars bosqichlari
Darsning borishi
58
6.2. "Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati"
mavzusi bo'yicha ma'ruza darsining texnologik xaritasi
Vaqt,
minut
Tashkiliy qism
10
Davomat
Guruhdagi talabalar sanab chiqiladi, auditoriyada
2
yo’q talabalar ism familyalari va sababi bilib
olingandan so’ng jurnalga qayd qilib qo’yiladi.
Ma’naviy-ma’rifiy Talabalarning darsga tayyorgarligi (o’quv qurollari,
4
daqiqalar
kiyinishi) tekshiriladi.
Takrorlash va
Таlabalarning mashg’ulot jarayonidagi faolligini
4
motivatsiya
oshirish maqsadida “Aqliy hujum”ga tortish uchun
savol javob o’tkazib o’tilgan materiallar esga
solinadi va yangi mavzu bilan uyg’unlashtirilgan
holda, mа’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va
o’quv faoliyati haqida bayon qilib darsga
qiziqtiriladi.
Asosiy qism
65
1.
Kompleks birikmalarning tuzulishi haqida formula 20
va misollar yordamida tushuntirib yoritib beriladi.
“Muammo texnologiyasi” usulini qo’llash.
2.
Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni. 20
struktura formulalari orqali tushuntirib gapirib
beriladi va daftarga yozdirib qo’yiladi.
“Muammo texnologiyasi” usulini qo’llash.
Chekinish. Yurtimizda yosh avlod tarbiyasiga o’z
5
tasirini ko’rsatuvchi ijtimoiy muhitning o’rni haqida
chiroyli jumlalar keltiriladi.
3.
Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi 20
proyektor orqali tayyorlangan lavhalar asosida
yoritiladi va tushuntirib beriladi.
“Tushnchalar tahlili” usulini qo'llash.
Yakuniy qism
5
Xulosa
Talabalarning takliflarni eshitish
2
E’lonlar
Mustaqil ishlash uchun topshiriq beriladi. Uyga
3
vazifa qilib Koordinatsion va kompleks birikmalar
xususiyatlarini o’rganish uchun “Tushunchalar
tahlili” usulidan foydalanish taklif etiladi.
Dars bosqichlari
Darsning borishi
59
6.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha ma'ruza darsining
texnologik xaritasi
Vaqt,
minut
Tashkiliy qism
10
Davomat
Guruh
sardorlaridan
darsga
kimlar
2
qatnashmayotganligi so’rab bilib olinadi va elektron
jurnalga yo’q talabalar qayd qilib qo’yiladi.
Ma’naviy-ma’rifiy Talabalarning darsga tayyorgarligi (o’quv qurollari,
4
daqiqalar
kiyinishi) tekshiriladi.
Takrorlash
va Таlabalar bilan savol-javob o’tkazib o’tilgan
4
motivatsiya
materiallar esga solinadi va yangi mavzu bilan
uyg’unlashtirilgan holda, mа’ruza mashg’uloti
mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati haqida bayon
qilib darsga qiziqtiriladi.
Asosiy qism
65
1.
Noorganik kimyo va ekologiya rejasi bayon qilinadi 20
va formulalar yordamida yoritilib tushuntirib
o’tiladi.
“Klaster” tuzish.
2.
Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik 20
rejasi gapirib tushuntirib yozdiriladi.
“FSMU texnologiyasi" usulini qo’llash.
Chekinish. Yurtimizda va dunyoda bo’layotgan
5
yangiliklar to’g’risida to’xtalib o’tiladi.
3.
Oqova suvlarni tozalash yo’llari haqida proyektor 20
orqali tayyorlangan animatsiyalar orqali tushuntirib
yozdiriladi.
“SAN” texnologiyasini qo’llash.
Yakuniy qism
5
Xulosa
Talabalarning takliflarni eshitish
2
3
E’lonlar
2-ON uchun topshiriq beriladi.
Dars bosqichlari
Darsning borishi
60
7. “Umumiy va noorganik kimyo” fanini o’qitish metodikasi.
7.1. “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusi bo’yicha o'qitish
metodikasi
Tashkiliy qism:
Kafedra professori, yoshi 60 larni qoralagan did bilan kiyingan Rustam
Sodiqovich belgilangan vaqtda auditoriyaga kirib keldi. Auditoriyadagi talabalar
xurmat ila o’qituvchi bilan salomlashishdi va o'quv qurollarini tayyorlab
nigohlarini o'qituvchiga qaratishdi.
O’qituvchi talabalarning kiyinish madaniyatiga, o'quv qurollarining
tayyorligiga nazar tashlab qo'ydi. Bir-ikki talabaga mavsumga mos holda kiyinish
zarurligini uqtirib o'tdi. Kiyinish madaniyati haqida biroz to’xtalib, kiyim o’ziga
qulay va yarashibgina qolmasdan, atrofdagilarning etiborini tortmaydigan, ortiqcha
bezaklar berilmagan, ya’ni ta’lim maskaniga mos libosda bo’lishlari lozimligi
haqida aytib o’tdi. Keyin talabalarga xos did bilan kiyingan a'lo o'qiydigan
talabalarga qarab mamnuniyat bilan iliq so'zlarni aytdi. Xalq maqollaridan "yaxshi
so'z til bezagi, yaxshi libos inson bezagi" deb misol keltirdi. Guruhdagi
talabalarning ko'pchiligi ularga havas bilan qarab qo'yishdi. O'qitivchi ma'naviyma'rifiy daqiqalar mobaynida doska oldidan auditoriya o'rtasidagi yo'lakcha
bo'ylab oxirgi partagacha bordi, talabalarning xatti-harakatlarini kuzatdi va
doskaning oldiga qaytib keldi. Darsda telefon apparatlarini ovozsiz rejimga qo'yib,
telefonda iloji bo'lsa gaplashmaslikni va atrofdagilarning diqqatini tortmaslikni
talab qildi.
Shundan keyin davomatni jurnalga qayd qildi. Auditoriyada talabalar ko'p
bo'lganligi bois, o'qituvchi guruh sardoriga murojat qilib, auditoriyada yo’q
talabalarning ism-familyalarini va ularning kelmaslik sabablarini aytib berishni
so'radi, so'ng ma'lumotlarni jurnaliga qayd qilib qo’ydi.
Rustam Sodiqovich shu kunlarda dunyoda bo'layotgan voqealar haqida ham
to'xtalib, ularni kimyo fanining rivojiga bog'lab o'tdi. O'zbekiston va Janubiy
Koreya davlatlari o'rtasida amalga oshirilayotgan iliq, do'stona munosabatlar
haqida gapirib berdi. Ayniqsa, Janubiy Koreyalik mutaxassislarning Surgul neftgaz kimyo majmuasini ishga tushirish bo'yicha olib borayotgan ishlari haqida ham
to'xtalib o'tdi. Shuningdek, institutda amalga oshirilayotgan dolzarb masalalar,
xususan, kimyo fani bo'yicha talabalar olimpiadasiga tayyorgarlik ko'rilayotgani
haqida ham to'xtalib o'tdi.
4 minutlik ma’naviy-ma’rifiy suhbatdan so’ng o’qituvchi dars mavzusiga
e'tiborni qaratib, o'tgan darsdagi mavzu bo'yicha talabalarga savol berdi.
Auditoriyaga yuzlangan holda baland ovozda "Kimyoviy bog’lanish deb nimaga
aytiladi va kimyoviy bog’lanishning nechta turi mavjud", degan savolni o'rtaga
tashlab talabalarni "aqliy hujum"ga boshladi. Vohidova Nasiba qo'l ko'tarib
savolga "Molekulada atomlarni o’zaro tutib turadigan kuchlar yig’indisiga
61
kimyoviy bog’lanish deb aytiladi", deb javob berdi. Unga qo'shimcha qilib
Nematov Nurbek javobni yanada aniqlashtirdi: "Kimyoviy bog’lanishning besh
turi ma’lum: 1) ion bo’lanish, 2) kovalent bog’lanish, 3) metall bog’lanish, 4)
vodorod bog’lanish, 5) Van-der-Vaals kuchlari asosidagi bog’lanish" deb javob
berdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarning bilimlarni o'zlashtirganini sinagach yangi
mavzuni boshladi.
Asosiy qism:
Mavzu: “Termodinamika asoslari va termokimyo” asoslari.
Reja:
1. Kimyoviy termodinamika asoslari
2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti
3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi
1. Kimyoviy termodinamika asoslari
O’qituvchi avval dars materiallarini o’zaki aytib, tushuntirib berdi, kerakli
joylarini proyektordan yozib olishni va diqqat bilan tinglab kuzatib borishlarini
ta'kidladi. "BBB" usuli bo'yicha quyidagilarni amalga oshirdi.
Rustam Sodiqovich talabalardan "kimyoviy termodinamika" atamasini
tushuntirib berishni so'radi. Talabalar quyidagi javoblarni berishdi:
- termodinamika bu –kimyoning issiqlikni o’rganuvchi qismi.
- termodinamika bu –jisimlardagi kuchlar va ichki energiyalarni aniqlab
beradigan qisim.
- termodinamika bu – issiqlik energiyasini qayerda qanday ishlatishni
o’rganadi.
Keyin ushbu mavzu bo'yicha yana nimalarni bilishni hohlaysiz, deb
auditoriyaga murojaat qildi. Talabalar quyidagi javoblarni berishdi:
- termodinamika haqida va uning vazifasini bilishni hohlaymiz.
- kimyoviy termodinamikaning qonunyatlarini.
- kimyoviy termodinamikani o’rgangan olimlar haqida ham bilishni
xoxlaymiz.
Shunday keyin mavzuni tushuntira boshladi.
Termodinamika issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida
bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limot ekanligi, "termodinamika" so’zi
grekcha termo – issiqlik va dinamis – kuch so’zlaridan olingani va issiqlik bilan
bog’liq bo’lgan kuchlar degan fan ekanligini aytib, uning vazifasi turli
sistemalarning xossalari ularda bo’layotgan jarayonlarni o’rganishdan iboratligini
tushuntirib o’tdi. Kimyoviy termodinamika umumiy termodinamikaning bir qismi
bo’lib, termodinamika qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda qo’llanishini
tekshirishini hamda termodinamikani qonun-qoidalarini birma-bir tushuntirib o’tdi.
Termodinamika uchta: birinchi, ikkinchi va uchunchi qonunlardan iboratligi
va har qaysi qonunning o’ziga xos postulati bo’lgani uchun to’g’ridan-to’g’ri 1, 2,
62
3-postulatlar deb ham aytilishini va bu qonunlar qachon va kim tomonidan kashf
qilinganini tushuntirib, yozdirib qo’ydi. Keyin sistema tushunchasi bilan
tanishtirishda davom qildi. Tashqi muhitdan amalda yoki fikran ajratib olingan va
bir-biriga ta’sir etib turadigan moddalar yoki jismlar guruppasi sistema deb
aytilishini tushuntirib berdi. Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning
saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuning xususiy ko’rinishi bo’lib,
energiya xillari orasida sifat va miqdoriy munosabatlarning borligini ko’rsatadi.
"Energiya yo’qolib ketmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi" degan qofiyali jumlalarni
keltirib o'tdi. Ko’plab tajribalar hamda tekshirishlar mexanik energiya issiqlikka
aylanishi mumkinligini ko’rsatadi.
Rustam Sodiqovich oddiy qilib kundalik hayotdan misol keltirib o’tdi.
Masalan: ikkita toshni qo’l mehnati yordamida mexanik ishqalanishidan issiqlik
ajralib chiqishini kuzatsa bo’ladi. Shunga o’xshash, oddiy tegirmonning ishlash
jarayonini ham misol qilib ko'rsatish mumkin: bu jarayonda mexanik energiyani
ish unumdorligini kuzatsa bo’ladi, jarayon mobaynida ajralayotga issiqlik bekorga
isrof bo’lishi hammaga ma’lumligini aytib o’tdi.
1847-yilda Gelmogels “energiyaning saqlanish prinsipi” ni shunday
ta’riflagan: "alohida olingan sistemaning umumiy energiyasi o’zgarmas qiymatga
ega bo’ladi. U yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ham ketmaydi".
Termodinamikaning bu qonuniga ko’ra, yo’qdan energiya olib abadiy ishlaydigan
mashina qurib bo’lmasligini va shu vaqtgacha termodinamikaning birinchi
qonuniga zid keladigan birorta ham misol uchramaganligini aytib o’tish mumkin.
Agar biror jarayon davomida energiyaning bir turi yo’qolsa, uning o’rniga
ekvivalent miqdorda bir turi paydo bo’lishini va bu qonunning matematik ifodasini
doskaga yozdi:
∆U = Q - P∆V.
Bunda ∆U – sistemaning ichki energiyasi, Q – sistemaga berilgan issiqlik
miqdori, P –sistemaning bosimi. V – sistema hajmining o’zgarishi, P ∙ ∆V = A
bo’lganligi uchun, ∆U = Q - A ko’rinishida yozish ham mumkinligini tushuntirdi
va talabalarga yozib olishlarini aytdi. Talabalar yozib olgunga qadar o’qituvchi
auditoryani aylanib, hammani kuzatgan holda mavzuni tushuntirishda davom etdi.
Darsdan tashqari narsalarga chalg’iyotgan talabaga e'tiborini qaratib, darsga
jalb e'tiborli bo'lishini talab qildi.
Keyin gapirishda davom qildi: shunday qilib har qanday jism ma’lum
energiya miqdoriga ega va jismda bo’lgan barcha energiya jismning umumiy
energiyasidir, jismning umumiy energiyasi kimyoviy termodinamikada
sistemaning ichki energiyasi deb aytiladi. Endi jismdagi ichki energiyaning mutloq
miqdorini o’lchab bo’lmasligini quyidagi masalada ko’rib chiqamiz. Masalan, 2
hajm vodorod bilan 1 hajm kislorod aralashmasini ichki energiyasini U 1 bilan
ifodalaymiz. Aralashmani elektr uchquni yordamida portlatib, suv bug’i hosil
qilamiz. Uning ichki energiyasini U2 bilan ifodalaymiz. Aralashma portlagach,
sistemada ichki energiya U1 dan U2 ga o’zgaradi:
∆U = U2 - U1
63
Bunda: ∆U - ichki energiyaning o’zgarishi; uning qiymati faqat U1va U2 larga,
yani sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog’liq, ammo sistema bir holatdan
ikkinchi holatga qay usulda o’tganligiga bog’liq emasligini tushuntirdi va kerakli
formulani daftarga yozib olishlarini aytdi.
Kimyoviy sistemalardagi energetik o’zgarishlar energiyaning saqlanish
qonuniga asosan bo’lishini va formulasini yozib tushuntirib beradi:
Q = ∆U + A
Agar bosim doimiy (P=const) bo’lsa, hajm o’zgarishi hisobiga ish
bajarilishini va shunga ko’ra:
A = P(V2 - V1) = P ∙ ∆V
bo’ladi: bunda ∆V – sistema hajmining o’zgarishi A = P ∙ ∆V bo’lgani uchun
tenglamani quyidagi ko’rinishda yozish ham mumkiligini:
QP = ∆U + P ∙ ∆V
bunda: QP - reksiyaning o’zgarmas bosimidagi issiqlik effekti:
∆U = U2 - U1 va ∆V = V2 - V1 ko‘rinishidan
QP = (U2 - U1) + P(V2 - V1) = U2 - U1 + PV2 - PV1 = (U2 + PV2) - (U1 + PV1)
QP = (U2 + PV2) - (U1+ PV1)
Quyidagi tenglamadagi U + PV – kattalik sistemaning entalpiyasi (issiqlik
tumani) deyilishini va “H” harifi bilan belgilanishini aytib yozdirdi. Telnglamani
quyidagi ko’rinishga keltirb:
Q = H2 – H1 = ∆H
Tushuntirdi va kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan yoki
yutiladigan issiqlik miqdori ko’rsatib yoziladigan tenglamalarga termakimyoviy
tenglamalar deyiladi degan jumla bilan rejani yakunladi.
O'qituvchi talabalarga yuzlanib, "kimyoviy termodinamika" atamasi bo'yicha
talabalardan izoh talab qildi. Talabalar dars materiali bo'yicha javob berishdi.
Shundan keyin, Rustam Sodiqovich, "kimyoviy termodinamika" haqida avval
qanday fikrda edi-gu, endi qanday fikr paydo bo'ldi?, deb murojaat qildi va avalgi
aytilgan fikrlarga talabalardan izoh talab etdi. Talabalar shunday javob berishdi:
- termodinamika bu - Issiqlik energiyasi bilan boshqa xil energiyalar orasida
bo’ladigan munosabatlar haqidagi ta’limot ekan.
- termodinamika bu -"termodinamika" so’zi grekcha termo – issiqlik va
dinamis – kuch so’zlaridan olingan va issiqlik bilan bog’liq bo’lgan kuchlar degan
fan ekan. termodinamika bu – Qonun va qoidalarini kimyoviy jarayonlarda
qo’llanishini tekshirishini hamda termodinamikani qonun-qoidalarini o’rganuvchi
fan ekanini bilib oldik. Talabalar “BBB” jadvalini o’qituvchi yordamida
to’ldirishdi.
Bilaman
Bilishni istayman
1. Termodinamika bu 1. Termodinamika
– kimyoning issiqlikni haqida va uning
o’rganuvchi qismi.
vazifasini bilishni
2. Termodinamika bu hohlaymiz.
64
Bilib oldim
1. Termodinamika issiqlik
energiyasi bilan boshqa xil
energiyalar orasida bo’ladigan
munosabatlar haqidagi ta’limot
– jismlardagi kuchlar
va ichki energiyalarni
aniqlab beradi.
3. Termodinamika bu
– issiqlik energiyasini
qayerda qanday
ishlatishni o’rganadi.
2. Kimyoviy
termodinamikaning
qonun-qoidalarini
hamda qo’llanishini
bilishni xoxlaymiz.
3. Kimyoviy
termodinamikani
o’rgangan olimlar
haqida ham bilishni
xoxlaymiz.
ekan, "termodinamika" so’zi
grekcha termo – issiqlik va
dinamis – kuch so’zlaridan
olingani va issiqlik bilan bog’liq
bo’lgan kuchlar degan fan
ekanligini, uning vazifasi turli
sistemalarning xossalari ularda
bo’layotgan jarayonlarni
o’rganishdan iboratligini bilib
oldik.
2. Kimyoviy termodinamika
umumiy termodinamikaning bir
qismi bo’lib, termodinamika
qonun va qoidalarini kimyoviy
jarayonlarda qo’llanishini
tekshirishini bilib oldik.
3. Birinchi qonun 1842-yilda
R.Meyer tomonidan, ikkinchi
qonun birinchidan oldin 1824yilda S.Karno va uchunchi
qonun esa 1912-yilda Nernst
tomonidan kashf etilgan va
ta’riflangan. Tabiatda ko’p
uchraydigan erish, sovish, isish,
oksidlanish-qaytarilish,
kristallanish, kondensatlanish,
galvanik jarayonlarning
termodinamika qonunlari
asosida talqin qilinishini ham
bilib oldik.
2. Yonish reaksiyasining issiqlik effekti
Talabalarga navbatdagi reja: Yonish reaksiyasining issiqlik effektini yozdirib
qo’ydi va gapirishda davom qildi.
Yonish issiqligi deb bir mol modda to’la yonib, yuqori oksid hosil bo’lishi
uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi. Bu standart sharoitda aniqlanadi va
hisoblanadi.
Masalan, NH3 molekulasining yonish reaksiyasi tenglamasi quyidagicha deb
doskaga yozib tushuntirdi.
2NH3 + 4O2 = N2O5 + 3H2O + 2∆H (d)
bu yerda:
N2 + 3H2 = 2NH3 - ∆H (a)
N2 + 2,5O2 = N2O + ∆H1 (b)
65
3H2 + 1,5O2 = 3H2O + ∆H2 (v)
Reaksiyaning issiqlik effektlari hisobga olingan holda, (b) va (v)
tenglamalardan (d) tenglamani ayirib tashlab (a) tenglama kelib chiqishini ko’zda
tutgan holda
∆H =
ni keltirib chiqaramiz
1 mol-ekv. kislota bilan 1 mol-ekv. ishqorning o’zaro ta’siri natijasida ajralib
chiqadigan issiqlik miqdori neytrallanish reaksiyasining issiqlik effekti deb ataladi.
Neytrallash issiqligi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:
∆HH yoki QH=
Эkislota - kislota ekvivalenti;
m1 - ichki stakanning massasi, g;
m2 - eritmaning massasi, g;
1 mol modda erish jarayonida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik
miqdori erish issiqlik effekti deyiladi va u reaksiyaning issiqlik effekti kabi QЭ
yoki ∆HЭ bilan belgilanadi va quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi deb doskaga
yozib tushuntirdi.
∆HЭ yoki QЭ =
bunda: C - erituvchining solishtirma issiqlik sig’imi (suv uchun C = 4,18 kJ/g-grad
ga teng) m - eritma, ∆t - temperaturalar ayirmasi, Mmodda - erigan moddaning
nisbiy molekulyar massasi, m1 - erigan moddaning massasi. Suvsiz tuz bilan
suvdan 1 mol tuz gidrati hosil bo’lishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori
gidrodlanish issiqligi deyiladi. Gidradlanish issiqligi Qr yoki ∆Hr ni topish uchun
suvsiz tuzning erish issiqligi QЭ dan hosil bo’lgan gidratning erish issiqligi QЭ1
ayirib tashlanadi Qr = QЭ - QЭ1 yoki Нr = Нэ - Нэ1 deb tushuntirib yozdirib
qo’ygandan so’ng: doskada birgalikda masala yechib yaxshilab tushunib olishni
takidladi va hohlovchi talabalar bo’lsa do’skada yozib ishlashlarini aytadi,
qolganlar daftarlariga birgalikda yozib ishlashlarini aytdi. Masala: 2 g suvsiz
СuSО4 50 g suvdа eritilgandа temperaturа 4 gradusgа ko’tariladi. СuSО4 ning
gidradlanish issiqligini hisoblang.
Yechish: а) suvsiz СuSО4 ning erish issiqligini hisoblaymiz:
H Э yoki QЭ 
С  mH 2O  M CuSO4  t
m 1000

4,187  50  4 160
 66,992 kJ
2 1000
b) Нr = Нэ - Нэ1 = -66,992 - (-11,52) = 73,512 kJ/mol
(gidrat-mollanish-ekzotermik jarayon) ekanligi haqida tushuncha berib o’tdi.
Keyin “Entropiya” tushunchasi haqida ham qisqacha to’xtaldi. Issiqlik
mashinalarida issiqlikning ancha qismi bekorga sarflanadi. Boshqa turdagi
energiyalardan foydalanilganda ham energiyaning ma’lum qismi issiqlikka
aylanib, bir qismi bekorga isrof bo’ladi. Oddiygina kundalik hayotdan oladigan
bo’lsak, elektr lampochkasida elektr energiyaning faqat ozgina qismi yorug’likka,
qolgan qismi esa issiqlikka aylananishini misol qilib aytib o’tish mumkin.
66
Issiqlikka aylangan energiya atrof-muhitga tarqalib ketadi va undan foydalanib
bo’lmaydi; demak, energiya miqdori o’zgarmasa ham, uning sifati o’zgaradi, ya’ni
energiya o’z qiymatini yo’qotadi. Qiymatni yo’qotgan bunday energiya miqdorini
ifodalash uchun termodinamikaga entropiya tushunchasi kiritilgan ekanligini aytib
tushuntirdi va ushbu reja asosida “Sinkven” tuzishni taklif qildi. Talabalar guruh
bo'lib ishlashdi va quyidagi sinkveynni doskaga yozishdi:
Mavzu bo'yicha tuzilgan "SINKVEYN"
1. Issiqlik
2. Ekzotermik, endotermik
3. Yonish reaksiyasi miqdori
4. Issiqlikka aylangan energiyaning tarqalishi.
5. Temperatura
Chekinish:
O'qituvchi talabalarda xorg'inlik holatlarni ko'rib chekinish qildi. Talabalarni
mamlakatimizda bo’layotgan yangiliklar va Kimyo sohasidagi yutuqlarimizni aytib
o’tdi. Bulardan: Qo’ng’irot soda zavodining ishga tushishi ishlab chiqarishni
yuksalgani yaroqsiz yerlar gullab yashnayotganligi, chekka qishloqlardagi aholini
ish bilan ta’minlabgina qolmasdan, iqtisodiyotimizning yuksak cho’qqilaridan biri
ekanligini baralla aytishimiz mumkinligini eslatib, talabalarning nigohida o’qishga
va ilm olishga katta qiziqish paydo qiluvchi, yo’l ko’rsatuvchi ustoz sifatida
namoyon bo'ldi.
3. Turli jarayonlarda entropiyaning o'zgarishi
O'qituvchi entropiyaga ta'rif bera turib, u moddaning temperaturasida bo'g'liq
holat ekanligini ta'kidladi.Modda yuqori temperaturali holatda bo’lsa, uning
entropiyasi yuqori bo’ladi. Masalan, bir mol suvning entropiyasi bir mol muzning
entropiyasidan 21 kJ ortiq bo’ladi. Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortishi,
hamda hajm o’zgarganda gazlarda ham shu holat bo’lishini, bosim esa gazlarning
entropiyasiga keskin ta’sir etadi. Bularni proyektorda slayd orqali tushuntirdi va
talabalarning yozib chizib olishni talab qildi.
67
Entropiyaning temperaturaga bog’liqligi
Entropiyaning o’zgarishi moddaning xaotik (tartibsizlik) darajasiga to’g’ri
proporsionalligi va entropiya qiymati J/mol-grad bilan o’lchanishini tushuntirib,
yozdirib o’tdi. Shuningdek, kimyoviy jarayon vaqtida ham entropiya ortishi yoki
kamayishi mumkinligini aytib mavzuni tugatdi.
Yakunlovchi qism:
Dars so’ngida yana bir bor davomad qilib, savol javob o’tkazdi va savollar
bo’sa berishlarini aytdi, savol yo’q hammasi tushunarli degan javob olgandan
so’ng Rustam Sodiqov uyga vazifani e’lon qildi. Mustaqil ishlash uchun topshiriq
berdi. Uyga vazifa qilib Termodinamika va termokimyo jarayonlarini chuqurroq
o'rganish uchun “Rezyume” usulidan foydalanishni taklif etdi.
Talabalar navbat bilan doskaga chiqib termodinamik jarayonlar bo'yicha
quyidagi ijobiy va salbiy, afzallik va kamchilik, foyda va zararli tomonlarni
ta'liklagan holda mavzuga yakun yasashdi.
"REZYUME" usuli
1-talaba mavzu bo'yicha quyidagi fikrni bildirdi:
Agar biror jarayon davomida energiyaning bir turi yo’qolsa, uning o’rniga
ekvivalent miqdorda bir turi paydo bo’ladi, ya'ni:
∆U = Q - P∆V.
2-talaba mavzu bo'yicha quyidagi fikrni bildirdi:
Kimyoviy sistemalardagi energetik o’zgarishlar energiyaning saqlanish
qonuniga asosan sodir bo’ladi, ya'ni:
Q = ∆U + A
3-talaba mavzu bo'yicha quyidagi fikrni bildirdi:
Yonish issiqligi deb bir mol modda to’la yonib, yuqori oksid hosil bo’lishi
uchun sarflangan issiqlik miqdoriga aytiladi.
4-talaba mavzu bo'yicha quyidagi fikrni bildirdi:
Qizdirilganda moddalarning entropiyasi ortadi, hamda hajm o’zgarganda
gazlarda ham shu holat sodir bo’ladi, bosim gazlarning entropiyasiga keskin ta’sir
etadi.
O’qituvchi uyga vazifani o’z vaqtida qilishni va keyingi darsda hammadan
bajarilgan uy vazifalarini kutib qolishini aytib talabalar bilan xayirlashdi.
68
7.2. “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati”
mavzusi bo’yicha o'qitish metodikasi
Tashkiliy qism:
"Umumiy kimyo" kafedrasining dosenti, 20 yildan ortiq ish stajiga ega fan
nomzodi Mastura Matchonovna dars jarayoni boshlanishidan 3-4 daqiqa oldin
auditoriyaga kirib keldi. Proyektorni va o’quv materiallarini darsga tayyorladi.
Auditoriyaga hamma yig’ilgandan so’ng, talabalar xurmat ila ommaviy tarzda
o’qituvchi bilan salomlashishdi.
O’qituvchi davomatni tekshirish uchun guruhdagi talabalarni sanadi va
auditoriyada yo’q talabalarni ism familyalarini, dars jarayonida nima sababdan
qatnashmayotganliklarini bilib olgandan so’ng jurnaliga qayd qilib qo’ydi.
Talabalarning dars jarayoniga tayyorgarligi va kiyinish madaniyatini kuzatib
qoniqish hosil qildi, shunday bo'lsa ham o'qituvchining vazifasi nuqtai-nazaridan
va "yaxshi otga bir qamchi" ma'nisida tartib-intizom haqida gapirib, institut ulug'
dargoh, qadimda ota bobolarimiz madrasalarga ilmni niyat qilib, pokiza bo'lib
kirishgani kabi, biz ham institutga yaxshi niyatlar bilan, ilm toliblariga xos kiyinib
kelishimiz zarurligini ta'kidlab o'tdi.
Keyin yurtimizda va dunyoda bo’layotgan yangiliklarga to’xtaldi. Institutimiz
an’anasiga aylangan har yili o’tkazib kelinayotgan “Kimyogar malikalari” ko’rik
tanlovi haqida gapirib o’tdi. Shuningdek, yurtimizda nishonlanadigan milliy
bayramimiz bo’lgan “Navro’z” ayyomiga ko’rilyotgan katta tayyorgarlik haqida
aytib o’tgach o’qituvchi talabalar yuzidagi mamnuniyatni ko’rib, dars mavzusiga
qaytdi.
Таlabalarni mashg’ulot jarayonidagi faolligini oshirish maqsadida “Aqliy
xujum”ga tortish uchun savol javob o’tkazdi.
"Aqliy hujim" usuli
O’tilgan mavzudan eritma tushunchasi ta’rifini aytib berishlarini so’ragancha
guruhga yuzlandi. O’qituvchi guruhdan erish hususiyati, eruvchanlik koyffitsenti
va osmotik bosim haqida qiziqarli ma'lumotlarni keltirishni so'radi.
Guruh sardori guruhni 3 ga bo'ldi. Talabalar eritma tushunchasi bo'yicha 3
minut aqliy hujum uyushtirishdi. Keyin, 1-guruhdan Axmedova Mohira
quyidagicha javob berdi: "Nisbiy miqdori keng ko’lamda o’zgara oluvchi ikki va
undan ortiq komponentdan tashkil topgan qattiq yoki suyuq gomogen faza eritma
deb aytiladi".
2-guruhdan Azizov Akmal osmotik bosim turli moddali (qattiq, suyuq va gaz)
va turli bosimga ega bo'lgan muhitlarda paydo bo'lishini aytdi.
3-guruhdan Ikromov Davron esa eruvchanlik koeffitsiyenti moddaning
suyuqlikda konsentrlanish darajasiga ta'sur ko'rsatuvchi omillarga (temperatura,
modda konsentratsiyasi, boshqa eruvchanlikni oshirivchi moddalar mavjudligi)
bog'liq ekanligini aytdi. Misol tariqasida, qishda ko'chadagi muzlarni eritish uchun
ularning ustiga tuzli qum sepib chiqilsa, muzning eruvchanlik koeffitsiyenti
oshishini aytib o'tdi.
69
O'qituvchi aqliy hujumda faol qantashgan talabalarni iliq gaplar bilan
rag'batlantirdi va albatta ularning faolligini reyting nazoratlarida inobatga olishini
aytib o'tdi.
So’ngra yangi mа’ruza mashg’uloti mavzusi, maqsadi va o’quv faoliyati
haqida bayon qilib talabalarni darsga qiziqtirdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarda
yangi mavzuni boshlash uchun yetarli darajada bilim mavjudligini sinab oldi va
yangi mavzuni boshladi.
Asosiy qism:
Mavzu: “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati”
Reja:
1. Kompleks birikmalarning tuzulishi.
2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni.
3. Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi.
1. Kompleks birikmalarning tuzulishi.
O’qituvchi dars materiallarini o’zaki aytib tushuntirib berdi, kerakli joylarini
proyektordan yozib olish kerakligini va diqqat bilan tinglab kuzatishni takidladi.
Reja asosida hamma birgalikda “Muammo texnologiyasi” usulini qo'llashni taklif
qildi va mavzuni tushuntirishni boshladi.
Metallarning reaksiyada elektron yo’qotishlari ular uchun o'ziga xos hususiyat
ekanligini esga soldi va hosil bo’luvchi musbat zaryadlangan ionlar – kationlar
erkin holda bo’lmasligini, ularni qurshab turuvchi anionlar bilan birgalikda mavjud
bo’lishini, bu holat zaryadlarning muvozanatini ta'minlashini tushuntirib o’tdi.
Ularning bo’linmagan elektron juftlariga neytral molekula yoki anionlar bilan
bog’lanishi mumkinligini bildirdi va shunday qismchalar kompleks ionlar yoki
komplekslar, tarkibida shunday ionlar bo’lgan birikmalar esa koordinatsion
birikmalar deyilishini daftarga yozdirib qoydi va tushuntirib berdi.
Koordinatsion birikmalar kimyoda keng o’rganilishini va hozirgi vaqtda
ko’pgina metallorganik birikmalar, vitaminlar (B12), qon gemoglabini, xlorafil va
boshqalar ham shunday birikmalardan hisoblanishini aytib gapirib o’tdi. Kompleks
birikmalarda metall atomlarini o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar
(lotincha – ligare – bog’lovchilar) deb ataladi va ular eng kamida bitta
taqsimlanmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi, deb doskaga formumalarni
yozdi va talabalardan ko’chirib olishni so'radi.
70
Yana bir Сr3+ ionining А13+ ioniga qaraganda mustahkamroq kompleks hosil
qiluvchi, metall ioni bilan ligand orasida darsil bo’luvchi bog’ avval ligandga
tegishli bo’lgan elektron juftining ular o’rtasida mujassamlashuvi hisobiga amalga
oshishini quyidagi misolda ko’rish mumkin, deb tushuntirdi va doskaga yozdi.
Doskadagi struktura tuzilish formulalarni yozib olishni aytdi. Shu bilan rejani
yakunladi.
"Muammo texnologiyasi" usuli
O'qituvchi talabalarga quyidagi muammoni tashladi va uni yechish yo'llarini
ishlab chiqishni taklif qildi:
– O'lgan hayvon tanasa yondirilganda kul hosil bo'ladi. Kul hayvon
massasining qancha foizini tashkil qilishi mumkin? Kul tarkibida ligandlarga
tegishli qanday elementlar bor?
Talabalar berilgan muammo bo'yicha 2 ta guruhga bo'linishdi va 1-guruh
muammoning yechimini ishlab chiqdi.
Muammoning yechimi.
Kul tarkibi asosan metall birikmalaridan iborat bo'ladi va ularning massasi
hayvon og'irligining 5% idan oshmaydi. Organik moddalar yondirilganda ularning
tarkibidagi ligandlarning organik qismi ham yonib ketadi, biroq metall qismi kul
tarkibida qoladi. Kul tarkibida ligandlarga tegishli metalllarning ionlari saqlanib
qoladi.
2. Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni.
Xelatlar va ularning biologik sistemalardagi o’rni, deb yozib navbatdagi rejani
boshladi.
Biometallarning koordinatsion birikmalari organizmda muhim funksiyalarni
bajaradi. Bunday zarrachalar monodentat (“bir tishli”) ligantlar deyiladi. Bularga
ОН, Р, С1 kabi va boshqa oddiy ionlar kiradi. Organizmining 90% dan ortiq
massasi monodentat ligant hisoblangan va kislorod atomi orqali
koordinatsiyalashgan suv molekulasiga to’g’ri keladi. Bidentant ligantlar orqali
71
kompleks hosil bo’lishida halqalarning vujudga kelishi “xelat effekti” deb
yuritilishi haqida qisqacha yozdirib qo’ydi.
Tirik organizimda hosil bo’ladigan koordinatsion birikmalardan metallarning
aminokislatali komplekslari proyektor orqali ko’rsatildi. Bu besh a’zoli xelat
halqasidir:
Ikki va undan ortiq donor atomiga ega bo’lgan ligandlar metall ionlari
atrofida koordinatsialana oladi. Bular polidentat ligandlar deb nom olgan.
Bularning eng oddiy vakilini ekrandan yozib olish aytildi.
Keyin etilediamin tetrasirka kislota anioni bo’lgan quyidagi polidentat legand
ham keng tarqalganini aytib tushuntirib o’tdi va yozib olish so'raldi.
Biologik jarayonlarda katta muhim ahamiyatga ega bo’lgan ko’p a’zoli
getrosiklik birikmalardan profirinlar ham kompleks birikmalar hosil qiladi. Turli
profirinlar bir-biridan tarkibiga kirgan metallar yoki o’rinbosarlar gruppasi bilan,
shuningdek chetdagi uglerodga birikkan ligandlari bilan farq qiladi. Gemoglabin
ana shu profirinlar gruppasiga kiradi. U qonda kislorod tashuvchi bo’lib xizmat
qiladi. Qonda temir va magniyning bo’lishi gemoglabin bilan bog’liq. Organizmda
temir yetishmaganda kishi animiya kasalligi bilan og’riydi. Bunda u
quvvatsizlanadi va ko’p uxlaydigan bo’lib qoladi. Temir va shu kabi boshqa
mikroelementlar o’simliklar uchun ham zarur ekanligini gapirib tushuntirdi va
asosiy joylarini yozdirib qo’ydi.
"Muammo texnologiyasi" usuli
O'qituvchi talabalarga quyidagi muammoni tashladi va uni yechish yo'llarini
ishlab chiqishni taklif qildi:
– Nima uchun televizorda temir moddasi bilan boyitilgan nonni ko'p reklama
qilishmoqda? Bunday non nam joyda turib qolsa zanglaydimi?
Talabalar berilgan muammo bo'yicha 2 ta guruhga bo'linishdi va 2-guruh
muammoning yechimini ishlab chiqdi.
72
Muammoning yechimi.
Temir moddasi bilan boyitilgan nonlarning tarkibida metalloorganik
kompleks birikmalar mavjud bo'ladi. Ular unga vitamin va oqsil moddalar bilan
qo'shiladi. Temir bilan boyitilgan non insonlarning kasalliklarga qarshi
immunitetini yaxshilaydi, ko'plab kasalliklarning oldini oladi, ayniqsa,
kamqonlikning oldini oladi. Bunday non nam sharoitda zanglashidan ham ko'ra
ko'proq mog'orlaydi. Undagi temir moddasi massasiga nisbatan juda kam (1% dan
kam) bo'lganligi sababli ham uni zanglaydi deb aytish to'g'ri emas.
Keyin talabalarni fikrini jamlab tetiklashtirish maqsadida mavzudan biroz
cheklashgan holda hozirgi ta’lim jarayoniga to’xtalib o’tdi.
CHEKINISH
O’zbekistonda yoshlar uchun yaratilyotgan sharoitlar va ta’lim olayotgan
ijtimoy muhitning o’rni beqiyosligini aytdi. Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar
shakillanishidagi o’rni muhim bo’lib, Alisher Navoiy-shoir, Eynshteyn-fizik,
Ulug’bek-astronom, Ibn Sino-tabib bo’lib tug’ilmagan, albatta. Ulardagi qobilyat
kurtaklarining rivojlanishi, istedodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya
muhim ro’l o’ynagan. Shunday ekan davlatimizning barkamol inson tarbiyalash
borasidagi siyosati ham shaxs shakillanishida muhitning o’rni muhimligini
ko’rsatadi. Shuningdek yurtboshimiz I.A.Karimov bizning farzandlarimiz bizdan
ko’ra kuchliroq, bilimliroq, yetuk va barkamol bo’lishlari shart deb bejiz aytmaydi.
Demak, yoshlarga berilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz zarur.
Kichik suhbatdan so’ng o’qituvchi yangi rejani e’lon qildi va ma'ruzani davom
ettirdi.
3. Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi.
Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeryasi bilan quyidagi tarzda
tanishtirishni boshladi.
Kompleks birikmalarni nomlashda empirik nomenklaturadan foydalanamiz,
nomlarning ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Shulardan biri Reyneke
tuzi NН4 [Сr (NН3)2 (NСS)4 ]. Bu kompleksni nazariy va amaliy kimyo Xalqaro
ittifoqi (IYuPAK) qabul qilgan nomenklaturasi, Vatanimizda 1963-yildan boshlab
joriy etigan bo’lib, kompleks birikmalar uchun quyidagicha qo’llaniladi. O'qituvchi
bularni proektor orqali o’qib, tushunib yozib olishni aytdi. Tushunmagan joylari
bo’lsa bemalol so’rashni bildirdi va o’qituvchi talabalar yozib olgunga qadar
auditorya bo’ylab yurib talabalarning faoliyatini kuzatdi.
1. Тuzlarda avvalo kation nomi, so’ngra anion nomi aytiladi.
[Со (NН3)5 О] С12 — pentaaminxlorokobalt (II)-xlorid. [Со (NН3)6 ] [Сr
(С2О4)3 ] — geksaamin kobalt (III) - trioksalat xrom (III).
2. Кompleks ion yoki molekulani nomlashda metallarga etibor beriladi.
Ligandlar ularning zaryadlaridan qa’tiy nazar alfavit tartibida sanaladi.
73
Коmpleksning formulasi yozib bo’linganch, birinchi bo’lib metall ko’rsatiladi –
К2 [Рt (N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.
3. Аnion ligandlarga “O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligondlar molekula
kabi o’qiladi. Мasalan, N3-azido, Вr - bromo СN - siano, С2О42- - oksalato va h.k.
К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy. [А1(Н2О6) ] С13 - geksaakvoalyuminiy
(III) - xlorid.
4. Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan belgilanadi
(ligandlar soni 2, 3, 4, 5 va 6 bo’lganda di-, tri-, tetra-, penta- va geksa deb
yoziladi).
Agar ligand nomining o’zida grek qo’shimchasi bo’lsa, masalan, monodi-va
hokazo, unda ligand nomi qavsga olinib, unga boshqa qo’shimcha qo’shib yoziladi
(bis-, tris-, tetrakis-, gegsakis kabi ifodalanadi), ligandlar tegishlicha 2, 3, 4, 5 va 6
bo’lganda..
[Со (NН2 - СН2 - СН2NH2 )3 ] С1- tris (etilendiamin) kobalt (III) xlorid.
5. Коmpleks anionlar nomiga – at qo’shimchasi qo’shib o’qiladi. Маsalan:
К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.
6. Меtalning oksidlanish darajasi uning nomi ortiga qavsga olingan rim
sonlari bilan belgilanadi. Masalan, [Со(NН3)5О]2 da kobaltning oksidlanish
darajasi plyus uchga tengligini ko’rsatish uchun rimcha (III) dan foydalaniladi.
Degan joyigacha yozdirib qo’yadi va yana tushuntirishda davom qiladi.
Коmpleks birikmalarda struktura izomeriya vа stereo izomeriyalar bor.
Stereoizomerlar bir xil kimyoviy bog’lanishga ega, lekin bir-biridan fazodagi
joylashuvi bo’yicha farq qiladi. Hamma proyektorga qarashini aytdi va
Рt(NH3)2Сl2- kompleks birikmalarida xlor-ligandlar yonma-yon holda (a) yoki
qarama-qarshi tomonlarda joylashishini chizilgan struktura ko’rinishini gapirib
tushuntirib berdi.
Koordinatsion sferada donor atomlarining turlicha joylashuv hisobiga vujudga
keladigan izomeriya turi geometrik yoki stis- va trans- izomeriya deyiladi.
Masalan: Ko’zguda bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga
kiradi. Qani hamma ikki qo’lini bir-biriga solishtirib ko’rsinchi ular juda o’xshasha
lekin, ular bir-biriga barcha jihatdan mos keladi deb aytolmaymiz. Optik
izomerlarning fizik va kimyoviy xossalari o’zaro o’xshash bo’lib, ko’rinishlari
faqat ko’zgudagi aks etadigan yaqinligini ko’rish mumkinligi haqida gapirib berdi
va “Tushunchalar tahlili” usulini qo'llashni taklif qildi.
"Tushunchalar tahlili" usuli
O'qituvchi doskaga kompleks birikmalar nomini yozib ro'parasiga ularning
nomlanishini esda saqlab qolishga yordam beradigan amallarni o'ylab topishni
taklif qildi. Talabalar doskadagi kompleks moddalarni va ularning nomlanishini
tahlil qilishib quyidagi variantlarni yozishdi:
74
Kompleks
birikmalar
Tuzlar
Neytral
ligandlar
Аnion
ligandlar
Nomlanishiga yordam beruvchi belgilar
KA – ya'ni avval kation, keyin anion nomi aytiladi.
Ligandlar alfavit tartibida sanaladi va oxirida metall aytiladi.
К2 [Рt (N2О2)2 С12 ] dixloridinitroplatinat (II) - kaliy.
“O” qo’shimchasini qo’shib, neytral ligondlar kabi o'qiladi.
К2[N (СN)4 ] - tetratsianoniklat (II) - kaliy.
Ligandlar soni (1 dan ortiq bo’lganda) grek raqamlari bilan di-, tri-,
tetra-, penta- va geksa deb yoziladi.
Коmpleks "-at" qo’shimchasi qo’shib o’qiladi.
anionlar Маsalan: К2[ Ni (СN)4 ] – tetrasianonikelat (II) - kaliy.
Yakunlovchi qism:
Mastura Matchonova darsning asosiy qismini besh daqiqa oldin tugatib,
yakunlovchi qismga o'tdi.
Yakunlovchi qismda kechikib kelganlar uchun yana bir bor davomad qilib,
savol javob o’tkazdi va mavzu bo’yicha savollar berishlarini so'radi, savollarga
javob berdi. Uyga vazifa sifatidsa Koordinatsion va kompleks birikmalar
xususiyatlarini o’rganish uchun “Tushunchalar tahlili” usulidan foydalanishni
taklif etdi. O’qituvchi uyga vazifani qilishni va mavzuni takrorlab o’qib chiqib
koordinatsion birikmalarning qanchalik muhim ekanligini tushunib olishni aytdi.
Keyingi darsgacha talabalar bilan xayrlashdi va auditoriyadagilarni yaxshi
o’qishlarini aytib chiqib ketdi.
75
7.3. “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusi bo’yicha o'qitish
metodikasi
Tashkiliy qism:
Katta o’qituvchi Nargiza Abdullayevna institutni imtiyozli diplov bilan
bitirib, magistraturani ham tugatib institutda ishga olib qolingan. U 5 yillik ish
stajiga ega. U ko'rkam, yosh ko'rinadi, doim did bilan o'qituvchi kasbiga mos
kiyinadi. U belgilangan vaqtda auditoriyaga kirib keldi. Auditoriyadagi talabalar
xurmat bilan Nargiza Abdullayevna bilan salomlashishdi va o'quv qurollarini,
tayyorlab diqqatini o'qituvchiga qaratishdi.
O’qituvchi talabalarning kiyinish madaniyatiga, tashqi ko'rinishlariga, o'quv
qurollarining tayyorligiga ko’z tashlab qo'ydi. Keyin xotirjamlik bilan darsdan
chalgitadigan narsalarni olib qoyishni, telefon apparatlarini ishlatmaslikni, faqat
ekstren holatlardagina aloqa qilish uchun telefonlarni ovozini o’chirib qo’yishni
aytdi, shuningdek gaplashib boshqalarning diqqatini bo’lmaslikni aytdi.
Shundan keyin davomatni bilish uchun guruhdagi talabalarni sanadi va guruh
sardoridan darsga kelmagan talabalarni aytishni so'radi. So'ngra ma'lumotlarni
jurnaliga qayd qilib qo’ydi.
Nargiza Abdullayevna yaqin kunlarda bo’lib o’tgan “Atrof muhit
muhofazasi” to’grisidagi dunyo olimlarning katta yig’ilishi to’g’risida to’xtalib
o’tdi. Shuningdek, bu boradagi muammolar bizni ham o’ylantirayotganligini
hamda kimyo sanoatidagi chiqindilarni qayta ishlash to’g’risidagi qilinyotgan sayharakatlar haqida gapirib berdi. Biz hozirda texnik rivojlanish davridaligimiz va bu
rivojlanish tabiatga ziyon yetkazmasligi uchun astoydil hamma bir yoqadan bosh
chiqargan holda harakat qilmog’i darkor deb aytdi.
Kichik ma’naviy-ma’rifiy suhbatdan so’ng o'qituvchi dars mavzusiga e'tiborni
qaratib, o'tgan darsdagi materiallar bo'yicha talabalar bilan savol-javob o'tkazdi.
Guruhdagi talabalarga baland ovozda o’tilgan "temir guruppachasi elementlarining
umumiy tavsifi" mavzusiga oid quyidagi savollarni o'rtaga tashladi. Tabiatda
temirning qay holatda uchrashi, olinishi, xossalari, va ishlatilishi tog’risidagi
savollar aytilgandan so’ng guruhdagi Xasanov Elbek temirning tabiatda uchrashini
misollar bilan aytib berdi. Olimov Baxtiyor olinishini qisqacha o’z tilida
tushuntirib o’tdi, Madina bilan Doniyorlar bo’lsa temirning xossalari va
ishlatilishini gapirib berishdi. Qolgan talabalar o'tilgan ma'lumotlarni shu tariqa
yana bir-bor esga olishdi. Shu tariqa o’qituvchi talabalarning bilimlarini ham sinab
oldi va yangi mavzuni boshladi.
76
Asosiy qism:
Mavzu: "Noorganik kimyo va ekologiya" mavzusi bo'yicha ma'ruza matni
Reja:
1. Noorganik kimyo va ekologiya.
2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik.
3. Oqava suvlarni tozalash yo’llari.
1. Noorganik kimyo va ekologiya.
O’qituvchi noorganik kimyo va ekollogiya rejasini ko’rgazmali materiallar
yordamida tushuntirishni boshladi. Atmosfera va atrof muhitga tarqalayotgan
moddalar avvaliga oddiy bo’lib ko’rinsada, aslida ular bir-biriga qo’shilib, quyosh
nuri, bosim, temperatura, suv va shu kabi boshqa omillar ta’sirida katta
o’zgarishlarga sabab bo’layotgani, ayniqsa korxonalardan ajralib, suvga yoki
tuproqqa qo’shilib atrof muhitni turli chiqindilar bilan ifloslantirayotgan
maxsulotlar tobora ko'payib borayotgani va tez orada buning oldini olish masalasi
hal etilishi zarur ekanligini aytib o’tdi.
Atmosfera murakkab tizim bo’lib, dengiz sathida havoning 99 foizi azot bilan
kislorodga to’g’ri keladi. Atmosferaning tarkibiy nisbiy molekulyar massasi 90 km
balandlikkacha o’zgarmasligi, undan yuqorida esa tez o’zgarishini misollar bilan
tushuntirdi. Masalan, dengiz sathidagi miqdori juda kam bo’lgan geliy 500-1000
km balandlikda atmosferaning asosiy komponentiga aylanadi. Atmosfera
tarkibining balandlik bo’yicha o’zgarishi kimyoviy o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’ladi. Quyoshning elektromagnit nurlanishi natijasida vujudga keladigan
energiyaning yutilishi natijasida atom va molekulalar ionlarda dissotsiyalanadi.
Bunda kislorod molekulalari quyidagi holda atomlarga dissotsialanadi:
О2(gaz) + hv → 2О(gaz)
Bunday jarayonning davom etishi natijasida atmosfera tarkibining o’rtacha
nisbiy molekulyar massasi pasayadi.
Atmosferada juda ko’p kimyoviy reaksiyalar amalga oshishini va turli xil
birikmalarning hosil bo’lishi, parchalanishi, almashinuv reaksiyalari,
momaqaldiroq paytida hosil bo'ladigan ozon O3 hosil bo’lishi reaksiyalari inson va
jonivorlar uchun muhim ahamiyat kasb etishini aytib o’tdi. Almashinuv
reaksiyalariga misol qilib quyidagi jarayonlarni doskada yozib tushuntirib berdi.
О(gaz) + N2(gaz) → NO+(gaz) + N(gaz)
N(gaz) + О(gaz) → NО+(gaz) + N(gaz)
Yuqoridagi reaksiyalar ekzotrmik reaksiyalar bo’lganligi tufayli osonlik bilan
amalga oshadi. Mezosfera bilan strotasferada hosil bo’luvchi atomar kislorod, kislorod
molekulasi bilan birikib, ozon (O3) ni quyidagi ko’rinishda hosil qilishini tushuntirib
yozdirdi:
О(gaz) + О2(gaz) → О3(gaz)
77
Ozon molekulasi qo’shimcha energiyaga ega. Uning atomar va molekulyar
kisloroddan hosil bo’lishi energiyaning ajralishi bilan boradi. Ozon o’zidagi ortiqcha
energiyani yoqotishga intiladi. U quyosh nurini yuvib, atomar va molekulyar
kislorodga parchalana oladi. Buning uchun zarur bo’lgan energiyani to’lqin uzunligi
1140 nm dan ortiq bo’lmagan fotonlar yetkazib beradi. Ozon molekulasining to’lqin
uzunligi 200-300 nm fotonlarni yutishi insoniyat uchun katta ahamiyatga ega
ekanligini va stratosferada ozon qavati bo’lmaganda, u qisqa to’lqinli katta energiya fotonlar yerga o’tib ketishi haqida gapirib tushuntirdi. “Ozon” qalqoni esa, o’simlik,
hayvonot dunyosi va insoniyatni, Yerdagi hayotni ana shu katta energiyali fotonlardan
himoya qilayotganini aniq dalillar asosida gapirib berdi.
Bu ozonning hosil bo’lishi va parchalanishini siklik jarayonga aylantirib
turishi, mana shu sikl orqasida Quyoshning ultirabinafsha nurlanishi issiqlik
energiyasiga aylanishi, ozon qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlarni (А = 200 — 280
nm) to’la ravishda, to’lqin uzunligi 280—320 nm bo’lgan ultirabinafsha nurlarning
esa 90 foizini yutishini va ozon miqdori strotasferada uncha ko’p bo’lishiga qaramay,
uning ultrabinafsha nurlarini yutish qobilyati juda yuqoriligini aytib rejani yakunladi.
Keyn reja asosida “Klaster” tuzishni taklif qildi.
Guruh talabalari navbat bilan doskaga chiqib yagona klaster tuzishdi.
Kimyoviy
korxonalar
Aviatsiya
Tog’-kon
korxonalar
i
Korxonala
r
Oziq-ovqat
korxonalari
Transport
vositalari
Kimyo va ekologiya
Yer haydash
Yengil avtomabil
Antropagen
ta’sir
Tutun
Tabiiy
ofatlar
Kimyoviy
vositalarni
qo’llash
Vulqon
Bo’ron
Metall,
gazlar
Chang
78
2. Ozon qatlamini saqlash bo’yicha xalqaro hamkorlik
O’qituvchi navbatdagi ikkinchi rejani boshladi. Ozon qatlamini saqlashda
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning Atrof muhitni muhofaza qilish
programmasi (YuNEP) katta o’rin tutishini aytib o’tdi.
Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi ishlar 1974yilda boshlandi. Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil
vaqt ketdi, nihoyat, 1985-yilda qabul qilindi.
“Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha Vena konvensiyasi” bu borada
dastlabki qadam bo’ldi. 1988-yilning o’rtalariga qadar konvensiyani dunyoning
27 mamlakati va Yevropa Iqtisodiy Uyushmasi imzoladi. 18 mamlakat, shu
jumladan MDH bilan Ukraina ham uni tasdiqladi. Konvensiya dunyo bo’yicha
xlor, ftor, uglerodlar ishlab chiqarish, qo’llash va chiqarib yuborishni tekshirib
turish haqidagi protokol rezolyutsiyasini qabul qilgani haqida gapirib berdi.
Xlor, ftor, uglerodlar bo’yicha ekspertlar ishchi guruhlari tuzildi. 1987yilning sentabrida Monreadlda 56 mamlakatning vakillari ishtirokida Xalqaro
konferensiya azolari, sovutgich qurilmalarini qisqartirish haqida qaror qabul
qildi, va ozon – qatlamiga ta`sir etadigan mahsulotlarning uchdan ikki qismini
ishlab chiqariladigan mamlakatlar protokollarini tasdiqlaganlari haqida, shunga
asosan 1-jadvaldagi 1-gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarish va uni
qo’llash 1986-yildagidan oshmasligi, 1 gruppaga kiruvchi mahsulotlar ishlab
chiqarish 1993-yilga kelib 20 foizga kamaytirilishi talab qilingani va bu qabul
qilingan xalqaro muhim qarorlarni dunyo olimlari sidqidildan kutib olinganini
gapirib berdi. Italiya, Yaponiya MDH va boshqa mamlakat vakillari ozon
qatlamini buzuvchi moddalarni ishlab chiqarishni kamaytirish va zararsizlariga
almashtirish haqida, bu masalalarni hal qilish uchun xalqaro hamkorlikda
kuchlarni birlashtirib ish yuritish uqtirildi. Shuningdek Germaniya, AQSH,
Fransiya va Shvetsiyaning hamkorlikda yaratgan CHEOPS loyihasi ilk
qadam bo’lib, asosiy maqsadi Arktikaning Shpitsbergen atrofidagi ozon
qatlamini tekshirish va nazorat qilib turish ekanini tushuntirib berdi. Olimlar
Arktika ustidagi ozon o’pqonining paydo bo’lishi Antraktidaniki singarimi
yoki o’zgachami degan savolga javob izlash maqsadida o’tkazgan katta
ishlari haqida gapirib o’tdi.
1987-yilning oktabrida Buyik Britaniyaning Antraktidadagi Xolli Bey
stansiyasida stratosferaning ozon miqdori o’lchanib, Dobson birligi 125 ga
tengligi aniqlagandi. Bu birlik 1985-yili 150, 1984-yili 190, 1979-yili esa
273 ga tengligi qayd etilgan edi. O’tgan yillar ichida ozon miqdori ikki
baravar kamayganligi tajribalarda aniqlandi. Ozon teshigi paydo bo’lganligi
ma’lum bo’ldi. Ozon teshigi 10 million km 2 maydonni egallagan edi. Bunday
teshik 1988-yilning dastlabki ikki oyi davomida Shimoliy qutbda kuzatilgan
saksoninchi yillar o’rtalarida MDH olimlari ozon qatlamini o’lchab turgan
stansiyalar ma’lumotlarini kompyuterlarda analiz qilib Moskva, Kiev, sobiq
Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg), Yaroslavl kabi yirik shaharlar ustida
ham 50 ga yaqin mayda hamda qisqa davrli ozon teshiklari paydo bo’lib
79
o’tganligini qayd qilishganini ma’ruza uchun tayyorlangan slaydlar
yordamida tushuntirdi.
Qisqa to’lqinli ultirabinafsha nurlanish odamlarda dezoksiri bonuklein
kislota (DHK) ni – nasliy kodni buzadi, hatto o’limga ham olib borishi
mumkin. To’lqin uzunligi 255-265 nm atrofidagi nurlanishda xafli vaziyat
tug’iladi. Ozon qatlami kamaygani sari, stratosfera soviy boshlaydi. Yer
yuzasi va havo isib ketadi. Bu holatni karbonat angidridi (CO 2) tufayli
vujudga keluvchi “parnik effekti” ning zararli ta'siriga solishtirish
mumkinligini tushuntirib berdi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 24
yanvarda qabul qilingan “Ozon qavatini himoya qilish sohasidagi
shartnomalar
bo’yicha
O’zbekiston
Respublikasining
xalqaro
majburiyatlarini bajarish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori Vena
konvensiyasi va Monreal protokolini qo’llab-quvvatlovchi davlat hujjati
bo’lib mamlakatimiz ekologiyasini
yaxshilashga qaratilgan muhim
hujjatlardan biri bo’lib xizmat qilayotganini aytdi.
1990-yilning iyunida Londonda o’tkazilgan bir haftalik yig’ilishda
dunyoning 70 mamlakatidan kelgan olimlar ozon qatlamini kemiruvchi
kimyoviy moddalarni kamaytirish bo’yicha xalqaro miqiyosda kelishib
oldilar. Tuzilgan bayonnoma shartnomasiga ko’ra qabul qilingan qarorlarni
bajarish qat’iy talab qilinadi. Shunga ko’ra 2000-yilgacha xlor, ftor,
uglerodlar (freonlar, xladagentlar) ishlab chiqarishni kamida 50%ga
kamaytirish va ulardan foydalanishni ham shuncha miqdorda ozaytirish
keragligi haqida yozdirib qo’ydi.
Ekologik vaziyatni yaxshilash maqsadida Nyu-Yorkda 1984-yili
munisipalitet (mahalliy o’z-o’zini idora qilish organi) tomonidan ekologik
politsiya tashkil qilindi. Bunday xayirli ish zero boshqa mamlakatlarda, shu
jumladan, bizning mamlakatimizda ham tashkil qilinsa yaxshi bo’lar edi.
Ekologik politsiya shaharni har xil zararli chiqindilar bilan ifloslantiruvchi
shaxslarni, zavod va korxonalarni izlab topadi, aybdorlarni jazolaydi hamda
jarima soladi. Ob-havoning buzilishini nazorat qilish, suvlarni
ifloslantirmaslik va tozalikni normada saqlab turish ham politsiya xodimi
zimmasiga yuklangan. O’qituvchi ekologik politsiya xodimlari maxsus
kiyim-kechak, respirator, qo’lqop, to’pponcha va boshqa zarur anjomlar
bilan ta’minlanganini aytib o'tdi.
"FSMU texnologiyasi" usuli
O'qituvchi talabalarda fikrlash madaniyatini shakllantirish maqsadida o'tilgan
reja bo'yicha FSMU texnologiyasini qo'lladi. Buning uchun talabalarga savollar
berdi va guruh talabalaridan qiyidagi jabovlar olindi:
1. Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi
Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil vaqt ketgan
(1974-1985 y.). Nima uchun shuncha vaqt ketgan?
80
F - Davlatlarning manfaatlari to'qnash kelgan.
S - Evropa davlatlarida Evropa sifati bilan eng yaxshi tenikalar, mahsulotlar
va energiya turlari ishlab chiqariladi.
M - Evropada ko'plab AES lar (atom elektr stansiyalari) qurilgan. Ularni bitta
qaror bilan yo'q qilib bo'lmaydi.
U - Evropada atrof-muhitni turli radiaktiv moddalar bilan ifloslantirayotgan
ko'plab AES lar bir vaqtning o'zida iqtisodiyotni ham ta'minlab turganangili
sababli Ozon qatlamini muhofaza qilish bo’yicha xalqaro miqyosdagi
Konvensiyani tayyorlash va ularni qabul qilish uchun o’n bir yil vaqt ketgan.
2. 1987-yilning sentabrida Monreadlda 56 mamlakatning vakillari
ishtirokida Xalqaro konferensiyada qanday qaror qabul qilindi? Nega
shunday yechimga kelindi?
F - Sovutgich qurilmalarini qisqartirish haqida qaror qabul qilindi.
M - Sovutgichlarda ishlatiladigan freon atmosferadagi ozonni yemiradi.
U - Sovutgichlarda ishlatiladigan freon moddasi atmosferadagi ozonni
yemirishi sababli, bunday sovutgichlarni ishlab chiqarishni cheklash va freonni
zararsiz moddaga almashtirish zarurligi haqida konferensiyada qaror qabul
qilingan.
3. Antarktidadagi ozon teshigi 10 million km2 maydonni egallagan bo'lsa,
buni yer hududi bilan taqqoslang.
F - Antarktida Yerning janubiy qutbida joylashgan bo'lib, u yerda sovuq iqlim
bo'lganligi sababli ozon qatlamining eng nozik joyidir.
S - Bu juda katta maydon. Eniga 3000 km va bo'yiga 3300 km bo'lgan
maydon.
M - O'zbekiston hududidan deyarli 30 marotaba katta.
U - Antarktida Yerning janubiy qutbida joylashgan bo'lib, u yerda sovuq
iqlim bo'lganligi sababli ozon qatlamining eng nozik joyidir. U yerdagi azon
turnugining kattaligi O'zbekiston hududidan deyarli 30 marotaba katta.
Chekinish: Nargiza Abdullayevna charchagan talabalarning diqqatini jamlash
uchun mavzudan biroz chetlashdi, dunyoda bo’layotgan yangiliklar to’g’risida
to’xtalib o’tdi. 5 daqiqalik kichik suhbatdan so’ng o’qituvchi rejani e’lon qildi va
ma'ruza qilishda davom etdi.
3. Oqova suvlarni tozalash yo’llari.
Akademik I.V.Petryanov tabiatning buyik in’omlaridan biri bo’lgan suvni
ulug’lab, unga bag’ishlagan maxsus kitobini “Dunyodagi eng ajoyib modda” deb
atagan. Bu olim suv va tabiat boyliklarini toza tutish, ulardan ratsional foydalanish
va kelajak avlod uchun saqlash sohasida katta ishlar qilayotgan yirik mutaxassis
ekanligini aytdi.
81
O'qituvchi hozirgi vaqtda “oqova suvlar” korxona va sanoat birlashmalarida
katta muammolar paydo qilayotganini aytdi. Buning sababi, korxonalardan oqib
chiqayotgan suvlar ifloslanishi bilan bir qatorda o’zida ko’pgina qimmatli
komponentlarni ham oqizib ketmoqda. Oqova suvlar tarkibidagi zaharli va zararli
moddalar dunyo okeanini bulg’ayapdi. Suvlardagi kislota, ishqor, qo’rg’oshin, mis,
simob, molibden, rux va shu kabi boshqa metallar, yiliga korxonalar hisobidan
suvga oqib ketayotgan ming-ming tonnalab qimmatli metallar bilan bir qatorda
tabiat in’omi – suv tarkibining ham o’zgarib boryotganligini tushuntirib berdi.
Mamlakatimizda yirik kimyo korxonalarida oqava suvlardan tuz, metall,
kislota, ishqor va boshqa moddalarni tutib qoluvchi filtrlar, katalitik moslamalar,
apparat, yondirish pechlari ishga tushirilib katta muammolarning oldini olish
yo’lga qo’yilgani: yana metanol va glikollarni ushlab qoluvchi qurilmalar ishga
tushishi bilan suv havzalari zararli moddalar ta’siridan halos qilinganini aytib o'tdi.
Hozirda kam suv ishlatuvchi texnalogik jarayonlarni ishga solish, oqova
suvlarni toza saqlagan holda ulardan ko’p sikllarda foydalanish yo’llari ishlab
chiqilgan. Oqova suvlar alohida tozalash kolonnalariga yuboriladi. Ulardan tuzlar,
sement shixtasi komponentlari va boshqa mahsulotlar olinyotgani, bu ishlar
korxonaga yiliga millionlab iqtisodiy samara beryotganini ko’rishimiz
mumkinligini gapirib berdi.
Kimyo korxonalarida osmonga ko’tariladigan gazlar tarkibidagi СО, СО2, SO2,
qo’rg’oshin, rux hamda mishyak changi va boshqalar atmosferani ifloslantiradi. Hozirgi
zamon texnikasi ana shu zararli aralashma va changlarni to’liq tutib qolib, ularni foydali
ishlar uchun qo’llashga qurbi yetishini, yaratilgan adsorbsion kolonnalar, filtr va turli
yutgichlar havoni toza saqlash imkonini yaratishini va hozirda atmosferaga
ko’tarilayotgan gazlarning 70% dan ko’pi ushlab qolinyotganini tushuntirdi.
O'qituvchi Respublikamizda atrof muhit muhofazasi uchun qilinyotgan ishlar,
ko’rilayotgan chora tadbirlarni birma-bir sanab o'tdi.
Chiqindisiz texnologiya deganda korxonada hosil bo'lgan chiqindilarning
barchasi qaysidir sohada ikkilamchi xom ashyo resursi sifatida ishlatilishini
tushunish kerak. Masalan, reaktorlardan ajralgan chiqindi qayta ishlanib,
kerakli mahsulotga aylantiriladigan texnologiya chiqindisiz hisoblanadi.
Qo’qon moy kombinatida ilgari chiqindi hisoblangan danak, uzum va
pomidor urug’laridan endi kosmetika va farmoseftika sanoatida qimmatli
mahsulotlar sifatida ishlatilayotganini misol sifatida qayd etish mumkin.
Danak po’stloqlaridan motorlarni tozalashda foydalanilayotgani ham
chiqindisiz texnologiya yutuqlaridan biri ekanligini ta'kidlash lozim.
Neftni qayta ishlash korxonalarida ham chiqitsiz texnologiyalar
qo'llaniladi. Neftning chiqindisi bo’lgan asfalt va bitumlar ham hozir o’ta
zarur mahsulotga aylangan.
O’qituvchi Olmaliq, Navoiy va Chirchiqdagi kimyo korxonalarida
ekologiya masalalariga katta ahamiyat berilib, kelajakda mazkur korxonalar,
shuningdek, Respublikamizdagi boshqa zavodlar, ishlab chiqarish
birlashmalari, katta-yu kichik firmalar ham chiqindisiz texnologiyaga
o’tkazilyotgani, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va buyumlar ham jahon
82
andozalari darajasiga keltirilyotganini gapirib berdi va qisqacha yozdirib
qo’yish bilan ma’ruzaga yakun yasadi.
SAN texnologiyasi
O'qituvchi talabalardan oqova suvlarni tozalashga oid ma'lumotlar
bo'yicha "samimiy-ahloqli-nazokatli" iboralarni qo'llab misol keltirishlarini
so'radi.
Raximov Alisher akademik I.V.Petryanovning suv haqidagi “Suv bu –
dunyodagi eng ajoyib modda” iborasini keltirdi.
Otaniyozova Gavhar oqova suvlarga tarkibida qimmatbaho metallar mavjud
bo'lgan, uni qayta ishlab foydali moddalar olish mumkin bo'lgan ikkilamchi xom
ashyo resursi sifatida qarash kerak, dedi.
Madraximova Nigora esa yog'-moy korxonalarining danak, urug' kabi
chiqitlar hozirgi kunda kosmetika va farmoseftika sanoatida qimmatli
mahsulotlar sifatida ishlatilayapti, dedi.
Axmedov Zarif esa xorijda neft mahsulotlaridan yoqilg'i olishda ulardagi
tutun hosil qiluvchi qoldiq miqdorini kamaytirib, parfyumeriya sanoatining
moysimon xushbo'y chiqindilarini qo'shishayotgani haqida gapirib berdi. Bunaqa
yoqilg'ida ishlaydigan avtomobil ko'chadan o'tib ketsa, xuddi bir gala qizlar o'tib
ketganday bo'ladi, deb hazil aralash miyig'ida kulib qo'ydi.
Raximov Alisher yana bitta misol keltirdi. U "chiqindi" so'zini
"ikkilamchi xom ashyo resursi" deb, "chiqindilarni qayta ishlash va ularni
yo'qotish" iborasini qisqacha "utilizatsiya" deb qo'llasak gaplarimiz ham
ilmiy, ham nazokatli bo'lib jaranglaydi, dedi.
Keltirilgan misollardan mamnun bo'lgan Nargiza Abdullayevna talabalarning
didi naqadar yuksak ekanligiga tasannolar aytdi, har qanday texnikaga oid
jarayonlarni nozik iboralar bilan ta'riflab berish yuksak mahorat belgisidir, deb
ularni rag'batlantirdi.
Yakunlovchi qism:
Nargiza Abdullayevna mavzuni yakunladi va dars so’ngida yana bir bor
davomad qildi. Keyin savol-javob o’tkazdi va bugungi ma’ruza mavzuyimiz
hammaga tushunarlimi deb so’radi. Tushunmagan joylarini bemalol so’rashlariz
mumkin, dedi. Savollar yo’q hammasi tushunarli degan javob olgandan so’ng
o’qituvchi bu dars semestrdagi oxirgi dars ekanligini aytib, endi hamma 2-oraliq
nazoratga tayyorlanib kelishsin, dedi va va uni bajarish tartibini tushuntirib o’tdi.
Hammaga o’qishlariga omad tilab tabassum bilan talabalar xayrlashdi.
83
8. “Umumiy va noorganik kimyo fanidan talabalar bilim,
ko’nikma va malakalarini baholash
Reyting baholash tizimi
8.1. Reyting nazorati jadvali
Kuzgi semestr-1
Nazorat turi
JN (laboratoriya va
amaliy mashg‘ulotlari,
35 %)
K=1,03
Reyting baholashlar
Ja’mi
1
2
3
Reyting
ball
10
10
15
35
19
36,05
15
20
35
19
36,05
30
30
17
30.9
65
100
55
103
ON (35%)
YN(30%)
Jami:
10
25
Saralash Umumiy
bali
ball
8.2. Reyting nazorati jadvali
Baxorgi semestr-2
Nazorat turi
JN (laboratoriya va
amaliy mashg‘ulotlari,
35%)
K=1, 03
Reyting baholashlar
Ja’mi
1
2
3
Reyting
ball
10
10
15
35
19
36,05
15
20
35
19
36,05
30
30
17
30.9
65
100
55
103
ON (35%)
YN (30%)
Jami:
10
25
Saralash Umumiy
bali
ball
8.3. JN ni baholash mezonlari
Laboratoriya mashg‘ulotilariga ajratilgan reyting bali 35% ni о‘quv rejasida
belgilangan umumiy soatning (206 soat) ya’ni 72,1 balni tashkil etadi.
Laboratoriya mashg‘uloti bо‘yicha talabaning reyting bali uning nazariyotdan
topshirgan kollokviumi, laboratoriya ishini bajargani va tayyorlagan hisoboti
bо‘yicha belgilanadi.
Laboratoriya ishlarida kollokvium topshirish, ishni bajarish va hisobot
topshirishni baholashda quyidagi omillar hisobga olinadi.
84
Baholash
kо‘rsatkichi
Baholash mezonlari
Reyting
bali
A’lo,
Laboratoriya ishini mavzusining nazariy asoslari bо‘yicha har
tomonlama
chuqur va mukammal bilimga ega. Laboratoriya
86-100%
ishlarini ijodiy va ilmiy yondoshgan xolda nazariy bilimlar asosida
tushintira oladi. Hisoblashlarni va dasturlarini mustaqil ravishda
tuza oladi va tushinadi. Olgan natijalarni mustaqil tahlil qila oladi.
Hisobot tо‘liq rasmiylashtirilgan. Olingan natijalar tahlili mantiqan
tо‘g‘ri va aniq.
30-35
Yaxshi, Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimga ega.
71-85% Laboratoriya ishlarini tushinadi. Hisoblashlarni va dasturlarini
tushinadi. Hisoblash tajribalarini о‘qituvchi yordamida о‘tkazib,
olgan natijalarni tushintira oladi. Hisobot yaxshi rasmiylashtirilgan.
Olingan natijalar tahlili tо‘g‘ri.
25-29
Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimi tо‘liq
emas. Laboratoriya ishlarini tushinadi. Hisoblashlarni va
55-70% dasturlarini tushintirishda qiynaladi. Hisoblash tajribalarini
о‘qituvchi yordamida о‘tkaza oladi. Hisobot rasmiylashtirishda va
olingan natijalar tahlil qilishda kamchiliklar mavjud.
19-24
Laboratoriya ishini mavzusi nazariy asoslari bо‘yicha bilimi juda
kam. Hisoblashlarni va dasturlari mavjud, lekin tushintira
olmaydi. Hisoblash tajribalarini о‘tkaza olmaydi. Hisobotda
keltirilgan ma’lumotlarni tushintirib bera olmaydi.
0-18
Qoniqarli,
Qoniqarsiz
0-54%
8.4. ON ni baholash mezonlari
ON ma’ruza mashg‘ulotlari materiallari bо‘yicha о‘tkaziladi. Har semestr
yakunida 2 ta ON о‘tkaziladi (har 9 – hafta yakunida). ON nazorati uchun 35%
reyting balli ajratilgan bо‘lib mustaqil topshiriqlari va ON nazorat savollarini о‘z
ichiga oladi.(15+20).
ON yozma ishi quyidagicha mezonda baholanadi :
ON da 3 ta savoldan iborat variant beriladi, unga jami (15+20) ball ajratiladi.
Yozma ish usulida ON ni baholash mezonlari
Baholanishi
Baholash omillari
Har bir savol uchun 1. Javobning tо‘g‘riligi va tо‘liqligi
alohida baholanadi
2. Javob berishda ijodiy yondoshish
“Yozma ish”
bо‘yicha umumiy 3. Javobni yoritishda tayanch
baholanadi
tushunchalardan foydalanganlik
85
Umumiy
ball
15(11)
1
1
4. Ish hajmi
5. Husnixat
Jami
1
1
20(15)
Test usulida ON ni baholash mezonlari:
ON kompyuterda test shaklida о‘tkaziladi va talabaning javobi 100 ballik
tizimda baholanadi. Bunda testga ajratilgan 100 ball savollar soniga bо‘linib, bir
savolga qо‘yiladigan ball topiladi va uni tо‘g‘ri javoblar soniga kо‘paytirib,
talabaning ON da tо‘plagan ballari aniqlanadi.
Yozma ish usulida YN ni baholash mezonlari.
Yozma ish usulida YN ni nazorat variantlari tayanch sо‘z va iboralari
keltirilgan 5 ta savoldan iborat bо‘lib, maksimal reyting 30 ball qilib belgilangan.
Talabaning YN savollariga yozma javoblari quyidagicha baholanadi.
Baholanishi
Baholash omillari
Har bir savol uchun 1. Javobning tо‘g‘riligi va tо‘liqligi
alohida baholanadi
2. Javob berishda ijodiy yondoshish
3. Javobni yoritishda tayanch tushunchalar“Yozma ish”
bо‘yicha umumiy dan foydalanganda foydalanganlik
baholanadi
4. Ish hajmi
5. Husnixat
Jami
Umumiy
ball
25
1
2
1
1
30
YN nazorat ishini test shaklida ham о‘tkazilishi mumkin. U holda har
bir savolga alohida ball (B) ajratiladi va u quyidagi formula bo'yicha
hisoblanadi:
B = N / 30
bu yerda: N - test savollari soni.
86
9. Xulosalar
1. "Umumiy va noorganik kimyo" fanining maqsadi, vazifalari, fanni
o'zlashtirgan talabaning bilimi, ko'nikmasi va malakalariga qo'yiladigan talablar,
fanning boshqa fanlar bilan bog'liqligi va aloqasi, 1-semestrdagi mashg'ulot turlari,
ularning mavzulari mazmuni va ajratilgan soatlar qayta ishlab chiqildi.
2. Malakaviy bitiruv ishida yoritish uchun "Umumiy va noorganik kimyo"
fanining 3 ta mavzusi tanlab olingi:
- Termodinamika asoslari va termokimyo;
- Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati;
- Noorganik kimyo va ekologiya.
Ushbu mavzular bo'yicha rejalar va ularning mazmuni qayta tuzib chiqildi,
har bir reja bo'yicha tayanch so'z va iboralar, nazorat savollari, mashq va
masalalar, adabiyotlar ro'yxati tuzib chiqildi.
3. O'qitish texnologiyasining nazariy asoslari o'rganildi. Bunda
"Tushunchalari tahlili", "Rezyume", "Muammo texnologiyasi", "Sinkveyn",
"FSMU texnologiyasi", "Aqliy hujum", "BBB jadvali", "SAN texnologiyasi",
"Klasterli tahlil" kabi interfaol o'qitish usullari qo'llanildi. Har bir mavzuda 3 tadan
intefaol usul qo'llanildi. Shuningdek, talabalarni faollashtirish, charchog'ini
chiqarish, ma'naviy ozuqa berish maqsadida mavzudan chetlashish shaklida
chekinishlarning ssenariylari ham ishlab chiqildi.
4. Fan bo'yicha Blum taksonomiyasining bilish, tushunish, amalda qo'llash,
tahlil qilish, sintez qilish va baholash kategoriyalari bo'yicha ularning har biriga
3 tadan ta'lim natijalari rejalashtirildi.
5. Tanlab olingan 3 ta ma'ruza mavzulari bo'yicha texnologik xaritalar tuzib
chiqildi. Bunda tashkiliy qism uchun 10 minut ajratildi. U o'z ichiga davomat,
ma'naviy-ma'rifiy daqiqalar, takrorlash va motivatsiya kabi komponentlarni oladi.
Takrorlash va motivatsiya qismida ham talabalarni darsga qiziqtirish maqsadida
aqliy humuj usulidan foydalanildi. Asosiy qism 65 minutni qamrab oladi. Uning
tarkibira mavzu rejalari va chekinishlar kiradi. Yakuniy qismga 5 minut ajratilgan
bo'lib, unda asosan uy vazifasi berish bilan cheklanilgan.
6. Mavzularni tanlashda ular semestr davomida turli haftalarda o'qitiladigan
bo'lishiga qarab tanlandi. Ularning 2 tasi semestr o'rtalarida, bittasi esa semestrning
oxirida o'qitiladi.
Uchta mavzuning har biriga o'qituvchi personaji tanlandi:
- “Termodinamika asoslari va termokimyo” mavzusini olib borish uchun
kafedra professori, yoshi 60 larni qoralagan did bilan kiyinadigan Rustam
Sodiqovich personaji tanlandi.
- “Kompleks birikmalar va ularda kimyoviy bog’lanish tabiati” mavzus olib
borish uchun kafedra dosenti, 20 yildan ortiq ish stajiga ega fan nomzodi Mastura
Matchonovna personaji tanlandi.
- “Noorganik kimyo va ekologiya” mavzusini olib borish uchun institutni
imtiyozli diplov bilan bitirib, magistraturani ham tugatib institutda ishga olib
87
qolingan, 5 yillik ish stajiga ega katta o’qituvchi Nargiza Abdullayevna personaji
tanlandi.
Uchta mavzuning ssenariysini bayon qilishda personajlarning yoshi, jinsi,
xarakterlaridan kelib chiqib darslarda turli vaziyatlar, interfaol ta'lim usullari
o'tkazilishi bayon qilindi.
7. Fanni o'qitishning reyting nazorat tizini, turli nazoratlarda talabalar bilim,
ko’nikma va malakalarini baholash usullari ishlab chiqildi.
8. Malakaviy bitiruv ishini ishlab chiqishda 24 ta adabiyotlardan
foydalanildi. Ulardan 4 tasi Davlat Qonunlari va Prezident asarlari, 8 tasi
pedagogika sohasiga tegishli adabiyotlar, 9 tasi "Umumiy va noorganik kimyo"
fani bo'yicha adabiyotlar va 3 tasi internet saytlaridir.
88
10. Adabiyotlar ro’yxati
1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни.
Тошкент, 1997 й., 29 август №463-1.
2. Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»
тўғрисидаги Қонуни. Тошкент , 1997 й., 29 август №463-1.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч.– «Маънавият». 2008.
4. Каримов И. Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили. –Т:
«Ўзбекистон», 1995.
5. Ишмухамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион
технологиялар (таълим муассасалари педагог-ўқитувчилари учун
амалий тавсиялар). –Т.: Истеъдод, 2008. – 180 б.
6. Азизхўжаев Н.Н. Педагогик техналогия ва педагогик махорат Тош.
2003.
7. Беспалько В.И. Педагогика и прогрессивние технология обучения, - М:
ИРПО. 1996.
8. Голиш Л.В. Таълимнинг фаол усуллари: мазмуни, танлаш,
амалга ошириш. Экспресс қўлланма. - Т.: 2001 й. - 65 б.).
9. Сайидахмедов Н.С.Янги педагогик технологиялар.-Т.: Молия, 2003.168
б
10.Ишматов Қ.Р. Умум касбий фанларда ўқитиш методи ва педагогик
технологияларни шакллантириш илмий амалий асослари: 2006.
11.А. Мавлонов ва бошқалар. Замонавий машғулотларни олиб бориш
технологияси: Услубий қўлланма. Тош. 2010.
12.А. Мавлонов ва бошқалар. Ўқув машғулотларини ташкил этишда
таълим технологиялари: Ўқув қўлланма. Тош. 2013. “Тафаккур
бўстони”.
13.Axmerov K. Jalilov A.Sayfuddinov R.”Umumiy va anorganik kimyo”
T.2006 Uzbekiston. Darslik.
14.Aхмеров Қ., Жaлилов A., A. Исмоилов. “Умумий вa aноргaник кимё”
Тошкент, Ўқитувчи 1988
15.Jalilov A, Aхmerov К, Sayfuddinov R. «Umumiy va noorganik kimyo»
Т.2006 yil O’quv qo’llanma.
16.Ахмеров К. Жалилов А.Сайфуддинов Р.”Умумий ва анорганик кимё”
Т. 2003 Ўзбекистон. Дарслик
17.Парпиев Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.В. “Анорганик кимё” Т.2003
Узбекистон. II-том. Дарслик
18.Парпиев Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.В. “Анорганик кимёнинг
назарий асослари” Т.2000 Узбекистон. I-том Дарслик
19.Убaйдуллaевa Р., Aбдуллaев Ш.. Умумий кимёдaн нaзaрий вa aмaлий
мaшғулотлaр Тошкент- Ўзбекистон 1997.
20.Эминов A.М., Aхмеров К.A., Туробжонов С.М. Умумий вa нооргaник
кимёдaн лaборaтория мaшғулотлaри. Т. 2007 й. Ўқув қўлланма.
89
21.Эминов А.М., Ахмеров К.М. «Умумий ва ноорганик кимёни ўрганишга
доир тест, масала ва машклар. Т.1999, 1-қисм, Т.2000, 2-қисм.
22. www.ziyonet.uz
23.www.bilimdon.uz
24.www.ref.uz
90
11. Ilovalar
91
92