Uploaded by diyorbek.asadov

Raqamli iqtisodiyot Abdullayev 2020 @iqtisodchi kutubxonasi

advertisement
•
ft?ib
1_:)
АБДУЛЛАЕВ О.М., ФАТТАХОВ.А.А., К.АХМЕДОВ
РАЦАМЛИ ИЦТИСОДИЁТ
Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигв олий
у
юртларининг икгисодиёт йуналиши буйича таълим олаётган
талабалар учун в
лланма сифатида тавсия этган
Тошкент-2020
L
1
0
1 i ·1
\ • ,-( 1 ,
,{
,.J•
УУК 338.24
КБК 65.290-2
А56
Абдуллаев 0.М., Фаттахов А.А., К.Ахмедов. Ра1щмли и11тисодиёт. Т.: "LESSON PRESS, нашрёти
2020 йил - 686 бет
Укув I<Jлланмаси Узбекистои Республикаси Президентининг 3.07.20\Sй. Щ-3832-сонли
«Узбекистон Республикасида ракамли иl(ГИсоднё'mи ривожлантириш чора-тадбнрлари 'fУfJJИсида»ги,
шунингдек, 21.11.2018й. Щ-4022-сонли «Ракамли ИЮ11соднетни ривожлантириш мав;садида ракамли
инфраrузилмани янада модернизация килиш чора-тадбирлари туFрисида»ги Ю1рорларига
мувофик,
ракамли ИЮ11соднёт учун юв;ори интелле1<1)'RЛ в;обилиятли (Ч)'I\ур бнлимга эгалик, креативлик ва ижоднй
фикрлаш) ка,дрларни омыавий тайерлаш ва ЮIЙТа тайерлаш Узбекистонга ривожланган мамлакатлар
тажрибасидан фойдаланиб, улардан узиб кетиш, ривожланган ахборот жамияти сари кескин хараЮ1тланиш
имконини берадн.
Укув I<Jлланмасида ракамли ИЮ11содиёт асосий фундаментал rушунчалари, молия-банк тизимини
ислох килиш концеIЩИЯСИ берилган, блокчейн, криmовалюта, бнтконн rушунчалари ва уларнинг
орасидаги фарl(, шунингдек, улардан Узбекистонда фойдаланиш рисклари, сунъий интеллект ва жахон
ИЮ11СОдиётида ракамлаштириш замонавий тенденциялари очиб берилган.
Ишда ракамли Иl(ГИСОднёт ва унннг юзага келиши, норматив ва хукув;ий тартибга солиш
масалаларига алохи,ца эътибор 1\аратилган, шунингдек, раЮ1Мли ИI\ТИСОдиёт шакллантиришда ахборот
ннфраrузилмаси ва уни ривожлантиришда ахборот хавфсизлигннинг мухимлиги курсатилган. Укув
!(JЛланмасининг якуний кисмида ракамли иЮ11содиёт буйича глоссарий ва слайдлар келтирилган.
Укув "--fлланмаси талабалар, магистрлар, илмий ходимлар, ракамли ИЮ11содиёт ва ахборот­
коммунИЮ1ция технологнялари муаммолари билан шуrулланувчи давлат хизматчилари учун тавсия
этиладн.
УУК 338.24
КБК 65.290-2
Та,-ризчилар:
А.Кенжабоев, и.ф.д., ТМИ
Б.Салимови.ф.д., ТДИУ
Учебное пособ е подготовлено в соответствии с Постановлением Президента Республики
Узбекистан от 3.07.2018г. «О развитии цифровой экономики в Республике Узбекистан», а также
Постановлением «О мерах по дальнейшей модернизапии цифровой инфраструктуры в целях развития
цифровой экономики» (21.11.2018г.). Массовая подготовка и переподготовка кадров с высокими
интеллектуальными способностями (компетентность, креативность и критическое мышление)
для
цифровой экономики позволяет Узбекистану используя опыт развитых стран обгонять их, сделав резкий
сЮ1чок в развитии информационного общества.
В учебном пособии даны основные фундаментальные понятия цифровой экономики, концепция
реформирования финансово-банковской системы, раскрыты понятия блокчейнов, криптовалют, биткоинов
и их различия, а тахже возиожные риски их использования в Узбекисrане, а также искуственный
интеллект и совремеIПIЫе тенденции цифровизации в мировой экономике.
В работе значительное внимание уделено вопросам цифровой экономики, причин
ее
возникновения нормативного и правового регулирования, а также показана важность информационной
инфраструктуры при формировании цифровой экономики н инфорациоиной безопасности при ее
развитии, в конце учебного пособия даны глоссарий и слайды по цифровой экономике.
Учебное пособие рекомендуется дя с удентов, магистров, научных работников. гоеударственных
служаших, занимающихся проблемами цифровой экономики и ИКТ.
Рецензенты:
А.Кенжабоев, д.э.н., ТФИ
Б.Салимов д.э.н., ТГЭУ
ISBN 978-9943-5075-5-5
<!:}Абдуллаев О.М. и др.
©Цифровая экономика,
© "LESSON PRESS" МЧЖ нашриёти, 2020 йил
ь
КИРИШ
Х,озирги пайтда компьютерлаштириш ва ю11;ори технологиялар асрида
ра11;амли иктисодиёт хаётимизнинг хар бир жабхасига: согли11;ни ::а11;Лаш,
таълим, интернет-банкинг, '<}'куматга дахлдор булмокда.
Иктисодиётни ривожлантириш стратегияси саноат, хизмат к;рсатиш
сохаси ва КИ111IЛОI\ хужалигини равна11; топтириш, тадбиркорда
ташаббускорликни кучайтириш, молиявий ресурслар билан таъминлаш каби
омилларга асосланади. Иктисодиётда чу11;ур таркибий узгаришларни амалга
ошириш хисобига 2035 йилга бориб, мамлакат ялпи ички махсулоти 122
миллиард долларга етказилади. Усиш суръатининг бундай куламини
белгилашда ЯИМнинг номинал усиши, Иll;ТИсодиёт самарадорлиги, ахоли
жон бошига даромадлар ошиши хисобга олинган.
Ижгимоий сохани ривожлантириш булимида таълим тизими, мехнат
бозори хисобига инсон капиталини ривожлантириш, ахолининr барча
11;атламларини сифатли тиббий хизмат билан 11;амраб олиш, илм-фан ва
инновацияларни ривожлантириш оркали одамларнинг соглиFини яхшилаш
курсаткичини ошириш, ижтимоий химоя, атроф-муХитни асращ илгор
фикрлайдиган янги авлодни шакллантириш, мамлакатнинг миллий
брендини халкаро микёсда оммалаштириш каби максадлар баён этилган.
Узбекистонни 2035 йилгача ривожлантириш стратеrияси Х,аракатлар
стратегиясининг мантикий давоми булиб, юртимиз тараккиётида янги
сахифа очиши билан ахамиятлидир. Стратегия лойихасида белгиланган
марраларга эришиш учун хар бир сохада ислохотларни бос11;Ичма-бос11;ич,
аник муддатларда руйёбга чи11;ариш прогнозлари курсатилган.
Х,аракатлар стратегиясини 2035 ЙИlЛларда амалга оширишда ракамли
иктисодиёт МуХИМ роль уйнайди.
Умумжахон тенденциялари ва таш11;и сиёсатда руй бераётган
ходисалардан келиб чи11;иб, Узбекистон олдида глобал ра11;обатбардошлик ва
миллий хавфсизлик масаласи турибди ва ушбу масалани хал 1\ИЛИШда
мамлакатда ракамли иктисодиётни ривожлантириш мухим роль уйнайди.
Ра11;амли иктисодиётнинг айрим элементлари алла11;ачон муваффа11;ияг билан
ишламома. Х,озирги кунда, хужжатлар ва коммуникацияларнинг оммавий
равишда ракамли воситаларга утказилишини хисобга олиб, электрон имзога
рухсат бериш, давлат билан му"1ок:от килиш хам электрон ллатформага
утказилмома.
Мазкур у11;ув 11;улланмаси муаллифлари ра11;амлаштириш сабабларини
тахлил киладилар, ракамли ик:тисодиёт пайдо булишининг сабаблари ва
3
маl(садларини куриб ЧИI(адилар, раl(амли ИI(ТИСодиёт фаолиятини I(уллаб­
I<)'ВВатлашrа хизмат I(ИЛадиrан усуллар ва технолоrияларни тахлил
киладилар.
ИI(Тисодий жараёнларни раl(амлаштириш нафаl(ат бевосита ахборот­
коммуникация тармоFини, балки мамлакат хужалик фаолиятининг барча
сохаларини хам I(амраб оладиган кенr 1\амровли тенденцияга айланиб
бормщда.
Интернет-савдо, раl(амли I(ИШЛОI( хужалиги, «аl(ЛЛИ» электр-тармоl(
тизимлари, учувчисиз транспорт, шахсийлаштирилган соFЛИI(Ни саклашда
раl(амли ИI(ТИСОДИёт ИНI(ИЛОби кучли х;ис КИЛИНМОI(Да.
Раl(амли ИI(Тисодиёт - бу Fоя у Жах;он банки томонидан 2016 йил
«Жах;он тараl(I(иёти хаl(Ида маъруза - 2016: раl(амли дивидендлар»
маърузасида
маълум
I(Илинган.
Жах;он
банки
мамлакатда
раl(амлаштиришнинr очиl( маълумотлар, электрон х;укумат тизими,
«Яндекс» ва «Касперский» каби раl(амли гиrантлар, онлайн-буюртма
хизматлари, ахборот технолоrиялари ёрдамида мулк ХУI\УI\ИНИ руйхатдан
утказиш муддатининr l О кунга I(Искариши каби белгиларини курсатади.
Бундай шароитларда алохида компаниялар, минтаl(алар, мамлакатлар
ва уларнинr бирлашмалари технолоrиялар, товарлар ва хизматларнинr янrи
турлари бозорларида янги шаклланадиrан узоl( муддатли раl(обатли
устунликларни таъминлашrа интилиб, ракамли иl(Тисодиёт сохасида
стратегик I(арорлар шакллантириш ва амалrа ошириш жараёнига фаол
кириша бошлайди.
Шу билан бир пайтда алох:ида тармоклар ва мамлакат минтаl(алари
кесимида раl\амли ИI(Тисодиёт афзалликларини амалга ошириш
оl(Ибатларини бах;олаш билан боrлиl( катор масалаларни хал килиш зарур.
«Раl(амли ИI(ТИсодиёт бу - реал воl(еликни тулдириб турадиrан виртуал
мух;итдир».
Шу сабабли Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22
ноябрда I(абул килинган I(арорида таъкидланишича: «Раl\амли иl('Гисодиётни
жадал ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш, давлат бошl\аруви
тизимини янада такомиллаштириш, ундан фойдаланиш имкониятларини
кенrайтириш, замонавий инфратузилмани J(уллаш мух;им ахамиятrа эrа»1
деб
курсатилиши
раl(амли
иl(ТИсодиётни
ривожлантириш
инфратузилмасини амалrа ошириш кузда тутилrан.
1
Узбекистон Республикаси Президе!fГИиииг «Ракамли иl(Гllсоднё'!11и ривожла!fГИриш мав;садида ракамли
инфратузилмани янада модернизация килиш чора-тадбирлари тугрисида»ги 1\арори// «Хал!( сузи»
газетаси, 22 ноябрь 2018 йил
4
Я11;инда
яжrича:
рцамли
Иl(fисодиёт
реал
секторларни
ривожлантиришrа ундашrа 11;одир булrан аналоrли ИR;Тисодиётrа I<fШИмча
деrан талR;Ин пайдо булди.
Буюк Британия - рцамли и11;тисодиёт сохасида етакчилардаи бири,
лекин утrан йили ушбу сектор улуши ЯИМ атиrи 12%ини ташкил R;Илди,
ра11;амли иктисодиётнинr ривожланиш даражаси моддий иl(fисодиётнинr
ривожланиш даражаси билан туrридан-туFри боrли11;: реал Иl(fисодиётда
11;аерда юкори булса, уша ерда ракамли сеrментни ривожлантириш мцсадrа
мувофик.
Fарб мамлакатлари экпертлари ра11;амли технолоrиялар иктисодиёт
субъектлари ва бош11;арув уртасидаги муносабатларни созламасдан иш
бермаслиrи борасида ямил фикр билдирадилар.
Fарб бизнеси янrи коммуникация воситаларини биринчилардан булиб,
фаол узлаштириб олди, мумкин булrан хамма нарсани ракамлаштирди,
хукуматдан
электрон
рцамли
имзони
11;онунчилик
билан
расмийлаштиришrа зришди, нафакат бизнес-хамжамият ичида, балки
давлатда хам ра11;амли ало11;ани йулrа 11;:уйди, давлат идоралари хам уз
ахборот тизимларини аста-секинлик билан интеграция R;Илдилар. Июисодий
«ракамлаштирИШ)>НИНГ учта асосий таркибий R;Исмлари мавжуд:
• биринчидан, ахборот туплаш ва тах_лил l\l{ЛИШ. Бирок
маълумотларни туrри топиш ва улар билан сифатли ишлаш учун
бу ма11;садда нима килиш кераклиrини тушуниш зарур;
• иккинчидан, биринчи уринда ишлаб чикарувчи эмас, истеьмолчи
турадиrан эх:тиёжлар. Ра11;амли маълумотлар нуктаи назаридан
айнан юх:тиёжлар» куриб чиll(Илаётrан тушунчада «и11;тисодиёт»
узини ифодалайди.
Фаол ахборотлаштириш истеъмолчилар хулк-атворини узrаргиради.
Маркетинг аста-секинлик билан тухтовсиз равишда иктисодий узаро
ало11;аларнинr мох:иятиrа, хар бир кишини иктисодий узаро алокаларrа
киришишrа мажбур киладиrан асосий харакатлантирувчи куч - эх:тиёжларrа
якинлашмома. Яъни биз оддийrина бир истеъмолни х:ар бир киши учун
умумий кулайлик бош11;ариладиган худудиrа утказишrа 11;одир булrан
салохиятни 11;:улrа киритамиз.
• учинчидан, бошкарув. «Ракамли
иктисодиёт»
атамасидаrи
учинчи элемент инсон кузиrа куринмайди. Биро11; бизнинr
х:олатда «машина ниrох:ю>ни эътиборrа олишrа мажбурмиз.
Шунда «ракамли» ва «иктисодиёт» сузлари орасидаrи
5
«куринмас» бушлиR;ни ифодалайди. Бу икки тушунчанинг
барR;арор уйrунлашуви туфайли хатrо узлуксиз бушлщ хаl\Ида
гапириш мумкин булади.
БошR;арув (профессионал кадрлар) - узаро алоR;аларни бошR;ариш
малакали тизими булиб, назария ва амалиётда инсониятнинг усиб бораётган
эхтиёжларини 1\Ондириш ишида маълумотлардан фаол фойдаланиш буйича
кенг куламли фаолиятни башорат 1\ИЛИШ, режалаштириш, ташкил 1\ИЛИШ,
ижро этиш, назорат 1\ИЛИШ ва мувофимаштириши кузда тутилган. Ба бу
тизим бугунги кунда, афтидан, бунгача мисли курилмаган даражада хар
томонлама
илмий, улубий, методологик, технологик, ахборот,
интрументал, креатив ва х.к. R;уллаб-R;увватлашга эхтиёж сезади.
Яъни, мамлакатни ривожлантириш йулларини ишлаб ЧИI\ИШ учун
маълумотлар туплаш ва тахлил 1\ИЛИШ асосида халR; хужалиги мажмуини
бошR;ариш умумий тизими булиши лозим.
РаR;амлаштириш жараёни мамлакат Иl\ТИсодиётида кучайиб боради ва
трансмиллий корпорацияларнинг мамлакатнинг минтаR;авий ва миллий
иR;Тисодиётлари фаолиятидаги роли ортиб боради. ИR;Тисодиётнинг раR;амли
сегменти мамлакат иR;Тисодиёти ва жамиятида руи берган сифат
узгаришлари туфайли долзарб ахамиятга эга булади. Янги технологиялар ва
платформалар жисмоний шахслар ва корхоналар менежментига тобора
катта куламда узаро алоR;аларда трансакция харажатларини 1\ИСl\артириш
хамда давлат структуралари ва хужалик юритувчи объектлар билан R;алин
алоR;аларни амалга оширишга имкон беради.
Шу сабабли Иl\ТИсодиётнинг барча сохаларини раR;амли технологиялар
асосида янгилашни назарда тутадиган раR;амли ИR;Тисодиёт миллий
концепциясини ишлаб чиR;ишимиз керак, деб таъкидлайди Президентимиз
Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга Мурожаатномасида. Шу асосда "РаR;амли
Узбекистон - 2030" дастурини хаётга татбиR; этишимиз зарур. Натижада
ЯИМни камида 30 фоизга устириш, коррупцияни кескин камайтириш
имконини беради2•
Натижада тармоR; сервисларига асосланган, яъни раR;амли ёки электрон
иR;Тисодиёт шаклланади. РаR;амлаштириш тушунчасининг узи буюмлар
интернетидан тортиб электрон хукумат технологияларигача булган
замонавий ахборот технологияларини «ёппасига» R;уллаш асосида товарлар
ва хизматлар ишлаб чиR;аришни бошR;ариш ва ишлаб чиR;аришнинг узини
Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг О:mй Мажлисга Мурожаатиомаси// «Халк
сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь
2
6
такомиллашгиришнинг янги боскичидан далолат беради. ИI(ГИсодиётнинг
ракамли сегменrrини кенгайтиришнинг асосий сабаби трансакция
секторининг усиши хисобланади, у ривожланган мамлакатларда миллий
ЯИМнинг 70%дан ортиFИни ташкил к.илади. Бу сектор таркибига
куйидагилар киради: давлат бошкаруви, консалтинг ва ахборот хизиатлари
курсатиш, молия, улгуржи ва чакана савдо, шунингдек, турли коимунал,
персонал ва ижтимоий хизматлар курсатиш.
Иктисодиётда динамика ва диверсификация даражаси канчалик юкори
булса, мамлакат ичкарисида ва ташкарисида шунчалик катта хажмдаги ноёб
маълумотлар айпанади, мое равишда, миллий иктисодиёт
доирасида
каттарок ахборот трафиги вужудга келади.
Шу сабабли ракамли иктисодиёт АКТ хизматларининг кириб бориш
даражаси юкори ва катнашчилар сони куп булrан бозорларда энг самарали
фаолият курсатади.
Биринчи навбатда, бу е-сегментнинг улуши ЯИМ 10%ини ташкил
киладиган, бандлик 4%дан юкори булган ва бу курсаткичлар яккол усиш
тенденциясига эга булган интернетга карам тармоклар (транспорт, савдо,
логистика ва х.к.) билан бОFлик. Технологик жихатдан ракамли
иктисодиётни туР'П'а тренд белгилаб беради: мобил технологиялар, бизнес­
тахлили, булутли хисоб натижалари ва ижтимоий медиа; глобал жихатдан Facebook, Youtube, Twitter, Instagramm каби ижтимоий тармоклар.
Бу эса шуни англатадики, миллий сегментни шакллаюпришда
уларнинг имкониятларидан фойдаланиш мух:им ахамият касб этади.
Шу билан бир пайтда миллий ракамли иктисодиётга инвестициялар
самарали натижасига эга булиш ва ундан дивидендлар олиш учун нафакат
глобал тармоклар нуктаи назаридан АКТ-инфратузилмасини, балки
«аналогли кушимчалар» - кулай ишбилармонлик мухити, салмокли инсон
капитали, тегишлича бошкарувни хам ривожлантириш зарур. Буларнинг
кейингиси иктисодий усишнинг пойдевори хисобланади, шу сабабли уларни
чора-тадбирлар мажмуи ва устуворликларни аниклаш, талаб килинган
инвестициялар ва максимал самара бериш рискларни бахолаш борасида
аниклаштириш мутахассислар ва мамлакат иктисодиётининг ракамли
сеrментини шакллантириш учун жавобгар булган давлат амалдорлари учун
мураккаб ва долзарб муаммони ифодалайди.
Хозирги кунда дунёда ракамли иктисодиёт ходисасини умумий бир
тушуниш мавжуд эмас, шундай булсада, куплаб таърифлар мавжуд. Ушбу
феноменга давлат томонидан берилган расмий таъриф куйидагича: ракамли
7
иктисодиёт - уларни тахдил 1щлиш натижаларидан фойдаланиш ва катrа
хажмда кайта ишлаш анъанавий хужалик юритиш шакллари билан
таккослаганда хар хил турдаги ишлаб чикаришлар, технологиялар, асбоб­
ускуналар, товарлар ва хизматларни саклаш, сотиш ва етказиб бериш
самарадорлигини жиддий равишда оширишга имкон берадиган ракамли
куринишдаги маълумотлар асосий ишлаб чикариш омили саналган хужалик
фаолиятидир.
Ушбу таъриф жуда туFри, лекин бир томондан, узил-кесил
таърифнинг йуклиги куплаб хусусий ва тор ихтисосли
саволларни
предметли мух;окама килиш учун тусик х;исобланмайди.
«Ракамли» иктисодиёт бу - гибрид дунё шароитларида мавжуд
буладиган иктисодиётдир. «Ракамли» (электрон) иктисодиёт бу - ахборот,
жумладан,
персонал
ахборотдан
фойдаланиш
х;исобига
барча
катнашчиларнинг эх;тиёжларини максимал даражада кондириш унинг узига
хос хусусияти булган иктисодиётдир.
Бу
ахборот-коммуникация
ва
молия
технологияларининг
ривожланганлиги, шунингдек, биргаликда гибрид дунёда барча иктисодий
фаолият субъектлари - товарлар ва хизматлар яратиш, таксимлаш,
айирбошлаш ва истеъмол килиш жараёни объектлари ва субъектларининг
тулаконли узаро алока килиш имкониятини таъминлайдиган инфратузилма
очиклиги туфайли уринга эга булиши мумкин. «Тулаконли» узаро алока
килиш учун барча иктисодиёт объектлари ва субъектлари сезиларли
ракамли таркибий кисмларга эга булиши лозим.
Реал инвестиция лойихаси буйича инвестиция ресурсларини
шакллантиришни бошкариш тизимида уни молиялаштириш схемасини
асослаб бериш мухим роль уйнайди. Бу схема
ушбу
инвестиция
лойихасиннг инвесторлари таркибини, зарур инвестиция ресурслари хажми
ва структурасини, лойихани амалга оширишнинг олдиндаги алохида
боскичлари буйича кирувчи пул окими интенсивлиги ва лойихани
бошкаришнинг бошка бир катор курсаткичларини белгилаб беради.
Инвестиция лойихасини молиялаштириш схемасини ишлаб чикишда одатда
бешта вариант куриб чикилади - тулик ички узини-узи молиялаштириш,
акциядорлаштириш, венчурли молиялаштириш, кредитли молиялаштириш,
аралаш молиялаштириш.
Янги бизнесни молиялаштириш схемасини танлаш
хам
уз
капиталидан, хам карз капиталидан фойдаланиш хусусиятларини х;исобга
олrан холда чамбарчас бОFлик.
8
Инвестиция лойихасини молиялаштириш схемаларини танлашда
шуни х;исобга олиш керакки, янги корхона яратиш учун жалб I<ИЛИиадиган
инвестиция ресурслари катор хусусияларга эга булиб, уларнинг асосийлари
к:уйидагилар х;исобланади:
-ишлаб чикаришни ташкил килиш ёки корхона барпо этиш учун
инвестиция ресурсларини шакллантиришга унинг хаётийлик даври ушбу
босI(ИЧИДа мавжуд булмаган молиявий воситалар ички манбалари жалб
I<ИЛИНИШИ мумкин эмас. Барпо этилаётган корхонанинг бошланrич
капиталини шакллантиришнинг асосини унинг таъсисчилари уз капитали
ташкил юшади;
-янги корхона барпо этиш жараёнида шакллантириладиган бошланrич
капитал корхона таъсисчилари томонидан исталган шаклда жалб I(ИJ(иниши
мумкин;
-ривожланаётган бозорларда лойихали молиялаштириш яхши
структураланган ва иl(ТИсодий асосланган лойихаларга хаттоки лойиха
ташкилотчилари зарур хажмда молиялаштириш такдим эта олмаган ва
лойихани амалга ошириш билан боглик рискни уз зиммасига олмайдиган
холатларда хам амалга оширилиш учун имкон беради. Инвестиция
харажатлари, рисклар ва мукофотларни манфаатдор томонлар уртасида
таксимлаш борасида ишлаб чикилган механизм зарур маблаrлар жалб
I(Илиш ва мое равишда, лойихани амалга ошириш эхтимолини оширишга
имкон беради.
Лойихали молиялаштириш алох;ида лойихаларни молиялаштириш
учун катта микдордаги маблаrларни сафарбар I(Илишга имкон беради, лекин
рсикларни анИI\Лаш ва минималлаштири:ш буйича катта хажмдаги mпларни
талаб килади. Х:ар бир лойиха узининг рисклар тупламига эга; улар билан
ишлаш учун оддий универсал к:оидалар мавжуд эмас.
Ук:ув курсини узлаштириш натижасида талаба куйидагиларни:
билади:
-рак:амли ик:тисодиётнинг мохияти ва иктисодиётнинг ушбу турини
тавсифлайдиган асосий жараёнлар;
-«ракамли ик:тисодиёт», «электрон бизнес», «электрон тижорат»
тушунчалари к:андай муносабатда булиши;
-тармок жамиятларини монетаризация килишнинг асослари ва В2В,
С2С электрон тижорат бозорлари имкониятлари;
-ракамли
иктисодиёт
инфратузилмаси,
электрон
тижоратни
бошкаришнинг иктисодий асослари;
9
-электрон бизнес ва электрон тижоратни бошl(ариш муаммолари;
-уз
электрон
бизнесига
йулдаги
х:аракатлар
алгоритми,
молиялаштириш манбалари, банк ишини рцамлаштириш, интеллектуал
мулкни х;имоя 1\ИЛИШ, рискларни бошкариш;
-ишлаб чиl(ариш циклига ИНДУСТРИЯ 4.0 технологияларини буюмлар интернети (IoT), Big data, сунъий интеллект, блокчейн
технологиялари, криптовалюталар, виртуал ва f\УШИмча реаллик, 3D­
принтерлар, ракамли платформалар ва технологиялар.
Wla олади:
-замонавий бизнес учун 4-саноат инl(ИЛоби имкониятлари ва
тах;дидларини тахлил l(ИЛиш;
-раl(амли икrисодиёт эволюцияси таъсири остида бошl(арув ташкилий
структураларини узгартириш жараёнида вужудга келадиган 1\Онуниятларни
аниJQiаш;
-ЯИМ структурасида рцамли иктисодиёт ва хизматлар сох:аси
тармокларининг улуши ва янги хизмат турлари - ракамли икrисодиёт
холатига бахо бериш;
-ижтимоий тармоклар, мессенжерлар ва 6. даромадлар структурасини
тахлил килиш;
-В2В, В2С, С2С ва бошка бизнес-моделлар тузиш хусусиятларини
аниJQiаш;
-таълим, туризм, савдо, банк хизматлари, молиялаштириш, транспорт
сохасида раl(амли икrисодиётни бошкариш хусусиятларини аниклаш;
-истеъмолчилар билан узаро муносабатларни бошl(ариш (СРМ),
интернет тармоmда истеъмолчилар хулк-автори хусусиятларини аниклаш;
-раl(амли икrисодиёт, электрон бизнес ва электрон тижоратнинг
ривожланиш исти <;боллари ва тенденцияларини тахлил 1\ИЛИШ.
эгалик ади:
-жах:он ва миллий электрон тижорат бозорлари тахлилий
маълумотномаси тайёрлаш куникмалари;
-электрон тижоратнинг риск ва муваффаl(Ият омилларини тахлил
1\ИЛИШ;
-бизнесни моделлаштириш куникмалари;
-нарх шакллантириш моделлари ва рак,амли стратегияни танлаш
шакллантириш;
-интернет тармоrида маркетинг статистикасини тахлил 1\ИЛИШ ва
туплаш куникмалари;
10
-электрон хизматлар сифатини бахФлаш методологияси;
-электрон бизнесни самарали бошЮtриш тамойиллари;
-иl(Гисодий
ва
бошк:арувга
оид
ахборотларни
туплаш,
тизимлаштириш, та,о ил к:илиш ва умумлаштириш куникмалари;
-профессионал ик:тисодий ва бошк:арув атамалари ва Л)'FЗ1'И.
Талабалар назарий ва амалий билимларга, статистик ва к:онунчилик
билан ишлаш эга булиши ва рак:амли ик:тисодиёт шароитларида таш1илотни
бошк:ариш буйича таклифларни ишлаб чик:иш ва асослаб бериш, энг янги
технологиялар асосида лойихаларни ва инновацион ривожланишни
бошк:ариш, бизнесни масштаблаштириш ва фаолият самарадорлигини
ошириш мак:садида офлайн бизнес билан интеграциялай олишлари лозим.
11
1-БОБ. УЗБЕКИСТОНДА РАl(АМЛИ Иl(ТИСОДИЁТНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ Иl(ТИСОДИЙ УСИШ ВА АХ,ОЛИНИНГ ТУРМУШ
ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ СИФАТИДА
l.l.Ра11;амли иl(ГИсодиёт тушунчаси, ма11;сади ва вазифалари
Х:озирги кунда сервис бизнесида барI<;арорликка эришиш илгари мисли
курилмаган даражада жуда 1,:ийин булиб турибди. Муста}(Кам раI<;обатли
устунликка эришиш, энг ЮI\Ори чуl\1\Ига ЧИl\1\ач эса, у ерни ушлаб I<;олиш
осон эмас. Хусусан, америка статистика маълумотларига кура, 2000 йил
Fortune 500 дан урин олган компанияларнинг 52%и хозирги кунга келиб
мавжуд эмас. Яна бир м им курсаткич: Standard & Poor's 500 га кирадиган
компаниялар уртача умр узунлиги 1960 йилда 60 йилни ташкил 1\ИЛГан
булса, 2020 йилга келиб 12 йилга 1\ИСl\аради.
Етакчилик муддатининг бундай беш карра 1\ИСl\аришининг сабаби бутун бизнеснинг, жумладан, сервис бизнесининг ра1<амли асосларга утиши
саналиб, биз хозирги кунда бу ходисанинг rувохи ва катнашчиси булиб
турибмиз. «Ракамли инкилоб» (Digital Disruption) - тах,лилчилар орасида
хам, компаниялар директорлар кенгашиларида хам долзарб мавзу саналади.
Сервис бизнеси «default» ракамли бизнесга айланмокда. Бир томондан,
хеч ким фотобизнесда бир nайтлар пленкадан «ра1<ам»га сакраб утиш
ваI<Тини утказиб юборган Kodak кисматини такрорлашни истамайди. Бош1<а
томондан, Amazon, Uber, Airbnb ва бош1<алар ракамли ин1<илобдан 1<андай
1\ИЛИб фойдаланиш - бизнес юритишнинг тамомила янгича схемалари уйлаб
топиш ва амалга ошириш мумкинлигини курсатади. Интернет дастлаб
онлайн-витрина каби, кейинроI< эса онлайн-маrазин ролида офлайн-бизнесга
I<ушимча сифатида куриб ЧИI\ИЛrан вактлар утиб кетди. Х:аёт сахнасига янги
авлодлар - интернетда тармогида «яшайдиган» ёшлар - ЧИI\Иб келиши
бизнесни онлайн («ракамли») булишга, биринчи навбатда, default мажбур
I<ИЛадИз.
Инсоният глобал узгаришлар даврига I<адам I<:уйди. ЯI\ИН ваI<Тларда
инсон хаёт фаолиятининг асосий сохалари - иктисодиёт ва бош1<арув, фан
ва хавфсизлик янгича шакл ва мазмунга эга булади. Инсон узrача булиб
1<олади, бу эса ижтимоий муносабатларнинг узгаришига олиб келади.
Ракамли технологияларнинг хаётимизга кириб боришни давом эттириши келажак дунёсига хос булган хусусиятлардан биридир.
Бу
микроэлектроника, ахборот технологиялари ва телекоммуникациялар
3
Бородай В.А. Предпосылки устойчивого развиmя бизнеса в
турбуленnюй
среде
//
В
сборнике:
Регулирование экономической деятельности и деловая среда: проблемы, перспекrnвы и решения Сборник
научных трудов по материалам II Международной научно-практической конференции. 2017. С. 332-341.
12
сохаларидаги тараЮ(Иёт билан изо анади. Шундай l(ИЛИб, раl(амлаштириш
- объектив, муl(аррар жараён булиб, уни тухтатишнинг иложи йукдир.
Раl(амлаштиришга йулдош буладиган энг жиддий хавф-хатарлардан
бири урта ва паст малакали ихтисосликлар орасида оммавий ишсизлик
истиl(боли хисобланади. Урта синф вакиллари кескин камайиб кетиши
мумкин,
чунки
биринчи
навбатда
айнан
шу
иш
уринлари
автоматлаштирилади ва «роботлар билан алмаштирилади». Фаол,
маълумотли, мехнатга лаёl(атли ахолининг етарли даражада юl(ори rурмуш
тарзига урганиб I(Олган сезиларли I(Исми «rарб турмуш тарзида йул четига
чиl(Иб I(олади». ·Бироl( ракамли дунё щу I(адар тезкорлик билан
шаклланадики, бошl(а малакага эга булган кадрлар таl(чиллигини
кафолатлаш мумкин булади. Шу сабабли хозирча ким узгаришларrа тайёр
булса, бунинг учун унда хали ваl(Т бор.
Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев 2018 йил J июлда
«Узбекистон Республикасида раl(амли ИI(Тисодиётни ривожлантириш
буйича чора-тадбирлар туrрисида»ги IЩ-3832 сон I(арорни имюлади4 •
.К:арорда раl(амли иl(ТИсодиётни ривожлантириш буйича энг мухим
вазифалар белгилаб берилган.
Узоl( истиl(болда «раl(амлю> (электрон) ИI(Тисодиёт оrир жисмоний
мехнатга махкум одамларнинг эркинлик хаl(ИДа куп асрлик орзуларини
руёбга чиl(Иришга I(одир булган воситага айланиши мумкин. Ижод, фан
(хам фундаментал, хам амалий) ва санъат учун кенг имкониятлар <Rилади.
Купчилик учун кутилмаганда интеллектуал жамиятнинг «совет» моделига
талаб пайдо булади.
Раl(амли инкилоб I(айсидир тармоклар ва мамлакатларга илгарироl( ва
кучлироl(, бошl(аларга эса кечроl( ва камроl( дахл I(ИЛГан. Сервис
хизматлари, медиа ва кунгилочарликлар биринчи булиб, улардан кейин эса
телекоммуникация компаниялари ва банклар раl(амлаштиришга мубтало
булди. Лекин тахлилчиларнинг умумий фикрлари ва компаниялар
менежерлари орасида утказилган суров натижалари буйича пировардида
раl(амлаштириш у ёки бу даражада хаммамизга дахл l(И.Лади.
Бугунги кунда биз хар бир мохиятни у ёки бу оламга мансуб санаган
халда идентификация I(илишимиз мумкин, лекин маълум ваl(Т утгандан сунг
купчилик объектлар учун бундай таксимлашни амалга ошира олмаймиз.
Бундай мисоллар бугуннинг узидаёк мавжуд: IР-камера ёки ТармоКI(а
4
Постановление ПП-3832 «О мерах по развитию цифровой экономики в Республике Узбекистан» от 3
июля 2018 года
13
уланган бош1<;а хар <:андай узатгич - у кайси оламнинг бир кисми
х:исобланади? Шубхасизки, улар иккала олам ходисаларининг мохияти
саналади. Мобил телефон бугунги кунда куплаб маълумотларни: телефон
ракамлари, туrилган кун хакида маълумот, фотосуратлар, паро.ЛJЛар ва х.к.ни
саклайди. Биз электрон курилмага усиз узимизни йукотиб К)'ядиган ва ишга
лаёкатсиз булиб коладиган хотирамиз функционалининг бир кисмини
бердик. Биз хатто телефон билан жисмонан богланмаган булсакда,
функционал жихатдан биз узимизни у билан бир бутун деб хис киламиз.
Реал ва виртуал дунёларнинг бирлашиб кетиш жараёни бошланда ва уни
тухтатишнинг имкони йу <: деб айтиш учун алохида бир жасурлик шарт
эмас.
Реал ва виртуал дунёларнинг бирлашуви натижасида янги гибрид дунё
хосил килиниб, унда биз учун хозирги кунда одатий булган конун ва
коидалардан фарк: киладиган бошка конун-1<;оидалар амал килади. Шу
НуКТаи назардан айтиш жоизки, колган и <:тисодиётдан алохида равишда
буладиган «ракамли» иктисодиёт мавжуд эмас (айнан шу сабабдан биз
«ра1<;амли» иктисодиёт атамасини ёзишда кfштирнокдан фойдаланамиз):
«Ра <:амли» (электрон) иктисодиёт бу - гибрид дунё шароитларида
мавжуд булган иктисодиётдир.
Гибрид дунё бу - реал дунёда виртуал дунё оркали барча «хаётий
ахамиятга эга» харакатларни амалга ошириш имконияти билан ажралиб
турадиган реал ва виртуал дунёлар бирлашуви натижасидир. Бу жараён
учун ахборот-коммуникация технологиялари (АКТ) кийматининг пастлиги,
ю <:ори самарадорлиги ва ракамли инфратузилма очиклиги зарур шартлар
х:исобланади.
Ра1<;амли узгариш нима дегани? Ра1<;амли бизнес бу - жисмоний ва
ракамли дунёларни бирлаштирадиган яиги бизнес-моделлар пайдо булиши,
- тушунтиради тахлилчи компания Gartne. МIТ Cloan Scool of Management
ракамли узгаришни «корхоналар киймати ва унумдорлигини тубдан
ошириш учун замонавий технологиялардан фойдаланиш» сифатида
таърифлайди.
Ижтимоий тармоклар, смартфонлар бозори, интернетга кенг полосали
уланиш, машинали укитиш технологиялари ва сунъий интеллектнинг
«портлаб» усиши компаниялар фаолият юритаётган дунёни узгартириб
юборади. Улар ёки янги «ниша»ларни эгаллаган, ёки мавжуд «ниша»ларни
узгартирган холда узгаришларга мослашиб олиши лозим. Шундай булиб
чик:адики, ташкилотларни ра <:амли узгартириш бу - янги ахборот
14
технологияларининг ривожланиши ва бутун дунё буйлаб фаол таркалишига
жавоб хисобланади.
Ра!\амли узгартириш турли даражаларга эришиб, улар уртасндаги фарк
иккита атама «ра!\амли куринишга келтириш (оцифровю )» ва
«ракамлаштириш (цифровизация)» уртасидаги фарк билан бир хил иаънога
зга. Ра!\амли куринишга келтириш бу - ахборотни жисмоний воситалардан
ракамли воситаларга утказишдир.
Ра!\амли
куринишга
келmришга
мисоллар - электрон китоблар, видеокурслар, суратнинг ракамли нусхасини
яратиш ва х;.к. Бунда ахборот структурасининг узгариши руй бермайди: у
факат электрон шаклга зга булади, холос. Ракамли куринишга кеr тириш
купинча мавжуд бизнес-моделни такомиллаштириш ва бизнес-жараёнларни
оптималлаштириш учун фойдаланилади.
Ра!\амлаштириш бу - ракамли шаклда янги мах;сулот яратишдир.
Масалан, мультипликацияли динамик укув курси ёки J<УЖЖатни
шархдашнинг интерактив тизими - бу ракамлаштиришдир. Рцамлаштириш
асосида яратилган мах;сулотни унинг сифати жиддий йукотмасдаи туриб
жисмоний воситаларга утказишнинr имкони йук, шу сабабли
ракамлаштириш, ракамли куринишга келтиришдан фаркли
равишда,
бизнесга сезирарли даражада кескин ривожланиш ва нги рцобатли
устунликлар к:улга киритишга имкон беради.
Амалда ракамли узгартиришнинг иккита йуналиши мавжуд. Биринчи
йуналиш бу
мавжуд бизнес-жараёнларда одамлар иштирокини
минималлаштириш учун уларни автоматлаштириш ва роботлаштиришдир.
Иккинчи йуналиш - экспоненциал ташкилот яратиш максадида олинган
бошкарув тизимини масштаблаштиришдир.
Экспоненциал
ташкилот
деганда биз уларни масштаблаштириш худди шу сох;ада ишлайдиган бошка
ташкилотлар билан таккослаганда камида ун баравар юкори булишини
тушунамиз.
Сир эмаски, компанияларнинг минтакавий ва халкаро экспансияси
купинча бошкарув тизимини жах;он даражасида нусха купайтириш
кийинлиги билан тухтатиб турилади. Тез усиш муаммолари купинча нусха
купайтиришда асосий муаммо х;исобланади. Автоматлаштириш хисобига
ракамли
узгартириш
бошкарув
тизими
ва
бизнес-жараёнларни
тсандартлаштиришга, демак, уларни жах;он микёсида тез ривожлантиришга
имкон беради.
Бунга мисол килиб минтака кулами, аудиториялар х;ажми ва
укитувчилар сони билан чеrараланган бизнес-мактабдан миллий ёки
15
хал1<аро ми1<ёсдаги бизнес яратишга микон берадиган таълим жараёнини
узгартиришни келтириб утиш мумкин. Таълим жараёнини ра1<амли
куринишга келтириш харажатларни минималлаштириш, бунда YI<YB
курсларини у1<итувчи гапирадиган тилни тушунадиган чекланмаган
аудитория учун очи1< I<ИЛИШГа имкон беради.
Экспоненциал ташкилот яратишнинг асосий шартларидан бири
хизматларни бир хиллаштириш имконияти х;исобланади, агар хизмат бир
хиллаштирилган булса, ушбу хизматларни тамим этишни бош1<ариш
тизими х;ам бир хиллаштирилиши ва келгусида автоматлаштирилиши
мумкин.
Ра1<амли узгартиришда харажатлар жиддий 1<Ис1<ариши мумкин булиб,
фаол сотувлар ташкил I<ИЛИшсиз эплаштиришга имкон берарди.
Компанияни вирусли маркетинг ва «сарафан» радиоси ор1<али илгари суриш
мумкин булиб, бу нарх буйича демпинг ва хизматлар буюртма килиш учун
ра1<амли интерфейс х;исобига минимал харажатлар блан бизнеснинг
«портлаб» усишижи таъминлайди.
Бизнес-жараёнларни
узгартириш.
Бизнес-жараённи
ракамли
узгартиришнинг мазмуни вазифаларни жараён курсаткичлари уртасида
узатиш жараёнини автоматлаштиришдан иборат булиб, буни алла1<чонлар
ВРМС (Business Process Management Cuite) синфндаги тизимлар ёрдамида
бажариш мумкин булган. Ракамли узгартиришнинг иккинчи
боскичи
алох;ида операцияларни бажаришни автоматлаштириш х;исобланади.
Масалан, мижознинг ишончлилигини бах;олаш, худди УI<УВ курси
тингловчилари орасида тест синови утказиш каби, автомаmк равишда
амалга оширилади. Операцияларни автоматлаштириш учун купинча
математик алгоритмлар ёки х;атто сунъий интеллект асосида мустакил
равишда 1<арор 1<абул 1<иладиган «ра1<амли роботлар» фойдаланилади.
Айтиш мумкинки, ра1<амли иктисодиёт:
учта сегментда куриб чиI<ИЛади (яъни аерда ривожланади):
• реал товарлар ва хизматлар таъминотчилари ва харидорлари
сектори;
• дастурий таъминот ва технологиялар ишлаб чикувчилар сектори;
• конунчилик базаси, кадрлар тайёрлаш тизими, барча турдаги
маълумотлар узатиш ва самаш каналлари куринишидаги
инфратузилма.
►
► куйидаги йуналишларни
ривожлантирилади):
16
уз
ичига
олади
(яъни
пима
•
Big data;
•
•
•
сунъий интеллект;
блокчейн;
квант технологиялари;
•
•
ишлаб чи1<ариш технологиялари;
саноат интернети;
• робототехника;
• симсиз ало1<а;
• виртуал реаллик.
Бу мантиI<I<а риоя I<;ИЛrан холда «ким учую> ривожланиш секциясини
1\УШИб I<УЙишни истардик. Бу атамага купро1< узил-кесиллик бахш этган
буларди.
«Big data сохасида асосий муаммо ушбу маълумотларни 1\УЛЛаш буйича
вазифанинг аввалбошдан I<Уйилиши саналади».
Виртуал дунё билан узаро ало1<алар сифатида ра1<амли иктисодиётдан
ра1<амли моделлаштириш ва буюмлар интернетигача. Албатта, миллий
иктисодиётда миллий криптовалюта куринишидаги ра1<амли валютасиз
амаллаб булмайди.
Куплаб ахборот тизимлари операцияларни инсондан кура яхширо1<,
тезро1< ва арзонро1< бажаради, бу эса хатолар сонини минималлаштириш
билан бир пайтда мисли курилмаган даражада тезкор харакат килишга
эришиш имконини беради. Талабаларга ёрдам бериш учун робот­
ёрдамчилар, робот-журналистлар ва хатто вазифаларни одамлардан кура
самаралиро1< та1<симлайдиган робот-рахбарларга мисоллар мавжуд.
У ёки бу жараён давомида бир-бири билан узаро ало1<а 1<ипадиган
ахборот сервислари туплами сервис бизнес-жараёнларини ра1<амли
узгартиришнинг натижаси хисобланади. Куплаб банклар хозирда 1<арз
олувчини бахолаш жараёнларини инсон иштирокисиз амалга оширмо1<да.
Янги шаклаги компанияларда такси чаI<;Иришда мижоз ва хайдовчи
уртасидаги барча узаро ало1<алар ахборот тизими ёрдамида амалга
оширилиб, одам иштироки хатто кузда хам тутилмаяпти.
Лекин бизнес-жараёнлардан одамлар иштирокини доим хам тули1<
истисно 1<илиш мумкин эмас. Бунда ра1<амли узгартириш тезкор режимда
маълумотлар туплашга имкон беради ва робототехника технологиялари
ёрдамида ракамли ало1<а каналлари буйича масофадан туриб бошкариши
таъминлайди. Бундай узгаришларга мисолларни хизматлар сохасида, нефть
1<азиб чи1<ариш, электр энерrетикаси ва ишлаб чи1<аришда кузатиш мумкин.
17
'\
5 '€/
Шак-шубхасизки, замонавий бизнесда «ракамли узгартириШ>) суз
бирикмаси тобора купро1< ёдга олина бошлади. Афтидан, жах.он ми1<ёсида
фаол ривожланаётган янги технологиялар тез орада бизнинг IT хакидаги
тасаввурларимизини тубдан узгартириб юборади.
Ракамли ахборот уларга асосланадиган асосий технологиялардан бири
бу - буюмлар интернетидир. Яъни, куплаб маиший ускуналар электр
тармОFига уланганлиги одатий, лекин иккинчи даражали х_исобланади,
жисмоний дунёнинг тобора куплаб объектлари интернетга уланмома, бу
эса ахборот туплаш ва хатто бу объектларни масофадан туриб бошкаришни
хам таъминламома. Амалда интернетда ташI<И дунё ва объектнинг турли
курсаткичларидан иборат булган жисмоний объектнинг виртуал нусхаси
пайдо булиб, ушбу объектни интернет ор1<али бош1<аришга имкон бермома.
Буюмлар интернетига мисол I<ИЛИб масалан, техник ёрдам
хизматига
аниманган бузилишлар ва режадан
таш1<ари
таъмирлаш
доирасида
алмаштириш лозим булган эхтиёт 1<исмлар руйхатини юборадиган
кинотеатрдаги проекторни келтириб утиш мумкин.
Буюмлар интернети ривожланишининг кейинги босI<ИЧИ буюмларнинг
нафакат одам билан, балки узаро ало1<а 1<илиши хам хисобланади, бу
конвейерли линияларда, техник таъмирлаш тизимнда, логистика ва бош1<а
куплаб бизнес сохаларида автоматлаштирилган узаро ало1<аларга эришиш
имконини беради. Лекин хали ечимини кутиб турган масалалар хам бор,
чунончи: электр энергиясини минимал тарзда
истеъмол
1<иладиган
электроника, шунингдек, буюмларнинг узаро ало1<а I<ИЛИШИ учун янги ало1<а
стандартлари яратиш.
Ра1<ам.- аштириш билан бОFЛИI< яна бир инновацион йуналиш бу тулдирилган реаллимир (Augmented Reality, AR). Реал дунёга виртуал дунё
объектларини 1<ушишга имкон
берадиган
тулдирилган
реаллик
технологияси энг истикболли технология хисобланади. Тасаввур 1<илинг,
кучада кетаётиб, ёнингизда булган одамлар ва объектлар ха1<ида I<)'ШИМЧа
ахборот курасиз. Тулдирилган реалликка мисоллар мавжуд булиб, фаол
I<)'Лланмокда, Тошкентдаги айрим паркларда жисмоний дунё объектининг
виртуал дунё объектига бОFланганини курсатадиган белгиларни учратиш
мумкин. Тулдирилган реаллик элементлари булган
уйинлар
фаол
таркалмома, магазинларда виртуал кузгулар ва кийим кнйиб куриш
хоналари мавжуд,
тулдирилrан
реаллик
автомобилларда
хам
синаб
курилмакда.
Бизнесда виртуал реаллик технологиялари у кадар фаол кулланмайди, у
18
ерда х,озир ЗD-моделлаштириш технологияларига талаб кучлирсж:. Реал
дунёнинг рак_амли ЗD-моделларини тузишга мисоллар сервис сох,аси
корхоналари, к_урилиш компаниялари, мураккаб технологик мах,сулотлар
ишлаб чик_арувчилар, нефть к_азиб чик_ариш ва бош1<а тармомар
х,исобланади.
ЗD-моделлаштириш доирасида нафа1<ат объектлар моделларини тузиш
Х.аI<ида, балки уларни маълумотлар билан тулдириш хаI<ида хам гапириш
мумкин булиб, бу уз навбатида, бош1<арув 1<арорлари 1<абул килиш
жараёнини
оптималлаштиришга
ва
ОI<Ибатда
мах,сулотларни
лойих,алаштириш воситаларини уларни ишлаб чи1<ариш воситалари билан
боrлашга имкон беради.
Шу билан бир пайтда виртуал реаллик технологияларини <Nмавий
жорий 1<илиш йулида инсоннинг виртуал реаллиI<Даrи янада х,аl(I(онийро1<
иштирокини таъминлайдиган ускуналарнинг янги вариантларида виртуал
дунёни акс эттиришнинг реаллигини ошириш керак булади.
Шубхасизки, ра1<амли иктисодиёт робототехника билан чаибарчас
боrли1<. роботларнинг инсонлар х,аётидаги иштироки фантастлар тоNонидан
куп марта мух,окама 1<илинган, лекин х,озирда роботлар бизнинг реал
хаётимизга кириб келмома. Одамлар ишлаб чи1<аришда бажарадиган оддий
функцияларни уларнинг урнига бажариш хатолар сонини камайтириш
хамда ишларни бажариш тезлигини оширишга имкон беради. Сир эмаски,
куплаб саноат компаниялари йиrув линиялари ва логистикада
робототехникани фаол 1<:уллайди, бу инсон омилининг ахаNиятини
пасайтириш ва минимал сонда одамлар жалб I<ИЛИшrа имкон беради.
Саноат роботлари I<Ийматини (бахосини) пасайтириш уларни
1<уллашдан иктисодий самарадорликка эришиш имконини яратади ва
одамлар амалда 1<андай I<ИЛИб механизмлар автоматик режимда инсон
иштирокисиз махсулот ишлаб чи1<аришини кузатиб туришига туrри келади,
холос.
Германияда хаттоки lndustry 4.0 атамаси хам пайдо булrан булиб, у
автоматлар ишлаб чи1<ариш жараёни доирасида узаро ало1<а 1<иладиган
тули1< автоматлаштирилган ишлаб чи1<ариш ва логистика тармомари
тузишни кузда тутади. Робототехника, буюмлар Интернети, сунъий
интеллект ва ЗD-босманинг уйrунлашуви х,озирги пайтда кроссовкадан
тортиб автомобилларгача булган мах,сулот ишлаб чик_ариш буйича тули1<
механизациялашган фабрикалар 1<уришга имкон бермома.
ЗD-босма. Бу 1<урилиш тармомари ва машинасозликни узгартириб
19
юбориши мумкин булган яна бир технологиядир. Полимерлар, бетон,
металл ва хатто олтиндан хам махсулот босиб чик:ариши мумкин булган ЗD­
принтерларнинг жуда куп мик:дорда яратилиши ишлаб чик:ариш циклини
тушунишнинг узини узгартиради, чунки куплаб махсулот турларини уйдан
чикмасдан, фак:ат уч улчамли модель ва ЗD-принтерга эга булган холда
олиш мумкин булади.
ЗD-босмани узлаштиришга машинасозлик хам фаол кушилган булиб,
бу ерда деталларни «классик» усулда олишдан кура босиб чик:ариш арзонга
тушади. Кийим-кечак ва оёк: кийими дизайнерлари хам узларининг янги
махсулотларини босиб чик:армок:далар. Курувчилар, заргарлар, тиббиёт
ходимлари хам уз бизнес жараёнларида ЗD-босмадан фаол фойдаланмок:да.
Узини узи босиб чик:ариши мумкин булган принтер хам яратилган, Хитой
компаниялари эса исталган шахе уй шароитларида узи учун ЗD-принтер
йиFИб олиши мумкин булган конструкторлар чикара бошлаган. Гарчи
технология йулида хали мураккаб махсулотлар босиб чикариш билан
боrлик: саволлар турган булсада, оёк: кафти хусусиятларини х:исобга
оладиган янги кроссовка босиб чик:ариш мумкин буладиган мураккаб
таркибий кисмли махсулотлар босиб чик;ариш имконияти
пайдо
булишининг эх:тимоли юк:ори. Асосийси, бу ишни уйдан чикмасдан хам
бажарса булади.
Технологиялар синергияси. Инновацион ракамли техНJОлогияларни
биргалик:да куллаш нафакат у ёки бу бизнес-жараённи узгартиришга, балки
бунгача хали мавжуд булмаган махсулот олиб чиккан холда тармок:ни тулик
кайта ташкил килишга хам имкон беради. Рак:амли узгартиришда энг
к:изикарлиси руй бераётган узгаришлар ва ушбу барча технологияларни
биргалик:да куллаш мумкинлигидадир. Синергетика назарияси атамаларида
айтиш мумкинки, ижтимоий тизим доимий узгаришда
булади,
институционал шакллар тасодифий узгаришлари (флуктуация) - тизим
микродаражасида тартибсизлик курсаткичи ва унинг ривожланиш
имкониятидир. Айрим флуктуациялар шу кадар кучли булиб чикадики,
келгуси ривожланиш траекториясини белгилаб бериб, сифат узгаришларини
юзага келтиради.
Буюмлар Интернети виртуал дунёни реал дунё билан бирлаштиришга
имкон беради, сунъий интеллект эса буюмлар Интернетидан олинган жуда
катта хажмдаги маълумотлар тупламлари асосида хулосалар ва карорлар
шакллантириши мумкин. Тулдирилган ва виртуал реаллик янги дунёни
инсон кузига куринадиган килиб куяди. Робототехника ва ЗD-босма эса
20
куплаб мунтазам бажариладиган операцияларни автоматлаштиришга имкон
беради.
Айтиш мумкинки, куплаб илFОр технологиялар пайдо булиши одамлар
х;аётини узгартириб юборади, бир I(анча зеки касбларни йуl\отади ва янги
касблар юзага келтиради, шак-шубхасиз, дунёни ра!\амлИ дунёга
айлантиради. Дунёни бундай раl(амлаштириш барча тармоl\Ларда
узгаришларга олиб келади ва, асосийси, куплаб янги компаниялар пайдо
булади, бунда ра!\амли узгартириш тушщнида узига урин топибгина
1\ОЛмасдан, уни бошl\арадиган компаниялар етакчига айланади.
Агар хамма муаммоларни хал 1\ИЛИШнинг уддасидан чикилса ва
раl(амли узгартириш буйича ваколатлар маркази яратиладиган булса,
тармома янги технологиялар уларни 1\ОНдиришга имкон берадиган
имкониятлар ва мижозларнинг эхтиёжларини тах;лил килишни бошлаш
зарур. Сунгра ички бизнес-жараёнлар ва хизматларни стандартлаштириш
истиl(болларини аниl\ЛаШ ва уларни раl(амли шаклга утказиш режасини
шакллантириш лозим.
Раl(амли узгартириш ташаббуслари купинча уларнинг акциядорлари уз
бизнесини янги даражага олиб чикиш ва янги бозорларни узлаштириш
истагида булган урта хажмдаги компаниялар томонидан билдирилади.
Раl(амли узгартириш йулидан бораётган узбек компанияларига мисолларни
банк сектори, телекоммуникациялар, таълим, хизматлар сохаси ва ахборот
технологиялари сохасидан келтириш мумкин.
Бироl\, афсуски, раl\амли узгартириш давлат МИl\ёсида куллаб1\увватланмаган ва миллий тижорат компаниялари таваккал 1\ИЛГан холда
ишлаб, купинча чет эллик раl\обатчиларга юцазиб куяди. Ахир куплаб
хорижий мамлакатларда стартаплар экотизими мавжуд булиб, уларнинг
доирасида янги FОялар пайдо булмома ва синовдан утганидан сунг тижорат
ечимларига айланмома. Келгусида бу технологиялар ёки йирик халl\аро
компаниялар томонидан дунё МИl\ёсида нусха купайтириш учун харид
килинади, ёки жахон даражасидаги янги инновацион П-компаниялар
ташкил 1\ИЛИШ учун асос булиб хизмат 1\ИЛади.
Юl\орида баён килинганлардан келиб ЧИI\Иб, хулоса тарзида куйидаги
фикрларни билдиришни истардик.
Биринчидан, ракамлаштириш бу - хамма жойда кузатиладиган реал
ВОl\еликдир. Янги раl\амли экотизимлар яратиш оркали «хамманинг
иктисодиёти» вужудга келишига мисоллар хозирги кунда саноатнинг турли
тармоl\Ларида вужудга келмома. Медиа, чакана савдо ва банк сохасидаги
21
компаниялар энг ривожланган компаниялар х,исобланади. Масалан, чакана
савдо магазинлари ижтимоий тармокларда иштирок этишимизни тах,лил
килиш ёрдамида бизнинг дидимизга мое келадиган янги товарлар
тупламларини яратади. Банк х,исоб ракамлари эгалари операцияларни
етакчи интернет-компаниялар билан биргалик:да банклар томонидан
яратилган ечимлар орк:али амалга оширмок:да. Бунда ракамлаштириш нефть
ва газ казиб чикариш каби анъанавий тармокларга хам кириб бормок:да.
Хозирнинг узида ресурслар сохаси компаниялари жиддий вазиятларни
башорат килиш учун «булутдаги» капа хажмдаги маълумотларни кайта
ишлаш янги воситаларидан фойдаланиб, нефть майдонларини назорат
киладиган учувчисиз учадиган курилмалар ёрдамида ракамли ахборотларни
тах,лил килмок:да. Куплаб йирик халкаро нефть-газ компаниялари аллакачон
махсулот ишлаб чикариш сифати ва самарадорлигини оширишга
йуналтирибгина колмай, у ёки бу ишлаб чикариш участкаларида муайян
натижаларга кратилган «Интеллектуал конлар»
дастурини
амалга
оширишни бошлаган.
Иккинчидан, хозирнинг узида ракамлаштириш глобал микёсга эга «ракамли экотизимлар»га мисоллар турли тармоклар ва компанияларда
мавжуд. Биз йилдан-йилга шунга якинлашиб борамизки, бизнинг хаётимиз
ва фаолиятимиз ушбу тизимлар доирасида амалга оширилади. Агар йул
харитаси хакида гапирадиган булсак, биринчидан, буюмлар интернети
оламида узгарган одатлардан тобора куп
нарса
кутилади:
«бизни
топадилар» «биз излаймиз»дан устунлик килади. Шу сабабли келажак
брендларини шакллантирадиган компаниялар уз мижозлари учун таклифни
керакли жойда ва керакли вактда гавдалантиришга имкон берадиган
технологиялар хакида бош котириши лозим.
Учинчидан, бугунги кунда иктисодиётда компаниялар уртасида
бозордаги муносабатларни сезиларли даражада узгартирадиган узгаришлар
кузатилмок:да. Бостириб келаётган буюмлар интернети бозорнинг барча
катнашчиларини - компаниялардан тортиб истеъмолчилар, махсулотлар,
сервис ва жараёнларгача - умумий бирдунёга кучириб утказишни амалга
оширмок:да. Бу эса ишлаб чикарувчиларни, платформа.пар ва иловаларни,
курилмалар
ишлаб
чикарувчилар
ва
хизмат
курсатувчиларни
бирлашитрадиган янги «ракамли экотизимлар» пайдо булиши туфайли руй
бермок:да.
Узгараётган дунёда узини топиш ва янги хамкорлар билан
«дустлашиш» зарур. Компаниялар экотизимнинг алмаштириб булмайдиган
22
1\Исмига айланиши ёки уни узлари яратиши лозим. Бу ерда гап молия ва
ваколатларда х;ам эмас, балки хамкорлар уртасидаги ишончда, саъй­
харакатларни бирлаштиришда, такдим этилаётган хизматлар ёки товарга
янгича 1\арашда х,исобланади. Сиз бошl\а саноатлардан фойдаланишингиз
ёки узингиз ва улар учун бу «хаммамиз учун ИI\ТИСодиёт»да наrижани
купайтириш учун хамкорларга беришингиз мумкин булган иарсани
топишдир.
Бир 1\атор давлатлар (Швейцария, Англия ва бошl\алар) мое :елувчи
Марказий банклар томонидан эмиссия килинадиган ва назорат 1\ИЛИИадиган
Блокчейн технологиясини 1\)'Ллаган холда ишлаб ЧИI\ИЛГан узининг виртуал
валюталаринии яратиш истагини маълум килган. Бир томондан, Б.юкчейн
ва бошl\а технологиялар жорий 1\ИЛИниши, албатта, давлат виртуал
валюталари ишончлилигини оширади, бошl\а томондан эса, бундай mдашув
криптовалюталар гоясига зид келади ва уларга тулиl\ маънода 1\аршилик
курсата олмайди. Нима булганда хам барча давлатлар узининг молия
тизими ва ИI\ТИСодий тизимини уларнинг бир 1\ИСМИ тартибга
солинмайдиган бир нечта валютанинг параллел равишда муомалада
булишига тайёрлаши лозим.
1.2.Ра амли иl(l"исодиёт таърифи
J\озирги кунда дунёда раl\амли ИI\ТИсодиёт ходисасини умумий бир
тушуниш мавжуд эмас, шундай булсада, куплаб таърифлар мавжуд
Бир нечта атама мавжуд: "ракамли ИI\ТИСОдиёт (digital есопоту)",
"электрон ИI\ТИСОдиёт (е-есопоту)", "интернет-иl\Тисодиёт (internet
есопоту)", "тармок иктисодиёти (network есопоту)", "виртуал ИI\Тисодиёт
(virtual есопоту)". Мох,иятан уларнинг барчаси синоним х,исобланади.
Ракамли ИI\ТИСОдиёт уларни тах;лил килиш натижаларидан
фойдаланиш ва катта хажмда кайта ишлаш анъанавий хужалик юритиш
шакллари билан таккослаганда хар хил турдаги ишлаб чикаришлар,
технологиялар, асбоб-ускуналар, товарлар ва хизматларни саклаш, сотиш ва
етказиб бериш самарадорлигини жиддий равишда оширишга имкон
берадиган ракамли куринишдаги маълумотлар асосий ишлаб чикариш
омили саналган хужалик фаолиятидир.
Бизнинг фикримизча, ушбу таъриф жуда тугри, лекин фойдаланиш
учун бироз нокулай. Бир томондан, узил-кесил таърифнинг йуклиги куплаб
хусусий ва тор ихтисосли саволларни предметли мухокама килиш учун
тусик х,исобланмайди. Лекин, бошка томондан, ушбу китобдан максад 23
ра1<амли иl(I'Исодиёт феноменини интеграл куришни шакллантириш
эканлиги сабабли биз уз таърифларимизни таклиф I<ИЛишга жазм этдик.
«Ра1<амли» ИЮ'Исодиёт бу - гибрид дунё шароитларида мавжуд
буладиган ИЮ'ИСодиётдир.
Ушбу таъриф мутла1<0 туFри булиб, мохиятни акс этгиради, лекин
кутилаётган узгаришларни тушунтирмайди ва мое равишда, амалий юзага
утганда ундан фойдаланиш кийин. Айнан шу сабабли биз 1<уйидаги
функционал таърифни ифодаладик:
«Ра1<амли» (электрон) ИЮ'Исодиёт бу - ахборот, жумладан, персонал
ахборотдан фойдаланиш хисобига барча 1<атнашчиларнинг эх_тиёжларини
максимал даражада кондириш унинг узига хос хусусияти булган
икrисодиётдир. Бу ахборот-коммуникащия ва молия технологияларининг
ривожланганлиги, шунингдек, биргалиКда гибрид дунёда барча ИЮ'Исодий
фаолият субъектлари - товарлар ва хизматлар яратиш, та <симлаш,
айирбошлаш ва истеъмол килиш жараёни объектлари ва субъектларининг
тулаконли узаро ало1<а килиш имкониятини таъминлайдиган инфратузилма
очиклиги туфайли уринга эга булиши мумкин.
«Тула1<онли>> узаро алока I<ИЛИШ учун барча ИЮ'ИСодиёт объектлари ва
субъектлари сезиларли ракамли таркибий кисмларга эга булиши лозим.
Масалан, хозирги пайтда автомобилнинг истеъмол хусусиятлари ва
хавфсизлик
курсаткичлари
унинг
хисобига
сезиларли
даражада
яхшиланадиган «ракамли» таркибий кисмлари (дастурий таъминот ва
датчиклар) автомобиль кийматининг ярмидан купини ташкил килади. Вакт
утиши билан куплаб товарлар ва хизматлар кийматининг сезилари кисми
унинг ракамли таркибий 1<исми билан белгиланади. Бундай товарлар
"аюши" буюмлар деб аталади. Ракамлаштиришда ёки уларнинг асосий
хусусиятлари жиддий яхшиланиши (масалан, автомобиль хавфсизлиги
усади ва унинг эксплуатация киймати пасаяди), ёки янги хусусиятлар пайдо
булиши (овоз билан бошкариш, интернет ёки мобил телефондан туриб
масофадан бош1<ариш ва х.к.) лозим.
Когнитив
технологиялари
ёрдамида
интеллектуаллаштирилган
интернетда ахборот излаб топиш машиналари
мавхум
миллионлаб
ссылкалар бермай I<)1яди. Улар яратилаётган рефератлар инсон идрок
килиши учун очик, ишончли ва тулик булишида мусобакалашиб, тупланган
ссылкаларни узлари кайта ишлай бошлайди. Бу дунёни "шаффоф" 1<илади.
Бу дунёда алдаб булмайди, чунки ёлFон дархол фош булади, обру-эътибор
эса энг мухим кпитал саналади. Истеъмолчи ишлаб чикарувчини муста1<ил
24
равишда топади, автоматик жжатайланмани хисобrа олrан холда эса у
туrридан-тутри барча контраrентлари билан узаро алок:а к:илиши мумкин
булади. Шу тарика М2С (manufacturer to customer, ишлаб чик:арувчи истеъмолчиrа) бизнес модели ва бунда ушбу истеъмолчи учун зарур (ёки
кунrилдаrи) оригинал хусусиятларга эrа булrан товар ишлаб чик:ариш кузда
тутиладиган шахсийлаштирилrан ишлаб чик:ариш мумкин булrШI С2М
модели пайдо булади.
Булутли хисоб натижалари (Cloud Computing) - ахборот технология
концепцияси булиб, энr кичик эсплуатация харажатлари ёки провайдерrа
мурожаат билан тезкор так:дим этилиши ва бушатилиши мумкин булrан
конфигурация к:илинадиrан хисоблаш ресурслари умумий хажмиrа талабга
хамма жойда ва к:улай тармок: уланиши таъминлашн кузда тутади.
Маълумот узатиш тармоклари, серверлар, маълумот саклаш к:урилмалари,
сервис дастурлари - бирrалик:да хам, алохида равишда хам ресурсларrа
мисол булиши мумкин. БоШI(ача килиб айтrанда, Булутли технолоmялар бу компьютер ресурслари Интернетдан фойдаланувчиrа суров буйича (оп
demand) онлайн-сервис сифатида так:дим этиладиган маълумотларни к:айта
ишлаш технолоrияларидир.
Айтиш зарурки, булутли технолоrиялар вужудrа келаётrан рак:амли
иктисодиёт пойдевориrа улкан хисса к:ушrан. Бу хисса фак:ат технолоrик
таркибий к:исмлар билан чегараланмайди, балки ик:тисодий ва гоявий
таркибий к:исмларни хам уз ичиrа олади. Булутли технолоrиялар
ривожланиши, масалан, талаб буйича ишлаб чик:ариш (production on­
demand), хизмат сифатида дастурий таъминот (software as а service) каби
келажак бизнес-моделларининr аксарияти учун асосий гояrа ва куплаб
иктисодий узаро алок:алар учун тамойилrа айланадиrан тушунчалар пайдо
булишиrа олиб келди.
Буюмлар Интернети бу - куплаб технолоrияларни бирлаштирадиrан,
датчиклар билан жихозланrанлик ва интернетrа барча ускуналарнинr
уланишини кузда тутадиrан концепция булиб, масофадан туриб реал вак:т
режимида (жумладан, автоматик режимда) жараёнларни
мониторинг,
назорат к:илиш ва бошк:аришrа имкон беради.
Буrунrи кунда иккита йирик йуналиш шаклланrан: буюмлар Интернети
(IoT - Internet of Тhings) ва буюмлар саноат Интернети (IloT - Industrial
Internet of Things). Инструментал жихатдан ушбу технолоrиялар бир-бириrа
жуда ухшашиб кетади, асосий фарк: эса бажарилиши лозим булrан
вазифада: агар буюмлар интернетининr асосий вазифаси бу - хилма-хил
25
(моделлар ва башоратлар тузишда устувор фойдаланиладиган) маълумотлар
туплаш булса, буюмлар саноат Интернетининг бажариши лозим булган
вазифаси ишлаб чин;аришни автоматлаштиришдан иборат (датчиклар
курсаткичлари буйича рсурслар ва н;увватларни масофадан туриб
бошн;ариш).
Ovum, Machina Research ва Nokia тахлилчиларининг башоратларига
кура, 2019 йилга келиб уланган саноат н;урилмалари сони 530 млн.
бирликдан ортади, 2025 йилга келиб эса уларнинг сони 20 дан 200 млрд.
бирликкача булиши кутилмокда.
Куплаб мамлакатларда ишлаб чин;ариш ресурларини бошн;ариш
технологияларини ривожлантириш,
жумладан,
улардан
виртуал
фойдалариш манфаатларида, ран;амли икгисодиёт яратиш ва узгартириш
давлат датурларида бажарилади: Германияда Industrie 4.0, АI<Шда Advanced
Manufacturing Technology, Хитойда асосий эътибор илFор технологиялар
жорий н;илиш, сифат ва инновацияларга н;аратиладиган ишлаб чин;аришни
ривожлантириш стратегик концепцияси, Буюк Британияда Innovate UК,
Австралияда National Digital Economy. IоТ-платформалар яратиш ва жорий
н;илиш буйича лойихалар, амалий дастур сервислари ишлаб чин;иш Россияда
хам амалги оширилмокда. Интернет ташаббусларни ривожлантириш
жамFармаси (FRII) интернетни ривожлантириш йул харитасини ишлаб
чикди ва буюмлар интернети Ассоциациясини таъсис этди. Росстандарт
доирасида
фаолият
курсатадиган
«Киберфизические
системы»
стандартлаштириш буйича янги техник н;умита фаолияти доирасида
буюмлар интернети сохасида стандартлар ишлаб чин;иш ва н:абул н;илиш
режалаштирилган.
Катта маълумотлар (Big Data) - инсон идрок н;иладиган натижалар
олиш ман;адида структураланган ва структураланмаган (жумладан, мустан;ил
манбалардан олинган) маълумотлар н;айта ишлаш учун мулжалланган
усуллар, воситалар ва ёндашувлар йиFиндисидир. Катта маълумотлар катта
хажм билан, хизма-хиллик ва янгиланиш тезлиги билан тавифланади, бу
ахборот билан ишлаш стандарт усуллари ва воситаларини етарли даражада
самарасиз н;илиб н;уяди. Шундай н;илиб, катта маълумотлар технолоrияси бу
- катта хажмдаги ахборот асосида н;арор н;абул н;илиш воситасидир.
Катта маълумотлар бошланFич маълумотлар катта танламаси мавжуд
булган жойларда пайдо булади. Уларнинг асосида макродаражадаrи
ходисаларни тахлил ва башорат килиш, ижтимоий хулн;-атвор моделларини
урганиш, шунинrдек, илмий экспериментлар статистика маълумотлари ва
26
трендларни анимаш мумкин.
Тижорат лойихалари учун хам, давлат лойихалари учун хаи катта
маълумотлар сохасида муаммо бу маълумотларни якуний хиобда !(}'ЛЛаш
буйича вазифаларни бошланFич I<Исми хисобланади.
Тахлил алrоритмидаrи сунrги трендларни биладиrан ва келгуси хисоб­
китоблар тезлигини бахолай оладиганлар эмас,
балки
ушбу
технологияларни !(}'Ллаш асосида узо1< муддатли ва асосланган молиявий
модель ярата оладиганлар бугунги кунда катта маълумотлар rохасида
экспертлар хисобланади.
Ни.мага ф т мщаллий ускуналарда 5G мwтий тармогини яратиш
ма садини 1fУЙ.Маслик керак экан?
Ахборот технологияларининг ушбу йуналиши 201 О йилдан фаол
ривожлана бошлади. Х:озирrи кунга келиб, катта маълумотларни 1<айта
ишлашга имкон берадиrан !(}'П онли усуллар ва комплексли датурий
махулотлар мавжуд, чунончи IВМ, Oracle, Microsoft, Hewlett-Packard, ЕМС,
Apache Software Foundation (НАDООР) ва х.к.
Катта маълумотлар билан ишлаш усуллари улар учун зарур булган
ахборот манбалари булиб куйидагилар хизмат 1<илиши мумкин:
-Интернетда фойдаланувчилар хул1<-атвори логлари;
-автомобиллардан транспорт компаниясиrа GРS-сиrналлар;
-банкнинг барча мижозлари транзакциялари ха!(ИДа ахборот;
-йирик чакана тармомаги барча харидлар ха1<ида ахборот;
-куп сопли шахар [Р-видеокамераларидан олинган ахборот;
-саноат интернети технологиялари билан жихозланган катта ишлаб
чи1<ариш датчикларидан ахборот ва х.к.
Маълумотлар тупламлари сони шиддат билан усмо1<да, демак, уларни
1<айта ишлаш технологиялариrа талаб хам ортмома.
Виртуал валюталар
ра1<амли дунё валютлари. Биткоин,
криптовалюталар ва Блокчейн.
Ушбу китобда биз бу тушунчаларни айланиб утишимиз ва ёритиб
бермаслигимиз мумкин эмасди, чунки улар, биринчидан, ха1<и1<атда ра1<амли
ИJ<ТИсодиётrа муносабати бор, иккинчидан, охирrи пайтларда ушбу
муаммога I<ИЗИJ<ИШ ортrан шароитларда айтиб утилган атамаларни
тушунмаслик ва ла1<иллатишлар кузатилмо1<да. Х:аI<И1<атда бу жуда кенг
доирадаги масалалар, лекин биз уларнинг мохиятини I<ИCJ<a ва оддий !(Илиб
тушунтиришrа харакат 1<илиб курамиз.
Виртуал (ракамли/электрон) валюта бу - моддий тимсолда
27
мужассам топмаган, тулаконли пул белrиси сифатида фойдаланиш мумкин
булrан пул маблаFЛаридир.
Криптовалюта бу - криптоrрафик алгоритмларни махсус куллашrа
асосланган эмиссия, виртуал валюта тури ("улжа", майнинr).
Транзакциялар блокларн занжнрн (Вlock Chain / Блокчейн) бу таксимланrан маълумотлар тупламларини тузиш методолоrияси булиб,
бунда хар бир кайд эrалик килиш тарихи х;акидаrи ахборотдан иборат
булади, бу эса уни калбакилаштириш имкониятини каттик чеrаралаб куяди.
Блокчейн виртуал валюта тизимларида операцияларни бажариш ва
уларнинr тарихини саклаш учун кулланади.
Биткоин (Bitcoin) бу- мавжуд виртуал валюталар ичида биринчиси ва
энr таркалгани; криптовалюта хисобланади ва Блокчейн технолоrиясидан
фойдаланади.
Виртуал валюта криптовалюталарrа мансуб булмаслиrи ва Блокчейн
технологиясидан фойдаланмаслиrи х;ам мумкин. Криптовалюта булмаrан
виртуал валюталарrа Яндекс-пул, Веб-мани (WebMoney) ва Киви-х;амённи
(Qiwi) мисол килиб келтириш мумкин.
Купчилик виртуал валюта, криптовалюта ва Блокчейн атамаларини
адаштириб юборади ва уларни синоним сифатида куллайди, лекин бу фак;ат
биринчи виртуал валюта - Биткоин учун тугридир. Гап шундаки, Блокчейн
технолоrияси махсус Биткоин учун ишлаб чик;илrан ва маълум вакт
давомида бошк;а х;еч к;аерда кулланмаrан, х;озир эса бундай эмас.
Блокчейн
технологияси
асосида
ишлаб
чикилrан
Биткоин
криптовалютаси ихтиро килинган ва эмиссия килинrан. Анъанавий
электрон тулов тизимлари билан таккослаrанда оддий фойдаланувчи
сифатида мен учун криптовалютани ривожлантиришдан максад пима ва у
мен учун нимаси билан кизик;арли булади?
Блокчейндан пул поминали нуктаи назаридан эмас, балки давлат
реестрлари юритиш сох;асида фойдаланиш умуман бошка rап. Давлат
секторида блокли занжирлар билан экспериментлар бутун дунё буйлаб
тезлашмок;да. АК,Ш соrлик;ни саклаш ва бошк;а бир к;атор тармокларда,
Швеция мулк х;укукини руйхатдан утказишда, Буюк Британия пенсия
таъминоти сох;асида айнан шу йулни танлаrан.
Бундай лойих;аларда давлатнинг рисклари криптовалюталар яратиш
билан таккослаrанда анча пастрок булади. Шу билан бирrа, улардан
олинадиган ижтимоий самара, рак;амли ва оддий иктисодиётrа кушиладиrан
хисса юкори булади. Масалан, хисоб-китобларга кура, фак;ат АК.Шнинr
28
узида мулк хукJЩИни руйхатдан утказиш сохасида Блокчейн жорий килиш
йилига 2-4 млрд доллар тежашга имкон берган буларди. Бунда тежамкорлик
операциялар тезлашуви билан, демак, тижорат секторининг ривожпаниши
билан бирга кузатилади.
Биз у хакида куйида гапириб утадиган хусусиятлар туфайли Б1окчейн
технологияси тобора купрок кулланмок:да:
муаллифлик
хукуки,
сайловчилар овозини хисоблаш, ташаббус краудфайндинrи, ижгимоий обруэътибор, суrурта, реклама, ставкалар ва х.к.
Технолоrиялар ва алгоритмлар мохиятига киришиб ути асдан,
Блокчейн технолоrиясининг асосий ажратиб турадиган хусусиятларини
санаб утамиз:
-маълумотлар куп марта такрорланган булиб, барча катшruчилар
томонидан яратилган ва куллаб-кувватланадиган таксимот тармоFида
сакланади, бу эса уни бузиб киришни амалда имконсиз килиб куяди;
-хар бир ахборот уз тарихиrа зга булиб, бу ахборотнинг келиб чикиши
ва унинr хакикийлигини текширишга имкон беради;
-маълумотлар тупламини тузиш хусусиятлари уни хакерлар
хужумлариrа ёки Fайриконуний харакатларга нисбатан чидамли килиб
куяди.
Блокчейн
технологиясининг
санаб
утилrан
хусусиятлари
криnтовалюталарюшг асосий хусусияти - ишончлиликни асослаб беради:
1. калбакилаштириш имконсизлиги;
2. уrnрлаш имконсизлиги.
Шунингдек, классик криптовалюталарнинг к:уйидаги хусусиятларини
кайд этиш зарур:
3. умумий эмиссия маркази йуклиги;
4. очик дастурий код;
5. ташки тартибга солиш йуклиги (дастурий кодда кирити11rандан
ташкари);
6. трансчегаравийлик.
Ишончлиликдан ташкари, криптовалюталар фойдаланувчиларни
фойдаланиш кулайлиги ва транзакция харажатлари минималлиrи би11ан хам
жалб килади. Биткоин (ёки бошка хар кандай криптовалюта) l(Иймати
махсус биржаларда (криптобиржа ёки виртуал валюталар биржасида)
белгиланади. Бошкача килиб айтrанда, куплаб виртуал валюталар моддий
таъминотrа зга эмас, балки ижтимоий шартнома шакли хисобланади.
29
Таъкидлаш жоизки, валюталар, облигациялар, акциялар, векселлар ва
бошка шу каби молиявий воситалар мутлак купчилиги хам ижтимоий
шартнома шакли х;исобланади ва тулик моддий таъминотга эга булмайди.
Бирок агар классик валюта киймати асосан уни эмиссия киладиган
мамлакатнинг молиявий-иктисодий ва сиёсий таркибий кисмларига боrлик
булса, криптовалюталар киймати факат фойдаланувчилар кутадиган
натижалар билан белгиланади.
Импорт ускуналарда алока тармокларининг ривожланиши,
агар
шундай холат руй берадиган булса, бугунги кунда ракамли иктисодиётнинг
усишидан кура купрок кискаришига олиб келади. Асосий эътиборни айнан
ишлаб чикаришга каратиш нуктаи назаридан робототехника ва саноат
ускуналарини дастурий бошкариш каби устуворликларни танлаш керакдир.
Дастурни бошкаришда ишлаб чикаришнинг ривожланшини АТ-сохасидан
ажратиш, умумий мавхум раl\амли "козон"дан алохида килиш ва эътиборни
муайян лойих;аларга каратиш лозим, лекин бунда мураккаб ва супер
инновацион лойихалар шарт эмас.
Электрон бизнес ва электрон тижоратни бошкариш сохасида узига хос
rурури булган Дэйв Чеффининг (Dave Chaffey) фикрига кура, электрон
иктисодиёт (e-economy) - динамик тизим булиб, унинг асосида онлайн­
технологиялардан фойдаланиш хисобига иктисодий ва ижтимоий неъматлар
олиш максадида турли давлатлар фукаролари, бизнес ва хукумат уртасидаги
узаро алокалар топилади.
Муаллифларнинг фикрига кура, ракамли (электрон) иктисодиёт онлайн-технологияларга асосланган ва хаётий неъматларга эхтиёжларни
кондиришга йуналтирилган, бу эса, уз навбатида хужалик юритишниг янги
усуллари шакллантиришни кузда тутадиган ва давлат томонидан тартибга
солишнинга амалий воситаларини талаб киладиган ишлаб чикариш,
айирбошлаш ва истеъмол жараёнларида юзага келадиган муносабатлар
йиrиндисидир.
Унга кура ракамли шаклдаги маълумотлар ижтимоий-иктисодий
фаолиятнинг барча сохаларида асосий омил саналган Узбекистон
Республикаси "Ракамли иктисодиёт" дастури миллий суверенитетни ва
иктисодий усишни таъминлайди, фук:аролар турмуш сифатини яхшилайди
ва мамлакат ракаботбардошлигини оширади.
Дастурни амалга ошириш илrор технологиялар
жорий
килиш
йулидаги хук:ук:ий тусикдарни тугатиш; ракамли иктисодиёт учун
инфратузилма яратиш (тармоклар, маълумотларни кайта ишлаш
30
марказлари, аппарат l(Исми); таълим тизимини такомиллаштириш; махаллий
компанияларни
ра1<амли техноnогиялар сохасида ваколатлар
марказларини I<9ллаб-I<)'вватлаш ва бош1<аларга йуналтирилади. Дастур
ма1<садлари: 1) Узбекистон Республикаси ра1<амли ик.тисодиёт экотизими
яратиш; 2) ра1<амли ик.тисодиёт, институтлар ва инфратузилмани
ривожлантириш
учун
шароитлар
яратиш;
3)
глобал
бозорда
ракобатбардошликни ошириш.
Руй бераётган узгаришларни хисобга олган холда ра1<амли ик.тисодиёт
деганда шунингдек, истеъмол l(Имматини ошириш хамда асосий
натижаларга эришиш
харажатларни I<ИСI<артириш ва мехнат
унумдорлигини ошириш хисобига бизнес ра1<обатбардошлигини ошириш
максадида катта маълумотлар билан алмашиниш ва ра1<амли технологиялар
имкониятлари асосида бизнес-жараёнларни йулга I<9йиш ва бизнес­
моделлар шакллантиришни хам тушуниш лозим. Ушбу холатда
гап
интернет тармогида бизнес ташкил 1<илаётган компанияларга хос булган
бизнес-моделлар ха1<ида хам, тарихан ик.тисодиётнинг барча секторларида
оффлайн хужалик фаолиятини амалга оширадиган анъанавий бизнес (1<азиб
олиш саноати, l(ИШЛОI< хужалиги, кайта ишлаш саноати, хизматлар сохаси)
хакида хам боради.
Узо1< йиллар давомида ра1<амли иl(ТИсодиётни урганиш ва ушбу
сох:адаги экспертлар ваколатлари факат ракамли ик.тисодиёт билан боrлаш
каби, технологияларга ЧУI<УР назар солмасдан ра1<амли иктисодиётнинг
мохиятини тушунишнинг имкони йук деб таъкидлашга имкон беради.
Ра1<амли ик.тисодиётни янги хизматлар турлари пайдо булиши ва
уларнинг ЯИМдаги улуши усиши, янги бизнес-моделлар,
интернет
тармогида бизнес олиб борадиган компаниялар капиталлашувига,
фойдаланувчилар - контент истеъмолчилари, катнашчилар сонига, бозорда
агрегаторлар ва янги турдаги бошка компаниялар пайдо булишига ва
ракобат кураши характерининг узгаришига богликлик тавсифлайди. Ишлаб
чикариш циклига Индустрия 4.0 технологияларини жорий килиш, киймат
яратишнинг горизонтал занжирларини I<Ис1<артириш, мослаштирилган
махсулот ва хизматларга утиш, персонификация килинган хизмат курсатиш,
инновациялар хаётнйлик дастурининг 1<искариши ва янги технологияларни
башорат килиш кийинлиги мухим ахамиятга зга. Ракамли иктисодиёт
белгилари каторига шунингдек, истеъмолчилар онгида махсулот (хизмат)
хакида фикр шакллантиришда ижтимоий тармоклар ролининг усиб
боришини, жамоавий онгдан фойдаланишга имкон берадиган янги
31
технологиялар пайдо булишини, моддий ресурслардан биргаликда
фойдаланишни, дропшиппинг модели буйича омборсиз ва суровлар асосида
бизнес юритишни, интеллектуал мулк учун янги лицензиялардан
фойаланишни, таълим муассасалари битирувчилари ваколатларининг
парчаланиш тезлигини ва реал иш уринларини уз ичига олади. Бу руйхатни
яна давом эттириш мумкин.
Бугунги кунда раI<;амли иктисодиёт, электрон бизнесни ва электрон
тижоратни бош1<ариш илмий билимларнинг фанлараро сохасига киради.
Айнан улар замонавий ёшларни ва ракамли иктисодиёт эволюциясини
кузатибгина 1<олмай, унда узи хам иштирок этаётганларни кизиктиради.
1. Биринчи навбатда, интернет вужудга келгунга I<:адар улардан
фойдаланиш имкони булмаган янги хизмат турлари пайдо булиши. 1990
йилдан бошлаб хозирги ваI<;Тгача онлайн-технологиялар ва интернет
тармоFи имкониятларидан фойдаланишга асосланган товарлар ва хизматлар
янги бозорлари шаклланди, масалан, мессенжерлар, агрегаторлар, интернет1\Идирув, интернет-реклама, интернет-савдо, электрон коучинг, электрон
у1<итиш ва б.
2. Электрон бизнес вакиллари булган компаниялар капиталлашуви
туFридан туFри фойдаланувчилар (контент истеъмолчилари, 1<атнашчилар)
сонига ва уларнинг усиш тезлигига бОFЛИI\. Бу компанияларни сотишдан
ю1<ори даромад олишга олиб келади.
3. Ракобат кураши характерининг узгариши. Бозорда агрегаторлар ва
янги турдаги бош1<а компаниялар пайдо булиши.
1\атьий ишонч билан айтиш мумкинки, электрон тижоратнинг янги
технологиялари ва ракали иктисодиёт таъсири остида бизнес-моделлар
узгаради. Бу бозорда хизматлар таклифи структурасининг
сезиларли,
баъзида эса жиддий узгаришида намоён булади ва ракобат кураши
характерида акс этади.
4. Ракамли иктисодиёт бизнес учун тезкор бизнес-тах;лил асосида янги
Fоялар излаб топиш ва мижозлар билан тезкор кайтувчан алока амалга
ошириш имконини беради, бу эса компанияларга потенциал мижозларнинг
инновацион истакларига зудлик билан жавоб 1<айтаришга имкон беради.
Бунга Google Analytics, "Яндекс.Метрика" ва бошка бепул сервислар пайдо
булиши хизмат килди.
5. Ра1<амли иктисодиёт инновациялар хаётийлик давринниг кискариши
билан тавсифланади. Бу оммавий ишлаб чикарувчиларнинг янги моделдаги
смартфонлар, компьютерлар, янги мобил иловалар, компьютер
32
уйинларининг янги вариантлари олиб чикиш уqун пойгасига олиб келди, бу
моделлар каторининг тез-тез алмаштирилиши билан тавсифланади ва
махсулот, хизматлар ассортиментининг тез узгаришига олиб келади.
6. Ракамли иктисодиётнинг асосий хусусиятлари каториrа янги
технологиялар пайдо булишини олдиндан айтиш кийин эканлиги булиб, бу
шуни англатадики, маълум бир шароитларда улар мавжуд ижrимоий­
иктисодий тизимларни йук килишrа олиб келадиган илFор инновацион
технологиялар сифатида намоён булиши мумкин. Бу жараёнларнинг руй
бериш тезлиги 1<анчалик юкори булса, бизнеснинг технологик таркибий
кием энг хавфли саналган, лекин шу билан бир пайтда иктисщиётнин
янгича ривожи учун янги исти1<боллар очиб берадиган мураккаб ва ю1<ори
динамикали бозор мухити томонидан таъватларга жавоб кайтаришга
улгуриш шунчалик кийин булади.
7.Инновацион Fоялар хосил килиш, товарлар ва хизматлар ишлаб
чикариш краудсорсинг) ва краудфандинг, инновацион лойи:х;аларни
молиялаштириш учун жамоавий "хамён" имкониятларини тах,лил килиш
жамоавий онгдан фойдаланиш имконини берадиган соф янги ходисалар
пайдо булиши.
8. Интернет туфайли, бизнес учун янгим имкониятлар пайдо булиши
сабабли ривожланган мамлакатлар ЯИМ таркибида хизматлар улуши янада
усди.
9. Моддий неъматларни биргаликда истеъмол килиш имкониятлари
(Sharing economy), бу моддий неъматларга эга булиш бобида жамияmинг
аъзоларининг катта кисмига булган муносабатни узгартириб юборди.
Масалан, ёшлар таассуротлар туплашга купрок берилган булиб, уз мулкини
харид килиш ва унга эгали килиш заруратисиз
днёнинг
турли
минтакаларида эркин харакатланиш (ишга, укишга) хиссиёти билан
бОFлайди.
10. Истеъмолчиларда
махсулот
(хизмат)
хаКида
фикрлар
шаклланишида ижrимоий тармокларнинг роли усиш бориши.
11. Интернет тармоFИда бизнес юритадиган компаниялар
капиталлашувининг асоссиз равишда усиши ва криmовалюталар
кийматининг усиши хисобига молиявий "пуфак"лар сонининг усиши.
12. Интернет-рекламанинг ривожланиши электрон бизнесга рекламада
пул ишлаб топиш имконини берди, яъни реклама харажатлари модели
"рекламадан даромад" моделига айланди.
33
Х:озирги пайтда интернет тармогида бизнесни йулга 1<уяётган
компаниялар купинча рекламага сарфлаган пулдан ана купро1< микдорда
рекламада пул ишлаб олади. Анъанавий равишда рекламада фак:ат реклама
агентликлари пул ишлаб топарди.
13. Х:озирги кунда ишбилармонлар нафак:ат моддий, балки электрон,
рак:амли товарларни сотиш имкониятии кулга киритган.
2018 йил интернет-савдо бозори 615 млрд сум микдорида бахоланди.
Интернет-савдо бозорининг усиши шароитларида рак:амли товарлар ва
чипталар сотишдан компаниялар даромадининг бар1<арор усиши
кузатилмокда. Электрон тижоратда авиа ва темир йул чипталари сотиш энг
катта улушга эга.
14. Интеллектуал мулк хук:укларига янги лицензиялар, яратилган
махсулотга эгалик хук:уки хаммага тегишли булган халк: лицензиялари
пайдо булиши.
Масалан, интеллектуал мулкка халк: эгалиги: Creative Commons (СС)
лицензиялари, эркин дастурий таъминотга (ДТ) жамият лицензияси.
15. Виртуаллаштириш буйича хизматлар ДТ ва компьютерлар ишлаб
чик:арувчиларни бозордан сик:иб чик:аради.
Х:аттоки Sony корпорацияси фак:ат корпоратив буюртма асосида
ноутбуклар ишлаб чик:ара бошлади. Мижоз масалан, банкда сифатли сервис
олишда янада талабчан булмокда, у жамоат транспортида хам худди
шундай хизмат курсатилишини кутади.
16. Олий таълим муассасалари битирувчилар чук:ур билимга
эгалигининг ярим парчаланиш тезлиги ортиши ва таълим жараёнида
олинган чук:ур билимга эгалик билан реал иш уринларида зарур
профессионал чукур билимга эгалик уртасида тафовутнинг тобора усиб
бориши.
17. Бизнес-моделлар узгариши. Рак:амли ик:тисодиёт аломатлари
бизнес-моделларида уз аксини топади, бу эса бошк:а бозор иштирокчилари
томонидан занжир реакциясини юзага келтиради, бу ерда мослаштирилган
товар ва хизматларга йуналтирилганлик, шахсийлаштирилган хизмат
курсатишга утиш, е-тижорат вситаларини компаниялар ривожланиш
стратегиялари ва бизнес-архитектурага киритиш энг оммавий хисобланади.
17.3.
Раl\;амли и1сrисодиётнинг ижобий ва салбий томонлари
Давлатнинг рак:амли
иктисодиётни
ривожлантириш
танлаганлиги ахборот технологиялари сохаси ва умуман, электрон
34
йулини
хужжатлар айланмаси сохасида янги йуналишлар очиб беради. «Раl(ам»
томон бурилишга бутунжахон интернет тармоFи ва сифатли алоl(анинr
ривожланиши сабабчи булди. OI(Ибатда катта хажмдаи маълумотлар
алмашиниш ва уларни туШiаш имкони пайдо булди, бу эса, уз навбатида,
туШiанган ахборотни l(айта ишлашга, башорат килишга, асосланган
карорлар кабул килишга ва хилма-хил фойда олишга имкон беради.
Буларнинг барчаси учун эса мое келувчи инфратузилма, бошкача I(Илиб
айтганда, глобал ахборот Шiатформалари экотизими зарур.
Бироl( бунда маълумотларни йуl(отиш, бизнесни йукотиш, иш
уринларининг I(Искариши, хавфсизликка путур етиши риски ва
модернизация килиш зарурати вужудга келади. Бу масалаларни тезда хал
килиш зарур, чунки бу бора.да кечикиш жиддий рискларга олиб келади.
Ахир бошка мамлакатларда, айникса, Хитой ва АI<Ш,да иl(Тисодиёт фаоллик
билан электрон рельсларга кучирилмоКда.
Муаллифларнинг фикрига кура, хозирги пайтда руй бераётган
узгаришларда ракамли иктисодиётнинг афсона ёки хакиl(ат эканлиrи эмас,
балки бу узгаришларнинг жамиятга кандай хизмат килиши мухим роль
уйнайди: «Биз технологиялар кандай килиб оммавий хизмат курсатишни
узгартираётганини куряпмиз. Воситачиларни олиб ташлайдиган, мижоз ва
таъминотчи уртасидаги алокаларнинг туrридан-туFри амалга оширилишига
олиб келадиган Uber каби янги бизнес-моделлар пайдо булмоКда. Аввалрок
худди шунга ухшаш узгаришлар молия сектори ва телекоммуникацияларда
хам руй бергандю>.
Саноатда хам узгаришлар кутилмокда, чунки ракамли корхона ва
инсоннинг ракамли киёфадоши пайдо булиши бутун инсоният моделини
жиддий узгартирнб юбориши мумкин. Бу эса шуни курсатадики, ахборот
технологиялари аста-секинлик билан одамларнинг
урнини
эгаллаб
бормоКда. Мана шу ракамли иктисодиёт хисобланади.
ТуFри, мамлакатда кандай кескин узгаришлар руй бериши х:озирча
маълум эмас. Бир анжуман катнашчиси ракобатбардош махсулот ишлаб
чикарган холда нормал ишлаётган машинасозлик заводини модернизация
килишни мисол тарикасида келтириб утди. Бирок унинг учун порталлар,
роботлаштирилrан комплекслар ва бошка ракамли корхона элементлари
билан боFЛик ечим хисоблаб чикилганда маълум булишича, мехнат
сиrимини пасайтириш ва мехнат унумдорлигини ошириш хисобига камида
15 йил муддатда харажатларни оклаши мумкин экан ва завод рахбарияти
ярим-ёрти карор фойдасига бу rоядан воз кечди.
35
Бу хозирги техник колоклик шароитларида саноатнинг ракамли
узгариши тез руй беришига шубха уйFотади (1.1-жадвал).
1.1-жадвал
Афзалликлари
Давлат ну qаи назаридан мшшмал
харажатлар
Технологик база яратиш минимал
муддати
Камчиликлари
-инфратузилма яратиш муддати узун
-рцамли Иl(fИсодиёт йирик бизнес
манфаатларида ташкил J<ИЛИНТан
-рцамли Иl(fИсодиёт инфратузилмасининr
субоmимал архитектураси
-молиявий харажатлар катта
-чекланrан сопли технологиялар
I<9лланиши
-инфратузилманинг тез шаклланиши
-функционал архитектура барча
манфаатдор томонларнинr эх,тиёжлари
ва талабларига жавоб беради
-умумий рацамли макон ташкил
R:ИЛадиrан барча тизимлар максима,'"/
шаффофлиги ва боШJ<арилувчанлиги
-рцамли платформаларни
ривожлантириш, интеграпия l\ИЛИШ ва
хизмат курсатиш соддалиги
-куплаб саноатларда раR;амли
монополлашrнриш риски юцори
-рцамли тенгсизликиинr усиш риски
юцори (rеографиялар уртасида ва
саноатлар уртасида)
Ра амли иl(fllсодиётда ижобий жи11;атлар
Камдан-кам холларни истисно килганда, дунёда ракамли иктисодиёт
хдКида ёзилаётган хар бир нарса ижобий, маъкулловчи характерга эга
булади. Дархакикат, Узбекистон Республикасида ракамли иктисодиёт
бизнесга карши хар 1\андай буюртма ишларни бефойда килиб к:уйиши ва
мамлакатда кулай ишбилармонлик мухити яратиши мумкин. Ракамли
иктисодиёт куйидаги вазифалар тупламини бажариши мумкин:
1.Ракамли иктисодиёт бизга илк марта шахар, минтака, тармок, бутун
мамлакат халк хужалиги иктисодиётини умумий бир майдон сифатида
куришга имкон беради. Бу, масалан, «Бизнеснинг ракамли диагностика
лабораторияси»га янги махсулот ва бозорлар яратишга, мавжуд бозорларни
энг илFор товар ишлаб чикарувчилар манфаатларига мое холда
структура.1аш, сунъий интеллектдан фойдаланиш асосида бошкарув
тизимини оптималлаштиришга имкон беради.
2.Мухим инфратузилмани химоя килиш даражасини ошириш.
3.Ракамли иктисодиётнинг конунчилик базасини шакллантиришиш.
4.Ракамли иктисодиётда жиноятчиликнинг каттик таъкиб килиниши.
36
5.J<у1')'к.r арни рак:амли кодларга утказишга тайёрлик.
6.Буrун халк: хужалиги учун рак:амли ик:тисодиёт умумий универсал
стандартлари ишлаб чик:иш.
7.J<укумат, бизнес ва жамият учун узаро алок:алар умумий
к:оидаларига утиш.
8.Рак:амли ик:тисодиётдан мамлакатда тизимли ишсизлик, ахолининг
харид лаёк:ати ва турмуш даражасининг пасайиши, саноат ва к:ишлок:
хужалиги ишлаб чик:ариши пасайиши, давлат бюджет даромадларининг
пасайишига олиб келадиган вайрон к:илувчи сифатида эмас, балtи халк:
хужалигининг реал сектори пойдевори сифатида фойдаланиш.
9.Ак:лли шахар, ак:лли милиция, ак:лли темир йуллар ва х.к. фук:аролар хаёт сифатининг яхшиланиши.
1О.Рак:амли ик:тисодиётнинг юк:ори усиш суръати ва рак:амли
ик:тисодиётнинг ик:тисодий самарадорлиги.
11.Умумий ракамлаштиришга тахдидларни, мутахассислар ва
жамиятнинг бу мавзудаги сух;баи чук:урлиги ва очик:лигини англаб етиш.
Ра11:амли Иl(Пlсодиётда салбий жих;атлар
Мазкур ук:ув кулланмасида рак:амли ик:тисодиёт лоббистика ё щашуви
нук:таи назаридан халк хужалигининг уз-узидан мавжуд булган кисми
сифатида эмас, биринчи уриида бир миллион тонна виртуал олтин, олтин­
доллар стандартидан воз кечилгандан сунг жахон иктисодиётини яккинчи
Буюк депрессия хавфи олдига олиб келган 1000 триллион доллар хеч нарса
билан таъминланмаган дериватдан иборат булган АК,Ш
давлат
лоббистикаси экспорт килинадиган воситаси сифатида куриб чикамиз.
Шундай килиб, лоббистика ёндашуви асосида, маънавий омилни хисобга
олган холда ракамли иктисодиётни бахолашда инсоният узра муаллак
турган жиддий хавфнинг куламини очиб беришга харакат килиб курамиз.
Тадкикотда суз борадиган хавфлар унга анъанавий карашда очиб
бериладиган рак:амли иктисодиёт рискларидан бир мунча ортик
хисобланади.
Маънавий нук:таи назардан куришимиз мумкинки, ракамли
ик:тисодиётнинг вазифаси дунё пул тизимини тугатиш хисобланади. Х:амма
пулларни йук: к:илиш. Бугунги кунда пул - шартли нарса, худди папуасларда
шиша мунчок:лар каби хеч нарса билан таъминланмаган. Бизда банкларда
пул эмас, ракамлар ётади. Биз бу ракамларни яна утказамиз. Вирус хамма
рак:амларни йук килиши, бизни ва давлатимизни бир кунда кашшок килиб
куйиши мумкин. ГАТА нуктаи назаридан АК,Ш давлат лоббистика воситаси
37
сифатида ракамли иктисодиётнинг максади - барча хукуматлар устидан,
бутун савдо ва саноат устидан, истисносиз хар бир киши устидан тотал
назоратдир. Буларнинг барчаси эхтимолий салбий жихатлар хисобланади.
Бундай тахминларга келиш учун тингловчилар ва укувчилар билан бирга
ракамли иктисодиёт асосларига мурожаат килиш ва ракамли иктисодиётни
ишлаб чикишнинг негизида нималар ётганлигини тушунишга тугри келди.
Бирок ракамли иктисодиётда маънавий таркибий кием йуклигида у
хар кандай мамлакатни самарали бошкариш ва тулик шарх килиш учун
майдонча хисобланади. Фарк факат ракамли иктисодиётда маънавий
таркибий кием бор ёки йуклигидадир. Ракамли иктисодиётда маънаий
таркибий кисмдан кочиб кутилиб булмайди. Маънавий таркибий кисмни
писанд килмаслик эса хар кандай иктисодиёт ва хар кандай давлатнинг
вайрон булишига олиб келади.
Сбербанк Alibaba га карши
Ракамли платформаларнинг ривожланиш сохасида ёркин мисоллардан
бири сифатида Alibaba тизимига зга булган Хитойни келтириб утиш
мумкин. Уидан фойдаланиш тажрибаси шуни курсатадики, маълумотлар
туплаш иктисодиётнинг турли секторларига экспансия учун ута ракобатли
устунликлар яратади. Агар бизда шунга ухшаш нарса килинмаса, жиддий
рисклар юзага келиши мумкин. Давлатимиз Alibaba томонидан тахдид
куришидан бу тизимни харид килишга солик жорий килиш гояси деб
курсатилади.
Alibaba бу - оддийгина ракамли платформа эмас, балки платформалар
экотизимидир. Тушунарлики, бундай экотизим кудрати алохида
платформалар кучдан катта булади. Х:атто АI(Ш хам хозирги кунда бу
пойгада ютказмсщда, чунки у ерда турли платформаларни интеграция
килишга тугри келади, Хитойда эса бу сохада ривожланиш самарадорликни
ошириш хисобига - бир платформадан бошка платформага караб аста­
секинлик билан руй беради.
Давлатнинг роли. Ракамли иктисодиётга утиш каби глобал ишда куп
нарса давлатнинг позициясига боrлик. Барчаси хамма нарсани
бирлаштирадиган ва «ракам»га утказадиган ягона давлат платформасига
бориб таклмаслиги мухим: «Давлатнинг вазифаси шундан иборатки,
бизнеснинг урига бирон нарса килиш эмас, оддийгина бизнесга халал
бермасликдир».
Хитойда Alibaba тизими давлат унинг учун кандайдир платформа
яратгани туфайли пайдо булмаган. У бундай платформа пайдо булиши учун
38
шароит яратди, холос. Гарчи давлат Alibaba га ёрдам берадиган булсада, бу
давлат корпорацияси эмас, тижорат корхонаси саналади ва унинг
хизматларидан ракобатбардош эканлиги учун фойдаланилади.
Давлатнинг вазифаси - умумий коидалар яратиш, бизнес эса узгара
бошлайди, чунки ишбилармонлик мухити узгаради ва ракобат усади. Агар
15-20 йил олдин республикамизда АТ дан фойдаланиш х:исобига голиб
чикишнинг имкони булмаган булмаса, компания усиши ёки бозордан чикиб
кетишига боглик булади. Бу электрон х:ужжат айланмаси мисолида яхши
куринади. Буни к:уллайдиганлар аста-секинлик билан бозор у111ушини
йукотади.
Жиддий кумулятив самара янги умумий платформа яратиш tуфайли
эмас, балки х:ар бири уз иши билан шугулланадиган куплаб мустакил
ташкилотлар ва мах:сулотлар йигиидиси билан чамбарчас боглик булган
инфратузилма пайдо булиши туфайли уринга эга булиши мумкин. Лекин
бунда стандартлар ва протоколларни энг юкори сифат даражасида ишлаб
чикиш мух:им ах:амият касб этади.
Бизнинг фикримизча, бу - давлатни унинг максадлари билан
дустлаштириб куядиган кадам, уз натижаларидан иктисодиёт эх:тиёШ1арини
белrилаб бериши мумкин булган фандан манфаатдор булган бизнес.
Бошкача килиб айтганда, ракамли иктисодиёт давлат, бизнес ва фанни
бирлаштириши мумкин.
Рщsамли Иl(Тисодиёт куйидагича таърифланади: «асосий ишлаб
чикариш омиллари ракамли куринишдаги маълумотлар
хисобланган
хужалик фаолияти, катта х:ажмдаги маълумотлардан фойдаланиш ва
хужалик юритишнинг анъанавий шакллари билан таккослаганда х;ар хил
ишлаб чикариш фаолияти турлари, технологиялар,
асбоб-ускуналар,
товарлар ва хизматлар етказиб бериш, саклаш ва сотиш самарадорлигини
оширишга имкон берадиган тах:лил натижаларидан фойдаланиш».
Бошка халкаро тизимлар ва амалий механизмлар билан бирrа була
олишга эришиш учун «умумий дарча» механизмидаги маълумотлар
моделлари ва х:ужжатлар халкаро стандартлар ва тавсиялар асосида ташкил
килиниши лозим. Уйгунлаштириш лозим булган хабарлар ва х:ужжатлар
бошлангич руйхати маълумотларини камраб оладиrан маълумотлар
руйхатини тузишда, шунингдек, миллий маълумотлар моделини
шакллантиришда мувофик элементларини
идентификация
килиш,
жумладан, уларни халкаро стандартлар талабларига мувофик тавсифлаш ва
белгилаш зарур.
39
Узбекистонда электрон тижоратнинг
ривожланишини
шартли
равишда икки даврга ажратиш мумкин: 2015 йилrача булган ва ундан
кейинги давр. 2015 йилrача бизнинг мамлакатда норматиВ-Х)'f\УКИЙ база
ишлаб чикиш ва тайёрлаш буйича фаол ишлар олиб борилrан.
2015 йил Узбекистон Республикасида 2015-2018 йилларда электрон
тижоратни ривожлантириш Концепцияси кабул килинди, у урта муддатли
истикболда
электрон
тижоратни
ривожлантиришнинr
асосий
иуналишларини,
ракобатли
мух.итни
кенrайтириш,
замонавий
инфратузилмани устириш ва кушимча иш уринлари яратиш, шунингдек,
электрон тижорат х:акидаги конунчиликни янада такомиллаштириш
шакллари ва йулларини белгилаб берди.
Бирок, буrунги кунrа келиб, концепцияда акс эттирилган чора­
тадбирлар тулик амалга оширилмагани х:акида гапириш мумкин. Масалан,
норматив-х;уl\)'КИЙ базада электрон тижоратни ривожлантиришга
каратилrан катор карорлар кабул килинмаган. Хусусан, электрон тижоратда
электрон хабарлар ёки электрон Х)'ЖЖатлар оммавий жунатмалари,
рекламани жойлаштириш тартиби тасдикланмаган.
Шу билан бир пайтда, 2018 йил ]4 майда Узбекистон Республикаси
Президенти Шавкат Мирзиёев «Электрон тижоратни жадал ривожлантириш
буйича чора-тадбирлар тугрисида»ги l(арорни имзолади. Ушбу х:ужжатда
Узбекистонда электрон тижоратни такомиллаштиришга каратилган катор
чоралар акс эттирилган.
Умуман олганда, айтиш мумкинки, Узбекистон ушбу йуналишда,
факат тез ривожланадиган тармоКда йул куйиш мумкин булмаган даражада
секин ва чузиб х:аракатланмоКда.
Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда фойдаланувчилар озик-овкат
мах;сулотларига буюртма бериш учун Telegram ботларидан фаол
фойдаланмоКда. Узбекистонлик истеъмолчилар, шунингдек, интернет
тармоm ёки телефония хизматлари учун мобил иловалар воситасида фаол
пул туламоКда. Бу эса Узбекистон ах:олиси электрон битимларни амалга
оширишга ишонишидан далолат беради, факат х:озирги кунгача
фойдаланувчилар катта харажатлар талаб килмайдиган кичик битимларни
амалrа оширган х:олда уртача харид чекини оширишга тайёр эмаслар.
Узбекистонда электрон битимлар фойдаланувчисининг уртача сони 50
минrдан 200 минг сумгачани ташкил килади.
Жах:он курсаткичлари билан бир каторда узбек
истеъмолчиси
электрон битим амалrа оширишда уяли алока телефонидан фойдаланади,
40
чунки у 1\)'Лайрок булиб, бир катор 1\)'лай иловаларга эга. Шундай 1\ИЛИб,
мобил тижоратнинг ривожланиши х;акида гапириш ва 1\ИЙмати 800 ООО
сумгача булган интернетга уланиш имконига эга булган телефонлар ишлаб
чикариш усулндан фойдаланиш мумкин.
Мах;сулот танлашга келадиган булсак, купчилик респондентлар
Интернет оркали кийим-бош, шунингдек, маиший техника ва электроника
харид килишни афзал курган. Автомобиль ва кучмас мулк предиетлари
интернет оркали энг кам харид килинадиган товарлар бу.1ди. Буни шу билан
изохдаш мумкинки, айни пайтда фойдаланувчи «онлайн» режимида йирик
микдордаги пулларни беришга х;али тайёр эмас.
Бундан ташкари, фойдаланувчилар UzCard, VISA, MasterCard каби
тулов тизимларндан фаол фойдаланилади. Оммавийлик даражаси энг паст
тизимлар Union Рау, WebMoney ва криптовалюталар х;исобnанади.
Мах;сулотларни онлайн харид 1\ИЛИшдаги муаммоларга келадиган булсак,
деярли барча респондентлар тулов вактидаги кийинчликлар, товарlхизмат
сифатининг пастлиги, етказиб бериш вакти узоЮiиrи, шунингдек, нарх
кимматлигини айтиб утган.
Шундай килиб, ижтимоий суров натижасида олинган маълумоrлардан
келиб чикиб, Узбекистонда электрон
тижоратнинг
ривожлапишини
тухтатиб турган катор муаммолар ва камчиликларни аниклаш мумкин:
1. Ах;олининr электрон битимлар тузишга ишонмаслиги.
2. Етказиб бериш киймати юкорилиги.
3. Товар/хизмат сифатининг пастлиги
4. Фирибагрлик.
5. Компьютер саводхонлиги даражасининг пастлиrи.
Утказилган ижтимоий суров шуни курсатадики, Узбекистон ахолиси
электрон битимлар амалrа оширишга тайёр, бирок уларни амалга ошириш
вактида фойдаланувчи уртача истеъмолчини нари итарадиrан ва
Узбекистонда электрон тижоратнинг ривожланишини секинлаштирадиган
катор муаммоларга дуч келади.
Ахборот технологиялари асри янги коидалар белrилаб берди. Тор
доирадаrи назариячи-олимлар учун кизикарли булган ракамли иктисодиёт
улкан салох;иятга эrа бозор модели х;исобланади:
• ахборот устувор товар х;исобланади, вах;оланки бу ресурс
умуман чеrараланмаган;
• тармок бозори улкан ва демократик, асосийси унда тармоклар
чегаралари осон «ювилиб» кетади;
41
• лойща ёки компания муваффакиятлари энди ходимлар сони ва
молиявий активлар хажмига бо,лик эмас;
• аппаратли J<:увватлар куп марталик, универсал, эскирмас ва
сифатини йукотмайдиган воситага айланади;
• ракобат кураши шароитлари узгаради, ахир ракамли мухитда
тезкор интеллектуал ечимлар хар кандай кучли жисмоний
базадан устун келади.
Исталган молиявий аудитор ёки АТ-аудиторидан суранг.
Куп
п0rонали, улкан архиектурага эга ташкилот доимо ички жараёнларни
назорат килиш билан 60rлик муаммоларга эга булади. Бунинг устига, кенг
тармокли инфратузилма бу - компанияни спринтерлар
мусобакасида
иштирок этишга J<:apop килган сумо курашчисига ухшатиб куяди.
Ракамли ахборот бозори бу - J<:apop килишдаги тезкорлик ва
осонликдир. Салмокли ишлаб ЧИJ<:ариш базаси бу ерда охирги уринда
туради. Абадий булиб куринган ва тармок бозорларида жуда
катта
улушларга эга булган улкан корпорациялар санокли йиллар ичида умуман
тарихга эга булмаган компанияларга урнини бушатиб берди.
Шундай килиб, «ракам» модаси утиб кетишини пойлаб утиришга
мумкин эмас. Бу эволюциянинг табиий ва шафкатсиз боскичи булиб, унда
утган аср коидалари ва куламлари билан яшаётганлар J<:олиб кетади. Бу ерда
динозаврларга yxlillaтиш жуда уринли буларди.
Ахборот канча туради?
Ахборот ва у билан 60rлик жараёнлар киймати кайси воситалар
ёрдамида
аникланади?
Х:исоб-китобларни
режалаштириш
тавсия
килинадиган бир нечта усул мавжуд.
Инфономика - нисбатан янги фан булиб, ахборот
кийматини
иктисодий актив сифатида асослаб беради. Услубият муаллифлари
маълумотларни алохида файллар билан эмас, балки комплексли равишда
бахолашни тавсия килади ва ахборот кийматининг асосий мезонларидан
бири сифатида очикликдан фойдаланишга чакиради - ахборот
олиш
канчалик кийин булса, у шунчалик киммат булади.
Алока каыалларини бахолаш
ахборот киймати муайян
коммуникация сектори доирасида фойда, таъсир даражаси, микдори ва
манфаатдор томонлар учун очиклиги билан белгиланади.
Алгоритмларни монетизация килиш - бунда уларнинг иктисодий
салохияти аникланадиган жараён. Бахолаш алгоритми бу муайян,
универсал товар булиб, турли бозорлар ва тармокларда кулланиши мумкин.
42
Ахборот товар сифатида ушбу босI<Ичда жараёнлар, технолоrиялар ва
алrоритмларни иктисодий асослаб бериш учун жавобrар булrан
марказлаштирилrан opraнra эrа эмас.
Шундай к:илиб, ахборот активларини бахолашда аник: меъёрлар
мавжуд эмас. Лекин айнан у уддабурон ва тадбиркор компаншлар ва
шахслар олдида улкан фойда оламини очиб беради. Ким биринчи бjлса - у
истаrанини щJади, уидан кейинrилар эса фак:ат к:олrан нарсаларин олиши
мумкин булади.
Ик:тисодиётнинr рак:амли узrариши. Бизнес юритишнинr зеки
схемаларини юз фоиз анахронизм (эскилик сарк:ити) деб хисоблаш узок:ни
кура билмаслик буларди. Тармщлар уртасидаrи чеrаралар йук: булмок:да,
янrи имкониятлар пайдо булмок:да, лекин хар к:андай тижорат
муносабатларининr асосида доимо битта оддий истак - товар ёки хизмат
сотиш ёки сотиб олиш ётади.
Мавжуд активларни узrарrан уйин к:оидалариrа онгли равишда
мослаштириш буидай вазиятда яrона тугри ва, асосийси, самарали ечим
хисобланади.
Компания профилиrа 1<араб кичик узrаришлар билан мавжуд
активларни янrи ахборот мухитига интеграция килиш жараёнида базис
булиши мумкин булган тахминий схема к:уйидагича булади.
Ра1<амли ИI<Тисодиёт бу к:уйидагиларни узгартиришдир:
• бизнес юритиш моделлари ва мавжуд хизматлар портфели.
• мижозлар ва хамкорлар билан муносабатларда хуЛI<-атвор
стандартлари
• персоналии ук:итиш ва мотивация [(ИЛИШга алохида эътибор
каратган холдаги корпоратив маданият
• виртуаллаштириш, булут технологиялари жорий I<ИЛГан холда
АТ-булимлар жавобгарлик даражаси ва регламент.
• янги технологиялар, мухитнинг дастурий-аппарат талаблари,
мижозлар ва хамкорларннг манфаатларини хисобга олган холда
компания инфратузилмаси.
Курсатилган схема шуниси билан диI<Катга сазоворки, курсатилrан
бандЛардан исталган бирини яхшилаш ма1<садидаги узгаришлар жараёнrа
пассив активларни четда колдирrан холда компания бизнес-моделлари у
билан ишлайдиган элементларни жалб I<Илади. Факат шу ерда ва хозир
ишлаш учун керак булган сектор узrаради.
43
Шундай килиб, ракамли Иl(ГИсодиёт узгарувчан жисмоний активларга
нисбатан мойил булади. Янги технологияларни деб мавжуд фондлар ва
механизмларни бузмаслик керак.
Уз вакгида утказиладиган аудит ва руй бераётган нарсаларни яхши
тушуниш - туFри йуналишда харакат бошлаш учун етарли стимуллардир.
17.4.
Раа.:амли Иl(Тllсодиhнинг асосий жи атлари
Ракамли ИI<ТИсодиётни бошкалардан ажратиб турадиган жихатлар
сифатида куйидагиларни курсатиб утиш мумкин:
1.Иl(l'исодий фаолият асосий эътиборни ракамли иl(Тllсодиh
платформаларига а.:аратади
Раа.:амли Иl(l'исодиh платформаси бу - истеъмолчилар ва ишлаб
чикарувчиларнинг эхтиёжларини таъминлайдиган,
шунингдек,
улар
уртасида туrридан-туrри узаро алока килиш имкониятларини амалга
оширадиган сервис ва функциялар туI]Jlамига эга булган ракамли мухит
(дастурий-аппарат комплекси).
Электрон платформа - турли компаниялар унга уланиш имконига эга
ва узининг WеЬ-хукуматидан таъминО'ГЧилар ва/ёки реал ва потенциал
мах:сулот/хизмат истеъмолчилари билан узаро алокаларни амалга ошириш
максадида фойдаланиши мумкин булган электрон ресурслар туридир.
Масалан, электрон молл хар бир савдо компанияси олдида WеЬ-витринага
зга булиш ва транзакция утказиш имконини беради. Ракамли платформалар
каторига тармок, тармоклараро виртуал биржаларни киритиш мумкин
булиб, улар компанияларга электрон куринишда олди-сотди операциялари
амалга ошириш имконини беради ва бунда таъминотчилар ва мижозлар
билан узаро алокаларни бошкариш харажатларини кискартиради.
Платформанинг кимматлилиги - катнашчилар орасида узаро алока
жараёнини таъминлаш ва тугридан-тугри коммуникация такдим зтиш
имкониятидадир.
Платформалар
харажатларни
пасайтиради
ва
таъминотчилар учун хам, истеъмолчилар учун хам кушимча функционал
такдим зтади. Улар, шунингдек, катнашчилар уртасида ахборот
алмашинишни хам кузда тутади, бу зса хамкорликни сезиларли даражада
яхшилаши хамда инновацион махсулотлар ва кийимлар яратишга хизмат
килиши лозим.
«Платформа» бизнес-модель сифатида узок вактдан буён мавжуд.
Бунга оддий мисол килиб сотувчи ва харидорлар (ишлаб чикарувчи ва
истеъмолчилар) бир-бирини топадиган классик бозорни келтириш мумкин.
44
Хозирги кунда платформа бизнес-моделлари тамойиллари уларнинг асосида
фаолият курсатадиган куплаб фаол усиб бораётган компанияларни айтиб
утиш мумкин булиб, уларнинг энг машхурлари Uber ва AirЬnb собпанади.
J .Иl(ТИСОДИЙ фаОЛИJIТ
ракамли Иl(ТИСодиёТ
платформаларида
мужассам топган
5.Алохида кишиларнинг
мамлакат умумий
И[(ГИсодиёТига х.иссаси
сезиларил булади
РАI\АМЛИ
Иl(fИСОДИЁТ
4.Ахборот учун пулд
тулаш ва биргаликда
фойдаланиш ик:rисодиёТи
тар1<алиши
2.Персонал сервисга
йуналтирилган бизнес­
моделлар устунлик
1\ИЛадИ
3.Товар ва хизматлар
ишлаб чи1<арувчиларнинг
якуний истеъмолчилар
билан узаро ало1<алари
ИНДУСТРИЯ 4.0 ва ахборот-коммуникация технологиялари
j роботлаштирmn
j моделлаштирmn
\ буюмлар шпернети
j киберхавфсизлик
j вирrуал режим
j катга маълумотлар
1
j предикатив тахлил
f когнитив технологиялар
булуrли техно.'1огш.: ар
j аддитив ишлаб чш111риш
j блокчейн
1.1-расм. Ахборот-коммуникация технолоrиялари, Индустрия 4.0 ва
раl\:8МЛИ Иl\:ТИСОдиёт трендлари
2. Персонификация 1'ИЛИНrан сервис моделлари
Big Data, таргетланган маркетинг, ЗD босма каби технологиялар
ривожланиши уртача статистик истеъмолчининг эмас, балки хар бир муайян
мижознинг талаб ва зхтиёжларига жавоб берадиган товарлар ишлаб
ЧИl\ариш ва хизматлар курсатишга имкон беради.
Бугунги кунда ВIG DAТА бизнес фаолиятининг турли йуналишлари
буйича карорлар 1\абул килиш ва мижозларга йуналтирилганликни ошириш
буйича катта маълумотлар туплашнинг инновацион воситаси хисоблади.
Маркетингда истеъмолчилар хаi\ида BIG DAТА туплаш, 1\айта ишлаш ва
тахлил 1\ИЛИШ алохида роль уйнайди, чунки таргетланган реклама
самарадорлигини оширишга ва таргетинг оркали истеъмолчилар хулк45
авторига аник таъсир курсатишга имкон беради. "Персонификация"га утиш
«клиентономика» сохасида тадкикотлар утказишга кизикишнинг усишига
олиб келади.
Бизнес BIG DAТА имкониятларидан бир томондан, компаниялар
бизнес-моделида BIG DATA туплаш, кайта ишлаш ва тахлил килиш буйича
имкониятлардан фойдаланади, бошка томондан, катта маълумотларга эга
булган компаниялар BIG DATA бозорига янги махсулотлар ва лойихалар
билан чикади.
BIG DATA имкониятлари ва Machine Leaming асосида
сунъий
интеллект компанияларнинг мижозларга йуналтирилганлик даражасини
оширади, бу эса якунда истеъмолчилар коникканлиги ва
содимик
индекслари холатини яхшилашда акс этади. Клиентономиканинг асосий
коидаларини илмий асослаб бериш компанияни энг илFор технологияларга
асосланган амалий воситалар билан таъминлашга имкон беради.
Буюмлар интернети компанияларни ишлаб чикариш жараёнлари
холати ха ,:ида ишончли маълумотлар туплаш янги воситалари билан
таъминлайди хамда инсон омили билан боFли ,: булган мониторингни энг
кичик харажатлар ва рисклар билан амалга оширишга имкон беради. Ишлаб
чи ,:ариш моделларининг узгаришига роботлаштириш хамда виртуал ва
кушимча реаллик технологиялари энг кучли таъсир курсатади. ЗD­
принтерлар ишлаб чикарувчини истеъмолчига якинлаштиради ва кис ,:а
мудпатда махсулотни кичик партия билан ишлаб чикаришга имкон беради.
Якин уч-беш йилда эхтимолий тахдидлар орасида инновациялар
хаётийлик даврининг кис ,:ариши, бутун хаёти давомида персоналии у ,:итиш
сохасида инновацион ,:арорлар талаб JОШадиган ишчи ва мутахассислар
малакасини тез узгартириш зарурати билан боFли ,: булган мехнат
бозоридаги узгаришларни санаб утиш мумкин. Компаниялар бундай
холатларга тусатдан дуч келмайди, демак, бундай узгаришларга тайёрланиш
учун ваl(Т булади. Бизнесга хакикатда хавф соладиган ва абадий булиб
куринадиган ягона муаммо бу - интернет тармогида барча куринишдаги
фирибгарлик хисобланади.
3. Ишлаб чи-.:арувчилар ва истеъмолчиларнинг бевосита узаро
ало-.:а ((ИЛИШИ
Ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиши ишлаб
чикарувчиини хар бир якуний истеъмолчи билан «боFлаш»га имкон беради.
Узундан-узок воситачилар, жумладан, институционал воситачилар
занжирини кискартириш имконияти пайдо булади. Бунга мисол булиб
46
финтех CroudMortgage - ипотека карзи олувчиларга кредитни банкдан змас,
балки бевосита буш пул маблаFЛарига зга булган шахслардан олишп имкон
берадиган телефон иловаси хизмат килиши мумкин. Ушбу схема всситачи­
банклардан ташкари барча катнашчилар учун иктисодий жщатдан <)ойдали
булган механизмни амалга оширишга имкон беради.
4. Биргаликда фойдаланиш Иl(Тисодиётининг тарr.:алиши
Бу ривожланиш йули иккита ходисага олиб келади:
-кандайдир товарларга биргаликда згалик килиш
-ахборот такдим зтганлик учун пул тулаш.
Автотранспорт воситасига биргаликда згалик килиш (бир нечrа оила
учун) шахсий автомобилга зга булиш ёки такси хизмат.ларидан
фойдаланишдан кура фойдали булиб чикиши мумкин.
Ахборот такдим зтганлик учун тулов бу - тулик куч билан ишга
тушмаган тренд, лекин катта зх,тимоллик билан бошка аналоглард;ш анча
арзон буладиган «уланган товар-шпионлар» пайдо булиш зхтимолини
тахмин килиш мумкин. К,ийматлар уртасидаги фаркни сиз хакингизда
маълумот туплайдиган (ушбу товар ёрдамида) ва ахборотни таргеrланган
маркетинг оркали монетизация киладиган ишлаб чикарувчи компапиянинг
узи I(оплайди.
5. Индивидуал t.:атнашчилар ];иссасининг роли сезиларли зканлигн
Охирги пайтларгача деярли барча иктисодий жараёнлар узаро алокалар
бизнес-центрик парадигмасига жойланади: В2В, В2С, B2G. Технологиялар
ривожланиши якка холдаги ташаббускорларга бизнес-жараёнларда мухнм
роль уйнашга имкон беради. Шундай килиб, иктисодиётда узаро
алокаларнинг мутлако янги турлари пайдо булмокда: С2В ва С2С. Янги
турдаги узаро алокаларга мисол булиб аутсорсинг асосида шартнома
мажбуриятлари бажарадиган фрилансерлар хизмат килиши мумкин.
Иккинчи турдаги узаро алоl(аларга CrowdFunding стартаплар (америкача
kickstarter.com, Россияда planeta.ru) хизмат килади.
Янги турдаги узаро алокалар пайдо булиши жуда мухим фурсат
х.исобланади ва узига жиддий зътибор талаб килади, чунки бугунги кунда
пухта ишлаб чикилган норматив ва солю, базаси мавжуд змас, умумий
иктисодиётган кандай килиб интеграция килиш борасида тушуниш йук.
Фрилансерларни кандай килиб солик тулашга мотивация килиш мумкин?
У ларнинг аксарияти иктисодиётган "кул ранг" секторида ишлайди ва уз
хизматлари учун туловни BitCoin да о.1ади. CrowdFunding ташаббусларга
кандай соликлар ва имтиёзлар кулланиши мумкин? Ушбу йуналишлар
47
юкори салохиятли булиб К)'ринади ва якин келажакда умумий иктисодиётда
сезиларли улушни ташкил килиши мумкин, шу сабабли бундай масалалар
хозирги кундаёк пухта ишлаб чикишга эхтиёж сезади.
Узбекистон Республикасида якин йилларда В2В ва В2С сегментида
истеъмолчилар мюделларини кейинги узгартиришлар руй беради. Ушбу
фикр куйидаги омиллар тах,лил натижаларига асосланади:
-айрим мамлакатларда амалга ошириб булинган мобил тижорат асрига
утиш давом этиши мукаррар;
-ижтимоий
тармоклар
истьмолчилар
хохиш-истакларини
шакллантиришга ва харид хакида якуний карорлар кабул килишга тобора
кучлирщ таъсир К)'рсата бошлайди;
-Sharing Economy технологиялари мулкка эгалик килиш масаласига
одамларнинг муносабатига таъсир этади хамда ёшларни К)'Чмас мулк ва
харакатдаги мулкни мажбурий харид килишга интилиш билан камраб
олишга хизмат килади;
-булутли
технологиялар
ва
виртуаллаштириш
хизматлари
оммавийлигининг усиши уларни бизнес учун янада очикрок килади хамда
компанияларнинг уз инфратузилмасига инвестициялаш масаласига
муносабатини узгартиради, шунингдек, ахборот хавфсизлиги ва
ишончлиликни таъминлаш муаммосини хал килишга ёрдам беради;
-краудсорсинг ва краудфандинг технологияларининг янада кириб
бориши жамоавий онгга тобора К)'прок мурожаат килиш хамда нафакат
тижорат, балки ижтимоий крауд-лойихаларни амалга оширишга имкон
беради (шунингдек, к. 12-боб);
-инновацион технологиялар, жумладан, краудсорсинг ва краудфандинг
компанияларга бизнес-жараёнларни оптималлаштириш ва харажатларни
саклашдан ташкари К)'шимча молиялаштириш манбаларини жалб килиш,
лойихалар, махсулот ва хизматларни бозорга илгари суришга имкон беради.
Раl(амли ИI(Тисодиёт рисклари ва муаммолари
Янги рисклар ва муаммолар ракамли технологияларни ривожлантириш
ва кенг жорий килиш билан боглик, уларнинг орасида эса куйидагилар
асосий хисобланади:
-мамлакатнинг «ракамли суверенитети»га тах,дид ва давлатнинг
ракамли иктисодиёт трансчегаравий дунёсидаги ролини кайта куриб чикиш;
-хусусий хаётга дахл килиниши/фукароларни потенциал кузатиш;
-маълумотлар хавфсизлик даражаси пасайиши;
-паст ва урта малакали иш уринлари сонининг камайиши;
48
-бизнес-моделлар
ва узаро алок:а схемалари муракtаблиги
даражасининг ортцши;
-ик:тисодиётнинг барча сохаларnда рак:обатнинг кескин кучайиши;
-ишлаб чик:арувчилар ва истеъмолчилар хулк:-автор моделларnдаги
узгаришлар;
-маъмурий ва солик: кодексларини к:айта куриб чикиш зарурати.
Ра амлн н соднёт рнвожланншннннг эволюцион ва режа
асосидаги йулларн. Рак:амли ик:тисодиётни ташкил килишга иккита бир­
бирига к:арама-к:арши ёnдашувни ажратиб курсатиш мумкин: режа
ик:тисодиёти ва бозор ик:тисодиёти. Реал хаётда амалга ошириладиган барча
стратегиялар бу икки ёндашувнинг комбинацияси хисобланади. Ушбу
номлар танлаб олинганлиrи бежиз эмас, худди шу тарик:а улщ:, режа
ик:тисодиёти ва бозор ик:тисодиёти билан боглик: тасаввурлар уйrотиши хам
бежиз эмас.
Рак:амли ик:тисодиёт ташкил к:илишга бозор ёндашувnда кузда
тутиладики, давлат оптимал шароитлар, биринчи навбатда, ракамли
ик:тисодиёт шаклланиши учун к:улай мух.ит яратади ва бу билан бизиеснинг
янги секторга утишини раrбатлантиради. Оптимал шароитлар норматив­
хукукий, ик:тисодий, ижтимоий характердаги узаро боглик: чора-тадбирлар
мажмуини ва технолоrик база мавжудлигини кузда тутади. Рак:амли
ик:тисодиётиинг ижобий самараси сезиларли даражада унинг куламига
боглик: эканлиги сабабли ушбу ёндашувни амалга ошириш учун етарли
микдордаги мустакил ик:тисодиёт субъектлари - хусусий бизнеслар
мавжудлиги зарурий шарт хисобланади.
Янrи мухитrа тушиб к:олгач, хусусий бизнес давлат ривоЮiаниш
институтлари билан хамкорликда рак:амли ик:тисодиёт мух.итининr янада
ривожланишини рагбатлантиради. Умумий хукук:ий майдонда куплаб усиш
нук:талари шаклланиб, уларнинг хар бири мое келувчи саноат ёки компания
манфаатларига жавоб берадиган узига хосликдан иборат булади. Аста­
секинлик билан кенгаяр экан, усиш нук:талари рак:амли ик:тисодиётни барча
фаолият сохаларида амалга оширган холда бор маконларни тулдирадиган
"мозаика гилами"ни хосил к:илади ва бу мазкур ёндашувнинг асосий
устунлrи хисобланади.
Узбекистон Республикаси Президентининг 20 l8 йил 19 февралдаги
ПФ-5349 сонли "Ахборот технологиялари ва коммуникациялари сох:асини
янада такомиллаштириш буйича чора-тадбирлар туrрисида"ги Фармонини
ижро этиш борасида, шунинrдек, республикамизда ракамли и11:тисодиётни,
49
давлат бош11;арув тизимида замонавий ахборот технологияларини жадал
ривожлантириш буйича
шароитлар
яратиш,
шунингдек,
ахборот
хавфсизлигини таъминлаш ма11;садида Вазирлар Махкамаси 2018 йил 31
августда ра11;амли иктисодиётнинг ма11;сад ва вазифаларини белгилаб
берадиган «Узбекистон Республикасида ра11;амли и11;тисодиётни жорий
килиш ва янада ривожлантириш
буйича
1\УШИМча
чора-тадбирлар
туrрисида»5 11;арор 11;абул 1\ИЛдИ.
Ра11;амли иктисодиётни ташкил 1\ИЛИшга режа асосидаги ёндашув
давлат
рахбарлиги
остида
инфратузилманинг
босl\Ичма-бос11;ич
ривожланишни ва мое келувчи секторларни турли иктисодиёт субъектлари
билан ма11;садли йуналтирилган тарзда "тулдириш"ни назарда тутади. Бунда
ра11;амли иктисодиёт фаолият курсатиши учун технологик базис ва
инфратузилма шакллантириш хусусий бизнеснинг (биринчи навбатда,
кичик ва урта бизнеснинг) ривожланишига хизмат 1\ИЛадиган шароитлар
яратиш билан бир вактда (ёки ундан олдин) руй беради.
Режали ёндашув доирасида технологик базис тор йуналишда, режа
асосидаги ра11;амли и11;тисодиётнинг устувор йуналишларига мувофик
ривожланади. J<олган технологиялар ёки сует ривожланган булади ёки
импорт 1\ИЛИНади. Иккинчи ёндашувнинг асосий устунлиги яратилаётган
инфратузилма базсининг универсаллиги ва тезкорлиги хисобланади.
Турли
мамлакатлар стратеrиялари. Куплаб
ривожланган
мамлакатлар, руй бериши лозим булган узгаришлар мукаррарлигини
тушуниб, иктисодиётни ра11;амлаштириш томон харакатни онгли равишда
бошладилар. Бу йуналишни биринчилардан булиб маълум килган А:КШ ва
Хитой бугунги кунда ра11;амли пойгада норасмий етакчилар саналади.
Уларнинг кейинги уринларда Англия, Европа Иттифоl\И мамлакатлари,
Австралия, Белоруссия ва бошкалар туради. Бирок агар биз уларнинг
стратегик хrжжатлари ва ривожланиш дастурларига эътибор 11;аратадиган
булсак, маълум булишича, улар таркибида 1\УЙИдагилар йук экан:
1. ра11;амли иктисодиёт ифодаланган концепцияси ва стратегик
куриниши;
2. ра11;амли иктисодиётнинг барча жихатларини акс эттирадиган ани11;
таъриф;
3. мавжуд иктисодиётга таъсирни тавсифлаш (мехнат унумдорлигини
оширишдан ташкари);
5 )·збекиr..,1он Рссnубликаси Вазирлар Мах.камасининг «"У·збекистон Республикасида ракам.,и ИJ(тисодиётни
жорий килиш ва янада ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги Карори
50
4. бош1<а сохаларда руй бериши лазим булган асосий сифат
узгаришларини тавсифлаш.
Бу далилларни бирлаштирган холда I<айд этишга мажбурмизки,
биронта, жумладан, етакчи мамлакатда хам раI<амли ИI<Тисодиёr нима
эканлиги ва у I<андай ОI<ибатларга олиб келиши мумкинлиги хаI<Ида
тулаI<онли тушуниш йук. Куриниб турибдики, раI<амли Иl\ТИСОдиёт деганда
куплаб мамлакатлар истеъмолчилар билан коммуникация ва тулов.парнинг
янги шаклларини тушунади, лекин ИI<Тисодий муносабат.11ар ва
бошI<арувчнинг янги шаклларни эмас. Афтидан, купчилик мамлакатлар
раI<амли ИI<ТИсодиёт тузмайди, балки мавжуд ИI<Тисодий муносабатларни
ракамлаштириш билан шуFулланади, холос. Бу фаолият, эскирганлик
даражаси ЯКI<ОЛ кузга ташланиб турганига карамай, раI<амли иктисодиёт
тузишнинг маI<садли йуналтирилган жараёни хисобланмайди.
Ракам: аштириш жараёнининг етакчи мамлакатлари I<арама-карши
ёндашувлар танлаб олган: АК,Ш бозор йуналишини, Хитой эса режали
ИI<ТИСодиётни танлаб олган. I<олган мамлакатлар маЫiум бир оралиI<
вариантларга риоя I<ИЛади. Шуни алоХда айтиб утишни истардикки, худди
Хитой каби, АКДI дастури нуI<таи назаридан биз глобаллашувнинг янги
боскичини курамиз. Дунёдаги энг кучли иккита ИI<Тисодиёт сифатида Al(lll
ва Хитой учун глобаллашув фойдали, чунки ИI<Тисодий жихатдан кучлироI<
булган уйинчи доимо уз устунлигини намойиш этиш имкониятига эга
булади.
Агар АКДI стратегиясини батафсилроI< куриб чиI<адиган булсак,
ракамли ИI<ТИсодиётни ташкил 1\ИЛИШ жараёнини 4 блокка ажратиш
мумкинлиги маълум булади:
1.раI<амли иктисодиётни ривожлантириш шароитларини яратиш
(норматив-хуl\укий база);
2.энг тайёрланган саноатларда ракамли иктисодиёт платформалари
вужудга келиши;
3.платформаларнинг ракобат кураши ва уларнинг аста-секинлик билан
интеграциялашуви;
4.энг омадли ечимларни бутун ИI<тисодиётга жорий килиш.
Ушбу стратегия АI<Ш учун I<уйидаги сабабларга кура узини оклаrан
булиб куринади:
-АI<Ш колган дунё олдида сезиларли иктисодий ва технологик
устунликларга эга;
-ракамли иктисодиёт инфратузилмасини куришда АК.Ш Google,
51
FaceBook, Amazon, Intel каби юкори технологияли трансмиллий
корпорацияларга таяниши мумкин;
-AIQllдa унинг салшщятидан узи учун ва мамлакат учун фойда билан
салшщятни амалга ошириш учун ракамли иктисодиётни тартибсиз равишда
ривожлантириши мумкин хусусий компаниялар зарурий миКдори булиши
лозим.
Бирок ушбу стратегияда яккол камчиликлар хам бор булиб, уларнинг
асосийларидан бири етук ракамли иктисодиёт шакллантириш жараёни
узунлиги хисобланади.
Бошка норасмий етакчи - Хитой - куп жихатдан карама-карши
стратегия: ракамли иктисодиётни режа асосида ривожланиришни танлаган.
Якиндан куриб чикишда маълум булишича, Хитой эълон килган иккита
параллел, бир-бири билан карийб боrлик булмаган йуналишдан иборат:
1. саноат интернетини жорий килиш хисобига ишлаб чикаришни
ракамлаштириш;
2. сотув бозорини янада кенгайтириш учун Интернет имкониятларидан
фойдаланиш.
Танлаб олинган стратегия куйидаги 4 асосий таркибий кисмни кузда
тутади:
-логистика ва ишлаб чикаришн тотал ракамлаштириш;
-норматив-хук:укий база ишлаб чикиш;
-бошкарув тизимларини ракамлаштириш, ракамли платформалар
яратиш;
-ракамли платформалар ва экотизимларни умумий маконга интеграция
килиш.
Бундай дастурни амалга ошириш уз мефаларини бериши шубхасиз,
лекин бу бизнинг тушунишда етук ракамли иктисодиёт шакллантиришга
олиб келмайди.
Ракамли иктисодиётни ривожлантириш Узбекистон учун унинг дунё
майдонидаги ракобатбардошлигини белгилаб
берадиган
стратегик
ахамиятга молик масала хисобланади.
Шуни таи олиш керакки, Узбекистонда бугунги кунда макбул
келадиган киска даврда - биринчи навбатда, технологик ортда колиш ва
зарур микдордаги иктисодиёт субъектлари йуклиги туфайли етук ракамли
иктисодиётни уз-узидан шакллантириш учун шароитлар йук. Бу давлатга
ракамли иктисодиётнинг ривожланишини йуналтириш ва раrбатлантириш
зарур демакдир.
52
Миллий иl(Гисодиётнинг мухим ажратиб турадиган жих:ати шундаки,
ЯИМ асосий J<ИСМИ давлат корпорациялари (ёки давлат иштироки улуши
катта булган компаниялар) томонидан яратилади. Ишлаб чи!(арtшнинг
куплаб тармо!\Ларида давлат иштирокидаги уйинчилар бозорнинг 10%гача
булган I<Исмини ташкил килиши мумкин. Бундай шароитларда щ:юфилли
вазирликлар ёки давлат корпорациялари рахбарлиги остида индустриал
рцамли платформалар яратиш энг окилона !\адам хисобланади. Бундай
платформлар ракамли И!(Тисодиётнинг тез ривожланиши ва мое 1:елувчи
технологиялар кенг тар!\алиши учун зарур инфратузилма базиси яратади.
Ра!(амли И!\Тисодиёт платформалари тузишда асосий эътиборни
куйидаги йуналишшарга !(аратиш зарур: транспорт, телекоммуникациялар,
энергетика, маълумотларни !\айта ишлаш. Айнан шу сохаларнинг
ривожланиши инфратузилма ва технологик базис яратишга имкон беради,
уларни бош!(а сохаларга кучирган холда Узбекистон етук ра!(амли
И!\Тисодиётни максимал даражада тез ривожлантириши мумкин.
Бундай ёндашув бугунги кунда республикамиз учун энг ма!(садга
муови!( булиб куринади, лекин у хам камчиликлардан холи эмас.
Мое келувчи стратегия унга асосланиши лозим булган ра!\амли
И!\Тисодиёт концепциясини шакллантииш учун тахмин !(ИЛинган йул
рискларини хам, ра!\амли И!\Тисодиёт рискларини хам хисобга олиш иозим.
Ушбу бобга якун тари!(асида шуни алохида айтиб утишни истардикки,
рисожланган мамлакатлар ра!(амли И!(Тисодиёти куплаб дастурлари (АI<Ш,
Австрия, Австралия, Англия ва х.к.) асосий эътиборни "ра!(амли тиббиёт" ва
"а!\ЛЛи шахар" ижrимоий йуналишларига !(аратади. Бундай лойщаларни
ривожлантириш жиддий иl(Гисодий самарага эга эмас, лекин бир !(атор
далиллар билан асосланади
-биринчидан, хар !\андай кенг куламли ривожланиш дастури гарб
туридаги ОЧИ!\ жамиятда жамият томондан маъ!\улланиши ва J(уллаб­
!\увватланиши лозим. Шу сабабли ра!\амли ИI(Гисодиётнинг ривожланиши
бундай ижтимоий лойихалар белгиси остида боради;
-иккинчидан, йирик саноатларда ра!\амли технологиялар жорий I<ИЛИШ
эртами-кечми уз-узидан - И!\Тисодий ма!(садга мувофимик туфайли руй
беради. Ижтимоий лойихалар эса давлат томонидан J(уллаб-!\увватлашrа
эхтиёж сезади;
-учинчидан, купчилик ривожланган мамлакатлар
ра!\амли
И!\Тисодиётни маълум бир куринишда амалга оширишrа имкон берадиrан
сезиларли технолоrик асосларrа эrа булади. Кенг куламли ижтимоий
53
лойихаларни амалга ошириш натижасида куп сонли мутахассис булмаган
фойдаланувчилардан 1<айтувчан ало1<ага эга булинади, бу эса фойдаланувчи
ну1<таи назаридан технологияларни такомиллаштириш ва уларни ахолининг
кенг 1<атламлари учун очи1< J<ИЛИшrа имкон беради;
-туртинчидан, рцамли технологияларни саноатда жорий 1<илиш
(масалан, ишлаб чи1<аришда буюмлар интернети) анча тор доирадаги
вазифаларни хал килиши кузда тутилган. "Ра1<амли тиббиёт" ва "аJ<ЛЛИ
шахар" ижтимоий лойихаларини амалга ошириш купро1< мураккаблик ва хилмахилликни талаб J<ИЛади. Барча замонавий технологиялар учун, айни1<са,
бош1<арув тизими нуl(Гаи назаридан бундай «ижтимоий стресс­ тест» зарур.
Ю1<орида айтиб утилганлар туфайли ушбу ижтимоий йуналишлар
мух:имлиги тушунарлидир. Пекин уларнинг ра1<амли ИI(Гисодиёт республика
дастурида 1<андай уринга эга булиши лозимлиги ноаник булиб колаверади.
Илк паллада, рееурслар чекланганлиги еабабли, саъй-харакатларни 1<айеи
йуналишга 1<аратиш зарурлиги хаJ<ида карор 1<абул килиш зарур булиши
эхтимоли капа: ёки технологияларни ижтимоий моелаштириш билан
Ш)'FУЛЛаниш ёки махаллий технологик аеоеларни купайтириш.
17.5. Ра--:амли Иl(fисодиёт ривожланишининг асосий шарт­
mаронтлари
IDS башоратларига кура, 2018 йилга келиб, хозирги кунда акеарият
тармоJ<Ларда етакчи мамлакатлар йигирматалигидан урин олган
компанияларнинг учдан бир 1<иеми унинг е-платформаларидан янги
еервиелар ва бизнее-моделлар яратиш учун фойдаланадиган кайта J<УРИлrан
«зеки» компания.1ар ва янги даъвогарлар томонидан жиддий ракобат хне
килади.
Тахмин килинишича, 2018-2020 йилларда жахон иl(Гиеодиёти
уеишининг индуетриал боскичи якун топади ва унинг келгуси ривожи «Iean
production» тамойилларига, аддитив, нано- ва биотехнологияларга
асосланган ишлаб чикаришларнинг 1\-упрок таъсири остида амалга оширила
бошлайди.
Мое равишда, бош1<арув карорлари ишлаб чикиш ва кабул J<ИЛИШ
учун талаб J<Илинадиган ахборот хажми ортади; товарлар ва хизматлар
ишлаб чикариш буйича бошкарув етруктураеи кайта форматланади; ахоли
ва бизнеенинг давлат органлари билан узаро
алокалари
тизимида
узгаришлар руй беради.
54
1
1
Ижтимоий 111а иктисодий ривожланишнинг ижобий йуналишиrа утиш
босIЩчидаги асосий омиллар куйидагилар }(Исобланади:
-электрон хукумат концепциясини амалга ошириш;
-транспорт, УЖКХ ва бошкаларни комплексли ахборотлаштириш
билан асосланадиган «ракамли шахар» гоясини татбик этиш;
-янги технологик авлод товарларининг бозорда оммавий равишда
пайдо булиши (масалан, хайдовчисиз автомобиллар чикариш ва б.);
-3D-принтерлар кrллашнинг ортиши;
-«аклли» ва ута экологик уй I<УРИШ гоясини амалга ошириш, бу катта
хажмдаги янги пардозлаш ва !(урилиш материаллари талаб килади;
-организмни ёшартириш, даволаш билан боглик инновацион тиббий
препаратларга талабнинг усиши;
-турли хилдаги мукобил ва эркин бандлик шакллари, жуиладан,
аутсорсинг таркалиши (бухгалтерия хизматлари, дастурлаш,
ижодий
фаолият ва б.);
-потенциал иш берувчи буюртмалар жойлаштирадиган куп сонли
профессионал тармоклар яратиш.
Санаб утилган омиллар товар ва электрон хизмат йиrnндиси спфатида
куриб чикилиши мумкин булган ракамли иктисодиёт платформаларини
кrллаш йули билан бошкарув ва ишлаб чикаришдаги харажатларни
кискартириш билан боглик.
Гап биринчи навбатда, хизматлар буюртмаси,
ресурслардан
биргаликда фойдаланиш, контрагентлар танлаб олищ е-савдо, туловлар ва
х.к. платформалар хакида боради.
Технологик жихатдан ракамли иктисодиёт юридик ва жисмоний
шахслар биргаликдаrи фаолият буйича узаро алока килиши мумкин булган
МУХИТН ифодалайди.
АТ туфайли замонавий ишлаб чикаришга товарлар ишлаб чикариш ва
хизматлар курсатишда юкори тезлик ва хилма-хиллик тобора купрок хос
булиб бормокда. Буларнинг кейинrиси учун янги махсулотлар ишлаб чикиш
ва пайдо булиши тезлиги ва уларнинг хаётийлик даври кискалиги хосдир.
Хизматлар сохасида ракамли технологиялар катта хажмдаrи операциялар
билан намунавий вазифаларни арзон, I<УЛай ва воситачиларсиз килишга
кодир булиб, бунга Uber такси буюртмаси (бизнесни «уберизация» килиш),
электрон савдо, интернет-банкинг ва бошкалар мисол булиши мумкин. яъни
иктисодиётнинг куплаб сохаларида даромадлиликни ошириш учун
воситачиларни автоматик тармок сервислари (етарли даражада яхши
55
ишлаётган сайт ёки мобил илова) билан алмаштириш мумкин. Бизнесни
бундай ташкил IQШИШ хизмат 1\ИЙматини сезиларли пасайтиришга имкон
беришдан ташкари туликсиз бандлик ва якка тартибда ишлаб чикаришнинг
турли шакллари ролининг устунлик IQШадиган
янги
ИR;Тисодиёт
структурасига олиб келиши мумкин.
Крауд-фандинг ва краудсорсинг технологиялари хам иR;Тисодий
технологияда сифатида куриб чиIQШиши мумкин.
Воситачиларни бартараф килиш, интернетни ривожлантириш ва
«аклли» автоматлаштирилган сервислар яратиш - бу хам кушилган 1\ИЙМат
олишга асосланадиган иктисодиётлаш хамкорлик ва неъматлар
айирбошлашга кетган утиш харажатлари (жумладан «шеринг-икrисодиёт»).
Шу сабабли ракобат узаро маанфаатли кооперация ва узаро алокаларга урин
бушатиб беради ва купрок вертикал алокаларга эмас, тенг узаро
муносабатларга, бир-бирини тулдириб турадиган хизматлар таКдим этишга
ассосланади. Бу ердан хизматлар электрон савдоси ва хажмининг ортиши ва
сервислар сонининг усиши келиб чикади.
Ракамли иктисодиётнинг иктисодий ах;амияти. Турли бах;оларга кура,
ракамли ИR;Тисодиёт биз учун турли тармокларнинг 50%дан ортик
микдордаги улкан узгаришларни назарда тутяпти. Буни шу билан изох;лаш
мумкинки, ахборот технологиялари ва платформалари оптималлаштириш ва
воситачиларни йукотиш х;исобига самарадорликни оширган х:олда бизнес­
моделларни тубдан узгартиради.
Жах;он банки мутахассисларининг аниклашича, юкори тезликдаги
интернетдан фойдаланувчилар сонининг 10% усиши ЯИМ йиллик усишини
0,4% дан 1,4%гача ошириши мумкин.
Давлатлар ЯИМ даги улуши йилига карийб 20% усиши е-икrисодиёт
ролининг ахамияти таи олиниши х;исобланади, ривожланган мамлакатларда
бу курсаткич уртача 7%ни ташкил килади. 20 l О йил Boston Consulting Group
компанияси ракамлаштириш хажмини 20 мамлакатдан иборат гурух: учун
2,3 трлн долл. ёки улар ЯИМнинг 4, l %и деб бахолади.
Усиш суръати сакланиб колган холда l 0-15 йилдан кейин бундай
иктисодиётнинг жах;он ЯИМдаги улуши башоратларга кура ЗО-40%га етади.
Ривожланаётган мамлакатларда жами ишлаётганларнинr l %и АКТ секторига
тугри келади, бевосита унда нисбатан кичик сонда иш уринлари яратилади,
бирок юкори технологиялар уларнинг ривожланишига хизмат киладиган
бошка секторларда банд булганлар сони усмоКда (АКТ сохасида
l та иш урнига карши 4,9 та).
56
Ракамли иl(Гисодиётда тадбиркорлик фаолияти ва мустаI<:ИЛ бандлик
учун янги имкониятлар хам тез кенгаймо1<:да.
Куплаб холатларда ахборот технологияларини ривожланшришга
инвестициялар иктисодий усиш, янги иш уринлари ташкил килиш, щоли ва
бизнес учун янrи хизмат турлари пайдо булиши, электрон :ж:укумат
лойихалари доирасида давлат бошкаруви харажатларининг кищариши
куринишида дивидендлар олишга имкон берди.
Бирок бир катор мамлакатларда улардан фойдаланишдан умумий
самара кутилгандан сустрок булиб чи1<:ди ва бир хилда таксимланмади.
Максимал ракамли дивидендлар олиш учун технология.11арнинг
ривожланиш учун мухим ахамиятга эга булган, Жахон банки гурухининг
Маърузасида «аналогли R9шимчалар» деб аталган бошка омиллар билан
узаро алокалар характерини чукуррок тушуниш зарур.
Улар каторига кУйидаги таркибий кисмлар киради:
-динамик ишбилармонлик мухити яратадиган хамда корхоналар ва уй
хужаликларига яшаш мухити кулайлигини ошириш, турли харажатларни
пасайтириш, инновациялар ва ракобат учун ракамли технологи1лардан
тулик маънода фойдаланишга имкон берадиган ва юкори динамикали
ишбилармонлик мухити яратадиган норматив-хукукий база;
-бизнес ва давлат хизматчиларига АТ имкониятларидан фойдаланиш
имконини берадиган куникмалар;
-ахборот
технологияларидан
фойдаланишга
ёрдам
берадиган
институтлар (давлат агентликлари ва хусусий компаниялар ).
Бирок ракамли иктисодиётдан иктисодий самарани бахолаш электрон
сервислар ва мета-маълумотларга уланиш воситасида иктисодий объектлар
учун мумкин буладиган алокаларни хисоблаб чикиш билан боrлик булган
кийинчиликлар туфайли осон эмас.
Бунинr окибатида турли ахборотлаштириш лойихаларига, айникса,
давлат микёсида инвестициялар киритиш максадга мувофиклиrини асослаб
бериш осон эмас. Куриниб турибдики, у ёки бу фаолият сохасида яратилган
гигабайт маълумотлар кийматини хисоблаб чикишнинг доим хам имкони
булмайди. Бахолаш хилма-хил булиши мумкин.
Ракамлаштириш янги иктисодий технологиялар шакллантириш омили
сифатида. Замонавий ахборот платформаларини бир.1аштириш асосида узаро
алокалар янги ижтимоий моделлари янги иктисодий технологиялар (ЯИТ)
амалда мужассам этилишига олиб келади. Бу ерда ташкилий бошкарув
тизимига «киритиладиган», иктисодиёт агентларининг узаро
57
алоR;аларига трансакция харажатларини максимал даражада пасайтиришни
таъминлайдиган ахборот мах:сулотини (маълумотлар, Fоялар, билимлар)
максадли йуналтирилган тарзда яратиш, узатиш, саR;Лаш ва акс эттириш
учун
тулаR;онли
технология
платформаларига
бирлаштирилган
маълумотларни кайта ишлашнинг тамомила янги усуллари ва воситалари
ЙИFИНДИСИ тушунилади.
ЯИТ асосий тамойиллари R;Уйидагилардан иборат:
-тамомила янги бизнес-моделлар ишлаб чиR;Иш;
-турли ахборот технологиялари ва улардан иктисодиётнинг реал
секторида ташкилий-технологик жарёнларда фойдаланишни оптимал
бирлаштириш;
-трансакция харажатлари ва моддий ресурслар ишлаб чиR;Ишда
1\)'Лланадиган моддий ресурсларни минималлаштириш.
ЯИТ замонавий ахборот технологиялари асосида ва реал иктисодий
шароитларга мувофиR: ривожланади.
Агар илгари ишлаб чикариш, савдо ва молия технологиялари
изчиллик билан ривожланган булса, х:озирги пайтга келиб,
асосан
горизонтал узаро алоR;аларга (узини-узи ташкил R;илиш ва синrулярлик),
инновацион
тадбиркорлик
(узини-узи
ривожлантириш),
ахборот
инжиниринги (узини-узи такомиллаштириш) ва иктисодий жараёнларни
автоформализациялашга (автоструктуралаш) асосланадиган замонавий
ахборотлашган иктисодиётнинг асоси булган ЯИТ пайдо булган.
ЯИТ моддий асосини dаtа-марказлар х:амда
ахборотни
тизимлаштириш ва тах:лилий кайта ишлаш учун замонавий АТ­
платформалари ташкил R;Илади.
Бизнес-тах:лил ва бош1<арув консалтинги буйича хизматлар
«провайдинги» ривожланиши долзарб ах:амиятга эга.
Янги институтлар - ахборот-консалтинг хизматлари ва давлат
ривожланиш агентликлари ишбилармонлик мух:итини такомиллаштиришда
ташкилий асос х:исобланади.
1.6.И ТТ фаолияти ра .:амли келажакнинг келажаги акида
Ра1<амли иктисодиётнинг жамият тараКI<Иётига таъсирини бах:олаш
нуI<таи назаридан И!qисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилоти (ИХТТ}
х:исоботлари алох:ида I<ИЗИI<ИШ уйFотади.
2008 йил ушбу ташкилот доирасида Сеул шах:рида (Жанубий Корея)
интернет иктисодиётининг келажаги х:акида Декларация кабул I<ИЛИнди.
58
Ушбу декларация доирасида, 1.2-жадвалда курсатилганидек, раl\;амли
ик:rисодиётни ривожлантириш учун энг МуХИМ булган еттита мавзу
мухокама wлинrан.
1.2-жадвал
Интернет иl(rИсодиёт келажаrи :х;аl(ИДа Декларацияда му:х;окама со:х;аси
Мавзунинr номи
Мавзунинr мазмуни
Интернет ик:гисодиётнинг
асоси сифатида юкори
тезлиКдаги
инфратузилмадан
фойдаланган , :олда
интернеТТа уланиш
Юкори тезликли тармок.лар ривожлаииmи, жумла.хан,
мавжуд тармокларга уланишни кенгайтириш; ракобат учун
шароитларни ривожлантириш; конвергенцияни
таъминлаш; IPvб протоколини мослаштириш; радиочастота
спектридан фойдаланиш; бахолаш тизимини
такомиллаштириш
Ракамли коитеm ва <<КШИШ>
ахборот ва коммуникация
технолоrиялари (green
information and
communication technologies
(1STs)) (бундан кейин яшилАКТ)
Ракамли коJПеJП мое келувчи бозорни ривожлаиприш
нуктаи назаридан куриб чикилади, локал коитент 1ратиш;
жамоатчилик сектори хакида ахборот, интеллектуал
хукук.ларни химо• килиш ва б.
Яшил АКТ фойдаланиладиган АКТ ресурс
самарадорлигини, сенсорли тармок яратипrни,
интеллектуал АКТ иловалар ва тармокларни кузда тугади
Интеллектуал Интернет
иловаларни
ривожлантириш
Иктисодиётнинr турли сохаларида интеллектуал
иловаларни ривожлантириш, масалан, номоддий актив
сифатида маълумrотларнинr янги роли ва интеллекгуал
девайслар таркалишини хисобrа олган холда инте; лектуал
транспорт, ак.ллн электр таъминотт1 тармоклари ва б.
Киберхавфсизлик ва
Ахборот тизимлари ва тармоl(.Лари хавфсизлик, wахсий
маълумотларни химоя килиш ва ракамли идентификацияни
бошкариш масалалари куриб чикилади
махфийлик
Ваколатлар ва
истеъмолчиларни химоя
килиш
В2С электрон тижорат бозори, айникса, онлайн ва мобил
туловлар масалалари, ракамли контентни харид кплиш;
ижтимоий тармоклар оркали савдо ва бирrаликдаги
харидлар, wунингдек, низоларни хал килиш ва зиённи
коплаш куриб чикилади
Интернет ик:гисодиёт
очиклигинитаъминлаш
Интернет IЩГИсодиётнинr усиши ва mmовациялар хосил
килиш учун ОЧИl(.ЛИКНИ гаъминлаш, ИIПернет сохасидаги
сиёсаг та:1,1ойилларини ишлаб чикиш
Интернет иктисодиётида
rлобал узаро алокадарни
таъминлаш
Ривожланаётган мамлакатлар ахолисининг интернетга ва у
билан бОiдИК АКТга уланиш имконнятларини кенrайтириш
учун шароитлар яратиш, жумладан, булутлп
технолог11яларни ривожлантириш
59
ЩТТ томонидан 2016 йил бу ташкилотга аъзо булган 32 мамлакат ва
яна 6 та х:амкор мамлакатда утказилган суров маълумотларига кура, уларда
ракамли ик:тисодиётни ривожлантириш стратеrияси, режаси ёки дастури
мавжуд.
2017 йилнинг сентябридан бошлаб Австралия х:укумати ракамли
ик:тисодиёт Стратегиясини ишлаб чикиш бошлангани х;акида эълон килди.
Al\l.l.lдa 2015 йил ракамли ик:тисодиёт режасини шакллантириш х:акида
маълум килинди (digital economy agenda), 2016 йил эса хусусий бизнес
томонидан амалга ошириладиган интернетни ривожлантириш, ахборот
хавфсизлиги, инновацияларни илгари суриш ва х;.к. функцияларни
бажарадиган Савдо вазирлиги кошида ракамли иктисодиёт буйича
маслах:атчилар Кенгаши ташкил килинди.
1.3-жадвалда мавжуд стратегиялар ва суровларни тах:лил к:илиш
асосида ЩТТ томонидан
утказилган
ракамли
иктисодиётни
ривожлантириш максадлари акс эттирилган.
Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, жами ракамли
иктисодиётнинг 20 максади, жумладан, ИХТТ таклиф килган 15 та максад
ва алох:ида мамлакатлар ракамли иктисодиёт миллий стратегияларига
киритилган яна 5 та максад куриб чикилган.
Хозирги пайтда энr мух:им (ЩТТ томонидан утказилган суров
натижалари буйича) максадлар «электрон х:укумат хизматларини
такомиллаштирИШ))
ва
«телекоммуникация
инфратузилмасини
ривожлантириш)) х:исобланади. Миллий стратеrияларда айнан шу икки
максад купрок учрайди (мое равишда 21 ва 22 марта).
Ракамли иктисодиётни ривожлантириш максадларининг тах:лил
килинган таркиби суровда асосан ривожланган ва маълум мик:дорда
ривожланаётrан мамлакатлар (Бразилия, Мексика, Россия ва 6.) буйича
маълумотлар кайта ишланганлиги билан бОFлик хусусиятга эга. Так:дим
этилган ахборотда куплаб ривожланаётган ва
сует
ривожланган
мамлакатлар фикри йук.
Бу максадларда ракамлаштиришнинг салбий ок:ибатларини хал килиш
билан боглик масалалар, жумладан, ишсизлик, технологик ва иктисодий
колоклик ва кам сонли трансмиллий (йирик) корпорацияларга богликликни
кучайтириш масалалари уз аксини топмаган.
60
1
'
i
1.3-жадвал
И,ХТТ мамлакатларнда ракамли Иl(Пlсодиётни ривожлантириш
максадлари устуворлиrи
Маl(сад
Устуворлнк
2017,
2020-2022,
раиr
раиr
К)тнлrан
)'зrариmн
Стратегняrа
жалб
ll;RIIHHraи
маМJJакатлар
и .цорн
Электрон х,укумат хизматларини такомиллаштириш
1
о
21
Телекоммуникация инфратузилмасини ривожлантириш
2
-3
22
АКТ билан боглик куникмалар ва ваколатларни илгари
суриш
3
о
16
Хавфсизликни кучайтириш
4
+2
18
Маълумотларга уланишни кенгайтириш
5
+1
6
АКТ ни бизнес, жумладан, кичик ва урта бизнес билан
мослашувини раrоатлантириш
6
-1
3
Соrликни саклаш ва таълим каби узига хос тармок,:rарда
АКТ мослашувини раrбатлантириш
7
+]
3
Шахсий маълумотлар химоясини кучайтириш
8
Ракамли идентификацияии кучайтириш
9
АКТ секторини, жумладан, халкаро бозорларни
ривожлантириш
JO
о
о
о
2
5
2
Электрон тижоратни илгари суриш
11
-1
5
Глобал даъватларни хал ки:шш, жумладан, Интернет
хукумат, иклимнинг узrариши ва х.к.
12
+1
1
Истеъмолчилар х,укуклари химоя килинишини
кучайтириш
13
-1
о
Интернет очиклиrини кенгайтириш, жумладан, кариялар
ва имконияти чекланrан шахслар учун
14
+1
4
Интернет очиклиrини саклаш
15
о
4
Миллий стратеrияларнинг J<УШИмча максадлари
Фан, инновациялар ва тадбиркорликни раrбатлантириш
16
Интернет, хизматлар ва ахборотrа уланишни таъминлаш
12
Ракамли контент ва маданиятни ривожлантириш
10
Ракамли технолоrиялардан фойдаланишн кенrайтириш
10
Ракамли МухJrгга норматив ёндашувни иш.1аб чикиш
3
61
ИХТГ мам.оокатлари томонидан ракамли иктисодиёт ривожланишини
улчаш учун К)'Йидаги йуналишларни тавсифлайдиган индикаторлар тизими
ишлаб чик:илган:
-иктисодиётнинг юкори технологияли секторини ривожлантириш,
кайта ишлаш саноати махсулоти ва хизматлардаги салмОFи;
-илмий ишланмаларга, дастурий таъминот ишлаб чиr<;ишга
инвестициялар, таълим ва r<;ушимча кайта тайёрлаш харажатлари;
-ахборот-коммуникация ускуналари ишлаб чикиш ва ишлаб чиr<;ариш;
фан ва юкори технологиялар сохасида иш уринлари яратиш; корпорациялар,
венчурли фирмалар, университетлар ва илмий-тадкикот ташкилотлари
уртасида корпорация курсаткичлари;
-халкаро билимлар окимлари, фан ва инновациялар сохасида халкаро
х.амкорлик; олимлар, мухандислар, талабалар харакатчанлиги;
-интернетнинг таркалиш динамикаси;
-халкаро савдода юкори технологияли махсулот улуши.
Иктисодиёт ва жамият таращ<иётига усиб бораётган маълумотлар
ок:имлари таъсирининг универсаллиги улар хакида замонавий жамиятнинг
иr<;тисодий усиши етакчи ресурси сифатида гапиришга имкон беради.
Экспертлар ушбу вазиятни уни ривожлантириш муаммоларини хал
килишга янгича ёндашувлар излаш заруратини курсатиб иктисодий
муносабатлардаги узгаришлар ва ракамли иктисодиёт шаклланиши билан
тавсифлайди.
Ракамли иктисодиётни тахлил килишнинг турли т.щкик:отчилар
томонидан у ёки бу даражада куриб чик:иладиган туртта мезонини ажратиб
курсатиш мумкин:
-бандлик сохаси билан бОFлик мезон;
-маконга оид мезон;
-технологик мезон;
-иктисодий мезон.
Бунда, гарчи тадкикотчилар купинча биринчи уринга уларнинг
тасаввурларига мое келадиган у ёки бу таърифни олиб чикишсада, бир­
бирини тулдириб турадиган мезонлар булиши мумкин.
Бирок аксарият таърифларнинг асосида маълумотларни кайта ишлаш
сохасида миКдорий узгаришлар сифат жих.атидан янги ижтимоий-иктисодий
муносабатлар юзага келишига олиб келишига ишонч ётади.
62
1
''
Бандлик сщаси 6W1ан бомщ мезон: Ушбу ёндашув Д.Белл,
Ч.Лидбитер ва П. Друкернинг кузатилаётган узгаришлар модещари ва
бандлик структураси куриб чиIQШадиган асарлари билан чамбарчас боглик.
Ижrимоий-ик:rисодий муносабатларнинг узгариши шу сабабли руй
бермоКдаки, мех:нат билан банд булганларнинг аксарияти ИI\I'Исодиётнинг
раI<;амли сох:аснда ишламоКда. Ишлаб чиI<;ариш сох:асида банд булганлар
улушининг пасайиши ва хизматлар сох:асининг усиши жисмоний мех:нати
ахборотлашган мех:нат билан алмаштириш сифатида куриб чиl(ИЛади. Ушбу
х:олатда асосий ресурс булиб маълумотлар иштирок этиши сабабли уларни
I(айта ишлаш сох:асида мех:натнинг улуши жиддий ортиши раI<;амли
ИI(I'ИСодиётга утиш сифатида куриб ЧИ!(ИЛИШИ мумкин.
Статистика кузатувлари хизматлар сох:асида банд булганлар
улушининг усиб бораётганлигини курсатади (Fарбий Европа, Аl\Ш,
Японияда бу улуш 70% ва ундан купни ташкил !(ИЛади), уларнинг катта
!(Исми у ёки бу тарзда маълумотларни I<айта ишлаш буйича фаолият билан
бо.лиI<: булади ва шу сабабли ушбу асосда раl(амли ик:гисодиёт
мавжудлигини исботлаш ишонарли булиб куринади.
Ушбу ёндашувнинг асосий муаммоси маълумотлар билан ишлаш
билан боглиl( ходимлар мураккаблигидан иборат. Мисол учун, асосий
вазифаси маълумотларни I(айта ишлаш булган компьютер технолоrиялари
буйича мутахассислар, телекоммуникация компаниялари ходимлари,
тах:лилчилар
сонининг
усиши
жараёнини
ракамли
иl(I'исодиёт
шакллантиришнинг асоси деб х:исоблаш мумкин. БироI<:, хозирги пайтда
раI<;амли ик:тисодиёт ходимларнини х:исоб-китоб хилиш услубияти мавжуд
эмас. Шу билан бир пайтда, савдо сох:аси ходимлари, х:укуХшунослар ва
раl(амли ИI\Тисодиёт билан алоR;аси кучли булмаган бошR;алар сонининг тез
усиши кузатилади, лекин уларнинr хаммаси битта тоифага киради.
Маконга оид мезон: Раl(амли ИI(Гисодиётнинг бир I(атор
концепциялари географик тамойилга асосланади. Асосий эътибор турли
жойларни боFЛайдиrан, щу сабабли глобал иктисодий макон шаклланишига
таъсир этиши мумкин булган маълумотлар узатиш тармокларига 1\аратилади.
Маълумот узатиш тармоклари замонавий жамиятнинг бошкалардан ажратиб
турадиган жихати х:исобланади. Бунда раR;амли иктисодиётни тадкик
этишда маълумот узатиш тармоклари билан бо.лик булган кайси жихатни
куриб чикиш лозимлиги энг мухим фурсат х:исобланади. Бу технологик
жихат буладими (яъни маълум бир худудда маълумот узатиш тизимлари
мавжудлиrи) ёки бу тармоклар буйича
63
узатиладиган маълумотлар сони ва сифати каби бош ,;а жихатларни хам
тах,лил килиш зарурми, фарI<И йуJ<. Хозирги пайда бир <атор умумий
саволлар, масалан, нима хаI<И1<атда тармо1< собланиши, турли тармо1<
даражалалари уртасида 1<андай фар1< утказиш, ра <амли ИI<ТИсодиётrа
утишни 1<андай маълумот хажмлари ва уларни утказиш тезликлари белгилаб
бериши хам мунозараларга олиб келади.
И тисодий мезон: Бундай ёндашув маълумот яратиш, узатиш, к;айта
ишлаш ва сак;лаш буйича фаолият сохасида иктисодий I<Ийматнинг усишини
собга олишни назарда тутади. Агар иктисодиёт сохасида бундай турдаrи
фаоллик I<ИШЛОК. хужалиrи ва саноат сохасидаги бундай фаолиятдан
устунлик киладиган булса, демак, рак.амли иктисодиётга утиш хак.ида
rапириш мумкин булади.
Бундан таш1<ари, маълумотларнинг узи бундай шароитларда
иктисодий муносабатлар объектига айланади. Ихтисослашrан компаниялар,
илмий-тадI<ИКОТ ташкилотлари буюртмачининг максадлари учун
маълумотлар туплаш ва тах,лил I<ИЛИШ буйича хизматлар курсатади ва мое
равишда, бундай маълумотлар маълум бир I<Ийматrа эга булади.
Бундай ёндашувнинг асосий муаммоси шундаки, ИI<ТИсодий
фаолиятда маълумотлар ролининг усrанлигидан далолат берадиган катта
статистика материали ортида уларнинг компаниялар фаолиятига хаI<Икий
таъсири анча юзаки урганилган, маълумотларни к;айта ишлаш ва талк;ин
1<илиш билан боFЛИК. ходимлар фаолияти самарадорлигини бахолаш
услубиятлари эса етарли даражада ишлаб чикилмаган.
Масалан, ишлаб чик.ариш корхонасининr ахборот-тах,лил булими
ахборот фаолияти билан шуFулланади, лекин бутун компания ишлаб
чикаришида унинг улушини статистика ма <садлари учун к;андай килиб
ажратиш масаласи очимигича к.олмок.да.
Технологик мезон: Кенг доирадаги фойдаланувчилар учун очик булиб
1<олган ахборот-коммуникация технологиялари сохасидаги куплаб
технолоrик инновациялар технологик концепциянинг негизиrа айланди.
Янги технологиялар иктисодий тизимлар узгаришининг энг кузга
куринадиrан белгиси хисобланади ва купинча улар иктисодиётни
ривожлантириш драйвери деб аталади. Бундай фикр-мулохазаларнинг
асосий Fояси шундаки, маълумотлар кайта ишлаш ва узатиш сохасида
технологик инновациялар хажмининг ортиши ижтимоий-иктисодий
муносабатлар узгаришига олиб келади, чунки уларнинг таъсири жуда
сезиларли.
64
Технологик инновациялар таъсирининг мухим эканлигв шак­
шубхасиз. Улар компьютер технологияларининг телекоммуникщиялар
1
сохасини узгартириш ва бу технологияларни бирлаштириш им1онияти билан
кучайтирилган булиб, бунинг натижасида электрон почта, матн, аудио
ва видео файллар куринишида маълумотлар узатиш,
ижrимоий
тармомар, мессенжерлар ва х.к. сервислар ривожланади.
Ракамли технологиялар кенг таркалиши янгича ижтимоий-иктисодий
муносабатлар, ракамли иктисодиёт шаклланиши хак:ида мулохаза юритишга
асос беради.
Тадкикотчилар факат технологик мезонга таянган холда ракамли
иктисодиётнинг ривожланиш даражасини улчашга харакат килганда маълум
бир саволлар юзага келади.
Иш эмпирик тадкикотлар утказиш масаласига бориб такалганда у ёки
бу ракамли технологиялар канчалик кучли ривожланганини кузатиш кийин
булади:
-чунки уларнинг сони жуда куп;
-уларнинг хар бири уз таъсирини курсатади;
-улар доимий ривожланади ва бу иктисодиётни ракамли деб аташга
имкон беради.
Окилона улчов бирлигини топишга интилган холда, асосий эътиборни
технологияларга каратадиган куплаб тадкикотчилар оддий ва текшириш
осон булган маълумотларни такдим эта олмайди. Улчаш ва бу билан боглик
булган технологик шкала буйича унга эришган холда иктисодиётни ракамли
деб аташ мумкин буладиган нук:тани топиш кийинлиги ракамли
иктисодиётнинг макбул келадиган таърифини ифодалаш муаммоларидан
бири хисобланади.
Бу масала ахборотлаштириш жараёнларининг куплаб тадкикотчилари
томонидан айланиб утилмок:да ва янги турдаги иктисодиётни тавсифлаш
учун шу хам етарли деб хисоблаган холда технологик новациялари умумий
жихатларда тавсифлаш билан чекланилмок:да.
Ракамли иктисодиётни таърифлашда технологик мезонлар ролининг
асосий эканлиги билан боглик бошка масала хам юзага келмок:да.
Технологиялар ижтимоий сохадан ажралган эмас, улар ижтимоий
соханинг бир кисми хисобланади. У ёки бу тадкикотлар ва ишланмалар
буйича кабул килинадиган карорлар ижтимоий устуворликларни
ифодалайди. Ушбу бахолаш фикрлари асосида у ёки бу технологиялар
65
ривожлантирилади. Куплаб тадl\ИI\ОТЧИлар технологияларнинг шахе
I<адриятини 1<андай акс эттиришини уз ишларида курсатиб берган.
Агар буларнинг барчасини эътиборга оладиган булсак, ракамли
иктисодиёг шакллантириш ва ижтимоий-иктисодий муносабатларни
узгартиришда технологик омилни хал 1\Илувчи деб х;исоблаш «:ийин.
Индустриал иктисодиёг даврида ишлаб чи1<аришнинг усиши корхона
жисмоний хажмининг усиши - асбоб-ускуналар сони ва f\УВВати ортиши,
ходимлар штатининг кенгайиши ва х.к. билан тавсифланади. Усиш катта
ресурсларга зга булган яниг ва эски уйинчилар бунга 1<одир булган жиддий
молиявий харажатлариз имконсиз эди.
Х:озирги пайтда дунё ра1<амли иктисодиёг даврига I<адам «:уЙган
булиб, у вазиятни тубдан узгартириб юборади:
-асосий ресурсга ахборот айланади, бу манба эса фойдаланишдан
камаймайди;
-Интернетда савдо майдончалари чегараланмаган;
-компаниялар ракобат 1\ИЛИШ учун катта булиши шарт эмас;
-битта жисмоний ресурснинг узи турли хизматлар курсатиш учун
чекланмаган марта фойдаланилиши мумкин;
-операцион . фаолият кулами факат Интернет хажми билан
чегараланади;
-мижоз "маъбуд"га айланади.
Бундай шароитларда катта ва самарасиз инфратузилмага эга булган
корхоналар янги, орти1<ча активларга эга булмаган компанияларги урнини
бушатиб беради. Ра1<обат курашига киришарэкан, янги компаниялар уз
ресурсларини муайян максадларга эришишга сафарбар !(ИJlади, бунга
хала1<ит берадиган хамма нарса бартараф J<Илинади.
Ахборот - асосий ресурс, маълумотлар х;ажми эса драматик тарзда хар
ой ортиб боради. Ривожланиш стратегияси марказидан мижоз ва унинг те
узгарадиган эх;тиёжлари урин олади. Ракамлаштириш ра1<амли форматнинг
асосий эътиборини етказиб бериш сервисларига 1<аратади.
BCG маълумотларига кура, риожланган мамлакатларда ра1<амли
иктисодиёг улуши - 5,5%, ривожланаёгган мамлакатларда эса - 4,9%ни
ташкил
1<илади.
Масалан,
«Экономика
Рунета
2015-2017гг.»
маълумотларига кура, Россияда ра1<амли иктисодиётнинг ЯИМдаги улуши 2,4%га тенг. 2017 йил якунларига кура Рунет иктисодиёг хажми (контент ва
сервислар) 1 355,38 млрд рублни, электрон туловлар бозори хажми эса 588
млрд рублни ташкил килди.
66
Шундан кейин турли сох;аларда ракамли иктисодиётнинг ривоЮiаниш
моделларини куриб чикамиз.
l .Ракамлаштириш - бизнес учун «аклли» ишлаш усули.
Ракамли ташкилот бу - АТ ёрдамида узининг ички жараёнларини ва
мижозлар билан узаро алокаларини шу тарзда йулга куядиган комrnнияки,
бунда мижозларга янги, кулай тажриба етказилади. Ракамли стратегия ташкилот ва хизматларни мижозга йуналтирилганлик ва самарадорJiикнинг
янги даражасига чикариш учун янги технологиялар жорий килиш
стратегияси.
Барча
хизматлар
ракамли,
фойдаланиш
учун
оддий
ва
персоналлаштирилган булиши максадга мувофик.
2.Ракамли давлат.
Дунёнинг турли мамлакатларида электрон х;укуматни ривожлантириш
дастури ребрендингдан утмов:да - эндилив:да бу купрок ракамли ат
(ёки интеллектуал миллат) хисобланади: Австралия ва Голландияда Digital
citizen, Сингапурда Intelligent Nation, Digital lndia ва б.
Интеллектуал х;укумат йулида куплаб оддийрок ва
кулайрок
сервислар пайдо булиши лозим, жамият эса уларни тав:дим эmшнинг
ра1<;амли каналларига тулик утиши керак.
3.Ракамли миллат.
Россияликларнинг ракамли саводхонлик даражаси - ун балли шкалада
5,42 га тент (РОЦИТ тадкикоти маълумотларига кура). Ах;оли ахборот
манбаси сифатида интернетга тобора купрок мурожаат
килмов:да.
Ижтимоий тармоклар истеъмол даражаси усмов:да, мамлакат ах;олиси
фойдаланаётган ракамли в:урилмалар тупламининг кенгайиши
руй
бермов:да.
4.Ракамли шах;ар.
Аклли шах;ар ах;оли ва мех;монлар учун кулай ва хавфсиз 11шашни
таъминлаши, шах;арликлар турмуш сифатини ошириши ва бизпеснинг
баркарор ривожланишини таъминлаши лозим.
Шах;ар инфратузилмасини аклли бошкариш кундалик зарур эх:тиёжга
айланади - шах;арлар жами дунё ресурсларининг 2/3 кисмини истеъмол
килади ва бу истеъмол самарадорлигини ошириб бориш талаб этилади.
Аклли шах;арни бошкариш самарали воситалари интеллектуал
технологиялар негизида ташкил килинади. Аклли
инфратузилма
элементлари бутун дунё буйлаб 2500 дан ортик шах;арда мавжуд.
67
2020 йилга келиб, шах;арлардаги хилма-хил датчиклар, сенсорлар ва
курилмалар сони 1,6 миллиардга етади (Gartner башорати). АI\ЛЛИ уйлар
улуши тахминан 20%ни ташкил 1\ИЛади. 2021 йилга келиб, ер сайёраси
ах:олиси х:ар бир кишига 6 та уланган «буюм» тугри келади.
5.Очик маълумотлар.
Шах;ар х:укумати ижrимоий-иl(Тисодий х;аётнинг турли жабх:аларида
тупланадиган энг йирик маълумотлар манбаларидан бири х:исобланади.
Маълумотлар очик булиши, яъни интернетда эркин уланиш имкони
булиши, уларни осонлик билан такрорлаш, таркатиш, кайта ишлаш ва
такроран фойдаланиш мумкин булиши лозим.
ИРИ сурови катнашчиларининг 60%дан ортигининг таъкидлашича,
улар очик маълумотлардан фойдаланади, 32%и эса бундай ташаббуслардан
фойдаланишни режалаштирмокда. Респондентларнинr ярмига як.ини бошка
тижорат ташкилотлари ёки давлат структуралари билан маълумот
алмашинади. Ахборотни очиб бериш учун очик маълумотлар етказиб
берувчи ташкилотлар расмий муносабати жиддий муаммо х:исобланади.
Очик маълумотлар асосида хилма-хил илова ва сервислар ишлаб
чик.иш - бизнеснинг усиши ва якуний х:исобда шах:арликлар турмуш
сифатини ошириш учун кушимча стимул х:исобланади. Европа Иттифокида
очик маълумотлар таркатишдан бевосита ва билвосита самара 2020 йилда
ЯИМ 1,9%ини ташкил к.илади.
Глобал даражада потенциал иктисодий самарани McКinsey Global
Institute йи:шга 5,5 трлн доллар микдорида бах;олайди.
6.Ракамли молия.
Ракамли банк - келажак банки булиб, у мижозлар учун таклифларни
nерсоналлаштириш учун мобил платформалар ва булутли сервислардан
фойдаланади.
Электрон тижорат ижrимоий тармок.ларда фаол таркалади. Бир катор
интернет компаниялар (FaceBook, Pinterest ва Instagram) уз сайтларида
«харид к.илиш» тугмаларини жойлаштирган. Европада банк хизматлари
истеъмолчиларининг 20%и FaceBook ёки Amazon каби интернет­
компаниялардан молиявий хизматлар харид к.илишга
тайёрлигини
билдирди.
7.Ракамли таълим.
Ракамлаштириш бутун дунёда таълим тизимини узгартиришни
белгилаб берадиrан асосий треНд х:исобланади. Янги технологиялар
уларнинг билим ва куникмалари келажакда талаб килинадиган
68
мутахассислар тайёрлашга ёрдам беради. Суровда иштирок этган ИРИ
экспертларининг 85%и малакали АТ-кадрлар етишмаслиги муаммосини
кайд этади.
Таълим дастурлари умумий хажмида АТ-мутахассислар улуu:и 14%.
«Амалий информатика», «информатика ва хисоблаш техникаси» ва <6изнес­
информатика» энг оммавий ихтисосликлар хисобланади.
8.Ракамли тиббиёт.
Тиббиётнинг ривожланиши ракамлаштириш хисобига те:uашади.
Тиббий хизматлар курсатиш харажатлари пасайиб, сифати эса - усиб
боради.
«Аклли» сОFликни саклаш виртуал госпитал модели буйича
ривожланиши лозим булиб, бу ерда шифокорлар ва беморлар, жумладан,
масофадан туриб уззаро алока килиши, барча зарур ахборотлар эса зудлик
билан онлайн пайдо булиши мумкин.
Интернет шифокорлар учун ахборот манбаси, беморларни кабулга
ёзиш воситаси ва уларга масофадан туриб ёрдам курсатиш им1онияти
хисобланади. Телетиббиётга утиш мамлакатда согликни сак.пашни
ракамлаштиришнинг янги йуналишини белгилаб беради.
Мамлакат сОFликни саклаш тизимини ракамлаштириш даражаси
хозирча ривжланган мамлакатлардан ортда бормоКда. Бунда у турли
минтакалардан келиб чикиб, турлича булади ва барча фукаролар учун
юкори технологияли тиббий ёрдам очиклигини кийинлаштиради.
9.Ракамли савдо.
Интернет-савдо - республикани ритейли умумий хажмининг 3%га
якинини ташкил килади. Тармокка уланишнинг таркалиши, мобил
трафикнинг ортиши, шунингдек, интернет-сервислар эволюцияси хисобига
усиш.
Республика ра ли и тисодиёти ва унинг 101лланиши.
Якин
йилларда
ривожланиш
учун
куйидаги
ривожланиш
йуналишларини ажратиб курсатиш мумкин:
-хамма жойда иктисодиётнинг барча сохаларида интернетлаштириш
(хамма нарса интернети);
-шахарлар ва бизнес учун интеллектуал ечимлар;
-янги вазифаларни хал килиш учун АТ-кадрлар.
Маълумотлар, харакатчанлик, булутли сервислар ва энг янги
технологияларга асосланган иктисодиёт.
Узбекистонда ракамли иктисодиёт каерда кулланган?
69
-«телетиббиёт туrрисида»ги 1\Онун лойих,асини ишлаб чиl\Иш;
-«хорижий АТ-компаниялари учун Ю<С» 1\Онунини 1\абул 1\ИЛИШ;
-тарМОI\ форумларида раl\амлаштиришнинг долзарб масалаларини
мух.окама килиш.
Хулоса тариl\асида яна бир бор айтиб утишни истардикки, рцамли
ИI\Тисодиёт ижтимоий фаровонлик, усиш ва инновацияларнинг кучли
катализатори хисобланади. Капитал ва раl\амли технологияларга
инвестициялар жамиятимизда билимларга асосланган ЧУI\УР узгаришларга
олиб келади.
Дунёда барча х.укуматлар учун умумий жих.ат фаровонлик ва тенг
имкониятларга эришиш учун барl\арор ва кенг 1\амровли усишга
кумаклашиш х,исобланади.
Табиийки, бундай харакатда бирга булаш олишлик ва хавфсизлик,
барl\арорлик, глобал, ОЧИ!\ сервисларни таъминлайдиган глобал техник
стандартлар ишлаб чик.ишга ташаббускор ёндашув буйича мроса мух.им
роль уйнайди.
Нуфузли халl\аро консалтинг компанияси саналган Digital McКinsey
ишлаб ЧИl\аришда «Индустрия 4.0» технологияларини жорий килиш
ок.ибатида киймат яратишнинг саккизта асосий воситасини ажратиб
курсатади: асбоб-ускуналар иш режимини оптималлаштириш, асбоб­
ускуналар иш билан юкланганлигини оптималлаштириш, мех.нат
хавфсизлиги ва унумдорликни ошириш, логистикани оптималлаштириш,
мах,сулот сифатини ошириш, талабни башорат килишни яхшилаш,
мах,сулотни бозорга ЧИl\ариш муддатини к.искартириш, сотувдан кейинги
хизмат курсатишни яхшилаш.
l.асбоб-ускуналар иш режимини оптималлаштириш. «Индустрия 4.0»
воситалари ёрдамида корхоналар якуний мах,сулот чикаришни ошириш
учун асбоб-ускуналар иш режимини мослашувчан оптималлаштиришга
ёрдам беради. Оrrrималлаштиришнинг асосида реал вакт режимида амалга
ошириладиган корхонани бошкариш автоматлаштирилган тизими (АСУП)
ва технолоrик жараённи бошкариш автоматлаштирилган тизими (АСУШ)
датчикларидан тупланадиган маъ.1умотларни тах.лил 1\ИЛИШ ётади. Машина
укитиш усулларини куллаган холда бундай тах.лил стандарт тах.лил
усуллари билан амалга ошириб булмайдиган ишлаб ЧИl\ариш
самарадорлигини оширадиган конуниятларни ани1Q1ашга имкон беради.
Корхоналар сенсорлардан (масалан, х.аракат датчикларидан) келиб
тушадиган маълумотлардан фойдаланган холда автоматик режимда сарфни
70
назорат 1<;иладиган янги авлод «аклли» тизимлари жорий килиш йули билан
хомашё ёки электр энергияси каби ресурслардан фойдаланишни
оптималлаштириши мумкин. Бундай тизимларни жорий I<;ИЛИШ хпсобига бир
1<;атор тог-кон 1<;азиб олиш компаниялари асбоб-ускуналар иш
унумдорилигини 5-10% ошириб, электр энергияси истеъмолини 2%
пасайтирди. Реал ваl(Г режимида штамповка ишлаб чи1<;аришинп нозик
созлаш учун интеграцияланган ра1<;амли тизимнинг жорий l(И.IИниши
туфайли операцион харажатларни 15%га пасайтиришга эришилди;
2.асбоб-ускуналар иш билан юкланганлигини оптималлаштириш.
Хизмат курсатиш ва таъмирлашга режали-огох,лантириш ёндашуви ишсиз
туриб 1<;олишларни 1<;Ис1<;артириш хисобига асбоб-ускуналар техник
тайёрлигик коэффициентини пасайтиришга имкон беради. Скважиналар
датчикларидан олинган маълумотни, барча турдаги асбоб-ускуналарни
техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш тарихини, шунингдек, скважиналар
иш режими ,щI<:идаги ахборотларни тахлил 1<;илишга асосланган холда нефть
I<;азиб чи1<;арувчи компания геологик-техник чоралар таркибини
оптималлаштириш ва 1<;азиб олиш хажмини тахминан l0% оширишга
эришди. Бу технологияларни J<УЛлашга асосланган самарадорликни ошириш
дастури туфайли кумир-кимё компанияси фойдани 50% оширишга эришди;
3.мехнат хавфсизлиги ва унумдорликни ошириш. Ю1<;ори малакали ва
паст малакали ходимлар кучлари билан бажариладиган бир катор вазифалар
ракамлаштириш ёрдамида самаралирок бажарилиши мумкин.- Масалан,
ракамли воситалардан фойдаланган холда конларни моделлаштириш
Африкадаги олтин кони лойихасининг ИI<;ТИсодий самараси 23%га оширди.
Нефть 1<;азиб олишда катта хажмдаги маълумотлар туплаш ва кайта
ишлашни кузда тутадиган турт улчамли сейсмик моделлаштиришни J<Уллаш
нефть казиб олиш коэффициентини 2-4%га ошириб, нефть миграциясини
яхширо1<; башорат килишга имкон беради. Замонавий технологиялар ишлаб
ЧИI<:аришда хавфсизлик даражасини оширишга ёрдам беради. Тог-кон казиб
олиш саноатида мехнат унумдорлигини яхшилаши хам, ишлаб чикаришда
хавфсизлик даражасини оширишни хам таъминлайдиган учувчисиз ва
масофадан бош1<;ариладиган техникадан фойдаланиш мумкин.
Масалан, Pio Tinto компаниячи Mine of the Future лойихаси доирасида
хайдовчисиз юк машиналари ва уларни автоматлаштирилган маршрутлаш
воситаларини куллай бошлади, бу
эса
транспорт
воситаларидан
фойдаланиш самарадорлигини 14%га ошириб, кондаги ишчилар сонини
1\lfс1<;артириш хисобига персонал хавфсизлигини таъминлади. Ишлаб
71
чиI<;ариш жараёнларини бошI<;ариш ва хавфсизликни оширишнинг яна бир
воситаси ишчиларнинг хавфли вазият юзага келишидан хабар берадиган ва
ходимлар кучиб юришини автоматик кузатадиган, тармо ща уланган
портатив I<;урилмалар ва датчикларидан фойдаланиши хисобланади. Бундай
воситалар, масалан, металлургия ва тог-кон саноатида I<;улланади;
4.логистикани оптималлаштириш. Таъминот занжирининг турли
элементлари уртасида ахборот алмашинишни
автоматлаштириш
логистикани тезлаштиради х:ам омборларда сакланадиган товар захиралари,
хомашё ва эхтиёт 1\ИСМларни энг зарур минимумгача 1\ИСl\артиради. Бунга
мисол булиб I<;азиб олиш жойидан то юклаш портигача булган логистика
занжирини синхронлаш хизмат I<;илиши мумкин булиб, бу мис конига
умумий унумдорликни 20% оширишга имкон беради;
5.махсулот сифатини ошириш. Мавжуд асбоб-усI<;уналарни
ракамлаштириш, шунингдек, янги авлод техникаси, масалан, ЗD­
принтерларни жорий 1\ИЛИШ корхоналарга анъанавий усулда ишлаб
чиI<;ариш имкони булмаган махсулотларни саноат миI<;ёсида ишлаб чиI<;ариш
имконини беради. Масалан, Boeing компанияси узининг янги космик
кемасида ЗD-принтерлар ёрдамида яратилган 600 дан ортиI<; деталдан
фойдаланишни режалаштирган. «Ракамли» куникмалар ва замонавий АТ­
воситалар жорий I<;илган ишлаб чиI<;арувчиларда узининг махсулоти иши
хакида маълумотлар тупланиши хисобига нафакат уни сотиш ва сотувдан
кейинги хизмат курсатишда, балки мижозларига I<;ушимча хизматлар
курсатишда хам пул ишлаб топиш имконияти пайдо булади;
6.талабни башорат 1\ИЛИШНИ яхшилаш. Автоматлаштирилган ракамли
тизимлар ёрдамида амалга ошириладиган илгор тахлил ишлаб чикариш ва
сотув хаl\Ида тарихий статистикани, шунингдек, реал вакт режимида келиб
тушадиган жорий сотув хаl\Идаги маълумотларни хисобга олган холда
талабни аниI<; башорат килишга эришиш имконини беради. Бундай ахборот
сотувни режалаштириш учун хам, ишлаб чиI<;аришни режалаштириш учун
хам фойдаланилиши мумкин. Нефть скважиналарига сенсорлар урнатиб,
Шимолий Америка компанияси олинган маълумотлар асосида казиб олиш
хажмини аникроI<; башорат I<;илиш ва, оI<;ибатда, нефтни кайта ишлаш
заводининг ишсиз бекор туриб колиш вактини кискартириб, хомашёни
кайта ишлашни оптималлаштиришга эришди;
7.махсулотни бозорга чикариш мудцатини кискартириш. Илгор
ракамли технологиялар янги махсулот ишлаб чикиш ва бозорга чикариш
хамда мавжуд махсулотни модернизация килиш мудцатини жидций
72
ЮfСКдртиришга имкон беради. Авиасозлик тармоFидан мисол: лараллел
автоматлаштирилган лойщалаш х,амда авиа- ва двигателсозликда виртуал
синовлар утказиш тизимлари мах.сулот ишлаб ЧИI\ИШ муддатини 20-50%
Юtскартиришга имкон берди. Компьютерда лойщалаштириш ва саноат
усули уч улчамли босма ёрдамида сунъий йулдош 1\ИСМЛарини тайёрлашда
америка авиакосмик корпорацияси ишлаб чющш ваr<;Тини 80% кискартирди
ва таннархни 55%га пасайтирди, ишлаб чиI<;ариш ЧИI\Итлари эса 75%
камаЙди;
8.сотувдан кейинги хизмат курсатишни яхшилаш. «Инду 4.0»
технолоrиялари ишлаб чикарувчиларга сотувдан кейинги хизмат курсатиш
сифатини оширишга имкон беради: мижозларнинг махсулотдан
фойдаланиши х.аl\Ида ахборот датчиклар тизими орI<;али тупланади ва
автоматик режимда тахлил 1\ИЛИНади. Етакчи авиадвигатель ишлаб
ЧИl\арувчилардан бири уларда масофадан туриб мониторинг .ва аиалдаги
х.олат буйича хизмат курсатиш воситаларини урната бошлади, шу туфайли
бу воситалар билан жих.озланган х.аво кемаларидан фойдаланувчилар учун
ишончлилик курсаткичларини ошириш ва авиаёl\ИЛFИ учун ажратилган
маблаFЛарни тежашга эришилди.
1.7. Е-тижорат ташкил лиш моделлари.
В2В, В2С, С2С, B2G ва боm1'а бозор сегментлари
Электрон тижорат моделлари компания х.аётийлик даврининг I<;айси
босr<;ичида эканлигидан ва компания мах.сулот/хизматларини I<;айси бозор
сегментига олиб чикишни режалаштиргандан келиб чиI<;иб, узгарпшларга
дуч келади. J<уйидаги асосий сеrментлар фарl\Ланади:
-бизнес-бизнес (business-to-business, В2В);
-бизнес-истеъмолчи (business-to-consumer, В2С);
-истеъмолчи-истеъмолчи (consumer-to-consumer, С2С);
-бизнес-давлат (Ьusiness-to-govemment, B2G).
Х,ар бир бозорга узининг бошкалардан ажратиб турадиrан
хусусиятлари хос. Хусусан, В2В бозор х.ажми буйича В2С бозордан бир
неча марта катта. B2G асосан электрон давлат харид тизими орl\алИ фаол
ривожланади.
Х,озирги вактда ахборот технологиялари кенr ривожланаётган бошка
сеrментлар орасида куйидаrиларни ажратиб курсатиш мумкин:
-давлат-бизыес (govemment-to-business, G2Б);
-давлат-фукаролар (govemment-to-citizens, G2C);
73
-давлат-давлат (government-to-government, G2G);
-бизнес-хамкорлар (business-to-partners, В2Р);
-бизнес-ходимлар (business-to-emploee, В2Е);
-бизнес-бизнес-истеъмолчи (business-to-business-to-consumer, В2В2С).
Муваффаl\Иятли бизнес-модель ташкил 1\ИЛИШнинг мух:им
омилларидан бири бозор «ниша»сини танлаш омили х:исобланади.
Истеъмолчилар портрети ва истеъмолчилар сегментини 1<:амраб олиш
мезони буйича f<УЙидаги бозор турлари фарt<Ланади:
1.оммавий бозор. Истеъмолчи портрети: ахолининг ухшаш
эх;тиёжларга эга булган катта 1\ИСМИ. Мисол: хал1< истеъмоли моллари
бозори;
2.«ниша» бозори. Истеъмолчи портрети: ахолининг ухшаш
эхтиёжларга эга булган кичик Ю{сми. Мисол: кенг истеъмоли моллари
бозори;
3.куп профилли корхоналар: турли истеъмолчилар гурух:лари билан
ишлайди, уларга хам оммавий, хам «ниша» бозорларида хизмат курсатади;
4.куп тарафлама платформалар бош1<а моделлар орасида энr
бар1<арори х:исобланади. Бундай компаниялар турли суровларга эга булган
турли истеъмолчилар сегментларига хизмат курсатади. Улар таркибига
FaceBook, Alibaba Group, Google ва бош1<аларни киритиш мумкин. Масалан,
Alibaba Group узининг I<Идирув тизими, ижгимоий тармОFи, тулов тизими,
аукциони ва бош1<а сервислариrа эга. Alibaba Group усишига нафа1<ат туrри
ташкил 1\ИЛИнrан куп тарафлама платформанинг бизнес-модели, балки
Хитой бозоридаги монополия хам хизмат Ю1Лrан.
Мижозлар билан узаро муносабатлар тури буйича икки моделни
ажратиб курсатиш мумкин:
1.узига-узи хизмат курсатиш. Компания
электрон
платформа,
махсулот яратади. Хизматлар истеъмолчиси эса харидни узи
амалга
оширади, масалан, онлайн-банкинг, электрон таълим, интернет-банкинг ва
6.
2.краудсорсинг. Компания интернет платформа очади, махсулотни эса
истеъмолчиларнинг узи яратади (краудсорсинг махсулоти). Хозирги пайтда
компаниялар томонидан шундай вариантни танлаш афзал курилмома.
Мисол: ижгимоий тармо1<, видеосервис, фотосервис ва 6.
74
2-БОБ. КАДРЛАР ВА ТАЪЛИМ РАI\АМЛИ Иl(ТИСОДИЁГ
РИВОЖЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ ОМИЛЛАРИ СИФАТИДА
Ра1<амли ик:тисодиётда инсон фаолиятининг асосий сох.алари самарали
ривожланишининг мухим шарти мое келувчи институционал мухит
шакллантириш
х.исобланади.
Узбекистон
Республикаси
ракамли
ИI<ТИСодиёти Дастурида кадрлар ва таълим улар доирасида ракамли
ик:тисодиётни ривожлантириш учун шароитлар яратиладиган асосий
институтлар 1<аториrа киритилган ва унrа алох.ида булим багишланп11.
Дастурда кадрлар ва таълим билан боrли1< J<УЙидаги асосий
йуналишлар белгилаб берилган:
-ракамли ик:тисодиёт кадрлари тайёрлаш учун асосий шароитлар
яратиш;
-ракамли иJ<ТИсодиётни ЧУI<УР билимга эга кадрлар билан таъминлаши
лозим булган таълим тизимини такомиллаштириш;
-ракамли иктисодиёт талаблариrа таяниши лозим булган мех.пат
бозори;
-зарур ЧУI<УР билимга эга булиш ва кадрларнинг Узбекистон ра1<амли
ИI<ТИсодиётни ривожлантиришдаrи иштирокини мотивациялаш тизимини
яратиш.
Таълим тизими мехнат бозорнинг хозирrи холатига хам, унинr
ракамли технолоmялар жорий килиниши билан боглик узгаришига хам
йуналтирилиши лозим эканлигини х.исобга олиб, кадрлар билан боrли1<
муаммоларни хар бир кадрлар салох.иятининг ракамли иl(ТИсодиётдаги
урнини куриб чикишдан, шунингдек мех.пат бозорини тахлил килишдан
бошлаймиз.
2.1.Кадрлар салох.ияти - раl(амли Иl(Тисодиётда ишлаб чи .:аришнинг
асосий омили
«Узбекистон Республикаси ра1<амли иI<ТИсодиёти» Дастури (РИД),
2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасида ахборотлашган жамиятни
ривожлантириш Стратеmясига амал l(Илrан холда, шундан келиб ЧИI<адики,
«рак:амли иктисодиёт асосий ишлаб чикариш омили ракамли шаклдаги
маълумотлар булrан, фукаролар ва жамиятнинг сифатли ва ишончли
маълумотлар олишга эх.тиёжларини хисобrа олган холда ахборот макони
шакллантиришга, Узбекистон Республикаси ахборот инфратузилмасини
ривожлантиришга, миллий ахборот-телекоммуникация технолоrиялари
яратиш ва куллашга, шунингдек, ижтимоий ва иктисодий сохалар учун янги
75
технологик асослар шакллантиришга хизмат киладиган хужалик юритиш
фаолиятин ифодалайди».
Дастурда белгилаб берилган «асосий ишлаб чик:ариш омили рак:амли
шаклдаги маълумотлар х,исобланади» деган нуктаи назар, бизнингча, бироз
аник.лаштиришни талаб килади. Шубх,асизки, рак:амли технологиялар
коммуникацияларга кетадиган вак:тни киск:артириш ва барча ик:тисодий
жараёнларни тезлатишга имкон беради, лекин бу жараёнлар тезлашуви
натижасида нима руй бериши - иктисодиётнинг гуллаб-яшнаши ёки
таназзулга юз тутиши - инсон капиталининг ривожланиш векторига боглик:
булади.
Куриниб турибдики, инсоният ривожланишининг барча боскичлари
учун анъанавий равишда ажратиладиган асосий ишлаб чик:ариш омиллари ер мех.нат ва капитал ва ик:тисодиётни рак:амли узгартириш даврида,
товарлар, хизматлар ва ахборот киймати шиддат билан усиб бораётган бир
пайтда туб узгаришларни бошидан кечирмокда. Давлатларнинг асосий
активи инсон капитали булади. умуман неон эмас, балки янги
технологиялар сох.аси чу.кур билимга эга, тадкик: эта олишга к:одир, эски
нарсаларни такомиллаштира оладиган одам х,исобланади. :Х:аттоки одам
эмас, шахсларнинг чук:ур билимга эгалигини умумий жамоавий интеллектга
бирлаштириш ва фаоллаштиришга к:одир булган одамлар гурух.и.
Шу муносабат билан тан олиш мумкинки, келажак иктисодиётида
асосий ишлаб чик:ариш омилларига инсон ва ахборот капитали айланади,
бунда асосий амил роли инсон капиталига тегишли булади. Бу нуктаи
назарни Давос иктисодий форуми асосчиси ва президенти, асосий ишлаб
чик:ариш омили барибир капитал эмас, балки кадрлар салох.ияти булишига
ишончи комил булган К. Шваб аник: асослаб берган6• У уз фикрини келажак
оламда нафакат туртинчи саноат инкилоби билан, балки технологиялар
билан боrлик: булмаган омиллар, жумладан, демографик муаммолар,
геосиёсий узгаришлар ва янги ижтимоий-маданий меъёрлар билан хам
асосланадиган янги ихтисосликлар ва касблар пайдо булиши билан
изох.лайди. Шу сабабдан капитал мавжудлиги эмас, балки айнан чукур
билимга эга кадрлар такчиллиги инновациялар, ракобатбардошлик ва
усишни чегаралаб турадиган чеклов х.исобланади.
Швабнинг кайд этишича, курсатилган муаммолар «юкори малака»
тушунчасининг узини туртинчи саноат инк:илоби нуктаи назаридан к:айта
куриб чик:ишга мажбур к:илади. Малакали мех.натнинг анъанавий
6
Клаус Шваб. Четвертая промышленная революция -М, Эксмо.2016 С.30
76
таърифлари юl(ори даражада маълумот ёки ихтисослашган мn.лумот
мавжудлиги хамда экспертлик сохаси ёки касб доирасида белгиланган
хусусиятлар туплами мавжудлигига асосланади. Технологиялар жадал
тара11;киётини хисобга олган холда туртинчи саноат ин11;илоби ходим.1арнинг
доимий мослашувига хамда турли НуКГаи назарлардан янги куникмалар ва
ёндашувларни узлаштиришга алоХида эътибор 11;аратади.
Таъкидлаб утишни истардикки, бу жараёнлар анча огри11;Ли булсада,
лекин ра11;амли иктисодиёт ривожланишига му11;аррар хамрох.лик 11;илади. Бу
и11;ТИсодиётни таркибий 11;айта f\УРИШда, турли тизимлар фаолиятида,
жумладан, ижтимоий химоя, соли11;11;а тортиш ва таълим сохасида катта
узгаришларни талаб 11;Илади.
2.2. РаR:амли и сrисодиёт даврида ме ат бозорининг узгариJПи
1
1
1
1
1
1
1
1
l
Узбекистон Республикаси хукумати ра11;амли иктисодиёт дастурини
амалга оширишни рентали иктисодиёт
моделини
бартараф
11;Илиш
вазифасини хал к.илишда асосий мавзу деб куради. Бу масала жуда жиддий
хисобланади, чунки сохада ортда к.олиш жахон иктисодиёти янги
трендларга
мувофик
ривожлана
бошлайдиган
ва
мамnакатни
ракобатбардошликни йукотишга махкум киладиган шароитларда узок.
муддатли салбий 011;ибатларга олиб келади.
Дастурдан куриб турганимиздек, кенг
куламли
вазифаларни амалга
ошириш талаббуси унинг ик.тисодиётдаги улуши юк.орилиги бир вак.тнинг
узида хам ижобий, хам салбий жихат саналадиган давлатга теrишли. Айнан
давлат барча манфаатдор томонлар (давлат х:укумат органлари, бизнес,
фукаролик жамияти ва илмий-таълим жамиятлари) вакилларини рак.амли
иктисодиётни ривожлантиришrа жалб к.илган холда ракамли иктисодиётни
бошl(ариш механизмини яратишни режалаштирган. Бир томондан, бу
фукаролик жамияти ва бизнеснинг танланган узгаришлар йуналишида
ривожланишини жиддий рагбатлантириши, бошl(а томондан зса, шу тарик.а
йуналтириладиган узаро алокалар карама-к.аршиликларга олиб келиши
мумкин булиб, уларнинг орасида саъй-харакатларнинг турли йуналишларда
булиши ва ташаббусларнинг тухтаб к.олиши энг мух:имлари хисобланади.
Ракам.1и иктисодиёт дастури бешта режанинг амалга оширилиши кузда
тутади, бунда асосий режалардан бири - таълим буйича йул харитаси хали
батафсил куриб чикилмаган. Уйлаймизки. «ракамли иктисодиётнинг энг
кимматли чора-тадбири» ахборот инфратузилмаси яратиш булиб чикиши
мумкин.
77
Таълим буйича йул харитаси тайёрлаш катта f\ИЗИI\ИШ уйrотади, агар
хавотир демасак. Кадрлар, инновацион секторда ишлайдиган техник ва
бошк,арув кадрлари узига хос хислатларга эга булиб, узиrа хос тарзда
тайёрланишлари лозим, айник,са, давлат ва бизнес кесишувида, масалан,
ривожланиш институтларида тайрланадиган кадрлар. Бундай жойларда
факат мавк,е ёки профессионалликка таяниш мумкин эмас. Бу ноёб
мутахассислар тайёрлаш, кадрлар тайёрлашнинг умуман бошк,ача даражаси,
хозирги пайтда таълимда универсаллик йук,олганлиги, «ниша»ли булгани
ва, дифференциация к,илинганлигини акс эттиради.
Нима учун йул харитаси тайёрлаш рак,амли иктисодиёт дастурини
амалга оширишда энг мухим фурсат хисобланиши хакидаги фикрга кайтиб,
таълим ва мехмат бозори уртасидаги уаро алокаларнинг хрестоматик
хак.икатини ёдга олмасдан булмайди. Хозирги кунда дунёда
мехмат
бозорида нималар руй бераётгани хак,ида нуфузли шахсларнинг фикрларига
мурожаат киламиз. К.Шваб узининг машхур китобида ёзадики: «туртинчи
саноат инк,илоби бундан олдинги инкилоблар билан таккослаганда янги
тармок,ларда камрок иш уринлари яратади. АКД1 мехмат ресурсларининг
атиги О,5%и аср бошида мавжуд булмаган тармок,ларда банд; янги иш
уринларининг 8%дан ками утган асрнинг 80-йилларида ва янги иш
уринларининг 4,5%и - туксонинчи йилларда яратилган. Ахборот ва бошка
илrор технологияларга инвестициялар ишлаб чикариш учун к,ушимча
мехнат талаб киладиган куплаб махсулотлар яратиш эмас,
мавжуд
ишчиларни алмаштириш йули билан унумдорликни оширишга хизмат
к,илади». 7
Технологик
инновацияларнинг
ишсизликка
таъсири
тадl\ИКОТЛарига хавола килиб, К.Шваб таъкидлайди: «Мазкур тадкикот
натижаларига кура, АКШда иш уринларининг 47%га якини, эхтимол,
кейинги йигирма йил давомида автоматлаштириш рискига учрайди, бу
утган саноат инк,илоблари давомида руй берган мехнат бозоридаги
узгаришлар жараёнидан кура тезрок яксон килинадиган кенгрок доирадаги
касблар билан тавсифланади. Бундан ташк,ари, мехнат бозорида
к,утблашувнинг усиш тенденцияси мавжуд. Бундлик юкори даромад
келтирадиган когнитив ва ижодий касбларда, кам даромад келтирадиган к.ул
мехнатида ортади, лекин уртача даромад келтирадиган стандарт касбларда
пасаяди».8
Мазкур тадк,икот натижаларига кура, АК,Шда иш уринларининr 47%га
'Клаус Шваб. Четвертая промышленная революция. -М., Эксмо.2016. С.30
8
К.1аус Шваб Четвертая промышленная революция. -М., Эксмо 2016. С.30
78
1
'
1
L
янги ишлаб чиl(аришлар яратилмо,ща. Бунда хам ишчи, х:ам урта бwп,арув
персоналининг сезиларли !(ИСК:ариши руй бермо,ща. Белгиланган вазият
уйлаб чиl\арилган эмас, у мутлак:о реал асосларга эга. Айрим тармок,ларда
вазият секин узгаради {олий таълим, газ, кимё); бошк:аларда тезро1<
{сОFЛИI\НИ
сак,лаш,
транспорт,
истеъмол
товарлари,
давлат
сектори/машинасозлик, энергетика), лекин айримларида жуда 1ез руй
беради (банкинг, сугурта, юк:ори технологиялар, телеком, медиа, ритейл,
спорт ва кунгилочарликлар, мудофаа). Шубхасизки, юк:орида келтврилган
тармок: гурухларида раl\амли самаралар тарк:алиш тезлиги бу жараёнга
турли омиллар таъсиридан келиб чикиб, у томонга х:ам, бу томовга хам
узгариши мумкин, лекин ортга йул йук:. Я!(Ин йилларда мехнат бозо(lfда туб
узгаришлар руй беради, ходимлардан янги куникмалар талаб !(И111адиган
касблардаги узгаришлар кузатилади. Тармоклар кесимида аввалгидек,
бандлик кафолатлари булиши мумкин. Шу билан бир пайтда, куриниб
турибдики, ташкилотлар ва х:атго мамлакат рак:обатбардошлиги, у.варнинг
инновацион ривожланиш суръати айнан кадрлар салохияти маю1удлиги
билан белгиланади.
Замонавий мех:нат характерини тавсифлар экан, К.Шваб
касбий
фаолият «дунёнинг исталган НУJ\Тасида жойлашган тайёр ижрочилар
виртуал булутига чик:ариладиган муайян лойихалар ва аниl\ топширикларга
булиниши»ни ёр1<ин тавсифлайди ва «бу интернет тармоrига уланган хар
бир кишига янги имкониятлар ва мустаl\иллик хадя этадиган ва
профессионаллар так:чиллигини бартараф к.илишга кодир булган янги
мослашувчан мехнат инк:илобининг бошланиши эмасми? Ёки бу тартибга
солинмайдиган виртуал машаl\к:атли мехнат олами тубига берах,м пойга
пайдо булишига олиб келадими? Агар инкилоб натижасига сунгги вариант мех:нат ХУI\УКЛаридан, мехнат шартномаси тузиш ва кафолатлаган бандлик
хукукларидан махрум булган х:олда буюртмадан буюртмагача пул ишлаб
топадиган ходимлар ижтимоий синфи, прекариат дунёси айланадиган булса,
У сиёсий бек:арорлик ва ижтимоий rаланлар манбасига айланадими?» деган
саволлар беради12•
Х:амма учун барl\арор рак:амли келажак яратишга факат ракамли
уланишнинг узи кифоя к:илмайди. Ижтимоий сиёсат ва бандлик сохасидаги
сиёсат ИI\ТИсодиётни ракамлаштириш шароитларида кандай килиб мех:нат
куникмаларини ривожлантириш ва мослаштириш, ижти!'.юий сиёсатга янги
ёндашув ишлаб чикиш ва уни такомиллаштириш борасида кандай
"Клаус Шваб Четвертая промышленная революция, -М" Эксмо,2016. С.63
81
узгартирилиши мумкин эканлиги тушуниш зарур. Ракамли технологиялар
салохиятини тулик очиб бериш ва ахоли орасида мехнат бозорида зарур
булган куникмаларни, жумладан, ракамли иктисодиёт ривожланишида
мух;им омил саналган ракамли саводхонликни ривожлантириш учун инсон
хаёти давомида барча таълим ва укитиш шаклларига тузатиш киритиш
зарурати мавжуд.
Тадкикотчилар ва амалиётчилар ракамли иктисодиёт рискларини
юкори бахолашлариrа карамай, ракамлаштииш бобида дунёда оптимистик
фикрлар хам билдирилмок:да. Хусусан, бу 2017 йилнинг апрелида G20
мамлакатлари ракамли иктисодиёт вазирлари учрашувида кабул килинган
«G20 Digital Economy Ministerial Conference Diisseldorf 6 - 7 April 2017»
декларациясида, шунинrдек, «технолоrик ишсизлик» олдидаги к:уркувлар
саноат инкилоби давриrа бориб такалиши, техник тараккаиёт окибатида иш
турларининг йук булиб кетиши ва иш уринларининг кискариши иктисодий
тараккиётнинг ажралмас кисмини ифодалаши таъкидланадиган Жахон
банкининг Жахон ривожланиши хакида Маъруза Шархида янграйди.
Сиёсатнинг жавоб чоралари ижтимоий химояни кайта куриб чикиш, таълим
ва касбий тайёргарлик сифати ва долзарблигини оширишни кайта куриб
чикиш билан боFЛанади, бирок бу уларни ислох килиш факат йиллар
утгандан
кейинrина
хосил
берадиrан
сохалар
хисобланади»13 •
технологиялар ва таълим уртасидаги мусобакада ракамли имкониятлардан
хар бир киши фойдалана олиши учун куникмаларни рагбатлантириш
хисобланади, дейилади шарХда14•
2.3. Рак:амли mсrпсодиёт кадрларини нималарга ук:итиш керак
Х,озирги кунда касбий таълим хакидаги мунозараларда янги атамаларга
мух;им утиш амалга оширилган булиб, бу унинг мазмунида жиддий
узгаришларни акс эттирарди. Гап билимларга эга булишдан кура купрок
куникмалар - skills узлаштириш ва, бундан ташкари, алохида куникмалар
эмас, бир rypyX куникмалар ёки ваколатларга эга булиш хаl\Ида боради.
Таълим сохасидаги туб узгаришларни акс эттирадиrан hard skills, soft skills,
digital skills атамалар парадигмаси вужудга келди. Барча касблар учун айтиб
утилган куникмалар учала гурухлари нисбати турлича булади.
Биринчи rуруХдаги куникмаларrа, коидаларга кура, автоматизмга олиб
келиш ва, масалан, имтихон ёрдамида улчаш мумкин булrан касбий
"Цифровые диви; енды. Обзор Доклада о мировом развитии. 2016.Всемирный банк, 2016. С.22
14
Цифровыедивиденды Обзор Доклада о мировом развитии 2016.Всемирный банк, 2016. С.22.
82
яюши, эхтимол, кейинги йигирма йил давомида автоматлаштириш рискига
учрайди, бу утган саноат инк:илоблари давомида руй берган мехнат
бозоридаги узгаришлар жараёнидан кура тезрок: яксон 1\ИЛИНадиган ,:енгрок:
доирадаги касблар билан тавсифланади. Бундан ташк:ари, мех.пат оозорида
к:утблашувнинг усиш тенденцияси мавжуд. Бундлик юк:ори даромад
келтирадиган когнитив ва ижодий касбларда, кам даромад келтирадиган кул
мехнатида ортади, лекин уртача даромад келтирадиган стандарт кш:бларда
пасаяди
Як:инда Жахон ик:тисодий форумида зълон к:илинган Тhе Future of Joбs
тадк:ик:оти маълумотларини хам келтириб утамиз, унга кура, 2020 йилга
келиб «жахон мехнат бозорида 2 миллион иш урни кушилади, лекин 7,1
миллион иш урни йук:олиб кетади. Иш уринлари интеллектуал ва юк:ори
технологияли сохаларда пайдо булади, ик:тисодиётнинг реал секторида ва
маъмурий ишлар сохаларида киск:аради».9 Хисобот муаллифларининг хисобкитобларига кура, «2020 йил учун катта маълумотлар матемагика ва
хисоблаш техникаси сохасида иш уринлари сонини 4,59%, бошк:арув
сохасида 1,39%, молия секторида 1,34% ва сотувларда 1,25% оширади.
Лекин худди шу катта маълумотлар офис ходимлари иш уринлари сонини
6,06% киск:артиради. Шу билан бир пайтда буюмлар интернети компьютер
ихтисосликларида бандликнинг 4,54%, лойихалаштириш ва мух,андислик
ишланмалари буйича 3,54% усишига олиб келади. Лекин шу омилнинг узи
асбоб-ускуналарга техник хизмат курсатиш, таъмирлаш ва урнатиш буйича
мутахассислар бандлигини йиллик 8%, офис ходимларининг эса 6,2%
киск:артиради. Саноат сохасида бандликка янги ишлаб чик:ариш
технологиялари ва 3D-босма (иш уринлари сони йилига 3,6% к:иск:аради) ва
анча камрок: даражада - роботлаштириш ва автоматик транспортни
ривожлантиришга (0,83% киск:ариш) кучли таъсир курсатади. Умуман
олганда, бандлик маълумотларни тахлил 1\ИЛИШ ва мураккаб технологик
жараёнларни бошк:ариш талаб килинган жойларда усади ва кундалик
зерикарли ва малакасиз мехнат улуши катта булган жойларда тушиб
кетади».10
Ик:тисодиёт ва жамият хозирги пайтда раr<:амли узгартиришлардан
жиддий азият чекмоr<:да, курсатилади «ОЕСД Digital Economy Outlook 2017»
}(Исоботида: бир томондан, автоматлаштириш айрим касбларда бандликни
9
Из-зановылтехнологийвмиреисч езнутмиллионырабочихме ст.Ведомости 20(6.26января
https:/Л11· .Yedomosti. rulmaнagement/a,ticles/2016/01/27/625618-ischeznut-rabochih-mest
Рынок труда: новые технологии убивают рабочие места. Технолоrnи изменят труд. Ведомости, No 4002 от
27 01.2016 httpi/w-,;w vestitinance 111/articlesП634 I
10
79
пасайтириши ва шу билан бир пайтда ностандарт, яъни киска муддатли,
туликсиз ёки кам пул туланадиганн иш уринлари сонини ошириши ва иш
х,а!\Ида гендер тафовутларини кенгайтириши мумкин. 11
J<уйидаги х,олатга эътибор каратамиз. Ахборот иктисодиёти бу оддийгина ахборот технологияларининг ривожланиши эмас, бу уларнинг
самарадорлиги воситачилар ва оптималлаштиришни бартараф килиш
х,исобига оширилиши мумкин булган тамомила янги бизнес-моделлар пайдо
булишидир. Бизнес динамикаси ортади ва мураккаблашди, буrунги кунда
унда уз фаолиятини кандай ташкил килиш лозимлигига умумий бир фри
жавоб йук. Янги технологияларни ривожлантирадиган ва турли хилдаги
инновациялардан
фойдаланадиган
компаниялар
бизнес-коидаларни
узгартиради ва х,ар кандай тусикларни вайрон килади. «Ракамли
технологиялар, чунончи, буюмлар интернети (IoT), катта маълумотлар (Big
data), мобил курилма ва девайслардан фойдаланиш, ижтимоий узаро алок
усуллари, иктисодий муносабатлар ва институтларни узгартириб юборади.
Белгиланган вазифаларни бирrаликда х,ал килиш учун икrисодий
агентларни мувофиклаштириш ва кооперация янги усуллари пайдо булади
(sharing economy)». Синергетика 1\онунларига кура янги технолоrиялар
билан жихозланган замонавий бизнесда барча ортикча нарсалар «ёниб
кетади», бу эса ракобатбардошликни оширади ва у ёки бу махсулот ишлаб
чикариш харажатларини пасайтиради, жумладан, воситачиларни автоматик
тармок сервисларига алмаштириш руй беради. «Бизнесни бундай ташкил
килиш хизмат кийматини жиддий равишда пасайтиришдан ташкари,
туликсиз бандлик ва индивидуал ишлаб чикаришнинг турли шакллари
асосий роль уйнаши мумкин булган янгича Иf\ТИСодиёт структурасига олиб
келади.
Бу турдаги мехнат бозори силжишлари инсон мех,нати кандай
такомиллаштирилиши, кайси кадрлар ресурсларига талаб булиши, кайси
таълим моделлари ракамли Иl\ТИСодиёт учун керак булиши ва них,оят,
ижодий салохиятга, махсус ижтимоий ва коммуникатив куникмаларга эга
эмаслиги хамда тез узгаришлар ва ноаниклик шароитларида ишлай
олмайдиган одамлар билан нима килиш масаласи долзарб ахамиятга эга
булади.
Лекин шунга карамай, жараёнлар давом этмома ва тасаввур
киламизки, ишлаб чикаришни автоматлаштириш муаммоси мамлакатда
муваффакиятли хал этилмома, робототехникани куллаган холда тамомила
11
The OECD Digital Economy Outlook 2017. Р. 33.
80
куникмалар киритилади. Иккинчи гурухдагилар шахсий
хи:латлар
доирасига киради, шахснинг ижтимоийлашуви ва касбий тажрибага эга
булиши жараёнида кулга киритилади, асосий фаолият узига хослик.1аридан
1<;атьи назар муваффаюurrли булишга имкон беради.
Учинчи гурухга келадиган булсак, бу ерда ким бундай куникмалар
пакетини олиши лозимлиги мухим ахамият касб этади. «Масалан,
«ра1<;амсиз» касблар (шифокор, адвокат, актер, адабиёт укитувчиси1 digital
skills бу - замонавий тармо1<; ра1<;амли жамияти оддий аъзолари сифатида
уларга зарур булган ваколатлар стандарт пакети. Бу жамиятнинг техник
элитасини ташкил I<;Иладиганларга бош1<;а пакет керак. Боз устига, ушбу
гурух. вакиллари учун digital skills худди hard skills ахамиятини касб этади.
Худди шу нарса soft skills билан хам руй беради. Мутахассисларнинг бир
кисмига коммуникатив ва бош1<;арув куникмалар умумий касбий даражани
куллаб-к.увватлаш учун зарур, педагоrnк ва бошкарув жамоалари учун
бундай ваколатлар тор касбий билимлар билан бирга hard skills mкетига
киради. Ахир маълумки, иКТИдорли у1<;итувчилар уртача статистик
педагоглардан уз билимлари чук.урлигидан кура купрок. уларни етказиш
кобилияти, яъни мукаммалрок, коммуникациялар билан фаркланиб туради».
Мунозаралар:да энг аввало, ушбу учта таркибий к.исмлар нисбати ва
уларнинг уйrунликдаги тузилиши мух.окама к.илинади. Фак.ат турли
фанлараро билимлар ва фанлараро тадкик.от усулларига эга булган, техник
ва гуманитар фанларда чукур билимга эга булrан, келгусида узлуксиз
ривожланишга кодир талаба тайёрлаш учун таълим фундаменталлигини
мустахкамлашгина бу саволга тугри жавоб булиши мумкин эди. турли
ваколатлар пропорциялари куплаб омиллар - булгуси касб танлаш ва
жамоатчиликни
ривожлантириш
суровларидан
киши
ишлайдиган
минтак.анинг маданий узига хосликларигача булган омиллар билан
белrиланиши мумкин эмас.
Бизнингча, бу «skills» хаI<:Идаги саволга асосий принципиал ёндашув
хисобланади. Вакт горизонти куйидаги куникмаларни белгилаб беради: биз
хатто як.ин келажакда хам кандай куникмалар керак булишини аник.
билмаймиз, бу эса таълим дастурларини тавсифлаш ва таълим
струтураларини ташкил к.илиш моделларини концептуал тавсифлашда
кулларини боглаб куяди. Лекин шунга к.арамай, замонавий постиндустриал
жамиятда ютукларнинг энг катта улуши айнан иккинчи ва учинчи
rурухдаги ваколатлар билан таъминланадиган инсон
салохияти ва
ижтимоий капитал энг мухим роль уйнашини хисобrа олrан холда таълим
83
узгариши лозим.
Бугунги кунда бизнес-моделларда
минимал
вaI(f
«лаг»и
билан
куникмалар тупламининг доимой «синиши» руй бермокда, кейин эса янги
куникмаларга юI<;ори талаб вужудга келади ва бу янги касбларга талабларни
белгилаб беради. Яъни барча саноатларда, барча сохаларда куникмалар
тупламининг «яромилик муддати» кескин пасаяди. Робототехниканинг
ривожланиши билан куплаб зарурий куникмалар йуI<; булиб кетади. Боз
устига, хаттоки сезиларсиз
технологик
узгаришларга
эга
булган
тармокларда хам демографик вазият узгариши ёки бошI<;а бозорларга
йуналтирилганлик зарур куникмаларни узгартиради. Бандликнинг усиши
асосий иш уринлари учун зарур булган у ёки бу тармокдаги куникмалар
зарур асосий туплам билан таъминланмайдиган, одамларнинг бир I(ИСМИ эса
оги ахволга тушиб I<;оладиган - ишчи кучи ортиI<;Чалигига дуч келадиган ва
бу хатrо бизнес ва иш
берувчиларнинг
малакасини
узгартиришга
инвестиция киритиш стимулларига путур етказиши мумкин булган вазият
билан биргаликда кутилиши эхтимоли истисно I(ИЛинмайди.
Замонавий саноатларга муайян куникмалар зарур деган фикрга
I<;айтамиз. Бу ерда ахборот технологияларнинг хар хил тармоI<;Ларга тасири
ваI<;Т билан боглик жараёнини куриб чиI<;иш мухим. ТармоI<;Ларга таъсир
муддатини белгилаб, хорижий мутахассислар бизнес-моделга ва ишчи кучи
куникмаларга талаб мавжудлигига таъсир этадиган I(уЙидагиларни ажратиб
курсатади:
Бугунги кунда:
-мобил интернет ва булут технологиялари ривожланганлиги;
-катта маълумотлар;
-краудсорсинг, щеринг-иI<;Тисодий ва пиринг тармоI<;Лари;
-узгарувчан иш шароитлари ва мослашувчан иш механизмлари;
-яшил икrисодиётга утиш;
-янги энергия манбалари ва технологиялар;
-буюмлар интернети;
-илгор ишлаб чиI<;ариш технологиялари, ЗD-босма;
-илгор робототехника ва автоном транспорт;
-сунъий интеллект ва машина ускуналари;
-илгор материаллар, биотехнология ва геномика.
«Microsoft ва Тhе Future Laboratory компаниялари тахлилиrа мувофиI<;,
хозирги мактаб уI<;уdчилари ва талабаларнинг 65%и хозирча мавжуд
булмаган лавозимларни эгаллайди. Мутахассисларнинr башоратларига
84
кура, 2025 йилга келиб, виртуал яшаш мухити дизайнерлари, робоэтика
буйича адвокатлар, фрилансда ишлайдиган биохакерларга талаб энr юкори
булади. The Future Laboratory мухаррири Стив Тузнинг I<;айд этишича,
келажак мутахассислари бир нечта куникмага эrа булишлари МУJ<ИМ» 15 •
Бандлик сох,асида узгаришларга жиддий таъсир х,амда техоология,
демографик ва ижтимоий-иктисодий муаммолар, шунингдек, кадрлар
тайёрлаш зарурий таълим тармокларини йулга I<;уЙИШ тезлиги, бунда
секторлараро х,амкорликнинг роли кайд этилади. Як.ин йилл да бу
масалаларни олдин кура билмаслик ва хал килмаслик жуда катта иктисодий
ва ижтимоий харажатларга олиб келиши мумкин. Буларнинг барчаси янги
куникмаларга эга булган, замонавий ривожланиш стратегияларига ва
замонавий технологик инкилоб трендларига мое келадиган
кадрлар
тайёрлаш комплексли стратегияс х,ак.идаrи масалани кундаланг куяди.
Бу масаладан олдин 2.1-расмда I<;айд этилган ракамли тайёргарлик
даражаси ва таълим ПОFоналарининг узаро алоl(аларини куриб чикамиз.
Аспирантура
Тах.лилий
мвд
Касбий 1\айта тайёрлаш
Профессионал
"u '
Малака ошириш
Магистратура
:"1:'
"<:'[
""''
"а.'
"":u1:'
"а.'
"с('
Бакалавриат
Урта-махсус (коллеж)
Умумий урта (мактаб)
ИЛfор
"а.'
""а.
::.
."",,'
'"'
1-
"::.'
"'
Базавий
"'
&
Ижтимоий ривожланиш ва
раl\амли маориф марказлари
Элементар
2.1-расм. Раl(амли тайёргарлик ва таълим поFоналарининг узаро
15
Российские специалисты назвали профессии будущего http:!/tass.ru/plus-one/4572666;
85
алоl(алари
Ушбу узаро алоl\аларни ташкил 1\ИЛИШ мантики шунга асосланадики,
турли фуl\аролар тоифаларида раl\амли технологияларни узлаштириш
борасида турли суровлар мавжуд.
2.1 -расмда раl\амли тайёргарликнинг турли даражалари курсатилган элементар даражадан (асосан ишламайдиган ахоли билан ифодаланадиган
раl\амли хизматлардан оддий фойдаланувчилар учун) то профессионал (ИТ­
мутахассислар, блокчейн буйича мутахассислар ва б.) ва тахлилчилар
(хорижий ва мах:аллий тажрибани умумлаштириш ва тах,лил 1\ИЛИШ, ундан
амалиётда фойдаланиш буйича тавсиялар ишлаб чиl\Ишга 1\Одир булган
мутахассислар) даражасигача.
Агар барча асосий таълим поrоналари тушунарли ва одатий булса,
элементар тайёргарлик талаб 1\ИЛадиган погона изох беришни талаб 1\ИЛади.
Тахмин 1\Илинадики, бу даражада асосий тайёргарлик тоифаси ахолининг
кам таъминланган 1\ИСМИ (пенсионерлар ва бошl\а ижтимоий химояланмаган
1\атламлар) ташкил 1\ИЛадИ, шу сабабли уни ММ даражада ташкил
1\Илинадиrан ижтимоий ривожланиш ва раl\амли маориф Марказлари (ММ)
негизида бюджет асосида ташкил 1\ИЛИШ туrри буларди.
Таъкидлаш жоизки, ахолининг барча к.атламларини 1\амраб оладиган
барча тайёргарлик поrоналари бир хилда МуХИМ ахамият касб этади, чунки
барча замонларда тараl\1\Иётнинг асосий курсаткичи жамиятда технологик
янгиликларни 1\абул к.илиш улчови хисобланади. Истеъмолчилар, биринчи
навбатда, фуl\ароларнинг рак.амли технологиялардан фойдаланишдан
оладиrан узок мудцатли афзалликларни тушуниши ва идрок килиши асосий
ахамиятга эга.
Раl\ам.1и технологиялардан кенгроl\ фойдаланиш учун 1\айси
куникмалар кераклиги хаI<Ида энг оддий тахмин учта йуналиш хаl\идаги
тахмин булиши мумкин:
-дастурлаш, амалий дастурлар ишлаб чик.иш ва тармокларни бошl\ариш
учун АКТ сохасидаги мутахассислар куникмалари; касбий маl\садлар учун
АКТдан фойдаланиш умумий куникмалари;
-АКТ дан ишда фойдаланиш билан боrлиl\ янги вазифаларни бажариш
учун к.ушимча АКТ куникмалари, масалан: ахборотни 1\айта ишлаш, узини­
узи йуналтириш, муаммоларни хал 1\ИЛИШ ва коммуникация;
-ракамли саводхонлик куникмалари, шунингдек, барча одамлар
томонидан кундалик хаётда раl\амли технологиялардан самарали
фойдаланишни таъминлаш учун хал 1<илувчи ахамиятга эrа булган
86
бир даъватдир.
Олтинчи технологик цикл фан ва таълимни ташкил J<ИЛИШНIНГ тор
тармок характерини бартараф 1\ИЛИшни такозо этади. Шу муносабаr билан
фанлараро кадрлар тайёрлаш масаласи ута долзарб ахамиятrа зга буmди.
Янги укладдаrи табиатмонанд технологиялар яратиш конве rенция,
гуманитар ва табиий-илмий билимлар синтези билан боFЛик. Фаннинr
ривожланиш маНТИI\И бизни тор ихтисослашувдан фанлар аролик, сунгра
фанлар узралик ва трансфанлар, синергетик самара ва фанларнииг бир­
бирининг ичига кириб боришига олиб келади. Куриниб турибдик1, ушбу
манти1'1'а мувофик биз таълим методологияларининг бошl\а сохасиrа,
чунончи, таълим жараёнида мавжуд булмаган билимлар конвергенцияси
фундаментал жараёнлари билан бОFЛИI\ бошка сохага тушиб Щ)ламиз.
Трансфанлар синкретизми: айнан «шу rушунишдан келиб ЧИI\Иб,
мутахассислар тайёрлаш дасrурлари, жараёнлари ва таомилларини ишлаб
ЧИI\ИШ зарур. Бундай ёндашув ходисаларда узаро алокалар топишга к,одир
булган дарахтнинг ортидан урмон кура оладиган, билимларни амалиётда
к,уллай оладиган ва уз харакатлари ОI\Ибатларини кура оладиган тулаl\онли,
хар тарафлама ва куп улчамли мутахассис тарбиялашrа имкон беради».
Таълим жамияти раl\амли технологиялар билан бОFЛИI\ мутахассислар
зга булиши лозим булган куникмаларга тахминан булса хам анимашга
тайёрми? Эхтимол, Жахон банки таклиф 1\ИЛГан тасниф маълум бир
йуналиш булиб хизмат 1\ИЛЗ оладими (2.2-жадвал).
«The Future of Work: Jobs and skills in 2030» 100 маърузасида 1\ЗЙД
этилишича: «Технологиялар ва фанларнинг Яi\ИНЛашуви мухащ:щслар,
биологлар, биомухандислар ва АКТ сохасидаги мутахассислар каби Юl\ори
малакали мутахассислар куп профилли гуруХЛарга эхтиёж кучаяди.
Яхши коммуникатив куникмалар бундай фанлараро жамоаларда
узлуксиз ишлаш ва хамкорлик 1<:и.,ишни таъминлаш учун зарур. Конвергент
технологияларга
асосланган
бизнес-фаолият
ва
тармокларнинг
ривожланиши, шунингдек, эх.тимол, илмий хажмдор хизматлар ва
куникмаларга, жумладан, интеллекrуал мулк ва бошк,а масалалар буйича
юридик хизматлар, маркетинг ва стратегик бошкарув консалтингига талаб
яратади». Курсатилишича, конвергент технологиялар куникмалари ва
Фанлараро куникмаларга укитиш, хусусан, биотехнология, ахборот­
коммуникация технологиялари, нанотехнологиялар ва когнитив фанни
уйrунлаштиришни кузда тутади.
89
2.2-жадвал
Замонавий и""'содиётда талаб катrа булrан куникмалар турлари
Коrвитвв
Ижтвмовй ва хут.атвор
Теши._
Саводхонлик ва
математик куникмалар,
шунингдек, юкори
даражадаm когнитив
куникмалар (масалан,
мантикий ва креатив
фикрлаш)
Ижтимоий-эмоционал
куникмалар ва шахсий
хислатлар
Кул мехнаm яхши кунтсмалари,
усулларни билиш, материаллар,
механизмлар ва воситалар билан
ишлаш кобилшпи
Муаммоларни хал кила
олиш кобилияти,
муаммоmr хал килиш
учун зарур булган билим
Янги тажриба олишга
тайёрлик, халоллик,
экстраверсия, такт ва
эмощюнал
бар рорлик
Урта мактаб якунлангандан кейин
касбий тайёргарлик ёки уI<ИШ
жараёнида ёхуд мех.нат фаолияти
жараёнида олинган техник
куникмалар
Вербал саводхонлик,
х:исоблай олиш
кобилияти, муаммоларни
хал килиш, хотира ва
фикрлаш тезлиги
Узпни-узи тартибга
солиш, муросаларга
тайёрлик, ацлнинг
йуналиши. царор бул
килиш ва шахслараро
мулокот куникмалари
Муайян касб буйича ишлаш учун
зарур булган куникмалар (масалан,
мухандис, ицтнсодчи ёкll АТ буйича
мутахассис)
Манба: РаI<;амли дивидендлар. Жахон ривожланиши х щида Маъруза
шархи. 2016. Жахон банки, 2016. С.33
Агар раI<;амли ик.тисодиёт кадрларини тайёрлашда синергияси ва
фанлараролик тамойиллари хакида гапирадиган булсак, унинг универсал
чукур билимга эгалик сифатида ижтимоий жавобгарлик тамойилига
мувофимиги каби жих:атни айланиб утиш мумкин эмас. Ушбу концептнинг
фалсафий мазмуни атроф-мух:итдаги тизимли узгаришларни ва р щамли
технологияларнинг ривожланиш окибатларини башорат килиш
билан
боглик. Туликликка даъвогарлик килмасдан, куйидагилар билан боглик
ракамли технологияларнинг ривожланиш рискларини санаб утамиз:
-уларсиз ахборотлашган иктисодиёт мавжуд булиши мумкин булмаган
маълумотлар туплаш ва саклаш (фукаролар ва улар амалга оширадиган
харакатлар хакида улкан ахборот тупламлари яратrан холда, уларнинг
содиклиги рейтингларини тузиш имконияти билан; нафакат ахоли, балки
90
ижrимоий ва :эмоционал куникмалар.
2017 йил АКТ-профессионаллар - дастурий таъминот ва иrювалар
ишлаб чиl\увчилар ва тах.лил 11;илувчилар, маълумотлар туплам1ари ва
тармоrщар буйича мутахассислар, АКТ :эксплуатация ll;ИЛИШ m АКТ
фойдаланувчиларини 11;уллаб-11;увватлаш буйича техник-мутахассислар,
телекоммуникациялар ва радои:эшиттиришлар буйича мутахассислар - сони
1,2 млн киши атрофида (мехнат билан банд булганларнинг тахминан 2%и)
булди. АКТ сохасидаги мутахассислар таркиби анча ёш: 38%и - 30 ёшдан
кичиклар, хар учтдаан биттаси - 30-39 ёшдагилар. Ушбу ёш гурух,парига
банд булганлар умумий сонинг мое равишда 22% ва 27% ходимлари тугри
келади.
Узбекистон Республикаси Давлат статистика 11;умитаси томонидан
утказиладиган ахборот технологиялари ва ахборот-телекоммуиикация
тармоrщаридан фойдаланиш масалалари буйича ахолини тадки11; этиш шуни
курсатадики, энг тарl\алrан конъюнктура куникмалари матнли мух:аррир
билан ишлаш (респондентларнинг 42%и 11;уллаган), компьюrер ва
периферяли 11;урилмалари уртасида файл узатиш (29%), электрон жадваллар
билан ишлаш (23%) куникмалари энг тар11;алган. Дастурий таъминот
конфигурация.си созламалари ёки параметрларни угартиришга 11;одир булган
«ривожланган» фойдаланувчилар 3%дан хам ошмайди, худди шундай
курсаткич операцион тизим урнатиш ва 11;айта урнатиш куникмаларига эга
булган шахсларга хам тааллуми. Дастурлаш тилидан фойдалангаи холда
муста11;ил равишда дастурий таъминот ёзиш куриб чи11;илаётган ахоли
гурух_ида факат 1% ахолининr 11;улидан келади, холос. Шунингдек,
интернетдан фойдаланувчилар тармоКда ахборот кидириш ва муло11;от
1\Илиш борасида яхшги куникмаларrа эrа :жанлиги, бу:тутли омборлардан
фойдаланиши кайд 11;ИЛинади.
У ёки бу куникмаларни тайёрлащ 11;айта тайёрлаш ва малам
оширишнинг 11;айси даражаларида такомиллаштириш керак деган савол хам
туrилади. Масалани тули11; ёритиб беришrа даъвогарлик 1\ИЛМаган холда,
бах_с-мунозалар ма11;садларида АКТ муайян сохасида кутилган куникмалар
ва чу11;ур билимга эгалик курсатилган холда ра11;амли тайёрлаш даражаси ва
УI\Итиш шаклларини ажратиб курсатамиз (2.1-жадвал).
Мутахассислар тайёрлаш тизимлилиги технологик тарамиётнинг
илrор 11;исмидан урин олган энг илrор феноменларни, бугун бор нарсаrа
эмас, келажакда буладиган нарсага укитадиrан жах_он Иl(Гисодиёти ва жахон
Фан-техника тарак11;иётининг ривожланиш трендларини хисобга олишни
87
талабкилади.
Турли у ш
2.1-жадвал
шаклларида ракамли чукУР билимга эгаликни
шакллантириш
УюпвmшаЮiв
Ракампв
тайёрrарлвк
даражасв
АКТ фвкмаларв
Аспирантура
Таv влвй
Ахборот излаб топиш, уига уланиш, ТЗХJIИЛ цилиш
ва умумлаштириш, мавжуд тажрибани J<УЛЛЗШ
учун амалий тавсиялар иwлаб чициш 1<обилияти
Профессионал
Ахборот-коммуникация
тизимларини
ривожлантириш, фаолият курсатиши ва хизматлар
курсатиш уqун талаб цилинган куникмлар
(замонавий дастурий махсулотлар билан ишлаш
куникмалари,
ахборот
аритектурасини .
лойщалаштириш, бошкариш, хизмат курсатиш,
эксплуатация цилиш, дизайн яратиш, АКТ
сохасилаги илмий тадциR;отлар ва ишланмалар).
!
Рнвожланrан
Ривожланаётган ракамли шароитларда, жумладан,
дастурий таъминот, тахлил технолоmялари ва
хисобот платформаларини яхши билиш кобилияти.
Ракамли технолоmяларни амалиётда !()'ллай олиш
кобилияти. АКТ куллаш этикаси сохасилаги билим
ва куникмалар
МВАкайта
тайёр.'Iаm
Малака ошириш
Маrнстратура
(нанотехнвка
мутахассисларн)
Бакалавриат
KOJUieдж
Базавий
Мактаб
Ахоли
Элементар
Ракамли саводхонлик таркибий цпсмлари тармоКR;а уланиш, дастурлаш ва алгоритмлаш·
базавий l()'никмалари, индивидуал ёки жамоавий
ва
ишларда
коммуникация
айирбоuшаш
махсулотлар
яратиш,
компьютер
технологияларини билищ веб-мухитдан фойдалана .
олиш. АКТ воситаларидан фойдаланган холда
ахбороrnи шарХJiаш ва кайта такдимот утказиш
'
Компьютер саводхонлиги.
Ракамли мухитда
хизматлар олиш учун зарур булган бирламчи
:
фойда.'lанувчи куникмалари
Инсоният унга кадам босган олтинчи технологический цикл
конвергенция билан боrлик. Бу хусусият таълим тизимида албатта хисобга
олиниши лозим. Табиий, гуманитар фанлар ва санъат кесишган нуктадан
урин олган юкори технологияли касбларга йуналтириш зарурати- таълимга,
жамоа булиб ишлаш ва тадкикотчилик сохасида чукур билимга эгалик яна
88
давлатлар устидан назорат имкониятлари билан; ахборот чикиб кеmши ва
мамлакат ра1<амли суверенитетини йу1<отишнинг салбий 01<ибатлари билан);
-<>лдинги узгаришлардан кура кенг куламлиро1< ва анча тезкор булиб
чикиши мумкин булган техник тараJ<I<Иёининг ривожланишин о.1диндан
айтиб бериш имкони йуI<Лиги (технологиялар ва таълим уртасида м:усоба1<а;
хар бир кишига зарур куникмаларга эга булиш ва мехнат бозори
тузоI<Ларига тушмасликка имкон берадиган мехнат куникмаларини
мослаштириш; ра1<амли узилиш ва маргиналлашувнинг олдини олиш);
-хавфсизлик,
жумладан,
киберхавфсизликни
таъиинлаш
масалаларининг
(замонавий
ахборот
технологиялари
ёрдамида
фирибгарликнинг олдини олиш), шунингдек, электрон савдони тартибга
солиш, Интернетдан фойдаланиш, биомухандислик технологиялари, сунъий
интеллект, криптовалюталар, учувчисиз J<Урилмалар масалаларининг
долзарблашуви;
-ра1<амли иктисодиётда истеъмолчиларни химоя килиш ва ра1<обат
ха1<ида 1<онунлар йуI<Лиги ёки уларга риоя 1<илинмаслиги.
Куриниб турибдики, таълим даражаларининг хар бири айтиб утилган
универсал компетенцияларни уз даражасида шакллантиради.
Ижтимоий жавобгарлик тамойилига мувофиI<Лик нуктаи назаридан
тайёргарлИlС биринчи навбатда, ра1<амли иnисодиётнинг ривожланиши,
шунинглек, маълумотларни самаш усуллари ва ташкилотларнинг
киберхимоя воситалари ривожланиш шароитларида экологик ва техносфера
хавфсизлиги вазифаларини хал килишда ижтимоий жавобгарлик
куникмаларини ривожлантириш билан боглик.
2.4. Ра"амли Иl(fисодиётнинг таълим мух:итини шакллантириш
Иктисодиётда бугунги кунда руй бераётган ва якин келажама башорат
I<ИЛинаётган узгаришлар буrун таълим сохасига дахл килган холда 01М
мух:итига тобора катта босим курсатиб, уларнинг дипломлари киммати
масаласини кутармома. Онлайн-таълим суръати кучая бошлаган, бизнес
кадрлар
тайёрлаш
ва 1<айта тайёрлаш
корпоратив
тизимини
шакллантираётган, касбий стандартлар ишлаб чикаётган ва уларга
мувофиклик борасида уз стандартларини тамим этаётган шароитларда
анъанавий олий таълим муассасаларига нима таклиф килиши мумкин?
Университетлар ва бошка 01М ташкилотлари олдида утиш даври
вазифалари туради: олдиндан маълум килинган йуналишлар ва
ихтисосликлар буйича бакалавр ва магистрлар тайёрлаш билан бирга
91
!
дастурлар «ниша»сини кенгайтириш ва талабалар ра1<амли ик:rисодиёт талаб
I<ИЛадиган куникмаларни узлаштириши ва билимлар олиши мумкин булган
зарур шароитлар яратиш. Олдинро1< 1<айд этганимиздек, ра1<амли
самараларнинг тар1<алиш тезлиги турли тармоI<Ларда турлича, амалдаги
аналогли ик:rисодиёт учун хам, ра1<амли ик:rисодиёт учун хам кадрлар
тайёрлашни уйгунлаштириш зарурати айнан шу билан изох;ланади.
Лекин шунга, 1<арамай, утиш даври давомида университетларнинг янги
моделлари шаклланиши лозим ва экспертлар бу моделларни ларнинг
асосида f<УРИШ мумкин булган 1<атор янги функцияларни ажратиб
курсатдилар.
Атрофдагн оламнн моделлаштнрнш (setting university). Атрофдаги
оламни моделлаштирнш функциясинн максималлаштириш, яъни
моделлаштириш функцияси жараёнида атрофдаги оламни оптимал равишда
моделлаштииш ва яратишrа к,одир булган демиурглар тайёрлайди.
Тизимли даражала янги моделлар яратиш учун етарли булган
ресурсларни максималлаштирнш.
«rocket unicom university» модели, яъни яккашох;лар яратадиган
университет модели унинг асосида шаклланадиган янги
стартаплар
яратиш функцнясинн макснмаллаштнриш.
Бугунги кунда singularity university моделида дунёда намоён булган
мафкурани макснмаллаштириш.
У1<ишдан манфаатдор булган талабалар ва болаларнинг 80%и
муаммолари хал этиладиган мотнвацнянн максималлаштириш.
Ию-идор намоён булишинн максималлаштнрнш, яъни хар 1<андай
йуналишда пайдо булган хар кандай ик:rидорни рагбатлантириш.
Миллий
ню-нсодиётнинг
ракобатлн
устунликларини
макснмаллаштириш, биринчи навбатда, ра1<амли ик:rисодиёт, дастурлаш
ва глобал бозорда ишлайдиган компаниялар борасида.
Университет бутун миссиясини дунёни агдар-тунтар 1<илиб юборадиган
кандайдир битта янги махсулот яратишга багишлайдигаи: даъватнн
максималлаштириш.
Тупланган илмий капитални максималлаштириш.
Экотизимни максималлаштириш, яъни бугунги кунда тартибга
солувчи томонидан белгилаб берилган меъёрий доиралар билан чекланган
укитишдаги вазифаларни хал килиш учун мавжуд компетенцияларга эга
булган одамларни максимал даражада жалб килиш.
Албатrа, санаб утилrан функциялар фа1<ат маълум бир университетлар
92
гурухига тааллукди булиши мумкин булиб, экспертлар улар каторига глобал
тадl\ИКОТ
университетларини
хам
киритади.
Бу
университетлар
тадl\ИКОТлардан ташкари лойиха университетлари сифатида, стартаплар
ривожлантирадиган, уз битирувчилари учун янги бизнеслар, янги ижrимоий
ташаббуслар, клублар ва х.к. учун кулай МуХИТ яратадиган, университетлар
сифатида ривожланади.
Яна бир МуХИМ гурухга глобал фанда ракобат 1\ИЛа олмайдиган, лекин
минтакаларда интеллектуал марказлашув марказлари сифатида зарур булган
университетлар киритилади. Уларда биринчи уринга ижтимоий функция махаллий бизнеслар ва ижтимоий лойихаларни ишлаб ЧИI\ИШ хам, кенг
маданий шлейф яратиш хам 1\уйилади. Бунда таянч минтакавий O1Мларни
ажратищ, уларга экспертлар мутлак аник таянч сифатида белгилаган
кенгайтирилган университет функциялари таКдИМ этиш МуХИМ ахамяят касб
этади.
Университетларнинг учинчи тури онлайн-укитиш жаранларига хизмат
курсатиmга каратилади. Амалда бу одамларга улар утган куп сопли 1\ИСКа
курслардан маълум бир даража олишга ёрдам берадиган университетлар.
Ушбу университетлар функцияси - хозирги кунда исталган ривожланган
мамлакат ахолиси учун ижтимоий императив саналган олий таълим
максимал даражада кенг камровини таъминлашдан иборат.
Корпорациялар ва тармоклар учун кадрлар тайёрлаш ва кайта
тайёрлащни амалга оширадиган корпоратив университетлар алохида
гуруХНи ташкил килади.
Университетларнинг яна бир тури - хозирги коллежлардан етишиб
ЧИI\ИШИ лозим булган университетлар. Бу хозирда амалий бакалавриат деб
аталади, лекин бу амалий бакалавриатдан кура кенгрокдир. 2030 йилга
келиб мехнат бозорида кули билан ишлайдиган одамлар касблари пщчил ва
юкори нуфузли булади.
Шуни хам хисобга олиш керакки, талаб фаолият юрпrаётган
университетларга улкан ракобат секторини юзага келтиради. Янги секторни
йирик компанияларнинг укув марказлари хам, ихтисослашган фирмалар,
бозорда юзага келадиган таълим стартаплари хам ташкил килади. яъни
университетrа энг кучли даъватлардан бири ноанъанавий талабнинr кескин
кенrайиши билан шаклланади. Университетлар бу тез узгарадиrан, кучли
индивидуаллаmган талабни кондириш учун жуда инерт булиб, бу албатrа,
секторни янrи тижоратлаштириш учун катта имконият такдим этади.
Хозирrи пайтда мамлакатнинr бир катор етакчи ОТМлари, ташки
93
чекловлар ва тусик,ларга R:арамай, раR:амли икгисодиёт даъватларига мое
равишда жавоб бера оладиган таълим мухитини шакллантиришга киришди.
РаR:амли Иf\ТИСодиёт учун таълим ва кадрлар тайёрлаш сохасида асосий
узгаришлардан бири кенг инсонпарварлаштириш хисобланиши лозим
эканлиги сабабли, биргалимаги таълим дастурлари ишлаб ЧИI\ИШ учун
гуманитар ва техник 01М салохиятини бирлаштириш истиR:болли
йуналишга айланиши мумкин.
Х,озирги кунда дунёда руй бераётган туб узгаришлар хаётнинг барча
жабхаларига дахл 1\ИЛМОR:Да. РаR:амлаштириш таълим олиш усулларини
тубдан узгартиради, бироR: аввалгидек, куплаб муаммолар саR:Ланиб
турибди: рцаМJ1Iи технологияларга уланишдаги тенгсизлик, турли
сабабларга кура таълим сифатининг пасайиши, унинг меркантиллашуви.
Замонавий ахборот-коммуникация технологиялари таълим сифатини
яхшилаш ва самарадорлигини оширишда фойдаланиш мумкин булиши,
таълим имкониятларининг тенг булишига хизмат R:илиши мумкин булишига
катта эътибор каратиш лозим. Бусиз республика жамият уз олдига куйган
максадларга эришиб булмайди. Инсон рцамли ИI\ТИСодиётнинг асосий
элементига айланган шароитларда таълим нафакат ижтимоий неъмат ва
инсонинг асосий XYI\YI\И маъносига эга булади, балки мураккаб вазифа тубдан тамаддун узгаришлари
шароитларида
«келажакни
ишга
тушириш»ни хал этиши лозим булган сратегик устуворлик мазмунига хам
эга булади.
2.5. Олий мактабда янги авлод ию-исодиёт кадрлари тайёрлашда
тармок узаро алокалари концепцнясининг методологик асослари
Илмий адабиётларда куплаб олимлар олий таълимни модернизация
килишнинг куйидаги тамойилларини асослаб берадилар:
-таълим даражаси ва куламига таъсир курсатадиган фан-техника
тараR:1\Иётининг тезлашуви;
-ахоли хаётининг икгисодий, техник ва ижтимоий жихатларига таъсир
этадиган, билим даражаси ва, шунга мое равишда, таълим даражаси билан
узвий боглиR: булган ахборот тамалдунининг шаклланиши;
-битирувчилар тайёргарлигининг махаллий профессионал стандартлар
ва халR:аро мобиллик талаблари асосида тартибга солинган мезонлар ва
стандартларга мувофиклиги;
-фан ва таълимнинг кадрлар тайёрлашни ривожлантиришга ва мое
равишда, миллий фаровонликни оширишrа ёрдам хизмат килиши;
94
1
1
1
1
1
--
-таълим олиш инсон капиталининг шаклланишига ва унинг сафатига
таъсир курсатиши.
Жахон таълим тизими XXI аср бошларига келиб, хал1<;аро экспертлар
фикрига кура куйидаги умумий глобал тенденцияларни белгилаб бердилар:
-фу1<;ароларнинг ижтимоий келиб чикиши ва моддий а:J<Волидан 1<;а1ъи
назар, мамлакат ахолисининг имкониятларини таъминлайдиган таълим
тизимини демократлаштиришни кучайтириш;
-иI<;Тидорли ёшларнинг таълим олиши учун щароитлар яратиш;
-миллати ва ирки, сиёсий 1<;арашлари ва динидан 1<;атъи назар, х:ар бир
киши таълим муассасасида таълим олиши учун реал имкониятлар ва тенг
хукук.ларни таъминлаш;
-касб таълим тизимини кенгайтириш;
-уларни узлаштириш ишга ёллангандан кейин 1<;ис1<;а ваI<;Т ичида руи
берадиган бир нечта ихтисосликлар буйича тайёргарлик учун шароитлар
яратиш;
-махсус эх:тиёжларга эга булган уI<;уВчиларнинг таълим олишини
таъминлаш учун 1<;ушимча ресурслар излаб топиш;
-таълим хизматлари бозори ва уларнинг таркибини аста-секинлик
билан кенгайтириш;
-инсон капиталига инвестициялар исти1<;болли эканлигини англаб
етиш;
-вертикал ва горизонтал даражада таълимни бошкариш тизимидаги
узгаришлар;
-уI<;уВчилар кобилиятларини ривожлантириш ва х:ар томонлама
КИЗИI<;ИШЛарни кондиришга 1<;аратилган уI<;уВ-ташкилий чора-тадбирларни
такомиллаштириш;
-укувчиларда олинган янги ихтисосликлар ва касблар негизида
узлаштириш кобилиятини шакллантириш;
-таълим муассасаларида мавжуд ахборот ресурслари негизида
замонавий ахборот технологияларини узлаштириш;
-талабаларни масофадан укитиш шаклларини жадал жорий килиш ва
ривожлантириш;
-битирувчиларнинг умумий таркибидаги гуманитар таркибий
кисмини ва янги илмий илмий интизомларни жорий этишни уз ичиrа олган
холда сезиларли усиш;
95
-олий укув юртларининг юкори рейтингли университетлар ва давлат,
континентал ва минтакалар микёсидаги таълим меrалополислар тизимига
интеграциялаш жараёнларини фаоллаштириш;
-иl(Гисодиёт субъектлари учун профессионал битирувчилар тайёрлаш
тизими ва илмий фаолият сох.асида инновацион таркибий к.исмлар
шакллантириш максадлари учун университетларни саноат комплекслари
билан бирлаштириш;
тарак.киёт ва
таълим
-Фан-техника
ютуклари,
ижтнмоий
максадлари, вазифалари,
стандартларига мувофик олий таълнмнинг
мазмуни ва технологияларини янгилаш.
Таълимнинг ривожланишидаги глобал тенденциялар умумий
характерга эга ва таълимнинг х.ар бир турини ва даражасини
риво:жлантириш
учун
уларнинг
максадларига,
хусусиятларига,
бажарилишига ва битирувчилар даражасига куйиладиган талабларга боглик
аник тенденциялар мавжуд.
Давлатлар Иl(l'Исодий ва ижтимоий тараккиётида таълимнинr роли
узrариши мамлакат ва жамият томонидан англаб етилмоКда. Жах;он таълим
тизимидаги ракобатбардошликни ошириш республика таълим тизимини
ривожлантириш узок муддатли истикболи сифатида куриб чикилади.
Мохиятан, бу техник тараккиётни ва, мое равишда, жах.он даражасидаги
ахборот технологияларини ривожлантириш нук.таи назаридан таълимни
такомиллаштириш максадидир. J<уйилган максадга эришиш йулида
педагогик фаолиятга энг яхши билимлар, инновацион технологиялар жалб
килиш ва 1шмий институтлар, уларнинг мутахассисалри ва таълим
ташкилотлари очик ва онrли равишдаги х.амкорлиги учун шароилтар
яратиш йули билан таълим тизими очиклигини таъминлаш муаммоси
вужудга келади.
Таълимда инновацион жараёнлар самарадорлигини ва мое равишда,
битирувчилар тайёрлаш сифатини ошириш куйилган максадга эришиш
х.исобланади. Илмий адабиётларда ва таълим фаолияти амалиётида
инновацион жараёнлар ва алох.ида субъектларнинг тармок узаро
алок.аларини белгилаб берадиган тенденциялар акс эттирилади.
Инновациялар тарк.алиши, экспертлар фикрига кура, тармок тамойили
асосида тузилган булиши лозим, лекин таълим муассасалари, илмий
институтлар ва корхоналар уртасида тармок узаро алокаларини илrари
суриш тулик амалга оширилган механизм хисобланмайди.
96
Жамиятда хозирги шароитларда руй бераётган глобаrтлашув
жараёнлари олий таълим бозори ва мое равишда, мехнат бозорида
ракобатнинг кучайишига таъсир этмоКда.
Янги буш иш уринларини жалб килиш учун мехнат бозорида ракобат
шароитида купрок имтиёзли ижтимоий-профессионал лавозимларни
эгаллаган rолиблар олий маълумотли диплом эгалари булиб, энr юксак
даражадаги, яъни таклиф килинадиган иш уринларини олий маълумотга эга
булганлар эrаллай бошлади. Биро1< ихтисослашув мезонлари мавх;ум булиб
1<олаверм0Кда. Янги фаолият сохаларида куплаб профессионал позициялар
буйича маълум ваJ<Т давомида ходимларнинг касбий чу1')'р билимга
эrаликлари буйича талаблар шакллантирилмаган. Бундай шароитларда иш
берувчи учун ишга ёллашда олий маълумот мавжудлиги инсон капитали
мавжудлигининг ягона белгиси булган. Мехнат бозори касби чукур билимга
эгаликнинг эмас, олий маълумотнинг ра1<обатли устунлигини шарт к,илиб
куя бошлаган.
Ракобатбардошлик даражаси одамнинг иш билан шуFулланишига
сабаби иш жойини олишнинг устиворлигини оширди ва мутахассислик
буйича узларининг амалга оширилишига мух;тож эмас эди. Ушбу холат
ИJ<Тисодиётдаги узгариш жараёнлари билан бир каторда, ишнинг мазмуни ва
мазмуни жщатидан янги иш уринларини купайишига олиб келди, бу эса
кадрлар тайёрлаш мутахассислиги узгариши билан боrлик мухим
узгаришларга олиб келди.
Бир 1<атор холларда таълим тармоl(Лари уларнинг ривожланиши учун
тегишли шарт-шароитлар яратилиши керак булган инновацион тузилмалар
вазифасини бажаради. Баъзи олимлар инновацион мух;ит мавжудлиги
таълим тармокларини самарали ишлаши, уларнинг ривожланиш
механизмларини ишлаб ЧИI<ИШ ва ривожланиш жараёнлари уртасидаги
мувозанатни саклаб, баркарор ривожланишини таъминлайдиган шарт­
шароит сифатида таъкидлашади.
Илмий-таълим тармоrини яратиш ва
фаолият
курсатиши
вазифаларини хал I<ИЛИшда унинг узлуксизлиги ва барча таълим
даражаларини камраб олиш х;исобга уни кенгайтириш имкониятларига
алох;ида эътибор каратилади. Таълим хал киладиrан вазифалар узиrа
хосликлари саббли тармок узаро алокалари илмий йуналиш, менежмент,
ИJ<Тисодиёт ва бизнес билан боrлик. Шу муносабат билан илмий-таълим
тармоrи жамиятнинг, шунингдек, хар бир хужалик юритувчи субъект ва
муайян шахснинг хаётининг барча сохаларига таъсир курсатади.
97
Тармокдаги узаро алок:алар тегишли структураларнинг шаклланишига х.исса
к:ушадиган омил булиб хизмат к;илади.
Таълим муассасалари ва турли илмий марказларнинг узаро
алок:аларида илмий-таълим тармок;ларини яратиш уларнинг умумий
фаолият самарадорлигини оширишга, янги тадкик:от йуналишларининг
пайдо булишига, таълим дастурларини такомиллаштиришга, шунингдек,
м им ижтимоий таъсирларга эришишга ёрдам беради.
Хозирги замон ахборот технологияларининг таълим муассасаларида
тармок;ни к:уллаш буйича муаллифларнинг позицияси тармок: алокалари ва
уларни ташкил этишнинг янги муаммоларини келтириб чик:аради. Шу
муносабат билан х.озирги шароитларда таълимда тармок: узаро
алок:аларининг илмий тадк;ик:отлари долзарблиги куйидагилар билан
белгиланади:
-таълим муассасаси фаолияти ва тармок: узаро алок:алари уртасидаrи
алок:аларнинг етарли даражада урганилмаганлиги;
-тармок: узаро алок:аларини таълимда к:уллаш мазмунинининг аник:
эмаслиги;
-таълим куникмаларини ривожлантириш учун тармок узаро
алок:аларини к:уллашни кенгайтириш имконияти,
- таълим муассасаларини ривожлантириш учун тармок: узаро
алок:алари инфратузилмасини яратиш зарурияти
- университетларнинг биргаликдаги фаолиятини мувофиклаштириш,
шунингдек, мониторинг ва бах.олаш учун тизим механизмларининг йуклиги;
- тармок:ни ахборот билан таъминлашнинг паст даражаси, бу
х.амкорликнинг асосий максадларини тушунишнинг етишмаслигига олиб
келади.
Ик:тисодий интеграция тармок: университетлари яратишни асослаб
беради. Тармок: университетларининг максадлари к:уйидагича булиши
мумкин:
- олий маълумотнинг сифати ва жозибадорлигини ошириш;
- интеграция иштирокчилари х.удудида олий таълим сох.асидаги
х.амкорлик ва университетлараро алокаларни мустах.камлаш;
- юкори малакали магистрлик дастурларини ташкиллаштириш ва
амалга ошириш;
- юк:ори малакали кадрлар тайёрлаш сох.асида ха,1к:аро х.амкорликни
мустах.камлаш;
- аспирантлар алмашинувига хизмат к:илиш
98
- J<УШМа илмий тадl(Икотларни ташкил этиш ва амалга ошириш
- "билимлар ик:тисодиёти" ни ривожлантириш доирасида мамлакат
олий в юртлари ва уларнинг хамкорлари ракобатбардошлигин• сифат
жих.атидан янги даражага кутаришда ёрд w бериш.
Халкаро тармок университети вазифалари сифатида куйицагилар
иштирок этиши мумкин:
-хар бир хамкор-катнашчининг устувор ривожланишини таъминлай
оладиган юкори малакали битирувчиларни тайёрлашни ташкил эгиш ва
амалга ошириш;
-илгор илмий тадкикотларни ташкил этиш ва амалга ошириш;
-инновациов мах;сулот ва хизматларнинг жах;он бозорларида
ракобатбардошликни таъминлаш;
- товарлар, хизматлар ва кадрларнинг эркин харакатлаиишини
раFбатлантирувчи сифатли янги ёндашувлар ва механизмларни ишлаб
чикиш ва жорий этишда кумаклашиш;
- тармок хамкорлиги ва таълим ва илмий жараёнларни бошкариш
механизмларини яратиш ва амалга ошириш, хамкорлар орасида заNонавий
таълим-педагогик ёндашув ва механизмларни таркатиш;
- фаол ёшларни ик:тисодий ривожланишнинг асосий интеллектуал
манбаи сифатида касбий ривожлантиришни рагбатлантириш;
- ёшларни хамкор-давлатларнинг интеграциялашуви кадриятларига
йуналтириш.
«Таъ.-- им - фан - ишлаб чикариш» тизимида интеграция жараёиларида
тармок ёндашуви к:уйидагиларга йуналтирилади:
- корпоратив маданиятни инновацион билимлар, махорат ва
куникмаларни эгаллаш самарадорлигини ошириш йулида асосий
муаммоларни хал l(Иладиган ташкилотлар томонидан яратилган
муносабатлар мажмуи, хатти-харакатлар меъёрлари мажмуаси ва мехнат
бозори талабига мувофик ракобатбардош битирувчиларни тайёрлаш учун
профессионал куникмалар шаклида шакллантириш ва такомиллаштириш;
-таълим, фан, саноат ва бизнес субъектлари билан самарали узаро
алокалар урнатиш.
Таълим дастурларини амалга оширишда тармок узаро алокаларининг
ма1<сади тармок катнашчиларининг кадрлар, модций-техник, укув-услубий
ва ахборот ресурсларидан, шунингдек, умумий таълим маконидан
биргаликда фойдаланиш хисобига таълимнинг очиклиги ва инновацион
профессионал фаолиятга кодир булган ракобатбардош ва амалиётга
99
иуналтирлган битирувчилар таиерлаш юкори сифатини таъминл
хисобланади. Бунда тармок узаро алок,алари к,уйидагиларга имкон беради:
-муваффак.иятли ижодий шахе шакллантиришга жамият буюртмасиви
бажариш;
-узаро
алокалар
субъектларининг
интеллектуал
ривожлантириш;
-янги Fоялар ишлаб чикиш ва таркатиш учун ваколатларга эга булган
кадрлар тайёрлаш;
миллий таълим ва инновацион тизимлар фаолиятинииr
самарадорлиги ва унумдорлигини ошириш;
- жахон илмий ва ишбилармонлар доираларига кириш хамда глобал ва
махаллий билимлар ва технология бозорларида етакчи мавкега эришиш;
юкори малакали кадрларни тайёрлаш сохасидаги халк,аро
хамкорликни мустах;камлаш ва талабаларни алмашинувига кумаклашиш,
биргаликдаги тадки..;отлар утказиш;
- таълим хизматлари бозорида талабларнинг узгаришини хисобrа
олrан холда таълим фаолияти таркибини такомиллаштириш;
- таълим муассасалари томонидан амалга ошириладиrан таълим
дастурларининг номенклатурасини кенгайтириш;
- индивидуал траекторияларни амалга ошириш оркали таълимнинг
мослашувчанлигини таъминлаш;
- халк таълими тизимини ривожлантириш учун 1\Jшимча стимул
яратиш;
- ресурсларни самарали ишлатиш ва янги технологиялардан
фойдалаииш Орl\алИ институrларнинг таълим фаолияти учун харажатларини
камайтириш;
- тарМОI\НИНГ хар бир аъзосининг ташаббусини ошириш;
- умумий максадлар учун харакатланиш учун таълим тармогини
жорий этишда турли хил таълим технологияларидан фойдаланиш.
Тармок узаро алокалари сохасида "9йилган максадларни амалга
ошириш учун куйидаги вазифалар хал этилади:
-илмий ташкилотлар, жумладан, Узбекистон Республикаси ФАнинr
махаллий ва хорижий университетлар билан узаро алока килиш йули билан
фан ва таълимни интеграциялаш;
-Узбекистон Республикаси ФА олимларини жалб к,илган холда
ОТМларда олий таълим дастурлари буйича ма1<садли кафедралар ташкил
килиш;
100
-илмий-тад1'Пl\ОТ институтлари, махаллий ва хори:ж:ий х,амкор
, О1Млар, тижорат корхоналари ва бошк:а бизнес-структураларда стажировка
Jтказиш;
-хорижий мамлакатлардан талабалар жалб к:илиш;
-х,амкор ОТМлар билан таълим дастурларини амалга оширишда
тажриба алмашиниш;
-илмий ва таълим лойих,алари ва ижтимоий ташаббусларни
биргалик:да амалга ошириш;
булган
ОТМларда таълим м:ух,итини
-тармок. к,атнашчиси
такомиллаштириш;
-талабалар дунёкарашини ва уларнинг ижтимоий фаоллигини
ривожлантиришга хизмат IОШадиган мулок:от доирасини кенгайтириш;
-давлат стандартларини амалга ошириш учун умумий дастурий­
услубий макон яратиш;
-талабаларга ук:ув фанларини чук,ур урганиш ва турли тайёргарлик
йуналишларини танлаш имкониятини таа:дим этиш;
-замонавий У1'ИТИШ воситалари ва технологияларини к,уллаш;
-таълим фаолиятининг барча турларини амалга ошириш учун тармок:
узаро алок:алари томонлариниг таълим ресурсларидан самарали
фойдаланиш;
-давлат таълим стандартларида кузда тутилган билимларни бахолаш
ва тайёрганликка йуналтирилган ук,ув-услубий материаллар ишлаб чик:иш;
-профессор-у1'Итувчилар таркиби х,аракатчанлигини ва уларнинг
малакасини ошириш.
Таълимга интеграция тамойилии халк:аро мух,итда руй берадиган
интеграция жараёнлари таъсири остида шаклланади. Шу сабабли таълимда
интеграция к,уйидагиларга йуналтирилади:
-талимнинг шахсий йуналтирилганлиги;
-умумий предметли структуралар ва фаолият усуллари яратиш;
-таълимда мотивация мазмун ахамиятининг устуворлиги;
-таълимда тизимлилик;
-ук:итиш жараёнининг муаммоли характери;
-рефлексов фаолият.
Замонавий таълим ташкилоти маданий ва икrисодий хусусиятларга
эга булган, уз фаолиятини узи бошк:арадиган мустак,ил бирлик хисобланади.
Бир томондан, мустак:иллик тамойили хукумат органларининг таълим
жараёнига аралашмаслиrини кузда тутади, бошка томондан эса.
101
мустаI<ИЛлик таълим ташкилотлари фаолияти х;ающа маълумотларнинr
тулик махфий эканлиrини анrлатмайди. Бундай маълумотлар очиК)Iиrи
давлат х;укумат орrанлари ва бошка манфаатдор субъектлар томонидан
ваколатли орrанлар назоратни амалrа оширишини таъминлайди. Таълим
муассасаларининr мустакиллик тамойили таълимнинr мазмуни, ишчи укув
режалар, укитиш услубиятлари, профессор-укитувчилар таркибини
шакллантиришиш ва мое равишда, штатларни кенrаштириш билан бОFлик
масалаларни мустакил хал килиш амалrа оширилади. Шу билан бир пайтда,
давлат уларниннr фаолияти учун бошка шароитлар яратиш мажбуриятини
уз зиммасиrа олади.
Таълим тамойиллари каториrа таълимни бошкариш нуктаи назаридан
куриб чикиладиrан ва конунийлик, таълим ташкилотлари мустакиллиrи,
талим тизимининr ахборот очиклиrи, жамоатчилик фикрини хисобrа олиш
тамойиллариrа мувофик амалrа ошириладиrан, давлат-жамият характериrа
эrа булrан демократизм киради.
Илмий адабиётларда таълим сохаси плюрализми ва эркинлик
тамойилларини куриб чикииш таклиф этилади. Бундай тамойиллар остида
жамият аъзоларининr таълим ва унинr очиклиrи олдида тенrлиrи кузда
тутилади. Айтиб утилrан тамойилларrа к:ушилмаслик кийин. Бирок мазмуни
ва мохияти буйича улар давлат сиёсати тамойиллари билан чамбарчас
бОFлик.
Иктисодий адабиётларда таълим фаолияти билан боrлик бошка
тамойиллар хам таклиф этилиб, улар каториrа к:уйидаrилар киради:
-таълим тизими мобиллиrи;
-таълим тизимининr илмий асосланrанлиrи;
-унинr технолоrиялари индивидуаллиrи ва вариативлиrи;
-таълимнинr узлуксизлиrи ва унинr жамият эхтиёжлари ва хаётнинr
узrарувчан шароитлариrа мослашувчанлиrи;
-таълим ва тарбия жараёнлари изчиллиrи ва маданиятrа мувофиклиrи;
-таълим хизматлари очиклиrи ва манзилли эканлиrи;
-миллий ва жахон микёсида таълим макони бирлиrи.
Таълим фаолияти билан бОFлик тамойиллар таркибиrа ушбу
ёндашувларни инкор килиш мумкин эмас. Тамойилларнинr хар бири таълим
жараёнини турлича тавсифлайди, хар бир муал. иф эса умумий
тамойиллардан хусусий тамойилларни ажратишrа интилади, уларни таълим
ташкилоти фаолиятининr муайян йуналишиrа ёки таълим жараёнининr
алох;ида томониrа деталлаштиради. Хусусан, муаллиф узлуксиз таълимнинr
102
шаклланиши борасида назарий ва амалий муаммоларни тадкиI< жrиб, асосий
эътиорни унинг тамойилларига rщратади (2.2-жадвал)
2.2-жадвал
Узлуксиз таълим тамойиллари
Тамойил
Мазмуни
Таълим тизимининг яхлитлиги шуни англатадики,
Яхлитлик
унинг структура си барча буrинлари умумий
вазифаларни
хал
килишга
йуналтирилади.
Яхлитликни таъминлаш тизим хосил 1<илувчи
ижтимоий-педагогик омиллар билан асосланнб,
уларнинг асосийлари шахснинг хар томонлама ва
баркамол ривожланиши учун зарур шароитлар
яратиш хисобланади
Изчиллик турли таълим шакллари ва даражалари,
Изчиллик
барча
тайёргарлик
даражаларида
мувофиклаштирилган булиши лозим булган таълим
дастурларига нисбатан куриб чикилади. Ушбу
тамойил умумий ва профессионал таълим уртасида
узаро а.-юкалар мавжудлигига, узлуксиз таълим
тизимида барча элементларнинг фаол узаро
ало1<аларига йуналтирилади
Интеграция
Барча таълим таъсирлари ва таълим структуралари
бирлашуви
ва
бир-бирига
кирнб
бориши.
Интеграция шахсга хар томонлама ва доимий
таълим таъсири курсатиш максадида умумий
таълим макони шакллантиришишга йуналтирилади
Мослашувчанлик ва Шахе ва жамиятнинг эхтиёжларига
тезкор
маневрчанлик
ташкилий ва мазмуний жавоб кайтариш, жумладан,
кушимча таълим, бир нечта дастур буйича бир
ВЗI<ТДЗ УКИТИШ.
узлуксизлик
Куп поrоналилик
Шахсга
таълим
таъсирининг
01\ИМИ
тугалланмаганини кузда тутади ва акс эттиради
Тамойил турли таълим даражалари ва поrоналари
мавжудлигини кузда тутади. Куп поrоналилик
укувчининг
билим
олиш
йулини
танлаш
имкониятини ва зарур холларда таълим ва
профессонал
йуналишни
таъминлайди.
Куп
103
п0тоналилик ижтимоий субъектлар
ва уларда мавжуд таълим даражасига 60тmц
булади
Индивидуаллаштириш Индивидуал ривожланиш максадида
таълим йули билан хар бир субъектнинг
билимларни тулдириш борасида уз услубиятини
шакллантиришиш ва амалга ошириш
Даврийлик
Таълим жараёни мое келувчи вакт даврига эга
булган алох;ида укитиш боскичларига булинади.
Бир боскичдан бошкасига утишда исталган пайт
билимларни янгилаш имкония:ти сакланиб колади.
Укитиш усуллари ва Субъектларнинг таълим эхтиёжларига мувофик
шакллари
укитишнинг турли шакллари
ва усуллари
вариативлиги
мавжудлиги
Таълимнинг
реал Таълим тайёргарлигининг бутун жамият ва шахе
шахсий ва жамият эхтиёжлари тизимига йуналтирилганлиги
эхтиёжларига
мувофиклиги
Умумийлик
ва Умумийлик бутун ахоли учун узлуксиз таълим
К)'ШИМЧаJIИЛИК
билан камраб олиш кузда тутилади. J<ушимчалилик
базавий таълимни бошка шакллари
билан
тулдириш, устириш йули билан хар бир суьъект
учун таълим стратегияси ташкил килишни кузда
тутади
Очиклик ва амалий Таълимнинг турли шакллари ва хиллари очиклиги
йуналтирилганлик
ва уларнинr реал ижrимоий ва иктисодий
жараёнлар билан узаро алокаси
Инновационлик
Узлуксиз таълим доирасида инновацияларни
К)'Лланиш сохасини узгартирадиган ходисалар
сифатида идрок килиш амалrа оширилади. Шу
инновацион
таълим
муносабат
билан
технологиялари жорий
килиш ва фойдаланиш
зарурати юзага келади
2.2 -жадвалда баён килинrан тамойиллари асосан зарур умуммаданий
ва профессионал ваколатларrа эrа булган мутахассислар тайёрлаш амалrа
ошириладиган маданият ва таълим мухити яратишrа имкон беради.
104
2.3-жадвал
Инновацион-та'ЬJIИМ тарммининг фаолиятини ташкил иш
тамойиллари
ТамоiвJJЛар
Мазмувв
концептуал
ва
ёндашувларни
аниклаш
мувофщшunтириш тармок узаро алокалари доирас1Щ1 фаолият
максадлари ва стратегияларни аниклаw
Ходисанинr тизим элементлари маълум бир уринrа 1ra булган
ТизИМJШJIИК
структурага эга тизим сифатида намоёи бfлиши. Моделда
тизимлилик тармок струК'l)'расида ,:урли даражадаrn таълим
ташкилотлари хусус11J1ти хисобланади.
Мажбуриятларни тащ:имлаш йули билан тармоIQ!ИНГ умумий
Яхлитлик
вазифаларини хал !Q!Лиш учун тарМОI< узаро алоI<адари жараёнида
хар бир R;атиашчи ролини аниR;Лаштириш
Таълим ти
илгор Олий таълимда ижrимоий-иI<ТИсодий ва маданий-таълим иуаммолар
ва асосий ривожланиш тенденцияларини аниR;Лашда т.rьлим
ривожланиши
мухитининг умумий ахборот мухити JJратиш ва rулднриш
Инновацион лойиха Барча нш босI<ИЧларнда там•ж катнашчилари фаолиятнни тартибга
циклларининг
барча солиш йули билан тармо1< узаро алок:алари донрасща муайян
инновация лойихаларини яратиш ва амалга ошириш циюшда барча
босl(ИЧЛарини камраб
бос1<ичларни амалга ошириш
олиm туликдиm
Уз такдирини эрюm
Ииновацион таълим тармоrи донрасида фан, таълим ва ишлаб
белгилаm
ва чи1<ариш сохасида узаро алоI<адар борасида R;уйилган максадларга
мувофиl( I<аТНашчилар таркибини мустаR;Ил белгилаш
мус.ахиллик
Ковцептуал бирЛЮ(
Умумий
Тармоl( 1<атнашчиларининг жамоатчилик, ташки:tотлар ва турли
давлат идоралари билан ало1<алаини кенrайтириш ва фаощаштириш
Индивидуал ва жамоавий тажрибада келажакдкги фаолият
Еmштириш
эхтнмолий вариаитларини, тармоl( 1<атнашчилари уртасида
келажакдагн муносабатлар ва уларнинr тармок узаро ало!(ДЛари
куламида тарк:атиш
Узаро алока давомида Узаро ривожланиш, инновацион-таълим мухитининг рiiвожланиши,
турли
ресурслар таълим сифати ва самарадорлиги орmши учун кадрлар, ахборот,
илмий-услубий ва бошка ресурслар алмашиниш, узаро манфаатлар
интеграция:си
асосида алок:а.1ар урнатиш
Тармоюшнг бош1<а 1<атнашчилари фаолияти :,;;аl(ИДа ахборот олиш ва
Ахборопа
уларга интериет-сайтлар глобал тармоmда уз фаолиJIГИ хакида
туйпнrанлик
ахборот такдим этищ узининг ахборот каналларини яратиш, бош1<а
ахборот кана.wари 11исмига айланиш ма1<саднда узинивr а.-хборот
маконини яратиш
Опп<0ралик
2.3 -жадвалдаги ахборотлар тахлили шуни курсатадики, илмий-таълим
тизимли узаро алокаларини тармок фаолияти узиrа хос хусусиятларини
х.исобга олган холда йулrа куйиш юкорида айтиб утилrан тамойилларни
амалга оширишда уринrа зга булиши мумкин. Уйлаймизки, таълим умумий
105
тамойилларини инновацион-таълим тармОFи фаолиятини
ташкил
l(ИЛИШнинr узиrа хос усуллари билан айнан бир деб карамаслик лозим.
вахоланки, айрим ухшаш жщатлар уринга эга булади.
Конuеnтуал бирлик тамойилини амалга ошириш барча тармок
субъектларининr тармоl( узаро алоl(алари мажбурий воситаси сифатида
умумий илмий атамаларни шакллантиришrа имкон беради.
ТармоI<: узаро алокалари тизимлилик тамойили умумилмий
тизимлилик тамойилининr хусусий бир сохдсини ифодалайди.
Тулаконлилик тамойили умумий вазифаларни хал
килишда
тармоI<:Нинr барча катнашчилари орасида харакатлар мувофиклиrига
эришишга хизмат l\ИЛади. Уни амалга ошириш тармок узаро алокалари
шакллари потенциал мураккаблашувида алоJ<Ида ахамиятrа эrа. Бизнинr
нуктаи назаримизда, жадвалда курсатилrаи тулак,онлилик тамойили
мазмунинитармок I<:атнашчиларининr тармок, узаро алокалари сохасида
норматив ташкилий ва услубий базаанинr бирлиrи ва бетакрор:шгини кузда
тутадиган мазмун ва маъно билан тулдириш лозим.
Тармок таълим мухитининr илFор ривожланиш тамойили жамият
хаётининr ижтимоий-иктисодий ва маданий-таълим сох_асида руй берадиган
барча ходисалар билан чамбарчас боглик.
Инновацион лойиха циклининг барча боскичлари
туликлик
тамойилини куриб ЧИl\ИШда таъкидлаш жоизки, педагогика фанида ва
амалиётида лойиха тушунчаси уl(увчиларнинr билим олиш ва ижодий
кобилиятларини ривожлантиришrа хизмат к,иладиган муайян махсулот
олишга, мустакил билимлар олиш ва тизимлаштириш, ахборот маконида
туFрИ йул топиш ва ижодий фикрлашrа йуналтирилrан YJ\YB режаси
сифатида куриб чикилади.
Мазкур тамойил инновацион лойиханинr куйидаги каби барча
боскичларини камраб олишни назарда тутади:
-таълим жараёнининr холати ва натижаларини тахлил l(ИЛИШ,
муаммоларни аниклаш;
-инновацион ва истикболли лойихаларни излаб топиш ва асослаб
бериш;
-инноваuион лойиха ишлаб чик,иш;
-инновацион лойихани амалиётrан татбик, этиш;
-олинrан натижаларни мониторинг ва тахлил килиш.
106
Узаро алока давомида турли ресурслар интеграцияси тамойНJЛарини
амалга оширишда хамкорлик катнашчилари
уларнинг
щамияти
айирбошлаш жараёнида аниманадиган ресурслар алмашинади.
Ушбу тамойилни амалга ошириш куйидагиларга хизмат ((Идад:и:
-профессор-у!(ИТ)'вчилар таркиби малакасини ошириш учун тармок
яратиш;
-маданият даражасини ошириш ва уз дунё!(арашини кизиктираётган
кенгайтириш буйича режалар, FОялар ва ахборотни тезкор алмашиншu;
-тармок к,атнашчиларида ахборот-коммуникатив куникNаларни
ривожлантириш;
-ахборот технологиялари, узаро алокалар ва таълим интерактив
шаклларини узлаштириш.
Тад:к.ик этилаётган тармок узаро алокаларини ташкил к,илиш
тамойиллари билан бир каторда илмий адабиётларда илмий-таълим rармоFи
доирасида мослашувчанлик тамойилини !()'ллаш масаласи куриб
чи!(ИЛадики, уни амалга оширишда иктисодиётда, давлат ва таълим
сиёсатида руй берадиган узгарипшарга жавоб кайтариш ва х.исобга олиш
кузда тутилади.
Шундай JQtлиб, юкорида курсатилган тамойиллар таълим
ташкилотлари ва бошr<а ташкилотларнинг тармок узаро алокалари
методологик асосини ташкил !QIЛади х.амда замонавий даражада тармок
ривожланишининг назарий асосларини аниl<Лаш ва уни таълим амалиётига
илгари суришга имкон беради. Биргалик,да бу тамойиллар таълимда тармоr<
узаро алокалари концепциясиинг асосий таркибий кисмлари хисобланади.
Таълимда тармок узаро алокаларини !()'Ллашнинг !()'йилган максад ва
вазифалари шуни кузда тутадики, якуний хисобда республика таълим
тизимини такомиллаштириш, иктисодиёт субъектларининг барча фаолият
сохаларини таъминлайдиган Юl\ори малакали кадрлар тайёрлаш ва таълим
муассасалари фаолият курсатишининг концептуал муаммоларини хал
!(Илишга ёрдам беради. Бизнинг фикримизча, таълим жараёнида тармок
узаро алокаларинннг афзалликлари куйидагилардан иборат:
-таълим фаолиятини таъминлаш маr<садида реруслар ва талабалар
учун курашда ОТМ ракобатбардошлиги;
-таълим сифати;
-ОТМ нуфузини ошириш;
-таълим сох.асида хамкорликка кумаклашиш;
107
иктисодиётда
инновацион
технолоrияларни
-ракамли
ривожлантириш;
-интеллектуал ва илмий-техник салохиятни кучайтириш.
J<уйидаги таълим тармоклари турлари таклиф зтилади:
-барча муассасалар уртасида узаро алон;алар мавжуд ва интеграция
даражаси юк;ори булrан муассасалар;
-тенr J<УI\УКЛИЛИК тамойилларини х;исобrа олrан х;олда, таълим
муассасаларининr ресурслари ёки х;аракатларининг узаро манфаатли
алмашинувиrа асосланrан кооператив тармоклар;
-бир нечта таълим муассасасини етарлича моддий ва кадрлар
салох;иятиrа зга булrан х;амда ресурслар маркази ролини уйнайдиrан
муассаса атрофида бирлаштиришrа асосланrан ресурс тармоклари. Бундан
тармок тури донор ресурсларини колrан барча субъектлар фойдаланишини
анrлатадиrан ресурслар модели к;улланишини анrлатади;
-турли йуналишлар буйича кенr узаро алокаларга зга булrан таълим
муассасаларининг комплексли узаро алок;а тармоклари.
Илмий адабиётларда таълим тизимида тармок узаро алокаларининr
куйидаrи усуллари таклиф килинади:
-таълим жараёнининr маълум бир функциялари ва ваколатлари
аутсорсинrи (маъмуриятчилик, маркетинг, к;абул, таълим курсларининr бир
кисмини утказиш, тадкик;отлар утказиш, стажировка, ишга жойлаштириш);
-масофавий ва аралаш таълим ташкилотлариrа бирлаштирилrан турли
манбалардан курсларни танлаш амалиёти;
-инновацион лойих;алар учун мульти ташкилий дастурлар (улардан
бири - етакчи-мувофиклаштирувчи);
-икки тарафлама (уч тарафлама) ташкилотлараро битимлар,
консорциумлар (икки ёклама сертификатлар, айирбошлаш ва х;.к.);
-кросс-ташкилий ук;итиш - бир-бирининr таълим модулларини таи
олиш;
-кросс-мамлакат укитиш;
-таълим максадлари учун так;симланrан ресурслар;
-кушма тадк;икотчилик лабораториялари, жамоавий фойдаланиш
марказлари.
Илмий адабиётларда узаро алок;аларни бошк;ариш шарти сифатида
к;уйидаrилар ажратиб курсатилади:
-тармокнинr
умумий
мак;садларини
тармок
иштирокчилари
максадлари ва вазифалариrа айлантириш;
108
-тармок иштирокчилари фаолиятини куйилrан мак:садлариrа Юfсбатан
жойлаштириш;
-тармок томонидан белrиланадиrан максадлар ва вази(>аларrа
нисбатан узаро боглик:ликнинr х.олатини аник:лаш;
-уз фаолиятиrа ресурсларни куллаб-к:увватлаш шарт-шароипари ва
механизмларини узrартириш билан белrилаб к:уйилrан максад
ва
вазифаларrа мувофик узаро х.амкорлик субъектларини давлат даражасига
етказишнинr йуналишини белгилаш,
Тармок узаро алокаларидан фойдаланишда таълим муассасаларини
инновацион ривожлантириш таъим сох.асида ва унинr х.амкор булrан
субъектларида сифат узrаришлариrа эришиш мак:садида амалrа оширилади,
чунончи:
-инновацион фаолиятнинr стратеrик йуналrанлиrини аник:лаш;
-тармок катнашчиларининr бирrаликдаrи фаолияти асосида таълим
жараёнини ташкил килишни такомиллаштириш;
-тармок узаро алокаларида инновацион фаолият борасида таълим
муассасасини бошкаришни такомиллаштириш;
-таълим муассасасини инновацион ривожлантиришrа профессор­
укитувчилар таркибида мотивация яратиш.
Инновацион жараён фаолиятиrа хизмат киладиrан таълим
тармок:ларининr к:уйидаrи тавсифларини ажратиб курсатиш мумкин:
-талабалар ва профессор-укитувчилар уртасида инновацияларни
ривожлантириш буйича узаро алокалар соддалаштирилмайди;
-таълим тармОFида иерархик узаро муносабатлар максадrа мувофик
равишда шакллантирилади, таълим муассасалари уртасидаrи алокалар
муниципал, минтакавий, минтакалараро, республика ва халкаро даражада
ташкил килиниши мумкин;
-таълим сох.асидаrи таълим муаммоларини хал килиш учун
инновацион жараённинr барча субъектлари билан узаро муносабатлари
демократия, профессионаллик ва бошкарувнинr ваколатлилиrи билан
тавсифланади;
- таълим тизимида таълим муассасаларини ривожлантириш учун
стратегия ишлаб чикилrан ва инновацион жараённинr натижалари расмий
муассасалар карорлари таъсириrа эмас, балки алокалар ва муносабатлар
оркали укитувчи ходимлар тармоrи
жамоатчилиrининr
фаолияти
натижалари ва алокалари натижалари билан боrлик.
109
Умуман олганда, илмий-таълим тармоrининг ривожланиuш 1\)'Йидаги
вазифаларни хал юшиши лозим:
I.Инновацияларнинг жавобrарлик марказлари, таълим муаммолари
буйича ижодий лабораториялар, ваI<ТИнчалик педагоглар ижодий rypYJQiapи,
тармоI<: узаро алокаларидан жамоавий фойдаланиш марказлари орI<:ми
утиши учун технологик йулак таъминлайдиган тармок узаро алокалари
инновацион инфратузилмасини ривожлантиришга кумаклашиш.
2.Тармок узаро алокалари аъзоларининг интеллектуал махсулотлари
куригини ташкил килиш учун шароитлар яратиш, илмий-таълим тармоm
инновацион инфратузилмаси ташкилотларининr электрон маълумотлар
тупламини
шакллантириш,
тармоI<: аъзоларининr
минтаR;алараро,
республика ва халI<:аро инновацион кургазмалар, салонлар, анжуманлар,
форумлар, семинарларда иштирок этиши, инновацион лойихаларнинг
республика ма1<садли дастурларида, республика ва хал1<аро фондлар грант
курикларида иштирок этиш хисобиrа тармокнинг илмий салохиятидан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш.
3.Марказий ва минта1<авий матбуотда матбуотда тармо1< узаро
алокалари катнашчиларининг инновацион фаолияти ижобий натижаларини
кенг диссеминация I<:ИЛИШ, истикболли инновацион лойихаларни аниклашга
каратилган курик тадбирлари утказиш, инновацион фаолият субъектларини
ахборот
билан
куллаб-l()'вватлашни
таъминлашга
кумаклашиш,
жамоатчилик ва манфаатдор катнашчиларни инновацион ривожланиш
сохасида юритиладиган сиёсат хакида тизимли хабардор килиш хисобига
тармок узаро алокалари аъзоларининг инновацион маданиятини ошириш ва
ахборот муХитини ривожлантириrп.
«Таълим-фан-ишлаб чикариrп» тизимида тармок узаро алок.алари
самарадорлигини
таъминлайдиган
асосий
шартлар
кУЙидагилар
хисобланади:
-таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграцияси асосида илмий-таълим
тармоги субъектларини ривожлантириш стратегияларини ишлаб чикиш;
-танлаб олинган йуналишлар буйича инновациялар ва инсон
капиталини ривожлантириш сохасида мавжуд билимлар ва тажрибалар
мониторинrи;
-илмий-таълим тармоги катнашчилари уртасида узаро алокалар
маданияти ва сиёсатини шакллантириш;
-илмий-таълим тармоrи яратиш ва ривожлантириш жараёнига
манфаатдор узаро алока субъектлари жалб килиш;
110
111111---тармок структуралари яратиш ва мавжуд энг яхши ама шётлар
асосида уларнинr самарали фаолият курсатиши буйича амалий тавсиялар
ишлабчикиш;
-куйилган вазифаларни хал к:илиш учун ахборот-коммуникация
тизими яратиш;
-илмий-таълим тармогининr ривожланишини бошкариш иаркази
яратиш;
-еубъектларнинr узаро алокаларини тартибга соладиган мое [елувчи
норматив-х:укукий база мавжудлиги.
Шундай килиб, илмий-таълим тармоги еубъектларининr узаро
алокалари катнашчилар таркиби, ташкилот фаолияти макеадлари ва
вазифалари, мое келувчи якуний натижалар билан боrлик турли моделларга
эrа булиши мумкин. Уйлаймизки, бундай тармок моделлари Узбекистон
Республикаеи ФА институтлари, шунингдек, миллий тадкикотчилик
марказлари, илмий-тадкикотчилик университетлари, илмий-тадкикотчилик
марказлари, республика давлат университетлари, ишлаб чикариш
структуралари билан боглик интеллектуал-таълим ва лойиха-тахлил
марказлари доираснда амалга оширилиши мумкин.
XXI асрда фан-техника тараккиётининг жадал ривожланиши, унинг
rотукларини ишлаб чикаришrа жорий к:илиш билан боглик янrи ик:rисодий
узrаришларга олиб келади, демак, жамият хаётининr ривожланиши rлобал
ва махаллий мехнат бозорларида тез-тез узгаришларни асослаб беради.
Буларнинr барчаеи ахолини мое келувчи таълим даражаси билан камраб
олишни ва бутун хаёти давомида укиш учун шароитлар яратишни талаб
килади.
Туртинчи саноат инкилоби ракамли инкилобга асосланган. Биз
хаётизимнинг барча тармокларида, жумладан, таълимда хам бир-бирини
тезда алмаштирадиган куп сопли
фундаментал
узrаришларни
кузатмок:дамиз. Туртинчи саноат инкилобининr асосий тавсифлари
куйидаrича:
I.Экспоненциал ривожланиш суръати - унга дунёнинr рангоранг ва
чукур узаро богликликлари, шунингдек, янада илrор ва самарали
технологиялар вужудга келтирадиган янги технолоrиялар таъсир этади.
2.Ушбу инкилоб ракамли инкилобrа (1980-йиллар бошлари) ва
биргаликда хаёт ва фаолиятнинг барча жабхаларида (иктисодиёт, бизнес,
социум) парадигмаларни
тубдан
узгартириб
юборадиган
тури
технологиялар йиrиндисиrа асосланади.
111
1
3.Компаниялар, тармоIОiар, мамлакатлар ва жамиятнинг ички ва
ташf\И тизимларида тулаконли фундаментал узгаришларни кузда тутади.
Туртинчи саноат инl\ИЛобининг асосий жихатлари f\УЙИдагилар
хисобланади:
l) глобал интернет тармоFИ;
2) митти ишлаб чикариш l(урилмалари (таннархи доимий пасайиб
борадиган);
3)
сунъий интеллект;
4)
уl\ИТадиган машиналар.
Туртинчи саноат инl\ИЛоби таълимга, иктисодиёт учун кадрлар
тайёрлаш технологияларига кандай таъсир этишини куриб чикамиз.
Жахон иктисодиётининг глобаллашув жараёни
инновацион
иктисодиёт яратишда асосий роль уйнайдиган жахон хужалигидаги инсон
капитали ва билимларга усиб борадиган талабни таъминлаш шарти
сифатида таълим хизматлари ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва
истеъмол килиш борасдиа халкаро алокаларга ва жадаллашувга олиб келди.
Таълим жамиятнинг ривожланишини раFбатлантиради ва алохида
олинган мамлакат доирасида хам, халкаро микёсда хам инсон фаолиятининг
мухим сохаси хисобланади.
Олий таълимнинг глобаллашуви мамлакатлар, минтак3Jllар ва хатто
мамлакатларнинг алохида худудларини хам камраб олади, бу дунёдаги мое
келувчи иктисодий, ижтимоий ва маданий вазият билан боrлик мисолда яю:ол куриниб турибди. Компьютерлаштириш даражаси. интернетга уланиш,
турли таълим муассасалари ва мое келувчи инфратузилма мавжудлиги
бундай холатнинг мухим курсаткичлари хисобланади.
Мамлакатимизда, барча ривожланган мамлакатлардаги каби,
иктисодий хукумат ва ижтимоий харакатчанликнинг асосий манбаи ва
кафолати булган инсон капитали (билимлар, заковат) асосий кийматга
айланди, шу сабабли олий таълимда янги ижтимоий-маданий концепция
глобал гуманистик фикрлаш ва локал бунёдкорлик йулида харакат килишга
кодир булган янги турдаги мутахассислар ривожлантиришга каратилган.
Бундай мутахассисни тайёрлаш учун кадрлар тайёрлаш замонавий
технологиялари, шу жумладан, республика ва хорижий олий укув юртлари
уртасида тармок алокалари шаклида зарур.
Кадрлар тайёрлаш технолоrиясини ташкил этиш. жорий килиш ва
улардан фойдаланиш махаллий ва хорижий олий таълим муассасалари
уртасида тармоклараро хамкорликни куллаш шароитида талабаларни киска
112
!
мудцатларда олдиндан белrиланrан мш;;садларrа мувофик: шаклланmришrа
к:аратилrан. Олий мактаб тор мутахассисларни тайёрламайди, балки риск:дан
курI<Майдиган, олдиндан куришни ва танловни амалга оширишг, к:одир
булrан, шунинrдек, маълум бир мамлакатда шахсий ва ижтимоий хаётrа
тайёрrарлик кураётrан ва бир-бирларининг мамлакатларида ушарини
амалrа ошириш имкониятиrа эrа булrан стратегларни тайёрлайди
Олий мактаб иктисодиёт учун кадрларrа бериши керак булrан асосий
нарса - бу ук:иш, заковат, ижодкорлик к:обилиятидир. Фак:ат яхши ташкил
этилrан олий таълимrина одамларrа (талаба, ук:итувчи, ик:тисодиёт учун
кадрлар тайёрлаш технологик жараёнидаги бошк:а иштирокчи1ар) уз
иктидорларини тула намоён к:илишга имкон беради.
Дунёда сунrrи 20-30 йил ичида технолоrияларда улкан узr ишлар
руй берди. Технолоrиялар ривожланиши иктисодчилар касбида
узгаришларни талаб к:илади.
ИI(гисодиёт учун кадрлар тайёрлашнинr замонавий технологиялариrа
к:уйидагилар хос:
-келажак учун очик:лик;
-инсон томонидан дунёни узлаштиришнинr барча усуллари
интеграцияси;
-дунёнинr очик:лиги, тулаконлилиrи, инсон, табиат ва жамият узаро
алок:алари х;ак:ида синергетика тасаввурларини ривожлантириш;
-бугунrи кунда кадрлар тайёрлашда МуХИМ роль уйнайдиrан, лекин
хеч к:ачон ук:итувчининr урнини боса олмайдиrан турли ахборот тизимлари,
глобал интернет тармоm, булут технолоrияларидан эркин фойдаланиш
(ущбу технологиялар ахборотни саклаш, маълумотларни кайта ишлаш учун
виртуал омборни, дунёнинг исталган нуктасидан ва исталrан к:урилмадан
кириш имкониятини ифодалайди);
-кадрлар тайёрлаш технолоrияларининг муайян талабага, муайян
талабалар гурухиrа, муайян укитувчиrа шахсий йуналтирилrанлиги;
-кадрлар тайёрлаш технолоrияларининr уйин табиати;
-ук:увчини мухим вазифага психолоrик йуналтириш: муст,щил
ривожланиш, шахсни мулок:отга мослаштириш, шу муносабат билан
иктисодиёт учун кадрлар тайёрлаш технолоrиялари доимий узrаришлар
жараёнида булади, доимо янrи мак:сад ва мулжаллар шакллантиради;
-укитувчининr роли узгариши: янгича, ноодатий вазиятларда, тармок:
узаро алок:алари шароитларида укувчилар билан биргалик:даги харакатларга
утиш.
113
,1
Келажакни аникдик билан олдиндан белгиланмаслиrи мумкин булган
ОЧИI\ ва !(аЙТарилмас дунёда, бугунги кунда ривожланишнинг бир нечта
потенциал йуналишлари мавжуд булиб, уларнинг янги бифуркациялар
кутиши ёки кутмаслиrи, иктисодий кадрларни тайёрлаш технологиялари
nндай ривожланиши х:аl\ида ани!( жавоб йуl\.
Олий мактаб уl\Итувчилари узгарувчан шароитларга мое равишда
технолоrик таълим сох.асида оnтимал ечимни топиб, доимий танлаш
шароитида булад1и. Иктисодиёт учун кадрлар тайёрлаш технологиясини
амалга ошириш воситалари ва шартларидан бири олий таълим муассасаси
УI\Итувчисининг шахсияти хисобланади. Шахе булиш эх.тиёжи педагогнинг
уни амалга ошириш максимал даражада профессионал фаолиятга ТУf'РИ
келиши билан амалга оширилади. УI\Итувчилар иктисодиёт учун кадрлар
тайёрлаш жараёнида талабалар ОI\ИМИ, гурух., индивидуал талаба, уз
билимлари, малакалари ва !(обилиятлари, шахсият хусусиятлари, ресурслар
салох.ияти ва бош!(алар асосида УI\ИТИЛадиган даражага 1\араб, ИI\ТИСодий
ходимларни JI\ИТИШ жараёнида синов ва хата услубидан фойдаланади.
Иктисодиёт учун кадрлар тайёрлаш технологияларида уl\Иrувчилар х.ар бир
талаба учун ёндашувни излаш ва иктисодиёт учун кадрлар тайёрлашнинг
янги элементларини излаш учун олий таълим муассасаси уl\Итувчиси
ташкил этишдан иборат булган «таълим тамойили» 1\5iлланилади.
Иста.;1ган вакт ва жой учун иктисодиёт учун кадрлар тайёрлаш
умумий технологиялари мавжуд. Амалдаги таълим тизимига мух.им
тузатишлар киритиш талаби и!(ТИсодиёт учун кадрлар тайёрлаш замонавий
технологиялари элементларидан бири сифатида тармок узаро ало!(аларини
1\уллаш заруратини асослаб беради.
Куплаб ун йилликлар давомида олимлар ва амалиётчилар мцсадга
эришиш - янгича жамиятда яшаш ва профессионал фаолият юритишга
тайёр булган шахсиётни ривожлантириш учун янги таълим технологиялари
излаб топиш ва ишлаб чикиш билан шуrулланиб келмома.
У!(увчиларнинг белгиланган лавозим мажбуриятларини бажариши,
малака ошириши ва хизмат буйича келгуси усишини таъминлаш учун зарур
булган билимлар, мах.арат ва куникмалар узлаштириш хозирги пайтда
талаба шахсиятини ривожлантириш вазифаси сифатида куриб чи!(илади.
Х:озирги вактда кадрлар тайёрлаш технологияларининг моддий­
техник базасида сифатли узrаришлар руй бермоl\да: компьютер, телевизор
ва видеотехника ускуналаридан кенг фойдаланиш, ХХ асрнинr охиридан
бошлаб эса ахборотнинr манТИI\ИЙ ва тасвирий идрок 1\ИЛинишини
114
1
интеграция юшадиган мултимедия ва интеграл усулда фойдаланиш таълим
жараёнлари, таълим олувчиларнинг фаол, манфаатдор ишт1рокида
узгарадиган видеообразлар сифатида янги ахборот узатиш ва фоЙД:Uiаниш
самарадорлигини сезиларли даражада оширади.
Тармок узаро алокалари мавжуд тажрибасини тах,лил килиш
ижтимоий стратегик хамкорлар билан тармоl( узаро алокаларининг базавий
тамойилларини ифодалашга имкон беради:
-хар бир катнашчи уз фикрини билдириш учун бир хил имкониятга
эга булади, масъулиятни боmка таълим муассасаларига юкламайди;
-хамкорликда барча ваколатлар бир хилда таксимланади хамда барча
ташкилот
ва
муассасаларнинг
тулаконли
фаолият
юригишига
йуналтирилади;
-тулаконли ва амалий натижа берадиган узаро алокалар, монпоринг
ва назорат учун шароитлар мавжуд;
-хамкорлик «кабул килиш» ва «бериш» кобилиятига асосланади.
Кенг маънода тармок узаро алокаларининг максадлари куйидагилар
хисобланади:
I)
менталитетнинг узгариши - муаммони кура билиш ва тушуниш,
уни хал килишнинг ностандарт йулларини топиш, янги профессионал
позициялар ва кадриятга онд йуналишлар шакллантириш;
2)
жамоавий фикрлаш фаолиятини ривожлантириш;
3)
УкУВ материалини узлаштириш ва шахсни ривожлантириш
буйича муайян педагогик вазифаларни хал юшиш.
Тармок
узаро
алокаларининг
муайян
максадлари
тахсил
олувчиларнниг фаолият мазмунидан келиб чикиб шакллантирилади, бунда
куйилган максадларни текшириш мумкинлиги мажбурий mарт хисобланади.
Тармок аъзолари
укитувчилар ва талабалар гурухлари
«фойдаланадиган» фикрлаm, коммуникатив ва фаолиятга оид мустакил
ривожланиш воситалари тармок узаро алокалариниг асл натижаси
хисобланади. Талабалар ва укитувчилар фаолият
тизимида
янгича
ижтимоий хислатлар ёки воситалар пайдо булиши тармок узаро алокалари
лойихалари уларни хал килишга хизмат киладиган вазифалардан бири
хисобланади.
Амалдаги материалга таянадиган тармок узаро алокалари лойихасини
иmлаб чикувчида тармок аъзоларининг эхтимолий турлари билан хам,
турли тармок лойихаларида узаро алокалар билан хам операциялар амалга
оmирадиган булrуси тармок жараёнининг характерини ишлаб чикиш
115
имконияти мавжуд. Тармок узаро алокалари оптимал тури ёки тармо1е;
ташкилий структурасинииr оптимал тури мавжуд эмас. Оптималлик,
мах;аллий ва хорижий хамкор 01Мларнинг тармо1е; узаро алокалариrа
нисбатан айтиш мумкин булса, факат ушбу муайян тармок муаллифлари ва
фойдаланувчилари уз олдига к:уйиши мумкин булган ва бу максадларrа
эришишнинг реал имкониятлари билан таккосланиши мумкин.
Иктисодчилар тайёрлашда мах;аллий ва хорижий 01Млар тармок
узаро алокалари к:уйидагиларга имкон беради:
-талабалар маъруза ва семинар машrулотларида,
лаборатория
ишларида ракамли иктисодиёт, аудит, чет тили, ахборот технологиялари
сохасидаги билиМUiар, махорат ва куникмаларни фаоллаштириш;
-талабаларга ахборот етишмаслиги ва ноаниклик шароитларида
жамоавий тарзда к.арорлар ишлаб чикиш ва кабул килиш куникмасини
сингдириш;
-фанлар буйича колдик билимлар, махорат ва куникмаларни аниклаш
ва бах;олаш.
Мах;аллий ва хорижий хамкор ОТМларнинг иктисодиёт учун кадрлар
тайёрлаш жараёнида тармок узаро алокалари талабаларнинг хам,
укитувчиларнинг хам мустакил ривожланиши ва узини-узи
ташкил
килишига ёрдам беради. Интернетнинr кенг тарк.алиши жамият
ривожланишининг хозирги боск.ичида ута мухим роль уйнайди. Интернет
rлобал микёсда алока воситаси хисобланади. Интернет ·имкониятларидан
кенг фойдаланадиган тармок хамжамиятлари дунёнинг исталган нуктасида
талабалар ва укитувчилар учун чекланмаган имкониятлар так:дим этади.
Сунгrи пайтларда таълим муассасаларининr тармок хамкорлиги хам
алохида давлатлар доирасида, хам халкаро микёсда ривожланиб бормок:да.
Ушбу тажрибани назарий фикрлаб етиш, уни олий таълим муассасалари
уртасидаги муносабатлар муайян шароитларида амалrа ошириш шакллари
ва усуллари турли илмий ишларда тадкик этилган.
Тармок. хамкорлигининг энr ёркин хусусиятларидан бири унинr
мослашувчанлик даражаси юкорилиrи ва ижодий салохияти катталиrи
булиб, бу очик таълим маконида ва кенrайиб бораётган академик
харакатчанликда олий таълим муассасалари уртасидаrи узаро алокалар
шаклидан урин олгандир. Янrи билимлар ишлаб чикиш ва узлаштиришга
к.аратилrан муваффакиятли тармок лойихаларига эскириб колrан расмий
ёндашув тамойиллари фойдаланилrан, якуний натижалар ноаниклиги ва
мавхумлигиrа олиб келадиrан ишбилармонлик фаоллиrини ухшатиш
116
1')'Лланган а1Млараро кооперация аввалги стереотиплари котиб колrанлиги
хосдир. Маълум бир фундаментал тадкикотлар платформасида аТМларни
функционал интеграция килиш ва келгусида уларнинг натижаларини
тармок буйича шерикларга етказиш мантикиЙ булиб куринади. Шу сабабли,
х;амкор а1Млар стандарт конфигурацияларидан бири этакчи
егизида
илмий-тадкикот утказиш, кейинчалик укитувчилар малакасини ошириш ва
тадкикот
натижаларини
тармок
лойих;асида
иштирок
этадиган
университетларнинг таълим жараёнига жорий килиш варианти булиши
атм
мумкин.
Тармок катнашчиларида жиддий илмий мактаблар йущигида
уларнинг хамкорлиКда узаро манфаатдорлиги ягона варианти кепгусида
илмий натижаларни тармок мухитида таркатган холда долзарб илмий
муаммони хал килиш максадида энг ривожланган моддий-техника базаси
негизида турли аJМларнинг етакчи олимларини ягона кластерга
бирлашrириш булиши мумкин.
Х:озирги пайтда аТМлар олдида мураккаб ва купинча турли
йуналишдаги вазифалар турибди. Бир томондан, бу илмий тадк1щотлар
кулами ва даражасини изчиллик билан ошириб бориш, янги бюшмлар
ишлаб чикиш, назария ва амалиётнинг долзарб муаммоларини хал этиш
йулларини излаб топиш, замонавий укитиш ва билимларни назорат килиш
усулларини узлаштиришдир. Бошка томондан, бу профессор-укитувчилар
таркибини талабалар контингенти билан оптималлашrириш умумий
харажатларни пасайтиришир. Шу муносабат билан «приват-профессор» ва
«приват-доцент» (штатсиз укитувчилар) макомидан фойдаланиш самарали
идора килиш воситаларидан бири булиши мумкин. Бу доимий асосда а1М
штатида
булмайдиган
укитувчилар
билан
шартнома
асосидаги
муносабатлар тизимига утишни кузда тутади. У билан юридик шахслар
каби тулик доирадаги илмий-услубий ва тарбиявий ишлар хаКида шартнома
тузилади. Бу аТМда ишлашни ракобатли килади, укитувчилар
жавобгарлигини оширади, уларни мунтазам равишда такомиллашувга
раFбатлантиради,
манфаатдор булиши мумкин булган янги
ракурсларни доимий излашга каратади. Уларга нисбатан талабнинг
кучайиши сабабли укитувчиларнинг ижро интизоми кучайишини хам кутиш
мумкин. Шу билан бир вакгда аТМлар маъмурияти томонидан укитувчилар
билан муносабатлар хам янада очикрок ва хамкорона рухда булади. Кадрлар
сиёсати хам янада асосли булади. Кадрлар алмашинуви янада мослашувчан
булади ва университетни ривожлантиришнинг стратегик максадлари билан
атм
117
---,
1<алинро1< ало1<ага 1<аратилади. Тежамкорлик штатдаги ходимларнинг иш
ха1<и ва «приват-уюпувчилар» хизматларига хц тулаш уртасидаги фар1<
хисобига эришилади. Х,озирги мех,натга :x.aJ< тулаш фондидан тежаш
10%гача етиши мумкин.
Албатта, хар J<андай олий таълим муассасасининг нуфузи, асосан,
мутахассисларни тайёрлаш сифатини ошириш орк.али эришилади, бу эса
тезда
узгариб
бораётган
мехнат
бозорларидаги
битирувчиларrа
ра1<обатбардош булишга ёрдам берадиган янги фанларни укитишда мух.им
омил хисобланади. Шу муносабат билан бизнинг фикримизча, раЮ1мли
иктисодиёт назарияси сохасидаги исти1<болли йуналишлардан бири таIОiиф
!(ИЛИНадИ.
Жахон иктисодиётининr жадал ривожланиши ра1<амли иктисодиётrа
хам, ИJ<ТИсодий тахлилга хам талабларнинг сезиларли орmшига олиб
келади, натижада улар кетма-кетлик.да ислох к.илинади. Ок.ибатда Ю!\Орида
айтиб утилган фанлар сохасида янги илмий ишланмаларга объектив эхтиёж
юзага келади. Х,исоб ва тахлилнинr янгича йуналишлари ривожланишига
алоl(адор ишланмалардан бири мазкур ишда так.дим этилган.
Айрим тармомарда инновацион цикллар мутахассис
тайёрлаш
вактидан 1<ис1<арщ булиб, бу ОГ\fлар инфратузилмаси неrизида бажариш
туrриро1< булган узлуксиз таълим заруратини исботлаб беради. Айнан шу
J<ушимча касб таълими - ОТМлар учун усиш нуктаси, айланмадан ташl(ари
воситалар олиш имконияти, мех.нат бозоридаrи воl(еликларга тезда жавоб
1<айтариш имкониятидир.
Компетенциялар моделлари муайян ишлаб чи!\арувчиларда персонал
танлаш ва l(айта ук.итиш, ходимларнинг мажбуриятларини структураланган
тавсифлаш, уларнинг малакасига талабни анимаштириш, персоналии
ривожлантириш стратегияси ишлаб ЧИl<ИШ, шунингдек, мутахассислар
профессионал махорати J<урсаткичларининг мезонлари булиши мумкин
буларди. Замонавий стандартларда компетенция инсонда хилма-хил ва
мураккаб ишчи вазиятларни тушуниш, уз фаолиятининг окибатлари ха1<ида
тасаввурга эга булиш, шунингдек, улар учун жавобгар булиш кобилиятини
ривожлантиришни кузда тутади. Республика стандартларидан хабардорлик
хаттоки Европа малакавий курсаткичларидан яхширок, чунки фа1<ат
билимларни, билимлар J<уллашни, коммуникацияларни ва мустакил таълим
олиш куникмаларини уз ичига олади. Куриниб турибдики, уларнинг
барчаси стандарт такорланадиган фаолиятда амал 1<илади ва замонавий
118
бозор мехнат шароитлари ва ижrимоий муносабатлар талаб I\И!lадиrан
харакатчан муrахассис даражасиrа чиI<;ади.
Профессионал стандартлар талаблари нафаI<;ат замонавий хисоб
тизимида, балки куп жщатдан профессионал тайёрrарлик (rаълим)
тизимида хам янrи воI<;еликларни белrилаб беради. Уларнинr асосийлари
I<;уйидаrилар хисобланади:
-куп вариантли ечимларrа эrа булrан вазиятларда карор I<;абул 1\ИЛИШ
ва куйилrан вазифаларни хал 1\ИЛИШ учун муI<;обил усуллардан фой,щланиш
I<;обилияти;
-ицща ахлоl\ИЙ, психолоrик, ижтимоий таркибий 1\ИСмларни хисобrа
олиш зарурати;
-теrишли юридик тайёрrарлик;
-раI<;амли ИI(ГИсодиёт фаолият курсатиши тамойиллари хамда
инвестициялаш ва молиялаштириш операцияларининr мшщятини тушуниш,
молиявий хисоб-китоблар техникасини билиш;
-молиявий тах.лил услубиятини яхши билиш;
-молия хисоботи хал1<аро стандартларини куллай олиш
Хозирrи кунда олий таълимда республика давлат таълим
стандартларини
шакллантириш
ва
фаоллаштириш
профессионал
стандартлари коидаларини хисобrа олиш масалалари куйилмома.
Шундай килиб, инновацион лойихалар ва ракамли иI(Тисодиётни
кадрлар билан таъминлаш куйидагилар асосида амалrа оширилади:
-политехника,
иктисодиёт,
хуr<укшунослик
олий
таълим
муассасаларида, кадрлар малакасини ошириш ва 1<айта тайёрлаш
муассасаларида, давлат хизматчилари ва менежерларни I<;айта тайёрлаш
буйича академияларда инноваuион фаолият ва ракамли иктисодиёт
механизмлари ва назариясини уI<;итишни кенгайтириш;
-инновацион йуналишлар буйича менежерлар ва технологияларни
тижоратлаштириш буйича муrахассислар тайёрлаш;
-инновацион дастурлар ва лойихалар хамда ра1<амли иктисодиёт
буйича кадрларни максадли уI<ИТиш;
-эконометрика ва иктисодий математиклар, интернет, информатика ва
АКТ буйича кадрлар тайёрлаш;
-интернетда ихтисослашrан таълим сайтлари (порталлари) яратиш,
инновацион фаолият буйича дасрликлар ва укув кулланмалари чоп этишни
кенrайтириш.
119
--1
Олий таълим, академик ва тармок фани ва ишлаб чикаришнинг
инновацион усишнинг асосий йуналишлари буйича турли шаклдаги
интеграциясини изчиллик билан амалга ошириш зарур булиб, бу уларни
амалга оширишга иктидорли ёшларни жалб килиш имконини беради.
120
'
3-БОБ. АХБОРОТ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ВА АХБОРОТ
ХАВФСИЗЛИГИ РА1'АМЛИ ИI(ГИСОДИЁТ РИВОЖЛАНИШИНИНГ
АСОСИЙ УСТУВОРЛИКЛАРИ СИФАТИДА
3.1. Ахборотлашган жамнятни рнвожлантнриш - мамлака:r
раl(обатбардошлигннн таъмпнлаш·воснтасн снфатида
Х:озирги пайтда индустриал жамиятдан ахборотлашган жамиятrа утиш
руй бермокда. Моддий ва энергетика ресурслари ахборотдан кура камрщ
ахамият касб этмома. Постиндустриал (ахборот) жамиятида ахборот ишлаб
чикаришнинг муста!\ИЛ омили даражасига ЧИI\МОl\да.
Ахборот хизматлари сох.асининг жадал суръатлар билан ривожпаниши
ва ахборот технолоrиялари асрида Н.Ротшильднинг "Ким ахборmта зга
булса, уша дунёни бошкаради" деган классик ибораси замноавий дунёнинг
мох.иятини акс эттиради.
Х:озирги кунда дунёда Иi\ТИСодиёт структураси узгармокда - тобора
куплаб одамлар товар ишлаб чикариш билан эмас, балки ахборот олиш ва
кайта ишлаш билан шуrулланмома. Х:амма учун одатий булrан ик.тнсодиёт
урнига бир катор хусусиятларга эrа булган ракамли ик.тисодиёт келмокда:
- асосий ресурсга тугаб битмайдиган ахборот айланади;
- Интернетда савдо майдонлари чекловларга зга эмас;
- компания улчами унинг ракобатбардошлигига таъсир этмайди;
-битта жисмоний ресурснинг узи турли хизматлар тамим этиш учун
чексиз марта фойдаланилиши мумкин;
- операцион фаолият кулами факат Интернет кучи билан белгиланади.
«Ахборотлашган жамият» тушунчаси 1960-йилларнинг иккинчи
ярмидан куллана бошлаган булиб, ушбу атамани илмий муомалага Токио
технология институти профессори, япон олими Ю.Хаяши киритган.
Ахборотлашган жамият у томонидан компьютерлаштириш жараёни
одамларга ишончли ахборот манбаларига уланишимконини берадиган,
уларни хар куни бир хил ва зериктирадиган ишлардан халос киладиrан,
ишлаб чикаришни автоматлаштириш даражаси юкори булишини
таъминлайдиган деб тавсифланган. Бунда ишлаб чикаришнинг узи хам
узгаради - унинг махсулоти купрок «ахборот сиFимига зга» булади, бу эса
унинг кийматида инновациялар, дизайн ва маркетинг улушининг ортишини
англатади.
Ахборот математик назариясининг микцорий улчовларига таяниб,
Д.С.Робертсон (А](Ш), ривожланган ва ахборот жараёнларининг бир-бири
асослаб беришидан келиб чикиб, «тамаддун бу - ахборот» формуласини
121
илгари сурди, ишлаб чи«:ариладиган ахборот ми«:Дори буйича тамаддуннинг
ривожланиш даражаларини «:уйидаги тарзда рангларга ажратди:
• 0-даража - ало:,щда олинган бир одамнинг мияси ахборот сиrими 107 бит;
• 1-даража - жамоа, I(ИШЛО«: ёки 1<;абила ичида оrзаки мулокот муомалада буладиган ахборот ми«:Дори - 109 бит;
• 2-даража - ёзма маданият; жамиятнинг ахборотлашганлик улчами
булиб 1011 бит ахборот жойлаган 532800 коrоз урамига эга булган
Александрия кутубхонаси хизмат 1\ИЛади;
• 3-даража - китоб маданияти: юзлаб кутухоналар мавжуд, ун минглаб
китоблар, газета ва журналлар чоп этилади, уларнинг умумий сиrим 1О17
бит деб бахоланади;
•4-даража - хажми 1025 бит булган ахборот электрон 1<;айта
ишланадиган ахборотлашган жамият.
Ахборотлашган жамият усиб бораётган ахборот алмашинишни "9ллаб1<;увватлаш хамда моддий неъматлар ишлаб чи1<;аришнинг усиши
(эхтиёжларнинг усиш конунига мувофик) ва жамият ресурсларининг
ахборот «ноишлаб чи1<;ариш» сохасига жалб 1\ИЛИНишининг усиши
уртасидаги юзага келадиган номутаносибликларни уйrунлаштиришга
1<;аратилган эканлиги аниклашади.
Иктисодий ну«:Таи назардан айтиш мумкинки, ахборот мехнат
унумдорлигининг усишига хизмат I(Илиши хамда ижтимоий бойлик ишлаб
чи1<;аришнинг моддий таркибий кисмида "9шилган 1<;иймат яратиши лазим
ва бу ахборотлашган жамият и1<;тисодиётида унинг биринчи иктисодий
мазмунига айланади. Ахборот «хомашё» сифатида инсон, табиат ва турли
техник курилмалар томонидан яратилади. Улар томонидан истеъмол хам
1\ИЛИнади, «:айт ишлаш учун узатиш, саЮiаш, кидириш ва етказиш
масалаларини хал I(Илишни талаб 1\ИЛади, бунинг учун «транспорт»
(магистрал ва локал тармоклар, ало«:а
тизимлари),
«омборлар»
(маълумотлар марказлари), «техника» (компьютерлар ), «воситалар»
(дастурий таъминот) яратилади. Яъни и«:тисодиётда жамиятнинг ахборот
эхтиёжларини 1<;ондириш учун моддий ишлаб чи«:ариш ва хизматлар сохаси
маълум бир сегменти шакллантирилади.
Ра«:ам:1и и!(Тисодиёт ёки бош«:ача килиб айтганда веб-и«:Тисодиёт
замонавий ра«:амли технологиялардан фойдаланган холда ташкил
1<;илинадиган И«:Тисодий, ижтимоий ва маданий муносабатлар тизимини
ифодалайди.
122
Ра1<амли ИI(ТИсодиёт замонавий жамиятда кундалик вщеликка
айланади, ундан фойдаланиш туфайли барча тармокпар самар цорлиги
ортади.
Замонавий
компьютер
технологияларндан
фой,щланиш
имкониятлари сифат ва сон жи:х;атидан ортади - компьютер ор1<али деярли
барча операцияларни амалга ошириш: пул тулаш, чиптага буюртма бериш,
керакли ахборот I<ИЛидириш мумкин ва :х;.к. Ра1<амли ИI<ТИСодиёт ,11.аврнда
ахборот энг му:х;им роль уйнайди, у улкан I<Ийматга эга булган асосий
номоддий активга айланади.
Х:озирги бос1<ичда ахборот ривожланишидаги бош тенденция сунъий
интеллект ва коммуникация воситалари со:х;асидаги ютуI<Лар билан
биргаликда компьютер техникасини такомиллаштиришдан иборат. 3.1расмда ахборотлашган жамиятнинг ривожланиш шароитларида давлат
ра1<обатбардошлигини оширишнинг асосий жихатлари схема куринишида
та1<дим этилган.
Ахборот жамиятинниг ривожланиши - мамлакат
рШ(обатбардошлигини таъминлаш воситаси сифатида
ТТ - ИI(Тисодий Усиш карьонбошиси ва
IT-воситалардан фойдаланиш
самарадор:mкии оширишга олиб келади
инновациялар ривожланиши зарур шарти tифатида
Иктисодиётда:
-унумдорликии ошириш
-бозор та.,1абига мослашувчан жавоб
IT-тармок дунёда энг йирик ва тез
ривожланадиган тармоклардан бирu
сифатида
Ижтимоий сохада:
П-махеулот жахон экспортининг
-ижтимоий хизматлар яиги сифати
мух.им таркибий кисми сuфатида
-инсон капmалнни ривожлантирнш
учун янп1 имкониятлар
ТТ воситаларни 1\)'ш1аш сзмарадорлик
ортишига олиб келади
Давлат бошкарувида:
-х;укумат орrанлари шаффофлиги ва
х.исобдорлиm
-ах.оли учун маъмурий харажатлар ласайиши
П-сохани.нг ривожланиши юкори
технологиялар сохасида инноваци.яларни
ратбатлантиради
Миллий хавфсизлик ва хукук-тартибот
х.имоясида
-юзаrа келадиган тахдндларга тезкор жавоб
кайтариш
3.1-расм. Ахборотлашган жамият ривожланишининr асосий омнллари
123
Х.озирги кунда ахборот дунёда жамиятнинг асосий ижтимоий
.к:адриятларидан бирига айланмо.к:да. Ахборот технологиялари жамият
томонидан ахборот ресурсларидан фойдаланиш жараёнининг му,щм
таркибий кисмига айланган. Х.озирги кунда улар бир нечта эволюция
боскичларидан утган булиб, уларнинг алмашинуви асосан ахборот излаш ва
.к:айта ишлаш учун янада замонавий технологик воситалар пайдо булиши
билан асосланади (3.1-расм).
Ривожланишнинг хозирги боск,ичи ахборот технологиялари сегменти
йуналишининг техник базани ривожлантиришдан стратегик
устунлик
яратиш учун очи.к: воситалар .к:уллаш томон узгариши билан тавсифланади.
Ва.к:т боскичларига булиш уларга мувофщ амалга ошириладиган
маълумотларни .к:айта ишлашнинг хар хил турларидан фойдаланган холда
ахборот технологияларини ривожлантиришга бир нечта ну.к:таи назар
мавжуд.
2017 йил ра.к:амли и.к:тисодиёт хал юшувчи боскичга киришди,
сайёрамиз ахолисининг ярми интернетга уланди. McКinsey глобал
институтининг (МГИ) бахоларига кура, якин 20 йил ичида дунёнинг иш
операцияларининг 50%гача булган кисми автоматлаштирилади, бу жараён
кулами буйича XVIII-XIX асрларда руй берган саноат инкилоби билан
та!(l\осланиши мумкин.
Жамиятни ахборотлаштириш ахборот технологияларининг бир неча
марта усиши, ахборот ресурслари истеъмол суръатининг ортиши ва
ижтимоий ишлаб чикариш секторида мехнат унумдорлигини сезиларли
даражада ошириш заруратига жавоб реакцияси хисобланади. АI<Ш, Япония
ва Европа Иттифо!(И мамлакатлари каби иктисодиёти ривожланrан
давлатлар амалиёти шуни курсатадики, жамиятни ахборотлаштириш
муаммосининг ечими ривожланишнинг глобал максади хисобланади ва
сайёрамизнинг тамаддун ривожланиши янги даражасига утиши билан
боFЛанади.
Ю.к:ори тезлик ра.к:амли иктисодиёт аломатларидан бири хисобланади.
тезликнинг усиши хамма жойда, лекин айникса, буюртмалар бажариш,
ахборот яратищ олиш ёки жунатишда руй бермома. Х.ар кандай харакатдан
зудлик билан жавоб олиш кутилмома.
Ракам.,и иктисодиёт замонавий жамият
фаолиятининг
барча
сохаларида эскича тартибни шиддат билан сикиб чикармома, кундалик
такрорланадиган зерикарли операцияларни автоматик равишда бажаришга
ва оптимал карорлар кабул килиш учун ахборотни тез тамим этишга имкон
124
беради. Раl\;амли иl(ГИсодиётда асосий ролни ахборот тизимлари эгаллайди.
Алоl\а оператори учун бундай тизимлар, биринчи навбатда, операцияларни
f\УЛЛаб-1\)'ВВатлаш тизимлари (ОСС) ва бизнесни 1\)'ЛЛаб-1\;увватлаш
тизимлари (БСС) хисобланади. улар ички бизнес-жараёнларнинг амалий
таъминот тоифасини ифодалаши сабабли уларни узгартириши бу, бизнес­
жараёнлардаги узгаришларга жавобдир.
3.2-расмда маълумотлар, ахборот ва билимлар хусусиятлари таl\дИМ
эnшган.
Маълумотларнnнг объект
1 Репрезентативлик
Маълумотлар
хусусиятлари
_ Аниклик
1 Ишончлилик
ёJ<И ходиса ?<)'сусиятларини
тегишлча акс э1ТИриш
11обилияти
-Объектларнинг rугри
танланиши
- - -Улчаш учун белrnлар
ажратилиши
-Маълумотларвинr мослиги
-расмий ани1<;лик
(ра1<;амнинг охирги
разряди бирлик киймати)
-реал аниклик (аниклиги
кафолатланмаган
ракамнинг охирги разряди
бирлик киiiмати)
-зарурий аниклик
Тавсифланаётган
объектларни масала
шаргларига К}'ра аниклик
билан таI<;Дим этиш
1<;обилияТ11
3.2 -расм. Маълумотлар, ахборот ва билимлар хусусиятлари
Ахборот технолоrияларининг 1\уЛЛаниши билан жамиятнинг барча
l(атламларида, хусусий х:аётда узгаришлар руйбермома, одамларнинг
турмуш тарзи узгармоl\да. Янги касблар ва узаро алока воситалариrа эхтиёж
юзага келмоf\Да. Ахборот, ахборот инфратузилмаси, ахборот туплаш,
шакллантириш, таркатиш ва фойдаланишни амалга оширадиган субъектлар
йиrиндисини ифодалайдиган электрон ресурлар, шунингдек, бунда юзага
келадиган муносабатларни тартибга солиш тизимининг роли усмокда.
125
Албатrа, муrахассисларни ра«:амли секторга киритиш
масаласи
вужудга келади. Масалан, ра1<;амли И!(Гисодиёт сохасида ЯndexTaxi
хайдовчилари ёки алок:а объектлари учун биноларни лойихалаштирадиган
мухандислар ва иI<;Тисодчиларни х;исоблаш лозимми? Биро1<;, аслини
олганда, бу унчалик мух;им эмас. Курсаткичнинг мутла1<; хажми эмас,
йилдан йилга узгармас координаталар тизимида унинг динамикаси купрок:
кизикиш уйютади. Бундай ёндашувнинг кучли томонлари жуда куп,
чунончи:
-курсаткич ишлаётган ах;оли улушида хам, мутлак: пулларда хам
улчанадиган булиши лозим;
-макрои!(Гисодий курсаткичлар тизимидан урин олган холда айнан
«рак:амли» ва айнан «и!(Гисодиёт»ни акс эттириши лозим;
-рак:амли технологияларга хам, кадрларга хам талаб динамикаси билан
бОFЛИI\;
-киск:а ва ихчамлиги билан бирга, курсаткич киймати йилдан йилга
усиши учун нимани ва 1<;аерда ривожлантириш зарурлиги борасидаги
к:арашларни тубдан узгартиради.
Инсон фаолиятининг турли сохаларида компьютер технологиялари
шиддат билан усиши, бир томондан, ушбу сохаларда ю1<;ори ютукларни
таъминлашга имкон берди, бош1<;а томондан эса, олдиндан айтиб бериш
мумкин булмаган ва инсонлар жамияти учун зиён келтирадиган окибатлар
манбасига айланди. Натижада, алохида давлатларнинг хавфсизлик
масалаларига хам, барча даражаларда хал1<;аро хавфсизлик умумий тизимига
хам дахл к:иладиган халк:аро 1<;арама-каршиликнинг тамомила янги сегменти
пайдо булгани хаl\Ида гапириш мумкин булади. 3.3-расмда жамиятни
ахборотлаштириш уртасидаги узаро ало1<;алар акс эттирилган.
Х:ар 1<;андай мамлакатнинг ахборот макони маълум бир стратегик ва
тактик функцияларни бажариши кузда тутилган. Бегона ахборот кириб
келишидан химоя килишга, ижтимоий айнан ухшашлик яратишга
йуналтирилган стратегик функциялар бадиий ва янгиликларга оид
коммуникациялар воситасида амалга оширилади. Ижтимоий бош1<;арувнинг
муайян вазифаларини бажаришга, хукумат ташаббусларини f\УЛлаб­
кувватлашни ташкил килишга, ахолини киска муддатли ходисалар хакида
хабардор юшишга хизмат 1<;иладиган тактик функциялар асосан
янгиликларга оид коммуникациялар билан бажарилади. Стратеrик
функциялар хам, тактик функциялар хам, айни1<;са, ин1<;ирозли даврларда
ВОl\еликни талl\ИН килиш умумий моделларини ишлаб чикиш учун хизмат
126
ади.
IT ишлаб ЧИI\ИШ ва жорий
Жамиятни ахборотлашнинr турли
илишнинr ижтимоий жи)lатлари
--1
жи)lатлари
'
--- _- j Иf\ТИСОдиrда
И тисодий
t
!
Х.УI\У ИЙ
- --j Социологик
Х,у у шуноmикда
- --- [ Социолоrмяда
Психолоrик
1 nсихологwяда
1
3.3 -расм. Жамиятни ахборотлаштириш тоифалари, тушунчалари,
((онунnятлари
Жамият ривожланишининr турли даврларида узининг ижооий ва
салбий томонлари булади. Жамиятни ахборотлаштиришнинг турли
жих:атларига мое равишда, ракамли ик:тисодиётнинг ривожланиши ижобий
томонларига Жах.он банки узининг 2016 йил учун «Ракамли дцвидендлар»
шарх:ида кУЙцдагиларни киритади:
• мех:нат унмдорлигининг усиши;
• компаниялар ракобатбардошлиrининг ортиши;
• ишлаб чикариш харажатларининг пасайиши;
• янги ю:п уринлари яратилиши;
• кашшоклик ва ижтимоий тенгсизликнинг бартараф килиниши.
Бу ракамли иктисодиёт бизнинг х:аётимизга кандай килиб ижобий
таъсир этиши, оддий фойдаланувчига куплаб имкониятлар та!(Дим этиши ва
шу тарика бозор имкониятларини кенгайтиришига атиги бир нечта мисол,
холос.
Бирок, куп сонли афзалликлар билан бир каторда ракамли узгартириш
маълум бир рисклардан хам холи эмас:
•кибертахдидлар риски;
•одамлар хулк-атворини бошкариш учун улар х:акида маълумоглардан
фойдаланиш;
• ишсизликнинг усиши, маълум бир касблар йук булиб кетиши;
127
• ракамли таълимда узилиш ва бунинr окибатида фаровонликда
127
узилиш;
•ва х.к.
Автоматлаштирилrан узаро алоI<;а жараёнларида иштирок этадиrан
субъектларнинr (давлат, юридик ва жисмоний шахслар) хаётий ахамиятrа
эrа булrан манфаатлари, I<;оидаrа кура, шундан иборатки, уларнинr
иI<;ТИсодий, сиёсий ва бошI<;а фаолият томонлариrа алоI<;адор ахборот 1\ИСМИ,
махфий тижорат маълумотлари ва шахсий маълумотлар очиI<; булиши ва
ноI<;онуний фойдаланишдан химоя I<;илинrан булиши лозим. 3.4-расмда
ахборотлашrан жамиятнинr асосий ижобий ва салбий томонлари
келтирилrан.
н
Ахборот жамияти барпо
Ахборот жамияти барпо
этишнинг ижобий томонлари
этишнинr салбий томонлари
-ахборот инкирозини бартараф илиш,
ахборот уммони ва ахборот етишмаслиrи
уртасида зиддиятларни юмшатиш
-ахборотнинr бош а ресурслар билан
та ослаганда устуворлигини таъминлаш
-устунлик иладиган режалаштириш шакли ахборот и тисодиёти
-)lap андай оммавий ахборот воситалари
жамиятга таъсирининr ортиши
-ахборот технологиялари одамларнинг
хусусий >1аётига аралашади, купинча вайрон
килувчи таъсир курсатадаи, ташкилотлар
фаолияти бзилади
-ахборотни сифатли ва ишончли танлаш
мауммоси >1ал этилмайди
-энг янги ахборот технологиялари ва техника
воситасида хилма-хил билимларни
автоматлаштирилган тарзда )lосил илиш,
айта ишлаш, са аш ва фойдаланиш жамият
асосига айланиши лозим
-ахборот технология си барча фаолият
со>1аларини амраб оладиган глобал
характерли булиши лозим
-купчилик одамлар ахборот жамиятrа ийин
мослашади
-истеъмолчилар ва «ахборот элитаси»
(ахборот технологиялари ишлаб чи иш ва
та симлаш билан шуf)'лланадиган кишилар)
уртасида хавфни бартараф илишдаrи
ийинчиликлар
-инеон тамаддуни ахборот умумийлигини
шакллантириш
-информатика воситасида >1ар бир кишининг
бутун тамаддун ахборот ресурсларига эркин
уланишини амалга ошириш
-жамиятни бош ариш инсонпарвар
тамойилларини амалга ошириш ва атрофму)lитга таъсирни назорат илиш
-ахборот >1имояси ва ахборот >\У v ари
'--1 долзарб ишланмалари етарли эмас
-ахборот маълумотлари махфийлиги
бузилиш хавфи
-шахсий ахборот макони хавфсизлиги
тегишли равишда таъминланмаган
3.4 -расм.Ахборотлашrан жамиятнинr асосий ижобий ва салбий томонлари
128
Раl\амли инкилоб сохасида карвонбоши булган компаниялар вафаf\аТ
сезиларли устунликларни f\УЛГа киритади, балки катта рискларни хам уз
зиммасига олади. Хозирги куннинг энг долзарб масалаларидан бири турли
давлат структуралари ва тижорат ташкилотлари, шахсий маълумопарнинг
ахборот хавфсизлигини таъминлаш хисобланади. Сунгги пайтларда тобора
катта хажмдаги ахборот, жумладан, алохида шахслар, ташкилот1ар ёки
давлатлар учун мухuм булган ахборотлар ахборотни ишлашнинг
автоматлаштирилган тизимларидан фойдаланган холда саl\Ланади, 1\айта
ишланади ва узатилади. Ахборотни 1\айта ишлаш тизими - ахборотни
автоматлаштирилган кайта ишлашни бажариш учун зарур булган техник
воситалар ва дастурий таъминот, шунингдек, персонал харакатиари ва
ахборотни кайта ишлаш усуллари йигиндисидир.
Хаттоки ун беш йил олдин, ахборот ИI\ТИСодиёти хаётга татбиl\
этишнинг бошлангич босl\ИЧИда булган пайтларда, ахборот хавфсизлиги
буйича мутахассисларнинг тадl\Икотларига кура - бу пайтга келиб
маълумотларни химоя 1\ИЛИШ сохасидаги тушунчаларда катта узгаришлар
1\айд этилган. Ахборот хавфсизлигини J\УЛлаб-кувватлаш буйича чора­
тадбирлар ик:гисодий маl\садга мувофимиги хакида гапирганда купчилик
биринчи навбатда, вируслар ва хакерлардан химоя килишни назарда тутади,
лекин етакчи ташкилотларнинг хисоботларига кура, энг катта зиённи сунгги
ун йилликда инсайдерлар (компания ходимлари) келтиради, бу, мисол учун,
Computer Crime and Cecurity Curvey ФI<Б йиллик хисобоrларида
келтирилган.
Шундай 1\ИЛИб, ушбу тадl\икотлар маълумотларига кура, ходимларнинr
эхтиётсизлик ва ноl\онуний харакатлари ОI\Ибатида етказиладиган зиён
вируслар ва хакерлар :,.ужумлари, шунингдек, ахборот олиш максадида
бевосита зиён етказадиган дастурлар жорий 1\ИЛИШ ОЮJбатида
етказиладиган зиёндан бир неча марта каттадир. Бу хали 2007 йилда, ички
ва ташl\И 1\ОИдабузарларнинг айби билан руй берган вокеалар сонини
таl\кослаш мумкин булган 2007 йилда руй берганди.
Ахборот хавфсизлигига 1\аТТИI\ талабларни таъминлаш ахборот
технологиялари хаётийлик даврининг барча босl\ИЧларида мое клувчи чора­
тадбирларни кузда тутади. Бу чора-тадбирларни ривожланиш рискларни
тахлил 1\Илиш ва жавоб тарикасидаги чоралар танлаш якунланганидан сунг
амалга
оширилади.
Мавжуд
режимнинг
хавфсизлик
сиёсатига
мувофиюшrини ваl\Ти-ваl\ТИ билан текшириш, ахборот тизими
(технологияси) белгиланган хавфсизлик стандарти талаблариrа
129
,
мувофик.ликни сертификатлаш бу режаларнинг мажбурий таркибий
кисмлари х:исобланади. Санаб утилганларнинг барчаси рискларни
бошкариш х:исобланади.
Умуман олганда, х:ар кандай мураккаблик:даги тизимни бошкариш учун
тизимга хизмат курсатишнинг катьий, лекин оддий регламенти яратиш ва
тизим созламалари ушбу регламентга мувофик узгариши устидан назоратни
таъминлаш зарур.
Бундай тизимларни жорий килишда ташкилот аник ифодаланган
хавфсизлик сиёсатига эга эканлиги кузда тутилади. Бу сиёсат ахборот
тизимлари хакидаги ахборот билан биргалик:да келгусида бошкарув
тизимининг тамал тоши булиб хизмат к:илади. Ахборот тизимининг узини
тавсифлашга келадиган булсак, одатда к:уйидагиларни билиш зарур:
-ахборот ресурслари руйхати. Ресурс деганда муайян серверлар ва
улардаги папкалар, фойдаланиладиган иловалар, асбоб-ускуналар ва хатто
тармок сегментлари тушунилади;
-бу ресурслар хавфсизлиги учун жавобгарлар. Бу ресурслар эгалари,
булинмалар рах:барлари, хавфсизлик хизмати томонидан кураторлар ва
бошкалар булиши мумкин;
-бу ресурсларни идора килиш учун масъуллар;
-ахборот тизими ресурслари узаро кандай боFЛикдиги. Гох:ида
илованинг нормал ишлаши учун созламалар комплекси зарур - илованинг
созламаларидан тортиб коммутация асбоб-ускуналаригача. Ахир х:аттоки
барча созламаларни бажариб, лекин ички тармоклараро экранда рухсат
берадиган коидани ёзиб куйишни эсдан чикарадиган булсак, вазифанинг
ечими барбод булади;
-компаниянинг штатлар структураси. Маълум бир лавозимни эгаллаб
турган шахе кайси ресурсларга ва кандай уланиши мумкин.
Шундай килиб, юкорида айтиб утилганлар, олинган ахборот асосида
бошкарув тизими корхона ахборот тармоFИнинг ахборот хавфсизлиги
меъёрларга мое келадиган идеал моделини тузади. Бу фурсатни
хавфсизликни бошкариш тизимининг ишида бошланrич деб х:исоблаш
мумкин. Эндилик:да ахборот тизими созламалариннг узгариш масалалари
буйича барча мулокотлар ахборот хавфсизлиги булимининг назорати остида
булган хавфсизликни бошкариш тизими таркибига кирадиган х_ужжат
айланмаси ихтисослашrан тизими ортади.
Мамлакатимизда ахборот хавфсизлиги бозорининг узига келадиган
булсак, бу ерда вазият куйидагича. Узбекистонда ахборотни химоя килиш
130
масалаларига ахборот технологиялари, банк сектори, уяли алоь;ага алоь;аси
булган компаниялар, кимматли ь;оFозлар билан операцияларни амалга
оширадиган компаниялар купроь; туFри келади. Бошь;а ташкиmтларга
келадиган
булсак,
турли
тадкиь;отлар
натижаларига
кура,
бу
ташкилотларнинг аксарияти рах.барлари асосий тахдид турлари х.акида
билади, лекин кузга ташланадиган тахдидлар булмаса, ахборот
хавфсизлигини таъминлашдан маъно йук деб х.исоблайди. Яъни ахборотни
х.имоя килиш сохасида асосий муаммо - унга компаниялар рах.барияти
томонидан етарлича эътибор каратилмаслиги ва окибатда, уни
молиялаштиришда юзага келадиган такчиллимар х.исобланади.
Комплексли ахборот хавфсизлигини таъминлаш учун куллаиадиган
тизимлар структурасиrа утишда шуни айтиб утиш жоизки, сезиларли
даражада ривожланишга карамай - х.озирги пайтда мамлакат ахборот
хавфсизлиги бозорининг асосий кисмини тармок.лараро э q,анлар,
х.ужумларни аник.паш тизимлари (Intrusion Detection Systems - IDS) ва
антивирус тизимлари ташкил килади. Бирок бу воситалар х.имоя
тизимларига куйиладиган ахборот хавфсизлиrининг хозирги шароиrларида
купинча замонавий талабларга жавоб бермай 1<уйди.
3.2. Ра амли иl(Гисоди инфратузилмаси
Дунёнинг энг йирик компаниялари аллакачондан буён турли ахборот
технологияларидан фойдаланиб келмоь;да. Бирок платформа жорий килиш
х.али бизнесни ракамли килиб куймайди. Оддий технологик платформанинг
ракамли иктисодиёт платформасидан фарки нимада?
Биринчидан, ракамли иктисодиёт nлатформалари тармок ёки
саноатнинг куплаб катнашчилари учун максимал даражада кУЛай узаро
алокалар яратиши кузда тутилган. Х,озирги кунда тулалигича I(apop топган
оммавий nлатформаларга мисол келтириш кийин, лекин келажак айнан
шундай ечимлар ортидадир. Goog\e, FaceBook, Apple ва Alibaba Group
компаниялари ушбу гояни амалга оширишга энг якин, куплаб йирик
компаниялар бундай платформаларни якин вактларда яратишни
режалаштирган.
Иккинчидан, янада мухимроги, ракамли иктисодиёт платформалари
тулаконли (end-to-end) бизнес-жараёнларни автоматлаштириши лозим.
Ракамли иктисодиёт тулик платформаси уч кисмдан иборат: истеъмолчи
экотизимлари, ишлаб чи1<арувчи экотизимлари ва коммуникатив узак.
Истеъмолчи экотизими функuияси - платформдан
131
фойдаланувчининг барча эхтиёжлари ва мухтожликларини кондириш,
унинг к,улайлигини ва функционаллигини жалб килишдир. Ишлаб
чик:арувчининг зкотизим функцияси - бизнес юритишни енгиллаштирган ва
унга кириш бусаFасини пасайтирган холда ёрдамчи функциялар бажаришни
таъминлаши лозим. Платформа узаги истеъмолчилар ва ишлаб
чикарувчиларнинг узаро алок:алари буйича функционални хам амалга
ошириб, зарурий технологик базис ва инфратузилма эхтиёжларини
таъминлайди (3.5-расм).
Истеъмолчи
экотизими
-
-фойдаланувчининг
барча э)lтиёжлари
- улайлик ва
функционаллик
-муло от
-янгиликлар
-дам олиш
-харидлар
-истеъмолчилар учун
сервис
,--
Платформанинг
узаги
Ишлаб чи арувчи
экотизими
-инфратузилма
э)lтиёжлари ва зарур
технологик базис
- атнашчилар узаро
ало аси буйича
функционал
-бизнес вазифаларини
бажариш сервислари,
-тулов сервислари
-киберхавфсизлик
-булут технологияси
-узак инфратузилма
функционали
-
кириш чегарасини
nаса тириш
-харажатларни пасайтириш:
самарадорликни ошириш
-
-бухгалтерия
-Та)\ЛИЛ
-логистика
-маркетинг
-ишлаб
чи арувчилар учун
сервислар
3.5 -расм. Ра амли икrисодиёт платформаларининг тузилиши
Учала таркибий к:исм бир-биридан мустакил равишда мавжуд булиши
мумкин ва бунга муваффакиятли мисолларни келтириб утиш мумкин:
истеъмолчи зкотизими сифатида ижтимоий тармок;лар, Alibaba Group биринчи навбатда, ишлаб чикарувчи зкотизими хисобланади (колган 2 та
таркибий к;исм унчалик ривожланмаrан), Uber - зкотизимларсиз платформа
узагининг коммуникатив узагига ёрк,ин мисолдир. Бирок учала таркибий
кисмни битта модель доирасидар бирлаштириш сезиларли даражада
синергетик самара олишrа имкон беради. Alibaba Group - электрон тижорат
тармоклари
инфратузилмасини
куллаб-кувватлайдиган,
кидирув
сервислари, тулов тизими, логистика ва ахборот сервислари, маркетинг
132
сервислари, 1<атнашчиларни ички техник J<УЛЛаб-J<УВватлаш хизмаmари ва
х.к.ни уз ичига оладиган сервислар экотизимини ташкил юшадиган
компания. Uber бу - такси хизматларига буюртма бериш ва бу хизматларни
курсатиш имкониятини такдим этадиган ра <амли платформа («пксидан
фойдаланиш истагида булганлар» ва «таксичилар» уртасидаги vюкани
амалга оширадиганлар)
Энг ривожланган экотизимларга мисоллар - американинг Google,
Amazon, FaceBook, Хитойнинг Tencent ва ю1<орида айтиб утилган Alibaba
Group компаниялари. Amazon компанияси онлайн супермаркет сu:фатида
бошлаган, лекин хозирги пайтга келиб асосий эътиборни контент тамим
этишга 1<аратган ва компанияларга маълумотлар самаш, маълумотларни
кайта ишлаш сохасидан куплаб сервисларни уз ичига оладиган булуrсимон
IТ-инфратузилма ташкил I<ИЛиш, хисоблаш ресурслари такдим этиш,
маълумот ва хабарлар алмашиниш ва х.к. имкониятини берадиган э1отизим
яратган.
Google компанияси ишни 1<идирув машинаси сифатида бошлаган,
лекин хозирги пайтга келиб, тажрибали фойдаланувчига ягона кириш
ойнаси? Электрон почта, карталар, браузер, маълумотлар омбори, виде ва
муси <а сервислари ор1<али очи < булган ягона ойна ор1<али очи < булган
куnлаб сервисларини такдим этадиган экотизим ташкил J<Илган. FaceBook
компанияси ишни ижтимоий тамро < сифатида бошлаган, лекин х:озирги
пайтда исталган шахсий эхтиёжларни амалга ошириш имконини берадиган
ту <I<ИЗ миллиондан орти < иловалар ва хизматларни уз ичига 011адиган
экотизим яратган. FaceBook ва Google платформалари интеrрацияси хар бир
фойдаланувчи имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради. Tencent Хитойнинг энг йирик IТ-компаниялар ва интернет-провайдерларидан бири
булиб, уз операцион тизими, мобил платформаси, мулокот сервислари,
уйинлари, интернет портали, электрон тижорати, тулов тизими, В2В
сегменти учун сервисларни уз ичиrа оладиган экотизим тузган.
Фойдаланиш кулайлиги хар 11:андай экотизим учун мухим ахамият касб
этади. Бу кулайлик унинг барча таркибий J<Исмлари узаро боглиК)lиги билан
белгиланади: фойдаланувчи авторизацияси битта ойнаси, иловаларнинг бир­
бири билан «юмшок» бирикиши, барча ва хилма-хил ало11:а каналлари
оркали сервислар сифати ва бир хил очиклиш ва х.к.
Барча асосий иктисодий конунлар ва метрикалар (жумладан, ЯИМ) XIXXX асрнинг биринчи ярмида ифодаланrан ва жорий килинган булиб, реал
секторни (ишлаб чикарувчи иктисодиётни) яхши тавсифлайди. ХХ
i
1
!:
133
!
J
асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, номоддий ишлаб чикариш ва хизматлар
сектори сезирларли даражада ривож топди ва икrисодиётнинг асосий
секторига айланди. Номоддий сохада ишлаб чикариш ва истеъмол
хусусиятлари жиддий фарк килади, лекин инсоният янги иктисодиётни
туFри тавсифлаш учун мое келадиган назарий асослар яратмаган (ёки
яратишни истамаган). Бунинг урнига иктисодиётни тавсифлашнинг одатий
шаклларига киритиш имконига эга булиш учун номоддий сохани мавжуд
метрикалар ва курсаткичларга «келтириш»га имкон берадиган услубиятлар
яратилган ва мунтазам кайта куриб чикилган.
Маълум бир вактда бу харакатлар макбул келадиган натижалар берган,
лекин номоддий сектор ИI(Тисодиётнинг реал секторидан ортиб кетмагунга
кадар. Яна бир оrирлаштирувчи жихат замонавий иктисодиёт фанининг
хаддан ташкари сиёсий рух; берилганлиги ва холис эмаслиги булиб, бу
умумий манзаранинг атайлаб бузиб курсатилишига олиб келади (масалан,
ЯИМ хисоб-китоб килиш услубиятини доимий кайта куриб чикиш амалиёти
йук,гrиги сабабли).
Янги назария: шакллантиришда асосий масалалардан бири мое
келадиган интеграл курсаткичлар танлаш
ва
янги
метрикалар
шакллантириш хисобланади. Бизнинг дунёда уларни хисобга олиш
янгиланган иктисодий назариянинг зарурий базисини шакллантиришда
бизга ёрдам бериши мумкин булган бир нечта мое келадиган баркарор
тенденциялар мавжуд:
-ахборот товарга айланади;
-жамият фаровонлиги умумий энергия сарфи билан боrланади;
-ижтимоий маком ижтимоий нуфуз билан сикиб чикарилади.
Эхтимол, «фойдалилик» «лайюща улчанадиган «истеъмол килинган
энергия микдорига сиз ишлаб чикарган фойдали ахборот микдори» келажак
валютаси булиши мумкин. Хозирда бундай башорат хаддан ташкари
футуристик булиб куриниши мумкин, лекин тараккиёт мунтазам
тезлашмок:да ва бундай истикбол бизни 15-20 йилдан кейин кутиб турган
булиши мумкин. Шуни эслаш кифояки, инсоният учун тукимачилик
станоги каби мух;им ихтиро Европани тарк этиши учун 120 йил керак
булган, Интернетга эса бутун дунёни камраб олиши учун атиги ун йил
етарли булган.
Электрон бизнеснинг муваффакиятли фаолият курсатиши ва бош1<арув
жараёнларини амалга ошириш учун электрон бизнес ишончли
инфратузилмаси яратилган. Инфратузилма
ташкилотниг барча
134
l(уйитизимлари фаолият курсатиши ва электрон бозор l(атнашчиларининг
барча узаро алоl(алари учун шароитлар таъминлайдиган технологик ва
ташкилий жараёнлар комплекси (3.6-расм).
е-бизнес
Сотув инфратузилмаси
Хизмат курсатиш инфратузилмаси
3
"u'
"с'. ":с;;'
",с'
",,'. ""''
Тизим
ишончлилиги
Тулов
тизимлари
\С)
"с;'-е-"'а.:i:
3
s:
"'
Ахборот
маълумотлар
туплами
Ахборот )\ИМОЯ
илиш
технологиялари
iс: Е
с: а, Q)
.:=:,.
а. ...
"с;' iс
"о
:;;
а.
с
"' · -
1-
Технологик ва ташкилий жараёнлар
3.6 -расм. Электрон бизнес инфратузилмаси
е-тижорат каналларининг иштирок этиш даражаси электрон бизнес
инфратузилмасига сезиларли таъсир курсатади. Электрон тижорат
инфратузилмаси каторига электрон почта, электрон каталоглар, тулов
тизимлари, тижорат ахборотини х.имоя килиш технологиялари, сервисга
йуналтирилган архитектура, веб-серверлар, доменлар, е-СРМ, маълумотлар
ахборот туШiамлари, капа маълумотлар, справочник ва маслахат веб­
ресурслари ва бошка куплаб нарсаларни киритиш мумкин.
135
4-БОБ. РАl(АМЛИ Иf\ТИСОДИЁТ РИВОЖЛАНИIIIIИ
l(ОНУНИЯТЛАР
4.1. Ра .:амли Иl(rИСодиётни боmЮ1ришни такомиллаштириш
Миллий и!(fисодиётларнинг янги и!(fисодиёт намоён булиши ракамли
шаклларининг жадал ривожланиши томон узгариши бу сохада назарий
тад11;и11;отлар ва бах;с-мунозаларнинг кенгайиши учун хам, миллий
и11;тисодиёт ривожланишининг техно-ра1<;амли платформасини яратишга
каратилган олий бошкарув органларининг амалий дастурий харакатлари
учун хам долзарб гипотеза хисобланади.
Ракамли иктисодиётнинг мохиятга оид томони, худди янги иктисодиёт
каби, ра11;амли технологияларда инкилобий узгаришлар, итернетнинг
яратилиши ва жадал ривожланиши, Hard Ware ва Soft Ware сохалардаги
инновациялар билан чамбарчас боrли11;. ракамли и!(fисодиётнинг мазмунга
оид томони биринчи навбатда. инсон хаётининг барча томонларини
«ракамлаштириш)) намоён булиш ва ривожланиш шакллари хилма­
хиллигини кенгайтириш хисобига куп сифатли, ра11;амли и!(fисодиётнинг
мохияти аниклиги туфайли бой ва хилма-хилрок, технологик, махсулотга
оидва сервис инновациялари билан боFЛИК хисобланади. Масалан, саноат
дизайнини компьютерлаштириш ва ишлаб чикаришда конструкторлик
тайёргарлигини моделлаштириш каби инновациялар пайдо булиши
мураккаблик даражаси юкори булган махсулотлар, масалан, станоклар,
автомобиллар, поездлар, самолетлар, бинолар ва х.к. лойих;асини яратиш ва
ишлаб чикиш циклини сезиларли даражада кискартиради.
Купчилик уларни жорий килиш мехнат унумдорлигини сезиларли
даражада ошириши, бу эса, уз навбатида, иI<;Тисодий усишга олиб келишини
кутган холда келажак технологияларига (уларнинг
квинтзссенцияси
сифатида ракамли иктисодиётга) катта умид боFлашга мойилдир. Ушбу
фикр факат катта кушимча шартлар билан адолатдан булади, умумий
холатда эса нотугри хисобланади.
Янги технолоrиялар (ишлаб чикариш, молиявий, бошкарув, ижтимоий
ва бошка) пайдо булиши ва жорий килиниши иктисодиёт учун жуда куп
сонли ижобий самаралар ва натижаларга олиб келиши мумкин:
-мехнат унумдорлигининг ортиши;
-капиталлашув ортиши;
-турмуш сифатининr яхшиланиши;
-янrи бозорлар шакллантирилиши;
-ресурсларни (активлар, капитал, ваколатлар) утилизация килиш
136
самарадорлиrи ортиши;
-ра1<;обатбардошлик усиши;
-хавфсизлик усиши;
-хал1< фаровонлини стратегик ривожланиш сифатининг ортиши.
Хозирги пайтгача, глобаллашув жараёни якун топмаган экан, барча
санаб утилган самаралар шунга оли6 келадики, биринчи булиб янги
технологияни узлаштирган мамлакат хал1<аро бозорларда устунликни
кулган киритади ва бу навбатдаги «бозор кучасини булиб олиш»rа олиб
келади. Алохида олинган мамлакат Н)'I\Таи назаридан бу дарха1<икат янги
технология жорий 1<;илиниши билан асосланадиган икrисодий усиш
сифатида талl\ИН 1<илиниши мумкин. Лекин жахон ИJ<ТИсодиёти куламида
усиш жорий килинган технологиянинг «кушимча» капиталлашуви билан
(си1<иб чикарилган технология капиталлашувини чщариб ташлаган холда)
чегараланган.
Тугрисини айтганда, таи олиш керакки, агарда улар сотув салох,иятини
яна бир бор устиришга тайёр булмаса, хеч канадй технологиялар ва ра1<амли
ИI\ТИСодиёт экстенсив ривожланиш моделини хаётга кайтара олмайди. Шу
муносабат билан таи олиш керак, ракамли икrисодиёт ва технологиялар
ривожланиши на Узбекистон учун, на бутун дунё учун хар кандай
фалокатдан 1\УТI<арадиган восита була олмайди. Хар бир алоХида мамлакат
учун бу зарурий чора булиб, ракобатбардош даражада колишга, жахон
ИJ\Тисодиётидаги улушлар паритетини кайта куриб чикишга ва
суверенитетни асрашга имкон беради.
Хозирги пайтда мамлакатиздаги ва хориждаги куплаб мутахассислар ва
ИI\ТИсодчилар янги икгисодиётнинг, жумладан, унинг намоён булиш
шаклларидан бири - ра1<амли иктисодиётнинг хозирги
ривожланиш
холатига узил-кесил тавсиф беришга ва уни тушуниб етишга харакат
килмокда. Куплаб тадкикотчилар субъектив муносабат призмаси оркали
замонавий икrисодиётга хос булган умумий - объектив ва субъектив - бу
ходисани узича тушуниш ва идрок килишни ажратиб курсатади.
Икгисодчилар купшrча, диккат билан караб чикишда синоним эканлиги
маълум буладиган тушунчалар йиrиндиси ва уз атамаларидан фойдаланиб
икrисодиётда янги аломатларни илrаш ва уларни тезрок тавсифлашга
харакат килиши субъективдир. Объектив жихатдан эса бу купрок замонавий
икrисодиётдаги янги жихатлар, томонлар, белrилар, тенденциялар ва
конуниятлар намоён булиши билан боrлик. Янги иктисодий ходисаларни
урганиш ва хисобга олиш, хусусан, ракамли ИI\ТИсодиётни янrи
137
1
1
!,
'!11 1!"'' '
" !
1
иктисодиётнинг нисбатан мустаIЩЛ кисми сифатида ажратиш катта
кизикиш уйготади, чунки иктисодиётни бошкариш сифати ва тезлигини
ошириш, бизнес юритиш коидалари ва хук:укий майдонига тузатиш
киритиш, ра1<амли технологиялар - таассуротлар иктисодиёти, МISЕ­
индустрия, Smart-шaxap ва х.к. асосида инновацион махсулотлар, сервислар
ва хизматлар хосил килишга имкон беради.
Иl(ГИсодиётда янги тенденциялар ва ходисаларни тахлил килишга
кучли эътибор к:аратиб, Nicholas Negroponte, Chris Meer, MohanЬir Sawhney,
Daniel Spulber, Don Tapscott, Steve Jurvetson, Patricia Seybold
каби
америкалик тадк:ик:отчиларнинг асарларига таянган холда, муаллифларнинг
«янги иктисодиёт» (New Economy), «юсrисодиёт 2000», «интернет
иктисодиёти» (Internet Economy), «net иктисодиёт», «Web иктисодиёт»,
«рак:амли иктисодиёт», «электрон тижорат» (E-economy, e-business),
«номодд_ий иктисодиёт», «буюм куринишида булмаган иктисодиёт» каби
атамалардан фойдаланган холда замонавий иктисодиётнинг янги
жихатларини тавсифлашга интилишини кайд этиш мумкин. Ушбу атамалар
купинча купинча глобал электрон тармок (network) шаклланиши, шахсий
компьютерларнинг глобал таркалиши, дастурий таъминотни (software)
яратиш ва узлуксиз такомиллаштириш, ахборот технологияли ва раI<;амли
технологиялар ривожланиши, IТ-компанияларнинг номоддий махсулот ва
хизматларини ишлаб чиI<;ариш билан асосланадиган И!(I'исодиётдаги янги
ходисаларни куриб чик:ишда синоним сифатида фойдаланилади.
Ушбу сохада мавжуд тадкикот натижаларига таяниб, ра!\амли
иктисодиёт предметли сохасининг I<;уйидаги таърифини таклиф I<;ИЛИШ
мумкин: рак:амли иктисодиёт бу - мавжудликнинг техноракамли шакли
товар ва хизматларини ишлаб чиI<;ариш, таI<;симлаш, айирбошлаш ва
истеъмол !\ИЛИШ буйича иктисодий муносабатлар тизимли йигиндиси.
Иктисодий муносабатларнинг технораI<;амли табиати раI<;амли иктисодиётни
бошк:алардан ажратиб турадиган асосий белгилар хисобланади.
Шундай килиб, агар янги иктисодиёт бу - постиндустриал иктисодиёт
намоён булишининг к:онуний шакли, рак:амли ИЮ'ИСодиёт бу - янги
иктисодиёт намоён булишининг эволюцион шаклларидан бири. Демак,
«шаклнинг шакли» сифатида рак:амли иuисодиёт нафакат янги ик:тисодиёт
аломатлари тупламига, балки рак:амли ик:тисодиётнинг сифат жихатидан
аНИ!\ЛИrини тавсифлайдиrан бир к:атор ажратиб турувчи томонларrа эrа.
«Индустриал» иктисодиётда уринrа эга булмаrан янrи конуниятлар ва
тенденциялар пайдо булиши билан бир к:аторда рак:амли технолоrиялар
138
билан бОFлиюшкда ва уйrунликда узини янгича намоён этадиган ан.анавий
и!(fИсодий 1<оидаларнинг янгича мазмунига эътибор 1<аратади. Фан-rехника
тараЮ<Иёти ва иктисодий ривожланиш таъсири остида бозор и1<тисодиёти
коидаларида, бизнес юритиш 1<оидаларида, анъанавий иктисодий 1<оидалар
ва конуниятларнинг янгича намоён булишида жиддий узгаришлар руй
бермокда. Масалан, электрон тармомар, компьютерлар ва дастурий
махсулотлар, ра1<амли технологиялар, электрон махсулот ва хизматлар
пайдо булиши ва ривожланиши янги иктисодиётда 1<уйидаги тушунчалар
мазмуни, нисбати ва ахамиятини тубдан узгартиради: моддий (буюм
холидаги) ва номоддий (буюм холида булмаган), география ва иасофа,
замон ва макон, истеъмол J<Иймати (фойдалилик) ва I<ИЙмат, сифат ва сон,
ракобат ва истеъмолчилар афзал куриши, воситачилик ва логистика, инсон
капитал ва бизнес ахлоI<И, битимлар ва самарадорликни бахолаш,
харидорлар ва сотувчилар хулк-атвори, истеъмолчилар ва ишлаб
чикарувчиларнинг янги муносабатлари, маркетинг технологиялари ва сотув
вах.к.
Куриниб турибдики, ривожланган мамлакатларда, айникса, АКДiда
интернет-компаниялар ва интернет-фирмалар жадал ривожланишп билан
иктисодиётнинг барча сохаларига кириб борадиган ва бутун иктисодиёт
куринишини узгартирадиrан интернет-хизматалр, махсулотлар, сервислар,
провайдерлар хизматлари ва х.к. янги бозори шаклланади. Шу сабабли
бизнингча, интернет-иктисодий ва ракамли иктисодиётни тор маънода интернет-компаниялар ва фирмаларнинг ракамли технологиялари, мах:сулот
ва хизматлари яратиш ва улардан фойдаланиш буйича муносабатлар
йиrnндиси сифатида хамда кенг маънода - асосан учинчи, туртинчи
технологик укладга мое келадиган «индустриал» иктисодиёт билан
таккослаганда бир 1<атор ажратиб турадиган белгиларга зга булган ва
технологиялар ракамли форматидан фойдаланиладиган глобал электрон
тармок шароитларида фаолият юритадиган хар кандай тармоклар
корхоналари иктисодиёти, янги иктисодиётни фарклай олиш ма1<садга
мувофик. Янги иктисодиёт узининг рак.амли мазмунида бутун дунё
компаниялари ва шахслар network туфайли хилма-хил шаклларда узаро
боrланиши мумкин булган ва ракамли технолоrиялардан фойдаланrан холда
бир зумда, воситачилар, масофа ёки бозорлар, жум;rадан, инноваuион
рак.амли технологиялар, махсулотлар, хизматлар ва сервис бозорларининг
rеоrрафик жойлашувидан катъи назар бизнес-муносабатларга киришадиган
139
бешинчи ва олтинчи технологик укладлар ютумари асосида жамият
иктисодий ривоЖJ11анишининг чуf\Уррок боскичини тавсифлайди
Шуидай килиб, ракамли иктисодиётнинг ривожланиши биринчи
навбатда, нафакат инкилобий технологик узгаришлар билан, балки янги
иктисодиётнинг эволюция конуниятлари билан белгиланади, замонавий
менежментни янгича бошкарув тамойиллари ва бизнесни юритиш
коидаларини х.исобга олишга йуналтиради, мах:сулот сифати ва мехнат
унумдорлигининг усишига хизмат килади, иктисодий циклдаги салбий
биромарни бартараф килади, инфляция ва ишсизликни пасайтиради,
глобаллашув шароитларида иктисодиётнинг баркарор
усишини
таъминлайди.
Иктисодий жараёнлар глобаллашуви жах:он электрон тармоFИнинг
шаклланиши билан боFлик иктисодиётнинг турли сох:алари интеграцияси
кучайиши туфайли замонавий иктисодиётнинг ривожланиши асосий
тенденция ва тамойилларига айланади. Янги иктисодиётнинг ушбу
конунияти бир томондан, глобал бизнес учун кенг имкониятлар
таъминлайди, бошка томондан эса - фирмалар ва компанияларнинг
истеъмолчилар олдидаги жавобгарлигини тубдан оширади. Истеъмолчилар
коникмаганлиги зудлик билан ва кенг оммага маълум булиб колади.
Иктисодиётнинг глобаллашуви, ракамли иктисодиётда замон ва
маконнинг «йук булиши» куплаб ишлаб чикариш омиллари ва, биринчи
навбатда, вакт омили кийматининг узгаришига олиб
келади.
Вакт,
ижтимоий ишлаб чикариш тоифаси сифатида, доимо ишлаб чикаришнинг
киймат бах:осини белгилаб берган. Бирок х:озирги шароитларда вакт
«нархи» киёслаб булмайдиган даражада усади. Ишлаб чикарувчилар ва
истеъмолчилар уртасида «бир лахзалик» алокалар дунёсида вакт (уни
тежаш ва битимлар тезлиги) катта, айтиш мумкинки, стратегик устунлик ва
шу билан бир пайтда, х:ар кандай бозорларда мухим жавобгарлик
х:исобланади. Фирманинг бозордаги вазиятни урганиш, битимлар учун
шартларни бах:олаш, онлайн режимида карор кабул килиш ва битимларни
амалга ошириш кобилияти унинг бизнес оламидаги муваффакиятлари ёки
муваффакиятсизликларини белгилаб беради. Муваффакиятга эришган
компаниялар каторига бу шароитларда махсулот ишлаб чикаришда,
биринчи навбатда, ракамли бизнес технологиялари ва мах:сулотни
истеъмолчи томон илгари суриш х.исобига мах:сулот ишлаб чикаришда
яхшиланишга доимий ва узлуксиз узrаришларни сиёсатга киритадиган
компанияларни киритиш лозим. Бундай сиёсат фан-техника тараккиётини
140
111"1-'
1
!
«ракамлаштириш»ни тезлатиш ва ташкаридан 1\араганда муваффщиятли
булган анъанавий компаниялар устидан стартегик устунликни таъмянлашга
имкон беради.
Янги ва айНИI\Са, ракамли иктисодиёг учун ижrимоий ишлаб
чикаришдаги моддий-буюм шаклндаги омилларнинг хам шаклан, хам
мазмунан тез узгариши, яъни уларнинг жисмоний холати ва щамияти
узгариши хосдир. Масалан, ишлаб ЧИl\ариш ва махсулотнинг материал
сиrими фаl\аТ сунгги ун йиллиКда ривожланган мамлакатлар Иl(ГИсо:в,иёгида
сезиларли пасайди. Агар шу даврда ялпи ички махсулот жисмоний вазни
бирлигини 1\ИЙмат шаклида бахолайдиган булсак, шуни анимаш муикинки,
бир фунт махсулот киймати бу даврда ишлаб чщаришнинг ахборот ва
раl\амли омиллари хисбига 1\арийб 2 баравар усди. Шу сабабли ракамли ва
янги ИI\ТИСодиёгнинг етакчи тенденцияларндан бири сифатида ишлаб
чикариш ва махсулотларнинг моддий таркибий кисмлари «Йуl\олиши»,
буюм холида булмаган таркибий 1\Исмлар билан
алмаштиршишини
хиоблаш 1\абул f\Илинган. Бу ерда, энг аввало, ишлаб ЧИl\ариш
харажатларида ахборот-ракамли таркибий 1\Исмлар роли ва ахамИiтининг
усиш тенденция кузда тутилади: ахборотнинг узи, раf\амли технологиялар,
хизматалр, сервис ва дастурий махсулотлар интернети.
Ижтимоий ишлаб ЧИl\аришни ахборотлаштириш ва ракамлаштириш
жараёни умумий тенденция хисобланади, лекин унинг узи алоХВда бир
Маl\сад хисобланмайди, у Иl\ТИСОдий самарадорлик ЮI\Ори эканлиги сабабли
тезлашади. Ахборот олиш, ракамли 1\айта ишлаш ва узатиш махсулотларни
ва
хатrо
баъзида
анъанавий
пулларни
жисмоний,
аналогли
х.аракатлантиришдан кура тобора мухимрщ булиб бормома.
Бундан
ташкари, компаниялар ва фирмалар киммати, уларнинг ракобатбардошлиги
тобора купроl\ моддий мулк билан эмас, балки номоддий мулк: фирманинг
ракобатчилардан стратегик устунлигини таъминлайдиган одамларнинг
билимлари, инсон капитали, rоялар, сунъий интеллект ва асосий
интеллектуал мулкнинг стратегик йиrиндиси (гоялар, инноваuион ракамли
технологияларга эга булиш) билан белгиланмома.
Умумий инсон капитали (ишчи кучи) ракамли иктисодиёгда
х.аракатчан ва мослашувчан булиб бормома, бу эса иш берувчиларга
УIОшrан ишчи кучи (жаомат ташкилотлари ва касаба уюшмалари
куринишидаги) кимматбах.о бозорларини айланиб утиш ва х.ар бир ходим
билан туrридан-туrри (Big Data ва ишчи кучи ситфати х.акида шахсий
маълумотлар асосида) ишлашга имкон бермоКда. Бу эса ишчи кучининг
141
харакат тезлигини оширади ва инсон капиталига пул тулаш буйича умумий
харажатларни пасайтиради. Мехнат унумдорлигининг усиши билан
та!\J\ослаганда иш хаIQ1нинг усиши нисбатан тухтаб туриши ишчи кучи
бозорининг мослашувчанлиги ва глобаллиги хисобига бандликни
кафолатлаш даражасининг пасайиши билан таъминланади. Ходимлар, уз
томонидан, ра1<;амли иктисодиёт шароитларида иш хаi\Ининг усиши буйича
фаоллиl\даН кура бар1<;арор бандликни танлашни афзал курмома. Бошl\а
барча шартлар бир хил булгаида иш берувчилар ва ходимлар хущ-атворида
маълум бир муросага эришилади.
Иктисодий усишни тезлатиш тамойилини ра1<;амли Иl\ТИСОдиётнинг
бошка бир узига хос хусусияти деб хисоблаш лозим. Network (электрон
тармок) туфайли муомала ва истеъмол сохасида махсулотнинг тар1<;алиши ва
мослашуви тезлашади. Электрон тармок ва ракамли технологиялар тармо1<;
маркетингини янада самарали к:илади: махсулот ва бозордаги вазият хакида
ахборот занжирли реакция тамойили буйича таркалади. Шунга кура
биринчи 1<;арор ва туFри харакат купинча катта устунликлар ва 1<;ушимча
фойда олишни таъминлайди. Яхши ва сифатли товарлар «online» режимида
вируснинг жонли табиатда тар1<;алиши билан такк:ослаш мумкин булган
тезлиl\да тарI<:атилади ва сотилади.
«Вирусли» маркетинг исталган фирманинг иктисодий усиши
тезлашувини таъминлайди. Бунга мисол 1\ИЛИб турли мамлакатларда
электрон тижорат ва интернет-савдо билан шуrулланадиган интернет­
компанияларни келтириш мумкин.
Агар XIX асрда иктисодий усиш ишлаб чикариш технологияларини
жорий к:илишга асосланган булса, ХХ асрда жахон урушлари оралиFида ва
Иккинчи жахон урушидан кейин бошI<:арув технологияларининг оммавий
равишда тар1<;алишига таянган. 1970-йиллардан бошлаб уларнинг негизида
молиявий технологиялар фаол ривожлана бошлади. )(озирги кунrа келиб,
асосий усиш омили ролини юкори интеллектуал когнитив технолоrиялар
эгаллаб олмома.
Янги ракамли 1\ИМматлар, демак, 1<;ушилган 1\ИЙмат яратиш хар бир
интернет-компания фаолияти оркали
жамиятдаги
бойликнинг
хар
тарафлама усишини асослаб беради. К,имматлар яратиш, уз навбатида,
мавжуд бозорларни булиб олишга боFЛИI\. Замонавий концепциялар бозор
улушини таъминлаш максадида машхур булган махсулотни тобора купрок
илгари сурмома ва шундан кейин тармоман фойдаланган холда у билан
боrлик булrан янrи товарлар ва хизматлар сотишни ривожлантирмокда.
142
Махсулот 1\ИММатининг бозор улушига боFликлиги электрон тармокнинг
кенг куламли ривожланиши билан асосланади. Агар илгари мах;сулот
киммати куп жих,атдан унинг такчиллиги билан белгиланган булса, х:озирги
пайтда Network туфайли истсино тезда коидага айланмок;да, товар нархи
пасаймок;да. Истеъмол «стандарт»ларини белгилашга ёрдам берадиган
махсулот турлари буйича сотувдан олинадиган самара бозор улушидан
келиб чикиб, даражали функция буйича узгаради. Ракамли иктисодиёт
шароитларида тармок оркали деярли исталган нарсани
товарлар,
хизматлар ва истеъмолчи учун керакли булган х,ар кандай ахборотни топиш
мумкин. Бунинг устига, янги фойдаланувчилар бозорни янада такси111лаш ва
эгаллаб олиш максадида узининг ицтисодий сиёсатини юритиши ва ахборот
к;ушиши мумкин. «Online» режимида ишлайдиган компаниялар
самарадорлиги, биринчи навбатда, персоналнинг тиришкоклиги, х,аракат
чанлиги, чикишимлилиги, карорларнинг жамоавий
равишда
кабул
килиниши ва тармок;дан фойдаланувчиларга (потенциал харидорларга) Big
Data технологияси асосида индивидуал ёндашув билан таъминланади.
Ракамли иктисодиёт учун шунингдек, воситачилик институтининг
узгариши х,ам хосдир. Воситачилар фаолияти х,орижда шаклан узгарган,
чунки харидорларнинг хабардорлиги ва ахборот билан таъминланrанлиги
бозор катнашчиларининr туFридан-туFри узаро боFликлиги билан
алмашмока. Бир томондан, ривожланган мамлакатларда анъанавий
дистрибьюторлар ва аrентлар х,озирrи пайтда харидорлар ва сотувчилар
туFридан-туFри богланиб, уз битимларида воситачиларга мурожаат
килмаётган интернет тармоrи ривожланганлиги туфайли уз ишида жиддий
I<Иинчиликларга дуч келмок;да. Бошка томондан, ахборот мик;дори тухтовсиз
ва шиддатли усиб, фойдаланувчилар (харидорлар) кераксиз ахборотларни
чикариб ташлайдиган узиrа хос «фильтр»ларrа эхтиёж сезмок;да. Бундай
шароитларда янги турдаги воситачилик - ахборот воситачилиrи пайдо
булиши учун шароитлар юзаrа келмок;да. Барча жих,атларда битимларни
амалrа оширишда кучли ва технолоrик таъминланrан ёрдам курсатишrа
каратилган истеъмолчиларrа интеллектуал хизматлар курсатиш ёки
аrреrацияланган
хизматлар
таклиф
1\ИЛадиган
ахборот-интернет­
компаниялари сони купаймок;да. Бу
компаниялар
истеъмолчиларrа
кулайлик яратиш ва, табиийки, уз бизнеси манфаатларида коммуникатив­
уюшrан мух,ит шакллантиради. Ахборот воситачилари сотувчи ва
харидорларни маълум тарзда бир-бири билан боглаrан холда, ракамли
технолоrиялар асосида ва э.1ектрон тармоклар оркали уларнинr
143
1'1
манфаатларини хисобга олrан холда уюштиради. Шуниси I<изикки, барча
бозор I<:атнашчилари билан хусусий алоl(аларга ва мое кслувчи ахборот
технолоrияларига, шунингдек, бу к:атнашчилар хакида шакллантирилrан
маълумотлар туnламларидан потенциал фойдали ахборотга эга булган х.ар
к:андай компаниялар ахборот воситачилари булиши мумкин.
Глобал электрон тармоI<: пайдо булиши
билан харидорлар уз
эх;тиёжларини I<:ондириш учун янги, мисли курилмаган имкониятларга эга
булдилар, сотувчилар эса, уз навбатида, усиш учун Иl(Тисодий куч
(салохият) янги манбасини J<:УЛГа киритдилар. Ра1<амли Иl(ГИсодиёт
шароитларида бозорларда сотув шароитлари ва нархларни
«жисмоний»
урганиш, турли магазинларда ва фирмаларда нархларни аналогли тсЩI<ослаш
учун зарурат йуl(. МуI<:обил вариант тадI<:икотлар билан бир ва1<тда тез
аниI<Ланади, рак.обатчи эса компьютер «сичI<:оню> битта харакати билан
бартараф килиниши мумкин.
Интернет-Иl(Тисодиёт ва ра1<амли ИI<ТИсодиётнинг муХИм жихати,
хусусан, бизнес юритиш узига хос технолоrияси хисобланади. Узига хос
хусусият шундаки, битим «бирга бир» тамойили буйича ва анъанавий
воситачиларсиз ёки ахборот воситачиларини хисобга олrан холда амалrа
оширилади. Шу сабабли товар ва хизматлар кийматининг ахборот таркибий
кисми тобора ортади. Бунда сотувчилар ушбу жараённи товар f\ИЙмати
анъанавий таркибий к;исмлари харажатларини амалга оширишдан кура
рентабеллироI<: хисоблайди. Истеъмолчилар, уз навбатида, уларнинг хохиш­
истакларига мувофиI<: махсулотга талабларини индивидуаллаштиришrа
интилади. Таъминлачилар ва истеъмолчилар, сотувчи.1ар ва харидорлар
уртасида ахборот алмашиниш борасида мисли курилмаган шароитлар юзаrа
келади. Улар учун, булар учун хам ахборот Иl(Тисодий хаётнинг асосий
жихатиrа айланади.
Рак.амли иктисодиётда маркетинг ва олди-сотди жараёнининг
битrа
умумий жараёнrа бирлашувини янгилик деб хисоблаш мумкин. «World
Wide Web (w.w.w.)- амалда чекловrа зга булмаrан тизим туфайли хар бир
махсулот хамма тармо1< мавжуд булrан ва электрон тижорат ташкил
I<ИЛИНган хар бир жойда очиI<: булмокда. «online» режимида хохиш-истак ва
харид уртасида узилиш йуколади: керакли товарни I<:идириш ва уни харид
килиш жисмоний тусиI<Лар ёки хис-туйгуга оид идрок к.илиш билан
ажратлимайди, улар ракамли иктисодиёт шароитларида
умумий
бир
жараёнга бирлашиб кетади.
Ра1<ам.1и технологик платформа (янги иктисодиётнинг технора1<амли
144
базиси)
ижгимоий-иктисодий
субъектларнинг
селектив-адресли
методологиясини амалга ошириш учун ажойиб имкониятлар 1ратади.
Маълумотлар тупламлари, катта жадваллар ёки катrа маълумотлар
массивлари (Big Data) шакллантириш суперкомnьютерларда ахбороr билан
ишлашнинг янги раl\амли технологиялари паЙдо булиши билан
муносабатлар субъектлари нималарни афзал куришини аниклаш х.аида хар
бир шахсrа адресли таъсир ва таклифлар ишлаб ЧИI\ИШГа имкон беради.
глобал муносабатлар щароитларида х.ар бир истеъмолчи ёки муносабатлар
(жумладан, ижтимоий-сиёсий) 1\атнашчисиrа индивидуал ёндаШJВ реал
ВОl\еликка ва самарали бошl\арув воситасига айланади.
Захиралар, ишчи кучи харажатлари ва логистика устидан назоратни
ракамлаштириш тайёр махсулот харажатларини минималлаштиришга ва
якуний х.исобда, нархларнинr усишини назорат 1\ИЛИШГа имкон беради
(масалан: «канбан» - «аник муддатида» таъминот тизими, ахборотни
сканерлаш ва штрих-кодлаш, транспортда mс-назорати, хизматларни
вертикал боFлаш, ишчи кучи захирасини камайтириш). Майкл Мэндел каби
бошка тадкикотчиларнинг х.исоблашича, ран;амли Ш(ТИсодиётда иктисодий
цикл юкори технологиялар ривожланишига карамай, шсrисодиёт
бекдрорлигига ва ундан кейин инкирозга олиб келадиган технологик циклга
бОFлик.
Ракамли иктисодиёт ривожланишининг асосий конуниятларини
х.исобга олиб, унинг фаолият курсатишидаги асосий тамойилларни ажратиб
курсатиш, демак, ракамли иктисодиётни бошкаришни такомиллаШ1Иришда
уларни хисобга олиш мумкин. Бу тамойиллар каторига куйидагилар киради.
1.Моддий-буюм х,олидаги таркибий кисмнинг «йук.олиб кетиш>1 ва уни
«номоддий» таркибий кием: инсон капитали, гоялар, билимлар, сунъий
интеллектом, Soft Ware ва х,.к. билан алмаштириш тамойили. Бунда моддий­
буюм х,олатининг «йуколиб кетиш» тезлиги ортади, ракамли иктисодиёт
самарадорлиги эса «номоддий» таркибий кием усишига пропорционал
равишда ортади.
2.Ран;амли иl(ТИсодиётнинг rлобаллашув шароитларида масофанинг
ах.амияти пасайиши ва маконнинг «сикилиш» тамойили - замонавий
иктисодиётнинг энг мух.им тамойилидир. Ракамли иктисодиёт глобаллиги
ишлаб чикарувчилар, истеъмолчилар
ва
ракобатчиларнн
уларнинг
rеографик жойлашувидан катъи назар бирлаштиради. Х.амма хамма билан
бОFланган, уз бизнесининг ракобатбардошлиги ва жавобrарлик борасида
бир-биридан «химояланмаган)). Ракамли иктисодиётда географик х,олат
145
ракобатда аввалги - «рак:амлаштиришдан олдингю> ик:тисодиётдаги каби
мух;им ах;амиятга эга эмас.
3.Вактни «сикиш» тамойили барча иктисодий
муносабатлар,
узгаришлар ва, айникса мух;ими, бошкарув карорлари кабул килиш тезлиги
ортишини англатади. Ижrимоий ишлаб чикаришда тезкор алокалар
шароитларида вакт катта устунликка ва шу билан бир вактда масъулиятга
айланмоКда. Ракамли компаниялар анъанавий компаниялар билан
так:кослаганда иш вактининг купрок тежалишини таъминлайди. Ракамли
компаниялар стратегияси бутун ишлаб чик:ариш цикли буйича доимий
узгаришларга йуналтирилади, яхшилаш буйича узгаришларнинг тезлашуви
эса уларга рак:обатли устунликларни таъминлайди.
4.Ташкил килиш ва бошкаришнинг «smart» тамойили хам ракамли
ик:тисодиётда мух:им ахамият касб этади. Инсон капитали, одамлар,
билимлар, гоялар, сунъий интеллект - бу рак:амли иктисодиётнинг асосий
бойлигидир. У технологик сохадаги узгаришлар мазмуни ва тезлигини,
бизнес ва бошк:арувда дадил гоялар ва инновациялар пайдо булишини
таъминлайди. Инсон капитали ракамли иктисодиётда «бебахо» булади,
персоналии бошкариш эса компаниянинг «Fолиб» технологиялари ва
карорлари яратиш кобилиятига йуналтирилади.
5.Ракамли иктисодиёт шароитларида <аармок» усиши ва ривожланиш
тамойили коммуникацияларнинг узига хос, «вирусли» характери билан,
биринчи навбатда, электрон тармок (Network) туфайли боглик.
Коммуникациялар осонлиги ва уларнинг занжирсимон характери барча
бизнес катнашчилари учун хабардорликнинг тез таркалишига хизмат
килади. Интернет оркали ишлайдиган компаниялар тармок маркетингини
тугри йулга куйиш, биринчи кадам туфайли портлашсимон усишга
эришиши мумкин. Интернетдан фойдаланувчилар оламида ракамли
технологиялардан фойдаланиш, итерацион режалаштириш ва бошкариш
бошка барча шартлар бир хил булганида иктисодий усишнинг тезлашувига
хизмат килиши мумкин.
6.Технологик платформалар (жумладан, ракамли шакллар) ва
стандартлар кимматлилиги тамойили кейинчалик кенг куламли ишлаб
чикаришнинг негизига айланадиrан, коидаrа кура, катта бозор улушларини
эгаллаб олишни таъминлайдиrан
муваффакиятли
ёлгиз
холдаrи
ечимларнинr тез таркалиши билан
асосланади.
Кейинчалик
ушбу
платформа билан йулдош махсулот ва хизматлар турлари боrланади.
Ракамли иктисодиётда истеъмолчи хулк-атворида етакчи стандартлар ва
146
кадриятларга айланадиган, одамлар турмуш тарзи ва услубини
шакллантирадиган, маълум бир ходиса билан белгилаб берИJ11адиган
махсулот ва хизматлар event комплекслари тобора купрок пай.до бупмоКда.
Ишлаб чикарувчилар ва сотувчилар бу холатларни сезмаслиги мумI<Ин эмас
ва бизнесни ташкил килишда уларни хисобга оладилар.
7.Ахборот билан ишлаш «самарадорлик» тамойили ракамли
иктисодиёт катнашчиларини (субъектларини) катта миКдордаги ахборотни
тартибга солишга йуналтиради. Барча катнашчилар хар бир муайян х:олатда
энг мух;им ва фойдали маълумотларни ажратиб оллиш максадида ахборотни
«фильтрлаш»га эхтиёж сезади. Фойдаланувчилар кераксиз ахборотни
чикариб ташлайдиган фильтрларга эхтиёж сезади. Шу сабабли мижозларга
«smart» хизмат курсатиш ва агрегацияланган хизматларга эхrиё)I пайдо
булади. Ракамли компанияларнинг бир кисми шунга ихтисослашади ва
самарали ахборот воситачиларига айланади.
8.Бозорнинг «виртуаллик» тамойили бозорда иштирок этпш ёки
жисмоний пайдо булиш кераксизлигига олиб келади. Махсулот нархи ва
ракобатли устунликларини савдо марказларига кирмасдан хам таI1Кослаш
мумкин, махсус дастурлар эса сифат ва нарх нисбати оптимал булган
махсулот излаб топишни таъминлаши мумкин. Ракобатда
жисмоний
тусиклар йуколади, бизнес энг яхши сифат ва арзон нарх таклиф 1\ИЛИШГа
интилади, харидор эса зудлик билан жавоб кайтаради: махсулоr излаб
топиш ва харид килиш амалда бир вактда, савдо нукталарига rашриф
буюрмасдан амалга оширилади.
9.Ракамли иктисодиётда харажатлар
структурасининг
узгариш
тамойили мухим ахамият касб этади. Товар кийматидаги ахборот таркибий
кисми тобора катталашмоКда, моддий-буюм жихати эса - кичраймоКда.
Ю1<:ори технологияли махсулотлар эксплуатацияси ёки истеъмоли
истеъмолчига (фойдали самара бирлигига) арзон тушмоКда, купро1<:
1<:оникиш ва тахсинга сазовор булмоКда.
Инновационлик даражаси ю1<:ори булган компаниялар трансакция
харажатлари пасайиши ва ишлаб чикариш таннархининг структураси
узгариши хисобига устунликларга эга булмоКда.
10.«Импульсли» мотивация тамойили шуни англатадики, товар танлаш
ва харид килиш интернет туфайли купинча импульсив равишда, бир
марталик ва шу онда руй берадиган жараён сифатида амалга ошади. Хох;иш
пайдо булиши ва харид бошка товарни излаётган пайтда хам пайдо булади.
кидириш, хохиш-истак ва харид уртасида амалда хеч кандай узилиш
147
булмайди. Танловни узгартиришга «юмшо11;» мажбурлаш ра ли
компаниялар фойдаланадиган воситалардан бири }(Исобланади.
11.Ракамли иR;Тисодиётни «байналмилаллаштириш» тамойилини бир
томондан, хал11;аро ме}<Нат та11;симотининг намоён булиши сифатида, бош11;а
томондан эса
жахон иR;ТИсодий муносабатлари ривожланиши
(глобаллашуви) сифатида талR;Ин R;ИЛИШ мумкин. Иiсrисодиётнинг
глобаллашуви ра11;амли технологиялар туфайли махсулот ишлаб чщариш ва
истеъмол I(ИЛИШ буйича тусимар ва чекловларни олиб ташламома.
Логистика ва савдо ра11;амлаштириш туфайли товарларни янада очи11;ро11; ва
11;улайро11; R;ИЛмома. Махсулот хаётийлик даврининг барча боскичларида
хамрохдик I(ИЛИШ хар хил тилларда таъминланади, махсус дастурлар
мавжудлиги эса ахборотни бир тилдан бош11;а тилган бир лахзада ва
таржимонларсиз таржима R;ИЛишга имкон беради. Инсон капитали
харакатланиши ва хал11;аро стандартлаштириш хам ра11;амли иR;Тисодиёт
байналмилаллашувига хизмат R;ИЛади.
Ра11;амли
иR;ТИсодиётда
халк
фаровонлигини
стратегик
режалаштиришда асосий йуналишлар 11;уйидагилар }(Исобланади:
•халR;Нинг турмуш даражасини ошириш ма11;садли тавсифларини
шакллантириш;
•хал11; фаровонлиги максадларини амалга оширишrа ажратиладиrан
ресурсларни тад11;ик этиш;
•истеъмол фонди хажми ва структурасининг истикболдаги
динамикасини тадR;ИI\ этиш;
•ахоли даромадлари структураси ва хажми курсаткичларини
шакллантириш;
•истеъмол ижтимоий фондлари шакллантириш жараёнларини тадкик
этиш;
•ноишлаб чи11;ариш сохасининг ривожланиш курсаткичларини ишлаб
чикиш;
•ноишлаб чикариш капитал куйилмаларини амалrа ошириш
жараёнларини моделлаштириш;
•ноишлаб чи11;ариш фондлари хажми ва структураси динамикасини
моделлаштириш;
•халкнинг турмуш даражасини устириш буйича янrи чора-тадбирлар
ишлаб чикиш ва уларни амалrа ошириш учун зарур булган ресурсларни
бахолаш;
•халкнинr турмуш даражаси ривожланишини умумий стратеrик
148
режалаштириш ва уни халк хужалиги стратегик режасининг бошка
булимлари билан мувофщлаштириш;
•халкнинг турмуш даражасини ошириш режаларини бажариш
жараёнларини ба х:олаш ва уларнинг бажарилишини раFбатлантирадиган
чора-тадбирлар ишmаб чикиш;
•стратегик режа сифатини систематик бахолаш
ва
унинг
бажарилишини назорат килиш.
Муайян вазифаларни хал I<ИЛИШ ахолининг турмуш даражасини ошириш
ва ижrимоий ривожланиш глобал, махаллий ва максадли курсаткичларига
узrартирилган стратегик максадлар асосида амалга оширилади.
Глобал курсаткичлар энг аввало, турмуш даражаси концепци1ларини
ишлаб чи1<иш, ноишлаб чикариш сохаси ва ижтимоий ривожланишнинг
асосий сохаларини ривожлантириш, шунинrдек, хал1< фаровонлиги усишини
тавсифлайдиган мухим жамланма курсаткичлар динамикасини башорат
килишда хисобга олинади. Локал ма1<садлар моддий неъмаmар
ва
хизматлар алохида курсаткичларини, ноишлаб чикариш сохасини
ривожлантиришнинг турли тармок тавсифларини, халк фаровонлиги
усишидаги тафовутларни тавсифлайдиган алохида курсаткичларни хисоб­
китоб килишда хисобга олинади.
Глобал ва лакал максадларнинг узаро таъсири ва узаро бо.лИJ<Лиrи
режалаштириш уфкига бо.лик булади, бу J<УЙилrан маI<;садлар ва устувор
йуналишларни 1\ИСl\а муддатли, урта муддатли ва узоi\ муддатли исти1<болда
вакт буйича йуналтиришдаги узгаришлар узига хосликларида намоён
булади.
Шундай I<;илиб, жахон иt<Тисодиёти ривожланишининг замонавий
тенденциялари куп жихатдан глобал электрон тармо1<нинг келrуси
ривожланиши, ахборот-интеллектуал ва раI<;амли технологиялар, сунъий
интеллект ва инсон капитали салохиятини тулароI<; амалга ошириш билан
белгиланади ва асосланади. Шу сабабли раI<:амли ИJ<ТИсодиёт муаммоларини
урганиш иктисодиёт фани нуктаи назаридан хам, турли даражадаги:
электрон хукуматдан тортиб турли объектларни
(шахар,
транспорт
харакати, уй, квартира, автомобиль ва х.к.) smart-бomI<:apиш ра1<амли
моделларигача менежмент тизимлари амалий узгариши нуктаи назаридан
хам долзарб хисобланади. Шуни хам таъкидлаш зарурки, ижтимоий хаётни
ра1<амлаштиришнинг ушбу боб доирасидан четда 1<олган энг мухим жихати
и сrисодий ва компьютер хавфсизлиги муаммолари булиб, раI<:амли
149
иктисодиётнинг шаклланиши ва ривожланиши билан бутун дунёда тобора
долзарб ахамият касб этиб бормокда.
Ракамли иктисодиёт конунлари.
1.Мегамаълумотларни объектив бахолаш холатида ракамли иктисодиёт
амалдорлар томонидан реал вокеликни буяб курсатишга имкон бермайди.
Бизнинг мамлакатимиз учун бу амалдорлар маълумотларни тобора бузиб
курсатиб, уларни бурттириб юкорига топширадиган, советлардан калган
<щоrозли мамлакат» лойих;аси якун топганини англатади.
2.Агар ракамли иl(ГИсодиёт каттик пулларга асосланадиган булса, у
усиш чегарасига эга булмайди.
3.Юмшок пуллар ракамли иктисодиёти доимо вакт буйича якунга эга
булади, уни каттик пуллар ракамли иктисодиёти алмаштиради.
4.Узининг ракамли иl(ГИсодиётида каттик пуллар ишлатиладган
мамлакатларда инфляция йули билан мулкни мусодара килиш йук.
5.Агар давлат факат оммавий солиК)lар туплаш билан шуrулланадиган
булса, бундай давлатнинг куни битиши М)'I(аррар. Бундай сиёсат фаl(аТ
мустамлак. мамлакатларда метрополия нуктаи назаридан уринли булиши
мумкин буларди. Давлат томонидан бундай сиёсат якунида ахоли пул
сарфлаш ёки фойдаланиш истагини беихтиёр тухтатиб туради. Ol(ибатда
пул хал1< хужалигида ишлашга бормайди.
6.Замонавий жахон Иl(ГИсодиётида К.Маркснинг «пул-товар-пул»
формуласи ишламайди. Юмшоl( пуллар амалиётда уз-узидан, реал секторга
боrланмаган холда купаяди.
7.Ракамли иI<Тисодиётнинг принципиал чизиксизлик конуни. Энг
оддий булса хам техник янгилик билан куролланган, лекин стратегик
фикрлаш ва замонавий бошкарув куникмаларига эга булган бир киши
эскича бошкарув уклади бесунаl(ай саноат циклоплари устидан rолиб
чикиши мумкин. Кечаги тоrлар эса бир сичконларни юзага келтиради.
Ракамли иктисодиёт даврида )(у'I<уl(ИЙ хавфсизлик даражасини
бахолашда куйидаги сохаларда х;укукий вазиятни х;исобга олиш зарур:
-ракамли иктисодиёт халкаро хУ"УКИ, уни мамлакатда ва хорижда
куллаш амалиёти;
-ракамли иктисодиёт миллий хукуl(и ва уни куллаш амалиёти;
-ракамли ИI<Тисодиётни давлат томонидан бошl(ариш ваколатли
орrанлари иши;
-ракамли иктисодиёт давлат ва хусусий аппарат конструкциялари,
жумладан. булутли сервислар архитектураси;
150
-"9лланадиган р.щамли икrисодиёт мах;сулотлари, жумладан, булутли
сервисларда;
-ра11;амли иuисодиётда фу11;аролар, жамият ва бизнеснинг ра1<амли
платормалари;
-р.щамли иктисодиёт буйича миллий ва минтак:авий ахборот
ресурслари;
-давлат амалдорлари, олимлар ва амалиётчи мутахассислар муло1<оти
ихтисослашган форумлари; хозирги кунда йул бошида мамлаюпга саноатчи
ва тадбикорлар иттифок:и, Европа бизнес ассоциацияси, Узбекистон
Республикаси юристлар ассоциацияси, Узбекистон
Республикаси
корпоратив юристлар ассоциацияси, Узбекистон Республикаси дирепорлар
АТ кенгаши, истисносиз барча интеграл, тармок: ва минrа1<авий
тадбиркорлар бирлашмаларидан профессионаллар
ва
илм-фаннинг
танк:идий овози зарур;
-рак:амли иктисодиёт учун техник, хуку1<ий ва бошк:арув таълим
тизимлари.
151
5-БОБ. БЛОКЧЕЙН ТЕХНОЛОГИЯСИ
5.1. Блокчейн к:андай яратилади
Блокчейн (блоклар занжири) - таксимланган маълумотлар туплами
булиб, унда маълумотлар саклаш t<урилмалари умумий серверга уланмаган
булади. Бу маълумотлар туплами блоклар деб аталадиган тартибга солинган
кайдлар доимий усиб борадиган руйхати сакланади. Хар бир блок вакт
белгисига ва бундан олдинги блокка х:аволага эга булади.
Шифрлашни куллаш шуни
кафолатлайдики,
фойдаланувчилар
нафакат уларсиз файлга ёзув киритиш имкони булмаган ёпик калитлар
мавжудлиги маъносида «эгалик» киладиган блоклар занжирлари
кисминигина узгартириши мумкин. Бундан ташкари, шифрлаш барча
фойдаланувчиларда блоклар таксимланган занжирлари нусхаларини
синхронлаштиришни таъминлайди. Баъзида блокчейн технологияси
«кадриятлар интернети» деб аталади ва биз бу яхши метафора деб
х:исоблаймиз.
Хар бир киши интернетда ахборот жойлаштириши, сунгра бошка
одамлар унга дунёнинг исталган нуктасидан туриб уланиш имконига эга
булиши мумкин. Блоклар занжирлари блокчейн файли ёки к,андайдир
кадриятлар очик буладиган дунёнинг исталган
нуктасига
ахборот
жунатишга имкон беради. Бирок сизда факат сиз «эгалик» киладиган
блокларга кириш имконини бериш учун криптографик алгоритм буйича
яратилган ёпик калит булиши лозим.
Ёпик калитни кимгадир берар экансиз, мох:иятан бу шахсга блоклар
занжирининг мое келувчи булимида сакланадиган пул маблаrларини берган
буласиз.
Биткоинлар холатида калитлар туrридан-туrри молиявий кимматни
ифодалайдиган валютадаги айрим суммалар сакланадиган манзилларга
уланиш учун фойдаланилади. Бу билан маблаrларни утказишни кайд килиш
функцияси амалга оширилади.
Бундан ташкари, яна бир мух:им функция - ишончли муносабатлар
урнатиш ва шахснинг асллигини тасдиклаш амалга оширилади, чунки мое
келувич калитларсиз блоклар занжирини хеч ким узгартира олмайди. Бу
калитлар билан тасдикланмаган узгаришлар рад килинади.
Албатта,
калитлар (жисмоний валюта каби) назарий жихатдан уrирланиши мумкин,
лекин компьютер кодининг бир нечта сатрини химоя килиш одатда катта
харажатлар талаб килмайди. (масалан, машъум Форт-Ноксда олтин
захирасини саклаш харажатлари билан таккосланr).
152
Блокчейн технологиясининг имлиги нимада? Бугунг.11 кунда
биз марказлашган интерактив интернет платформаси ор!\ШIИ ахборотни
булишишга куникиб колганмиз. Бирок гап моддий бойликларни (пулни)
утказиш ха1<ида борганда биз одатда марказлаштирилган молиявий
муассасалар (банклар) хизматларидан фойдаланишга мурожаат юшамиз. Х,а,
интернет оркали туловлар усуллари амалда бу тармок дунёга келган пайдо
булган (энг кузга ташланадиган мисол - PayPal), биро1<; улар, 1<;оидага кура,
банк хисоб раками ёки кредит картаси билан интеграция талаб килади.
Блокчейн технологияси «ортикча бугиющан халос булишта инконият
яратади. У анъанавий равишда молиявий хизматлар сектори бажарадиган уч
МуХИМ ролни уз зиммасига олиши мумкин: битимларни руйхатдан утказиш,
шахе хаI<:И <:ийлигини тасдимаш ва шартномалар тузиш.
Бу улкан ахамиятга эга булади, чунки бутун дунёда молиявий
хизматлар бозори - бозор капиталлашуви буйича энг катта бозорцир. Бу
тизимнинг хеч булмаса бир кисмини блокчейн технологиясига утказиш
молиявий хизматлар сохасида куп сонли узилишларга олиб келади, лекин
шу билан бир пайтда, бундай хизматлар самарадорлигини сезиларли
оширишга имкон беради.
Бу технологиянинг учинчи эхтимолий роли (шартномалар тузиш)
молия секторида1-11 таш <:арида хам жуда фойдали булиб чи <:иши мумкин. Яна
бир валютанинг (биткоин) муомалага киритилиши билан, блокчейн
технолоrияси ракамли иктисодиётнинг хар кандай турини, жумладан,
компьютер кодини саклаш учун фойдаланилиши мумкин.
Бу код фрагментини шундай дастурлаш мумкинки, у
иккала
келишувчи томон уз калитларини киритган ва шу тари <:а шартнома тузишга
розилик билдирган холда бажарилади. Худди шу код таш <:и маълумот
окимларндан ахборот олиши (акциялар нархи, метеорология маълумотлари,
янгиликлар сарлавхалари ва компьютер тахлил килиши мумкин булган
бош1<;а нарсалар) ва маълум бир шартлар бажарилганда автоматик равишда
руйхатдан утказиладиган шартномалар тузиши мумкин.
Ушбу механизм «аклли шартномалар» (смарт-шартномалар) деб
аталади ва уни куллаш имкониятлари амалда чекланмайди.
Масалан, терморегуляция интеллектуал тизими энергия истеъмоли
х:акида маълумотларни интеллектуал электр тармогига узатиши мумкин.
Белгиланган микдорда электр энергияси истеъмол килинганда
башка
блоклар занжири автоматик равишда керакли суммани сизнинг хисоб
153
ра11;амингиздан энергетика компанияси хисоб ра11;амига уrказади. Натижада
хисоблагич иши автоматлаштирилади.
Ра11;амли юсrисодиётни ривожлантириш сохасидаги, шу жумладан,
блокчейн технологияларини жорий этиш билан боFлщ лойщаларни давлат­
хусусий шериклик шартларида амалга ошириш учун инвесторларнинг
маблаFларини жалб Il;ИЛИШ ва бирлаштириш асосий вазифалардан бири
хисобланган давлат муассасаси шаклидаги «Ра11;амли ишонч» ра11;амли
иR;Тисодиётни ривожлантиришни 11;уллаб-R;уВватлаш жамFармаси ташкил
этилди16•
Мазкур ёндашув интеллектуал мулR;Дан фойдаланишни назорат Il;Илиш
учун хам Т:Уf'РИ келади: у фойдаланувчига неча марта ахборотга уланиш, у
билан уртомашиш ёки ундан нусха кучиришга рухсат берилганини
белгилаши мумкин. Ундан яна 11;албакилаштиришдан химоя 11;ИЛинган овоз
бериш тизими яратиш, ахборотни цензура чекловисиз тар11;атиш ва х.к. учун
фойдаланилиши мумкин.
5.2. Тармокда ишбилармонлик ахлоки
Йирик банклар ва айрим давлат структуралари «блокчейн»дан ёки
хатто та11;симланган регистрлар сифатида оддий «блокчейн»дан ахборот
самаш ва транзакциялар амалга ошириш усулини кескин узгартириш учун
фойдаланади. Улар макrовга лойи!\ ма!\садларни кузлайди: тезлик ва
хавфсизликни ошириш, 11;Ийматни пасайтириш, хатолар сонини
камайтириш, ишдан чи11;Иш ва заифлик марказий нуR;Таларини бартараф
11;илиш. Бу моделлар туловларни амалга ошириш учун криптовалюта
куллаши шарт эмас.
Бирок энг мrхим ва истикболли блокчейнлар Сатоси блокчейни на
моделига асосланади. Улар кандай ишлайди?
Биткоин, бошка хар кандай ра11;амли валюта каби, бирон жойда файлда
саманмайди; у блокчейнда ёзилган транзакциялар билан ифодаланади,
худди биткоин бир рангдаги катта тармо11; ресурслари биткоиндан
фойдаланилган хар бир транзакцияни тасдик.лаш ва маъкуллаш учун
фойдаланиладиган кандайдир бутунжахон гроссбух ёки жадвал каби. Хар
11;андай блокчейн, биткоиндан фойдаланиши ёки фойдаланмаслиrидан 11;атьи
назар, та сuмланган хисобланади: у бутун дунё буйлаб кунгиллилар
компьютерларида ишлайди, шундай экан, унда бузиб кириш мумкин булган
Узбекистан Республикаси Президентининг f<арори «РIU(дмли иктисодиётни ривожлантириш максадида
ракамли инфратузилмани янада модернmация килиш чора-тадбирлари т5трисида»// Халк сузи, 2018 й. 22
ноябрь
16
154
маълумотлар марказий туплами йуl(. Блокчейн оммавий: уни исталган киши
исталган пайт куриб чиl(Иши мумкин, чунки у транзациялар ау,1;ити ва
хисоби билан шуrулланадиган биронта ташкилотда эмас, тармома
жойлашган. Блокчейн шифрланган: унда виртуал хавфсизликни таъиинлаш
учун оммавий ва хусусий калитлар (банк ячейкаси учун иккита калит
тизими каби) !()'Лланадиган кучли шифрлаш тизими фойдаланилади. давлат
муассасаси ёки молиявий корпорациянинг виждонсиз ходи111и ёки
супермаркетлар улкан тармОFининг кучсиз брандмауэрлари хакида
l(аЙFуришга хожат Й)'I\.
ИI\Тисодий транзакциялар янги раl(амли реrистрини инсоншт учун
МуХИМ ва l(Имматли булган исталган ахборотни: туFилганлик хаl\ида, никох
хаки.па ва улим хаl\ида гувохномалар, олий маълумот Хаl(Ида диппомлар,
молиявий хисоботлар, тиббиёт карталари, СУFурта туловларп учун
мурожаатлар, айловлардаги овозлар, махсулотларнинг келиб ЧИI\ИШИ - код
куринишида тамим этилиши мумкин булган исталган маълумотни
саl(Лашга дастурлаб !()'ЙИШ мумкин.
Янги платформа дунёдаги хамма нарса хаl(ИДа ракамли
маълумотларни онлайн режимида бирлаштиришга имкон беради. Бундан
ташкари, якин келажама моддий дунёдаги миллиардлаб аl(ЛЛИ курилмалар
узгаришлар l(абул l(илиши ва узатиши, уларга жавоб l(айтариши, уз
эхтиёжларини таъминлаш учун электр энергияси харид килиши ва мухим
ахборот тарl(атиши, атроф-мухитни МуХофаза 1\ИЛИшдан тортиб бизнинг
соFлиrимиз хакида кайrуришгача булган хилма-хил вазифаларни уз
зиммасига олиши мумкин. Бу «хамма нарса интернети»га «х.амма нарса
регистри» керак. Бизнес, савдо ва ИI\Тисодиётга ракамли хисоблаш талаб
этилади.
Тадбиркорлик иl(Тисодиётнинг ривожланиши ва жамияruинг гуллаб­
яшнаши учун жуда мухимдир. Интернет тадбиркорларга йирик
компанияларнинг мерос булиб колган маданият, ривожланишдан тухтаган
иш жараёнлари ва угмишнинr оFир балласти каби муаммоларини эмас,
балки имкониятлар ва воситалар тамим этган холда тадбиркорликни озод
l<ИЛиши лозим. Бирок уз эгаларини миллиардерга айлантирган, овоза булган
муваффаl(иятлари ёкимсиз бир хаl(Икатни никоблаб туради: куплаб
ривожланган иl(тисодиётларда тадбиркорлик ва янги компаниялар пайдо
булиши охирги утrиз йилда кучли
пасайишни
хис
килмома.
Ривожланаётган мамлакатларда Интернет давлатнинг халокатrа элтадиган
бюрократиясига l(арши курашишга мажбур булган потенциал тадбиркорлар
155
учун тусикдарни деярли пасайтирмади. Интернет миллиардлаб одамларга уз
ишини бошлаш учун зарур булган молиявий воситаларга уланиш имконини
бермади. Албатта. тадбиркор булиш х.амманинг хам такдирига битилган
эмас, лекин муносиб пул ишлаб топишга харакат 1<илаётган хатто уртача
статистик инсонга хам молиявий операциялар йук,лиги ва давлат чеклов.."Iари
кучайиб кетганлиrи халал беради.
Бу мураккаб муаммо, лекин блокчейн куп жихатдан тадбиркорликка
ва мое равишда, гуллаб-яшнашга куч-!(увват бахш этишrа 1<одир. Энди,
мух.им ах,амиятга эга булиш хамда уз жамиятидан таш1<арида
ишбилармонлик фаолияти юритиш имкониятига эrа булиш учун
ривожланаётган мамлакатдаги уртача статистик фун:аро интернетга уланrан
!(урилмага эга булиши зарур. Глобал Иl(Тисодиётга уланиш кредитлаш ва
молиялаштириш манбалари, таъминотчилар, хамкорлар ва инвестициялаш
учун имкониятлар кенr очик,лигини англатади. Х.ар кандай ИI<ТИдор, хар
1<андай ресурс, хатто энr кичик булсада, блокчейнда монетизация килиниши
мумкин.
Агар бизнес, давлат бош1<аруви ва фу1<аролик жамияти новаторлари
вазифани уддалай олса, асосан нархларни жиддий пасайтириш, ахборот
туплаш ва мувофик,лаштириш, 1<арор кабул 1<илиш билан мотивация
килинган интернетдан (бу ерда мониторинг, воситачилик ва тармоКда
транзакциялар ва ахборотни монетизация килиш марказда булади)
ахлокийлик, хавфсизлик, хамкорлик, барчар транзациялар, I<адриятлар
яратиш ва та1<симлашда шахсий маълумотлар дахлсизлиги марказда
буладиган, ижтимоий ва тижорат битимлар ишлаб чи1<иш, тартибга солиш
ва амалга ошириш кийматининг пасайиши билан мотивация килинадиган
интернетга утамиз. Бу эса стратегияни 180 градусrа буриб юборади.
Натижада аввалгидек таксимланган, тусиксиз булган ва янrи имкониятлар
берадиган - шу сабабли к:онуний саналган институтлар билан тенг ху!(уК,ЛИ
катнашчилар ик:тисодиётига эга буламиз. Янги платформа биз нимани ва
кандай килиб онлайнни амалга оширишимиз мумкинлиrини, бунда к:им
иштирок этишини, шу тарика энr долзарб ижтимоий ва ик:тисодий
муаммоларни хал килиш учун технологик шароитлар яратишга к:одир
булrанлигини фундаментал жихатдан белгилаб беради.
Агар бу вазифани уддалашнинг имкони булмаса, куп нарса ваъда
киладиган блокчейн технолоrияси чекланади ёки умуман йук килинади.
Бундан хам ёмони, у кучли институтлар кулидаги куролга айланиши
мумкин булиб, унинг ёрдамида улар уз холатини сак.лаб колади, ёки, агар
156
1
унга умат уланиш имконига эга булса, янги тотал кузатув жамияrи учун
айланади. Таксимланган дастурий таъминот, шифрлаш, мустак:ил а-ентлар
ва хатто сунъий интеллект чамбарчас бОFланган технологиялари назорат
остидан чик:иши ва уз яратувчиларига карши ишлаши мумкин.
Агарда сиз биткоин ва блокчейннинг хар нарсага шубха билан
карайдиган тарафдори булсангиз, улар сизга юзага келаётган б1окчейн
иктисодиётида уз ролига кайта бахо бериш истагида булган менежер,
инвестор ёки мулкдор, маслакдошлар билан ижодий хамкорликка
интиладиган булrуси тадбиркор, ихтирочи, мухаидис, рассом Хiiкидаги
фикр-мулохазаларда керак булиб колади.
Ишонч - жараённинг ташк:и эмас, ички элементи хисобланади. Одоб­
ахлок меъёрларига риоя к:илиш хар бир боск:ичда кодлаштирилади ва битга
катнашчи томонидан назорат к:илинмасдан, барча катнашчилар уртасида
так:симланади. Туrридан-туrри кадриятлар алмашиниш иккинчи томон одобахлок доирасида харакат к:илишини кутган холда амалга оширилади.
Шундай килиб, ишбилармонлик ахлок:и к:адриятлари - ишда ва сузда
халоллик, узгаларнинr манфаатларини хисобга олиш, уз карорлари ва
харакатларининг окибатлари учун жавбгарлик, карор кабул кшrиш ва
харакатлар шаффофлиги - карор кабул килиш хУКуклари, раrбатлантириш
структуралари ва операцияларнинг узида кодланади, шундай экан, одоб­
ахлок меъёрларини бузишнинг имкони булмайди, ёки бу катта вакт, пул, кучк:увват ва нуфуз харажатларини талаб килади.
Бевосита интернетда бизнес юритиш ёки транзакция амалга ошириш
щу пайтгача оддий бир сабабга кура имконсиз булганки, пул уз табиатига
Iq'pa бошка ахборот товарлари ва интеллектуал мулкдан фарк килади.
)(амма дустларга битта ахборотни юбориш мумкин, лекин кимгадир тулаб
булинтан бир долларни дустингизга юбора олмайсиз. Пул сизнинг хисоб
ракаминrиздан чикарилиши ва дустингизнинг хисоб ракамиrа утказилиши
лозим. Пул бир вактнинг узида иккита жойда була олмайди, катта
микдордаги пул хакида эа гапирмасак хам булади. Турли жойларда ракамли
валюта бирлигини икки марта сарфлаш риски бор - шуида улардан бири
туланмаган чек каби тулов учун кабул килинмайди. Бу икки марта сарфлаш
муаммоси деб аталади.
Биткоин блокчейнида тармок биткоин эгаси .'\lуайян биткоинни
срафлаган биринчи транзакцияга белги куяди ва бу биткоиндан такрорий
Фойдаланишга тускинлик килади, шу тарика икки марта сарфлаш
имкониятини бартараф килади. Тармок катнашчилари, биткоин тулик
157
функционал бошкарувчилари, майнерлар, энг янги транзакциялар хакида
маълумот туплайди ва уларни хар ун дакика маълумотлар блоки
куринишида саклайдилар. Хар бир блок факат ундан олдинги блок
мавжудлигида амалий булади. Баённомаларга шунингдек, х;ар бир узел
блокчейнни тулалиrича саклаши учун диск маконини регенерация килиш
усули киритилади. Нихоят, блокчейн оммавий: транзакциялар кандай утиши
хаммаrа куриниб туради. Шундай килиб, транзакцияни яширишнинr
имкони йук, биткоинни кузатиш одций пулни кузатишдан осонрок.
Майнинr жараёнлари - транзациялар блокини йиrиш, ресурслар
сарфлаш, масалани хал килиш, муросаrа эришиш, ташки регистр нусхасини
к:уллаб-кувватлаш - шу кадар мухимки, айримлар биткоин блокчейнини
худди интернет каби фойдали деб айтади ва уни оммавий к:уллаб­
кувватлашrа чакиради.
Бу блокчейн иктисодиёти учун нимани англатади. Одамлар
шахсини тасдиклаш ва уларнинr доr тушмаган номиrа кафиллик беришни
йирик компаниялар ва давлат муассасалариrа ишониб топшириш урниrа бу
функцияларни тармоl(I(а ишонамиз. Бутун mapux даво,wида биринчи марта
транзацияларга ва иккинчи томон аракатларидан тъи назар, ёзилган
ахборотларнинг катта исмига ишончни таъминлайдиган платформа
очи дир.
5.3. Кучларни та .;симлаш
Тизим хокимлик килишни яrона назорат маркази булмаган бир
ранrдаrи тармок буйича таксимлайди. Биронта томон тизимни бузишrа
кодир эмас. Агар биронта хУКумат орrани битта катнашчи ёки катнашчилар
гурухини узиб к:уйиш ёки алохида ажратишrа эриша оладиrан булса, тизим
ишлашда давом этади. Агар тармокнинr катта кисми унинr устидан
назоратни к:улrа киритадиrан булса, нима руй бераётrанини хамма куриб
туради.
Интернет пайдо булrан пайтда ходимлар, фукаролар, мижозлар ёки
бошка ташкилотлардан иборат катта фойдаланувчилар базасиrа эrа булrан
биронта йирик институт узининr ижгимоий мажбуриятлари хакида
уйламасди. Марказлашган хукумат орrюшари мунтазам равишда бу хакида
хабардор килмасдан фойдаланувчилар фикриrа зид равишда харакат килиш,
уларнинr маълумотларини туплаш ва тахлил килиш, уларни давлат талаби
буйича такдим этищ фойдаланувчилар розилиrисиз кенr куламли
узrаришлар жорий килишrа тайёрлиrи ва кодирлиrини намойиш этиб келди.
158
Биткоин блокчейнини назорат IQШИшга уриниш харажатлари
олиниши мумкин булган молиявий фойдадан анча катта булиши мумкин.
Сатоси фойдаланувчидан тармокни химоя килиш ва янги биткоинлар ишлаб
чикариш учун катта хисоблаш кувватлари (демак, куп электр энергияси)
сарфлашни талаб киладиган ишни исботлаш усулини жорий килди.
Шу сабабли воситачиларга эхтиёж юзага келади. Блокчейн фаолияти
бу - энг яхши намоён булишдаги оммавий хамкорликдир. Х:ар бир 1иши уз
ахбороти, уз мулки ва узининг иштирок этиш даражаси устидан хУК111ронлик
ади. Таксимланган хисоблаш кувватлари таксимланган жамоавий
хукуматга имкон беради.
Бу блокчейн икrисодиёти учун 1'андай а:х,амиятга эга. Эх.тимол,
бундай платформа неъматлар яратиш янги таксимланган моделлари сари
йул очиб беради. Эхтимол, туFридан-фри номарказлашган хамкорлик янги
усуллари жамиятда юзага келган муаммоларни хал килишга имкон беради.
Эхтимол, ишончсизлик инкирозини ва х:атто х:озирги инсти'I)'Тларда
ноконунийликни бартараф килиш, пиар-кадамлар урнига сузда эмас, ишда
муваффакиятга эришиш ва жамият хаётида иштирок этишга
имкон
берадиган ахоли кулига реал хокимлик килишни топширишга эришШiади.
Тизим
барча
манфаатдор
шахслар
мотивациясини
мувозанатлаштиради. Биткоин ёки кийматни акс эттирадиган бошка токен нуфуз билан боглик муносабатларнинг ажралмас кисмдир. Сатоси тизимда
ишлайдиганларни мукофотлашни дастурий асослаб берди ва хамма унинг
сакланиши хакида кайrуриши учун хокимлик килишни токендан
фойдаланувчи хаммага топширди. Блокчейн - молиявий тамагочи, глобал
таксимланган саватлардаги тухумдир
Интернетнинг
илк
авлоди
даврида
хокимлик
килишни
корпорацияларда мужассам этиши, уларнинг х:ажми, мураккаблиги ва
шаффофсизлиги янги имкониятлар такдим этган тармоклардан номутаносиб
тавишда катта фойда олишга имкон берди. Йирик банклар уз фаолияти
билан молия тизимини шаффофлик чегарасига етказди,
чунки
«бу
банкларда купчилик топ-менежерлар ва катор мутахассисларни
раFбатлантириш тизими шундай ишлаб чикилгандики, узокни кура
билмайдиган ва ута фаркли хулк-атворга хизмат киларди».
Жисмоний валюталардан фаркли равишда, биткоин саккизта унлик
разрядгача улушга булиниши мумкин (яъни биткоиндаги сумма вергулдан
кейин саккизта белгигача эга булиши мумкин). Бу узок вакr давомида битта
транзакция доирасида суммаларни бирлаштириш ва булишга имкон беради:
159
суммадан маълум микдор олиш ва бу суммадан молиялаuпириладиrан
барча ЧИ1')'ВЧИ туловлар ягона транзация сифатида куриб чиl(ИЛиши
мумкин, бу эса транзакциялар сериясидан анча l(улайдир. Хизматдан
фойдаланишни ,щсобга олиш учун смарт-шартнома тузиб,
автоматик
равишда уни мунтазам ваl(Т оралимари орl(али кичик улушлар билан тулаш
мумкин.
5.4. Хавфсизлик
Хавфсизлик тадбирлари тармоi\1\а шундай жорий l(илинганки, умумий
инкор этиш нуктаси булмайди, нафаl(ат махфийлик, балки х;ар кандай
х;аракат бекор l(илинмаслиги ва аутентификация х;ам таrьминланади.
Тизимда иштирок этишни истаган х;ар бир шахе шифрлашдан фойдаланиши
лозим - бу мухокама килинмайди, - ва уйламасдан килинган х;аракатлар
окибатларини фак,ат шу х;аракатларни амалга оширган шахсгина х;ис l(ИЛЗДИ.
Хакерлик х;ужумлари, шахсий маълумотларни угирлаш, фирибгарлик,
киберl(урl(итиш, фишинг, спам, зиён келтирувчи дастурлар, вирус­
товламачилар - буларнинг барчаси инсоннинг жамиятдаги хавфсизлигига
тах;дид солади. Интернетнинг илк даври, куплаб жараёнларни шаффоф килиш
ва инсон х;у1')'1\Лари бузилишини кийинлаштириш урнига, хусуий шахслар,
институтлар ва иl(Тисодий фаоллик хавфсизлигини оширмасди. Уртача
интернетдан фойдаланувчи купинча электрон почта ва хисоб кайдларини
оддий пароллар ,щмоя килади деб умид киларди, чунки
провайдерлар ёки иш берувчилар ишончлироl( паролларни талаб l(ИЛМасди.
Рак,амли валюта оддий файлда сакланмайди. У криптографик хеш
билан белгиланган транзацияларда акс эттирилади. Фойдаланувчилар уз
пулларига криптокалитларга зга булади ва транзакцияларни туrридан-тугри
бир-бири билан амалга оширади. Бундай хавфсизлик учун уларнинг х;ар
бири масъулиятли булиши - шахсий калитларни ишончли х;имоя килиши
зарур.
Бу ерда хавфсизлик стандартлари мухим. Биткоин блокчейни AI<Ill
Стандартлар ва технологиялар миллий институти томонидан чикарилган ва
ахборотни кайта ишлаш федерал стандарти сифатида кабул килинган
машх;ур ва пухта ишлаб чикилган SHA-256 стандартида ишлайди. Блок
ечимини топиш учун зарур булган куп марталик математик хисоб­
китобларни такрорлаш мураккаблиги хисоблаш курилмасидан масалани
ечиш ва янги биткоинлар ишлаб топиш учун куп электр энерrяси
160
•
сарфлашни талаб 1\ИЛадИ. Бошка алrоритмлар анча камрок :энергия
сарфлайди.
5.5.Бир-бирига киритилrанлик
Иктисодиёт х:амма учун ишлаганда энг яхши ишлайди. Бу унда
иштирок этиш учун тусикларни пасайтириш лозимлигини англапди. Бу
капитални кайта таксимлаш эмас, балки айта т симланган капитализм
учун платформа яратиш кераклигини англатади.
Илк интернет даври куплаб одамлар учун куплаб муъжизалар яратди.
Бирок, юкорида айтиб утилганидек, дунё ах:олисининr катrа ки;ми на
технолоrияларга, на молия тизимиrа ва на иктисодий имкониятларга
уланиш имконига эга булмаган х:олда аввалгидек, тизимга улаимасдан
колиб кетмоКда. Боз устига, янrи коммуникация воситаси х:ам111а учун
фаровонлик келтиришига умид окланмади. :х;а, Интернет риво](Jlанrан
мамлакатларда
компанияларrа
ривожланаётrан иктисодиётларда
миллионлаб одамларга иш таКдим этишга имкон берди. У куплаб
тадбиркорлар учун бозорга кириш учун тусиК,Jiарни пасайтирди ва
ахолининг кам таъминланrан катламларига янги имкониятлар ва базавий
ахборотrа уланиш имкониятини таКдим этди.
Уйлаймизки, блокчейн технологияси х:ар бир кишининг х:укуклари ва
инсонийликни саклаш ва х:имоя 1\ИЛИШ воситасиrа айланишrа кодир.
:Х:акикатни таркатадиrан, фаровонликни таксимлайдиган ва - тармок
калбаки транзакцияларни рад килгани каби - жамиятдаги дах:шатли бир
нарсаrа айланиб кетиши мумкин булrан илк саратон х:ужайраларпни йук
килишга кодир булган воситагадир.
Молия хизматлари бутунжах:он тармоги хозирrи кунда муамиоларга
тулиб ётибди. У эскириб колган, чунки юкори динамикали ракамли дунёдан
ортда колиб кетаётrан ва шу сабабли секин ва ишончсиз ишлайдиrан, утган
асрдан колrан технологияларга асосланади. У монопол булиб, миллиардлаб
одамларга базавий молиявий воситаларга уланиш имконини бермайди. У
марказлаштирилган булиб, шу сабабли ахборот сизиб чикиши ва бошка
х:ужумлар ва инкор килишларга учрайди. У монополлаштирилган булиб, шу
сабабли статус-квони куллаб-кувватлашrа интилади ва инновацияларга
тускинлик килади. Блокчейн новаторлар ва тадбиркорларга ушбу кучли
платформада киймат яратишнинг янги усулларини топган х:олда шу ва
бошка куплаб муаммоларни хал килишrа имкон беради.
Блокчейн технолоrияси улар буйича тармокка чукур узrаришлар
келтирадиган, молиявий монополияларни йук киладиган хамда хусусий
161
JI
шахлар ва ташкилотларга 1\ИЙмат яратиш ва бошкаришни танлаш
имкониятини такдим этадиган олтита сабаб мавжуд. Жцон молия
мута:хассислари бу хаI<:ИДа уйлаб куришлари лозим.
Аттестация. Томонлар тарихда биринчи марта, бир-бирини билмаган
ва бир-бирига ишонмаган холда битим тузиши ва ишларни юритиши
мумкин. Шах.сии тасдиI<;ЛаШ ва ишонч урнатиш молиявий воситачининг
XYI\YI<:И ва имтиёзи булмай I<:)'Йди. Боз устига, молиявий хизматлар нуI<;Таи
назаридан ишонч баённомаси янги маънога эга булади. Блокчейн зарур
булган пайтда транзакциялар тарихи (блокчейнда), нуфуз I<;Иймати
(агрегацияланган фикрлар асосида) ва бошка умумиl(fисодий курсаткичлар
асосида хар бир томоннинг айнан ухшашлиги ва тулов лаёкатини тасдиклаб,
ишончли муносабатлар урнатиши мумкин.
l(иймат. Блокчейнда тармок 1\Ийматни пирингли узатиш клирингини
амалга оширади ва уларни тартибга солади, буни доимий бажаради, шундай
экан, унинг регистри доим долзарб булади. Агар банклар узининг бизнес­
моделuни узгартuрмаган :{Олда бундай имокниятдан аввалбошдан
фойдаланганида эди, 20 млрд доллар атрофида операцион харажатлар тежаб
колган буларди - бу хисоб-китоблар Испаниянинг Santander банкиrа
теrишли булиб, реал ракамлар бундан анча юкори. К:ийматни кескин
пасайтириш туфайли банклар банк хизматлари курсатиш билан етарли
даражада камраб олинмаган жамиятларда хусусий
ва
корпоратив
мижозларга молиявий хизматлар, бозорлар ва капиталга уланиш учун
кенгрок имкониятлар такдим эта олган буларди. Бу нафакат
бозор
етакчилари учун, балки бутун дунё буйлаб энди иш
бошлаётrан
тадбиркорлар учун хам фойдали хисобланади. Исталган киши исталган
жойдан туриб, факат смартфонга ва интернетга уланиш имконига эга булган
холдагина жахон молиявий ОI\Имлариrа J<:УШИлиш имконига эrа.
Тезлик. Хозирги пайтда пул окимини тартибга солиш етти кун, биржа
битимини тартибга солиш - икки-уч кун, банк ссудаси учун эса накд 23 кун
талаб килинади. SWIFT тармоFи бутун дунё буйлаб ун минглаб молиявий
институтлар уртасида кунига ун беш миллион туловни утказади, лекин
уларни тартибга солиш в клирингга бир неча кун сарфлайди. Худди шу
нарса АК:ШДа кунига триллионлаб долларлик туловлар утказадиган АСН
(Automated Clearing House) тизимида хам руй беради. Биткоин тармоFИда бу
вак.тда амалга оширилrан барча транзацияларни тартибга солиш
ва
клирингrа уртача I О дакика кетади. Бошка блокчейнлар янада тезрок булиб,
Bitcoin Lightning Network каби замонавий новаторлик ечимлари тартибга
162
солиш ва клиринг вакгини сониянинг улушига тенг булган вак:rгача
киск:артириб, биткоин блокчейни хажмини оширишга интилади. «Пул
жунатувчи бир тармома, олувчи эса бошк:а тармома буладиг Е банк
тизимида пул куплаб регистрлар, воситачилар, транзит майдонлар оркали
утиб, том маънода йулда йуколиб колиши мумкин. бунинг учун а:апитал
барча шароитлар яратган». Аслида хам, кийматни узатишнинг бир оода руй
берадиган ва харажатлар билан боFЛИК булмаган турига утиш узок вакт
давомида оралик холатда туриб коладиган капитални озод килади; бу
«йулдаги» пул маблаrларидан фойда оладиган воситачиларни хурсанд
килмайди.
Рискларни боmt.:ариш. Блокчейн технологияси бир неча хил
молиявий риск турларини бартараф килишга ваъда беради. Биринчидан,
тартибга солиш риски - туловнинг битимни тартибга солиш жараёнида
биронта хато натижасида утмаслик риски. Иккинчидан, контрагентлик
риски - иккинчи томон битимни тартибга солиш руй бермагунга кадар
дефолт эълон J<ИЛИШ риски. Нщоят, энг жиддий тизимли риск, тизимдаги
барча йирик контрагентлик рисклари йиrиндиси.
l(иймат инновацияси. Биткоин блокчейни биткоинлар узатиш учун
яратилган, бошка молиявий активлар билан ишлаш учун эмас. Бирок: бу
очик бошланrич кодли, экспериментларни раrбатлантирадиган технология.
Айрим новаторлар биткоин туловлари учун эмас, балки бошка максадлар
учун мулжалланган алохида блокчейнлар, я'f.ни альткойнлар .tратади.
Бошкалар эса хар кандай, хам жисмоний, хам ракамли актив ёки мажбурият:
кема акциялари, нефть баррели, олтин ёмби, автомобиль, автокредит буйича
тулов, вексель ёки счет - ёкил, албатта, реал валютани ифодалаган холда
«буялиши» мумкин булган «хосила» криптовалюталар сайдчейнлари
яратиш учун биткоин блокчейни улчами ва ликвидлиrидан фойдаланиш
усулларини излайди. Сайдчейнлар бу - имконнятлари ва функдиялари
буйича биткоин блокчейнидан фарк киладиган, лекин унинг хавфсизлигини
nасайтирмаган холда биткоин компьютер инфратузилмаси ва ривожланган
тармоrидан фойдаланадиган блокчейнлар. Сайдчейнлар блокчейн билан
ик:ки каналли штифт - активларни учинчи томон иштирокисиз блокчейнга
ва блокчейндан бериш криптоrрафик воситаси ёрдамида алока килади.
Хусусий блокчейнларда садо платформалари яратиб, умуман биткоин ва
бошка токенлардан фойдаланишни истисно килишга
интиладиган
новаторлар бор. Молиявий институтлар активлар ва мажбуриятларни ёзищ
алмашиниш ва сотиш учун блокчейн технологиясидан фойдаланмокда, вакт
163
утиши билан эса анъанавий биржалар ва марказлашrирилган бозорларни у
билан алмаштириши мумкин, бу эса бизнинг I<:Иймат хщщцаги ва у билан
савдо механизмлари ха1'Идаги тасаввурларимизни узгартириб юбориши
мумкин.
ОчиJ;i бошланFич код. Молиявий хизматлар тармОFи бу - эскириб
,:олган тизимлар улкан технологик туruiами булиб, исталган пайт ,:улаши
мумкин. Уни технологик жихатдан такомиллаштириш ,:ийин, чунки хар бир
инновация учун ,:айтувчан бирга була олишлик талаб килинади. Блокчейн
эса, очи ,: бошлангич кодли тизим булгани холда, доимий равишда
узгариши, ривожriаниши ва тармо ,: муросаси асосида такомиллашиши
мумкин.
Бу афзалликлар - аттестация, анча паст ,:иймат, бир лахзали тезлик,
рискларнинг пасайиши, катга инновация, мослашув ,:обилияти - истикболда
нафа ,:ат туловларни, балки кимматли ,:ОFозлар билан операцияларни,
инвестицион банк хизматлари курсатишни, бухгалтерия х;исоби ва аудитни,
венчурли инвестицияларни, суrурталашни, тадбиркорлик рискларини
бош ,:аришни, хусусий шахсларга банк хизматлари курсатиш ва тармо ,:нинг
бошка асосларини узгартириши мумкин.
5.6. Шахсий маълумотлар :х:имоя liiUЛИНrанлиги
Одамлар уз маълумотларини назорат килиши керак. Х,ар бир киши уз
шахсияти ха ,:ида нимани, качон, каерда ва ,:анчалик батафсил гапириб
бериш ха ,:ида узи i,:apop килишга хакли. Шахсий маълумотлар ху ,:у ,:ини
хурмат килиш ва шахсий маълумотлларни хурмат килиш - иккаласи бир
нарса эмас. Бизга униси хам, буниси хам керак. Бир-бирига ишониш
заруратини бартараф килиб, Сатоси шу тарика у билан узаро алока килиш
учун иккинчи томон шахсини яхши билиш заруратини йу ,:ка чикарди. «Мен
куплаб мухандислар ва компьютер технологлари билан сухбатлашдим ва
уларниг купчилиги айтадики: «Албатга, биз
шахсий
маълумотлар
химоясини маълумотлар архитектурасига, дастурий кодга киритишимиз
мумкин», - дейди Эн Кавукян.
Хусусий хаёт дахлсизлиги - инсоннинг асосий х;у ,:уки ва эркин
жамиятнинг негизидир. Интернет пайдо булгандан кейинги охирги йигирма
йил давомида давлат ми ,:ёсида хам, хусусий секторда хам маълумотлар
марказий тупламлари хусусий шахслар ва ташкилотлар хакида, жумладан,
уларга маълум булмаган холда, хилма-хил махфий ахборотлар туплаган.
:Х.амма жойда одамлар корпорациялар ахборот излаш асносида бутун
164
р!Щамли дунёни титиб ташлаган холда к;андайдир киберклонлар яра1Ишидан
хавфсирайди.
Блокчейнда к;атнашчилар истаган холда маълум даражагача
номаълумликни саклаши мумкин - улар к;андайдир к;ушимча маълумотлар
хабар килиш ёки бу ахборотларни маълумотлар марказий тупламида
сак;лашга мажбур эмас. Бу холатнинг мухимлигига нотугри бцо бериб
булмайди. Блокчейнда шахсий маълумотлар омбори - Блокчейн
протоколлари хар бир муайян транзакция ёки вазият учун керакли
номаълумлик даражасини танлашга имкон беради. Шу тарика биз
узимизнинг электрон нусхаларимизни ва уларнинr дунё билан узаро
алок;аларини яхширок; бошк;арамиз.
Ху Юiарнинr саl(Ланиши. Мулк хук;ук;и шаффоф хисобланади ва
хук;укий химоя билан таъминланади. Шахсий эркинликлар
хамма
томонидан тан олинади ва хурмат к;илинади. Бу хакик:ат биз учун ошкора
булиб куринади: хар бир шахе iyrnлraн пайтидан бошлаб улардан мцрум
l(Илиниши мумкин булмаrан, уларни химоя к;илиш мумкин ва лозим булrан
хукук;ларrа зга булади.
Ракамли ик:гисодиётнинr биринчи даврида бу хук;укларни
самаралирок амалrа ошириш усулларини излаб топишrа харакат I<ИЛИнган.
Интернет санъат, янrиликлар, кунrилочарлимар янrи шамлари учун, шеър,
к;ушик, фотосурат, аудио ва видеоёзувлар учун муаллифлик ХУКУКИ урнатиш
воситасиrа айланди. Тармок;да моддий макондаrи билан бир хил нарсаларrа
эришиш учун Умумий савдо кодини к;уллашrа: унинг киймати канчалик
паст булишидан катъи назар, оддий тиш пастасигача булrан хар кандай
предмет учун шартнома тузиш ва МуХокама килиш заруратини бартараф
l(Илишrа эришилди. Лекин бу холатда хам транзакцияларни бошкаришда
воситачиларrа умид бо.лашимизrа тугри келарди ва воситачилар пулни уз
хисоб рак;амида ушлаб туриб (йулдаrи пул маблаглари) кейин )'Тказиши ёки
уни утказиши ва сунrра рад этиши мумкин булrан )(олда транзакцияларни
рад к;илиш имкониятига зга булади. катнашчиларнинr маълум бир кисми
фирибrарлик килиши кутилди ва маълум даражадаги фирибrарлик мукаррар
деб кабул килинди.
5.7. Молиявий хизматлар секrори 1'андай узrаради
Бизнинr фикримизча, энr муХим узrаришларrа тайёр булrан саккизта
асосий функцияни куриб чикамиз.
165
··'1'111""
l(ийматни тасди аш. Хозирги пайтда биз ишонч асосидаги
муносабатлар урнатиш ва молиявий траmакцияда иккинчи томоннинг айнан
шулигини тасдимашда йирик воситачиларга таянамиз. Бу воситачилар банк
хисоб ракамлари ва заёмлар каби асосий молиявий хизматларrа уланишда
хакамлар ролини уйнайди. Блокчейн маълум бир транзакцияларга ишонч
заруратини пасайтиради ва базида хатто олиб ташлайди хам. Бу технология
шунингдек, катнашчиларга тасдиманадиган, тулик функционалли ва
криптографик хи моя килинган электрон профиллардан фойдаланиш ва
зарур булган холларда ишорнч асосидаги муносабатлар урнатишга имкон
беради.
l(ийматлар кучиши. Молия тизими хар куни пул маблагларини
бутун дунё буйлаб кучиради ва хатто бир доллар хам икки марта
сарфланмаслигини: iТunes да битта кушикни 99 центга харид килишдан
тортиб компания ичида фондларни бериш, активлар сотиб олиш ёки
компаниялар харид килишгача булган миллиардлаб битимларни текшириб
туради. Блокчейн хар кандай кийматлар - валюта, акциялар, облигациялар,
хукукларни - йирик ва кичик миКдорда, узок ва якин масофага, маълум ва
номаълум томонларга кучириш учун умумий стандарт булишга кодир.
Шундай килиб, блокчейн кийматларни кучириш учун худди товарларни
кучириш учун стандарт юк контейнери жорий килиш килган ишларни
бажариши: бахони сезиларни равишда пасайтириши, тезликни ошириши,
иктисодий усиш ва фаровонликка хизмат килиши мумкин.
l(ийматларни ca am. Молиявий институтлар хусусий шахслар,
ташкилотлар ва давлатга тегишли булган кийматлар саманадиган омбор
вазифасини бажаради. Уртача статистик фукаро учун банк уларни банк
ячейкаси, жамгарма ёки жорий хисоб ракамида саклайди. Ликвидлик зарур
булган ва наКд эквивалентга кичик фоиз талаб килинадиган йирик ташкилот
учун бу рисксиз инвестициялар, масалан, газначилик облигациялари ёки
киска муддатли воситалар бозорига инвестициялар хисобланади. Блокчейн
билан хусусий шахслар кийматларни саклаш, жамгарма ёки жорий хисоб
раками хизматлари ягона таКдим этувчWiар сифатида банкларга таянишrа
мажбур булмайди, ташкилотларда эса рисксиз молиявий активлар харид
килиш ва уларга эгалик килишнинг самаралирок механизми пайдо булади.
Кредитлаш. Молиявий институтлар ипотекадан тортиб киска
муддатли векселларгача кредитлар беришни: кредит карталари, ипотека
кредитлари, корпоратив, муниципал ва давлат облиrациялари, активлар
билан таъминланган кимматли когозларни соддалаштиради. Кредитлаш
166
г
1
1
1
кредит лаёкатини текшириш, кредит тарихи юритиш, кредит рейтхнглари
тайинлаш учун катор к:ушимча тармоклар юзага келтирди. Хусусий шахслар
учун кредит тарихи мух;им, ташкилотлар учун -«инвестицион синф»дан
«ахлат»гача булган кредит рейтинги. Блокчейнда исталган шахе аmанавий
карз мажбуриятларини туrридан-туrри чикариши, айирбошлаши ва тартибга
солиши, шу тарика, риск ва харажатларни пасайтириши хамда Те3.ЛИК ва
шаффофликни ошириши мумкин. Истеъмолчилар бевосита бошка
истеъмолчилардан карз олиши мумкин булади. Бу айникса, банк хизиатлари
билан камраб олинмаrанлар ва бутун дунё буйлаб тадбиркорл учун
МуХИМ.
l(ийматлар алмаmиниm. )(ар купи бозорлар бутун дунё буйлаб
умумий киймати триллионлаб долларни ташкил киладиган жисмоний
активларни айирбошлашга имкон беради. Савдо бу - инвестициялаш,
биржада уйнаш, хеджирлаш ва арбитраж, жумладан, битимдан tейинги
клиринг цикли, тартибга солиш ва саклаш маI<:садида активлар ва молиявий
воситалар сотиш ва сотиб олишдир. Блокчейн хар кандай транзакцияларни
тартибга солиш вактини хафта ва кунлардан дакиI<:а ва сонияпаргача
кискартиради.
:х;омийлик ва инвестициялар. Актив, компания ёки янги корхонага
инвестиция киритиш капитал кийматининг ортиши, дивидендлар, фоизлар,
рента ва уларнинг хилма-хил комбинациялари куринишида даронадлили
олиш имконини беради. Тармок инвесторларни тадбиркорлар ва
компаниялар эгалари билан ривожланишнинr «фаришта»дан тортиб ИПО
rача ва х.к. турли боскичларида учраштирган холда бозорлар вужудrа
келтиради. Маблаrлар жалб килиш одатда воситачиларни, Nасалан,
инвестицион банклар, венчурли инвесторлар, хукукшуносларни талаб
килади. Блокчейн уларнинг куплаб функцияларини автоматлаuпиради,
туrридан-туrри пирингли молиялаштириш учун янги моделлардан
Фойдаланишга имкон беради, шунинrдек, дивидендлар ёзиш ва купон
туловларини янада самарали, шаффоф ва ишончли килади.
l(ийматни суrурта l(илиm ва рискларни бoml(apиm. Рискларни
бошкариш ва унинг хусусий холати булган суrурталаш хусусий шахслар ва
компанияларни кузда тутилмаган йукотишлар ва халокатлардан химоя
килиш учун мулжалланrан. Кенrрок маънода молия бозорларида рискларни
бошкариш олдиндан айтиш ёки назорат килиш 1\ИЙин булган ходисаларни
хеджирлаш учун бир талай хосила, мураккаб структураланган молиявий
махсулотлар ва бошка молиявий воситалар юзаrа келтирган. Сунrrи хисоб167
il
!i
1
1
китобларга кура, барча оммавий очик. булган х.осила к.имматли К.ОFозлар
номинал к.иймати 600 трлн долларни ташкил к.илади. Блокчейн суrурта
к.илиш номарказлашган моделларини к.уллаб-к.увватлайди, бу рискларни
бошк.ариш учун х.осила к.имматли К.ОFозлардан фойдаланишни янада
шаффоф к.илади. Инсоннинг ижтимоИIЙ ва ик.тисодий капиталига, унинг
х.аракатлари ва бошк.а нуфузга оид курсаткичларга асосланган нуфуз
тизимининг узи суrурта к.илувчиларга актуар рискни яхширок. тушуниш ва
к.арорлрани хабардор булган х.олда к.абул к.илишrа имкон яратади.
l(ийматлар бухгалтерия :х;исоби. Бухгалтерия х.исоби бу - ик.тисодий
жараёнлар к.атнашчилари х.ак.ида молиявий ахборотни улчаш, кайта ишлаш
ва узатишдир. Куп миллиардли ушбу тармокни туртта аудит гиганти:
Deloitte Touche Tohmatsu, Price water house Coopers, Emst & Young ва КРМG
назорат к.илади. Анъанавий бухгалтерия х.исоби амалиётчилари замонавий
молия тезлиги ва мураккаблигини эплаштира олмаяпти. Блокчейн
так.симланrан реrистрини к.уллайдиган янги усуллар аудит ва молиявий
х.исоботларни шаффоф к.илади ва уларни реал вак.т режимида ошиб боришrа
имкон беради. Шунингдек, у тартибга солувчи органлар ва бошка
манфаатдор шахсларнинг корпорация ичидаrи молиявий фаолликни кузатиб
бориш имкониятини сезиларли даражада кенгайтиради (5.1-жадвал).
5.1-жадвал
«Олтин саккизлик»
Молиявий хизматлар бозори кандай узгариши
Буидаи ким ютади
Функция
Блокчейн таъсири
1
2
3
ТасдИЮiанадиган
ва
тулщ
функционалли э-1ектрон профиллар,
криптоrрафщ иmончли
Рейтинг аrентЛИ1<Лари, истеъмолчилар
маълу,ютлари
тах.лилчилари,
маркетологлар, юридик ва жисмоний
хизматлари
шахсларга
банк
карталари
курсатиш,
тулов
солувчи
тармок,лари,
тартибга
органлар
Мижозлар банкинги, тулов карталари
уrказмалари
тармок,лари,
пул
1.Айнан бир хиллик ва
кий:матни тасдиЮiаш
2.К.Ийматлар кучиши туловлар,
пул
уrказмалари, товарлар ва
хизматлар харид килиш
3.К.Ийматлар сак.лат валюта,
хомашё
ва
молиявий акпrвлар Банк
ячейкаси, жамгарма ёки
жорий
счет.
К.Иска
муддатли
воситалар
бозори
FазначИ.IJик
Воситачиларсиз жуда катта ва жуда
кичик хажмда киматлар уrказиm
туловлар тезлиrини оширади ва
к.ийматни пасайn1ради
Туловлар механизми кийматларни
ишончли ва хавфсиз саклаш билан
биргаликда анъанавий МОЛИЯВИЙ
хизматларrа эхrnежни пасайтиради.
банклардаrи жамгармалар ва жорий
счетлар истеъмолдан чикади
хизмати,
компаниялари,
телекоомуникация
солувчи
тартибга
органлар
банк
Жисмоний
шахсларга
хизматлари курсатиш, брокерлар,
инвесгиция банклари, активларни
бошкариш,
телекоммуникация
солувчи
компаниялари,
тартибга
органлар
168
1
J..
облигациялари
1
2
I<арз мажбуриятларини яратиш,
пиотека, узаrnш ва блокчеilнда тартибга
мумкин,
самарадорлик
корпоратив, муниципал, солиш
облигациялари, ортали, харажатлар ва тизимли риск
давлат
1(.ИММЗТЛИ
пасаяди.
Истеъмолчилар
иуфуз
таъминотли
1\ОFОЗЛар
ва
бош113 ёрдамида бош113 истеъмолчилардан
кредитлаш шакллари
f\3РЗ олиши мумкин, баи тизими
1\3Мраб олмаганлар ва тадбиркорлар
4.Крелитлаш.
карталар,
Крелит
3
Юридик ва жисмоний ша<слар билан
ишлайдиrан
банклар,
давлат
бюджети,
микрокрелитлаш,
краудфандииг,
тартибrа
солиш
органлари, реitгинг аrеитликлари,
дастурий таъмииот ишлаб ЧИf\УВЧИЛар
учунМ)')\ИМ
5.I<;адриятлар алмашипиш
биржада
унаш,
хеджирлаш,
арбитраж.
Битимлар тайёрлаш ва
клиринг,
мажбуриятлар
таъминланишини
бошкариш
ва
уларни
бахолаш, тартибга солиш
ва
ишонч
асосида
тасарруф 1\ИЛIIШ
6.)<О!\lИЙЛИК
ва
инвестициялар - активлар,
компания, стартапларга,
капитал
1\ИЙМатини
ошириш,
дивидендлар,
фоизлар,
рента
ва
уларнииг бирлашуви
7.I<адриятни
сугурта
рискларни
бошl\ариш - активлар, уйжой, СОFЛИК,, тижорат
мулки, бизнес амалиёти,
х.осила
мах.сулотларни
химоя 1\ИЛИШ
8 I<адриятлар бухгалтерия
хисоби
1\ИЛИШ
L
ва
Блокчейи J\JIP 1\3ИЛай транзакцияни
тартибга солишни кун ва JIJlфтадан
д31\Иl\3 ва соиияга 1\ИСl\артирали. Бу
тезлик ва самарадорлик
банк
хизматлари билан етарлича ёки
умуман
11амраб
шrnнмаган
шахсларга
бойлик
яратишла
ИШП!рок этишга имкон берали
Инвесторлар, юридик шЮ<СЛарга банк
хизматлари
курсаmш,
валюта
биржалари, хедж-фоНДЛlр, пенсия
фоидлари,
хусусий
брокерииг,
клиринг палатаси, фьючерс, хомаше
биржалари,
хомаmё брокерииги,
марказий банклар, тарпбга солиш
орrанлари
Пириигли молия:лашmриш янги
моделлари,
смарт-шартномалар
буйича
автоматик
дивиденд
туловлари
каби
корпоратив
харакатлар 1\3ЙЛИ. Реитадан ларомад
ва ООШl\3 даромад шаклларига
даъвони автоматлаtППIJ)mп учун
мулк реестри
Инвестиция
банклари,
венчурли
инвесторлар, юристлар, аудиторлар,
мулкни бош113риш, фонл биржалари,
краудфандинг,
тартнбrа
солиш
органлари
Нуфуз тизимларидан фойдаланиш
сугуртачиларга
актуар
рискни
аникрок бахолага ёрдам беради,
номарl\33Лашган сугурта бозорлари
ташкил 1\ИЛИНад11. Хосила кимматли
11оrозлар шаффофро11
Сугурта,
рискларни
бош113рищ
юридик шахсларга банк хизматлари
курсатиш,
брокерииг,
клиринг
палатаси, тартибга солиш органлари
Таl\симлаиган регистр аулит ва
Аудиторлар, активларни бошкариш,
акциядор; ар
назорат
органлари,
молнявий хисоботни реал Ваl\Тда
амалга ошириладиrан, тез амалга
ошадиган ва шаффоф 1\ИЛади,
тартибга
солиш
органлар,mинг
корпорация
ичида
молиявий
фаолликни
тартибга
солиш
имкониятларини
кузатиш
тартибга солиш органлари
имкониятпни яхшилайди
Блокче;i:!-1 шунингдек, давлатнинг молия хизматлари саноатини
назорат l(ИЛИШдаги роли х,акида мунозараларни жонлантириб юборди. Агар
уларни сузнинг кенг маъносида коммунал хизматлар сифатида кабул
киладиган булсак, одатда давлат томонидан каттик тартибга солинадиган
169
хомашё монополияларга ухшатиш юзага келади. Бирок, блокчейн
технологияси рискларни пасайтириш хамда шаффофлик ва тезкорликни
оширишни ваъда килиши сабабли технологиянинг узи тартибга солиш
функцияларини бажаради I 7• Бирок агар тартибга солувчи органлар банклар
ва бозорларда ички жараёнларга йул топиш имконига эга булса, унда айрим
конунларни соддалаштириш, бошкаларини эса умуман бекор килиш
мумкиндир? Бу кийин масала. Бир томондан, тартибга солувчи органлар
инновациялар улкан тезлигини х,исобга олган холда узининг назорат
функциясини кайта куриб чикишига тугри келади. Башка томондан,
банклар давлат назоратидан четда колиб кетган холда бир неча марта
халолликни эсидан хам чикариб к;уйган.
5.8. Блокчейн ИПО (Initial coin offering)
Тадбиркорлар учун инвесторлар излаб топиш - жиддий узгаришлар
кутиб турган молия хизматлари индустрияининг саккизта функциясидан
биридир. К:имматли коrозларни кисман жойлаштириш, акциялар ва хусусий
инвестицияларни
тижорат
капиталига
бирламчи
ва
иккиламчи
жойлаштириш (PIPE) орк:али акциядорлик капитали туплаш жараёни 1930йиллардан буён жиддий узгаришларга учрамади.
Краудфандинг платформалари туфайли кичик бизнес интернет орк:али
капиталга йул топди. Oculus Pift ва РеЬЬ!е Watch - бу моделнинг биринчи
кадамлари. Лекин аввлагидек, 1<атнашчилар капитални туrридан-тугри
харид юша омлайди. AI<II.Iдa стартапларга кумаклашиш хак:ида янги конун
майда инвесторларга бевосита краудфандинr кампаниялари оркали маблаr
киритишга имкон беради, лекин инвесторлар ва тадбиркорларга бунинг
учун аввалгидек Кickstarter ёки Indiegogo каби воситачилар хамда анъанавий
тулов усули, одатда банк карталари PayPal зарур. Воситачи бу ишларнинг
хаками х,исобланади, жумладан, кимга нима тегишли эканлигини хал
юшади.
Блокчейнда акциядорлаштириш (бу бир вариант) ушбу концепцияни
ривожлантиради. Энди компаниялар «блокчейнда»
молиялаштириш
туплаши, компаниянинг моддий кийматларига мое келадиган токенлар ёки
виртуал кимматли когозлар чикариши мумкин. Улар акциялар, облигациялар
ёки Augur билан боrли1< холатда булгани каби, уларнинг эгаларига компания
1<айси башорат бозорларини очишини хал килиш
17 www .ifrasia.com/Ыockchain-will-make-dodd-frank-obsolete-bankers-say/21216014.article.
лrан
170
rttЬ
1\ИНИ берrан холда платформада котировка н;иладиган бозор
катнашчилари позицияларини акс эттириши мумкин. Ethereum о.11диндан
берилган буюртмалар буйича уз токени, ether сотиш учун тамомила янги
блокчейн ривожлантиришни молиялаштириб, янада катта мувафqsl\ИЯТГа
эришди. Хозирда Ethereum - узунлиги буйича иккинчи ва риво:кланиш
суръати буйича биринчи уринда турадиган оммавий блокчейн х.исобланади.
Augur краудфандинrnда инвестициялар уртача суммаси 750 долларни
ташкил 1\ИЛди, лекин 1 доллар ёки хатто 1О центлик минимал обуваларни
тасаввур килиш 1\ИЙИН эмас. Дунёда исталган киши - хатто ахолининг энг
кашшон; н;атламлари ва энг узон; минтакалар ахолиси хам - фонд бозориниг
инвесторига айланиши мумкин.
Augur рахбарлар жамоасининг х.исоблашича, башорат бозорларининг
ягона амалий чеIГараси бу тасаввурдир. Augur га исталган шахе якуний
санаси анин; булган маълум бир башорат эълон 1\ИЛИШИ мумкин.
5.9. Башорат килиш ва бозорлар
Augur келажан;даги ходисалар - спорт мусобан;алари, сайловлар, янги
мах,сулотлар ишлаб чиR;Иш, машхур кишиларнинr фарзандлари келажагини
аник башорат килиш учун
фойдаланувчиларни
мукофотлайдиган
бозорларни башорат R;Илиш учун номарказлашган платформа яраrади. У
кандай фаолият курсатади? Augur фойдаланувчилари уларнинr киймати у
ёки бу натижа эхтимоли билан белгиланадиrан булrуси ходиса натижаси
акцияларини сотиши ёки сотиб олиши мумкин. Агар эхтимол 50 ra 50 ни
ташкил н;иладиrан булса, акциялар харnд киймати 50 центни ташкил
1'ИЛади.
Augur «омма донишмандлиrи»rа - ходисанинг натижасини куп сопли
одамлар гурухи битта ёки бир нечта зкспертдан кура аникрон; айтиб бериши
мумкин деб хисоблайдиган илмий тамойилга таянади. Бошкача килиб
айтганда, Augur башоратлар анимигини ошириш учун бозор механизмидан
фойдаланади. Аввалрок Hollywood Stock Exchange, lntrade ва HedgeStreet
(энди Hadex) каби марказлаштирилган башорат бозорлари харакатлари
булган, лекин уларнинг катта кисми ёпилиб кетrан ёки юридик ва тартибга
солиш билан боrлик муаммолар rуфайли умуман ишга туширилмаган.
Блокчейн технологиясидан фойдаланиш тизимни ишлаб чикишга
нисбатан чидамли, аникрок, ахтлар, мажбурлашлар ва
ликвидлик
муаммосига нисбатан баркарор ва Augur жамоаси «эскирган юрисдикциялар
томонидан тартибга солиш» деб атайдиган холатга олиб келади. Augur
171
платформасида хакамлар «рефери» деб аталади, уларнинг 1\Онунийлиги эса
уларнинг нуфузи билан белгиланади. «Т)Три хулl\-атвор учую> - яъни руй
берган BOl\ea, сайлов ёки уйин натижаси учун - купрок нуфуз очкоси
ёзилади. Тизимда ахлоl\ИЙ меъёрларга риоя 1\ИЛИШ бошf\а моддий фойдага
хам олиб келади: фойдаланувчида 1\анчалик куп нуфуз очкоси булса, у
шунчалик куп бозорлар ташкил килиши ва купроl\ пул ишлаб топиши
мумкин. Augur таъкидлашича, «бизнинг башорат бозорларимиз бошl\а
томон билан, марказлаштирилган серверлар билан боrЛИI\ рискларни
бартараф 1\ИЛадИ хамда криптовалюталар, жумладан, блокчейн, ether ва
барi\арор криптовалюталар f\УЛЛаган холда глобал бозор шакллантиради.
Барча маблаrлар смарт-шартномаларда Саi\Ланади, пулларни уrирлаб
булмайди». Augur ХУI\Уi\бузарликларга нисбатан нолга тенг булган сабр­
ТОl\атни жорий 1\ИЛИб, ноахлОI\ИЙ шартномалар муаммосини хал 1\ИЛадИ.
Башорат бозорлари якуний ходисаларга ставкалардан манфаатдор
булган инвесторлар учун фойдали, масалан: «IВМ даромади бу чорак хеч
булмаса 1О центга усадими?» Хозир корпоратив фойданинг дастлабки
бахоси - бир нечта эксперт тахлилчилар башоратларининг уртача ёки
медиана 1\ИЙМати, холос. «Омма донишмандлиги»дан фойдаланиб, биз
келажак учун реалистик башорат 1\ИЛади, бу эса бозорларни янада самарали
килади. Башорат бозорлари аномал ходисалар ва глобал ноаникдикка карши
хеджирлаш учун хизмат килиши мумкин. Башорат бозорлари бутун дунё
буйлаб инвесторларни эртароi\ хабардор килиш тизими сифатида холисона
ишлаши мумкин.
Башорат килиш бозорлари молия тизимининг куплаб жихатларини
тулдириши ва охир-окибат узгартириши мумкин. корпоратив харакатлар
натижалари
фойда, f\УШИб олиш ва бирлаштириш. Харидлар,
рахбариятнинг алмушинуви хаl\Ида хисоботлар буйича
башорат
бозорларини тасаввур 1\ИЛИб куринг. Башорат бозорлари ахборотлари
асосида бозорни хеджирлаш ва кадриятларни суrурта:1аш амалга
оширилиши мумкин ва истикболда улар хатто опционлар, фоиз ставкаси
своплари ва кредит дефолти своплари каби мистик молиявий воситаларни
сикиб чикаради.
Албатта, башорат бозори хамма жойда хам керак эмас. У етарли
мик:дорда одамлар кизикиб колмагунга кадар эътиборни жалб килиш 1\ИЛИШ
учун керакли даражада ликвидли булмайди. Лекин барибир
унинг
салохияти улкан ва хамма учун очик хисобланади .
172
5.10. Йул харитаси
Блокчейн технологиялари молия хизматлари бозорининг чакана
банкинг ва капитал бозоридан тортиб бухгалтерия хисоби ва тартибга
солишгача булган барча турлари ва функцияларига таъсир
этади.
Шунингдек, улар банклар ва молиявий институтларнинг жамиятдаги
ролини R;айта куриб чик:ишга мажбур R;ИЛади. Биткоинда к:арз
мажбуриятлари, валюталар назорати, 6З1Лансни музлатиб к:уйиш, олишдаги
чекловлар, иш соатлари к:айта структураланиши мумкин эмас.
Агар эски дунё к:аттиR; иерархияга эга, сует, ёпик: ва шаффоф эмас
булса, узгаришларга к:аршилик курсатса ва кучли воситачилар томонидан
назорат R;ИЛинса, янги дунё текисрок:, пиринг к:арорлари таклиф к,иладиган,
тез-тез руй берадиган ва ишончли, шаффоф, бир-бирига киритилган ва
инновацион булади. Албатта, узгаришлар нормал фаолият курсаmшнинг
бузилиши ва беR;арорликка олиб келади, лекин тармоR;
етаиилари
бугуннинг узидаёl\ бу борада R;андайдир чора куриш имконига эга булади.
Молиявий хизматлар сохасини як.ин йилларда к,искариш хам, уснш хам
кутиб турибди: камрок: сопли воситачилар анча кичик харажатлар билан куп
сонли кишиларга купрок махсулот ва хизматлар таклиф к,илиши мумкин. Бу
яхши. Номарказлашган дунёда очик ва ёпик блокчейнлар узига жой топа
оладими, йукми - бу тортишувли масала. Уйлаймизки, блокчейн
технологиясининг бартараф килиб булмайдиган кучи хозирги кунда
замонавий молиянинг мустахкам урнашиб олган, тартибга солиб ташланrан
ва ривожланишдан тухтаган инфратузилмасига хужум килмок:да. Уларнинг
тук:нашуви молия тизими ландшафтини ун йилликларга узгартиради.
Умид R;иламизки, у нихоят индустриал даврнинг пул машипасидан
платформага айланади.
Потенциал фойда билан жалб R;Илинган бир нечта компания
блокчейнлар учун 1\идирув дастурлари устида ишламок:да. Google дунёда
барча ахборотларни ташкил килиш миссиясини уз зиммасиrа олган ва бу
масалани тадкиR; этишга компания жуда куп инсон ресурслари сарфлашига
ажабланмаса хам булади.
Интернетда кидириш ва блокчейнда к:идириш уртасида учта асосий
фарк: бор. Биринчидан, бу фойдаланувчининг шахсий маълумотлари
дахлсизлиги. Шу билан бир вактда транзакциялар шаффоф, хар бири
узининг шахсий маълумотлари эгаси булиб, улар билан кандай муомала
к,илишни узлари хал килади. Жараёнда номини маълум килмаган халда ёки
173
тахаллус остида (уйлаб топилган ном остида аноним) ёки сохта-аноним
(кисман аноним) равишда иштирок этиши мумкин. Манфаатдор томонлар
фойдаланувчилар очик: беришга к:арор к:илган ахборотларни излаб топиши
мумкин.
Куплаб компаниялар персонал ёллаш жараёнини кайта куриб чикиши
ва к:айта ташкил к:илишига туFри келади. Масалан, кадрлар буйича
мутахассис блокчейнга ёпик: саволлар (ха/йук:) беришни урганиши лозим:
«Сиз одаммисиз?», «Амалий математика сохасида олий маълумотингиз
борми?», «Scrypt, Python, Java, С++ дастурларида дастурлаштиришни
биласизми?»
Фирмалар пайдо буладиган иккинчи сабаб бу шартнома харажатлари,
нарх мухокамаси, товар ёки хизматлар так:дим этиш шартларини тавсифлаш
ва хажмини анимаш, бу битимларнинг бажарилишини таъминлаш ва
тартибга солиш хамда уларнинг ижро этилмагани учун чоралар куриш
хисобланади.
Инсоният айрим кишилар ибтидоий жамоа тузумида ов к:илган ва уз
х:удудини химоя к:илган, бошк:алар эса усимликлар туплаган ва уларни
етиштира бошлаган ижтимоий шартномалардан мунтазам фойдаланиб
келган. Замонавий одам даврининг бошланиши билан одамлар онлайн
режимида моддий объектларни алмашдилар. Шартнома ва битимлар нисбатан янги ходиса булиб, биз мулкни эмас, мажбуриятларни алмашина
бошлаганда пайдо булган. ОFЗаки битимлар ишончсиз булиб чик:ди: уларни
бузиб курсатиш, нотугри эслаб к:олиш осон булган, гувохларга эса доим хам
умид килиб булмаган. Шубха ва ишонмаслик янги одамлар
билан
биргалик:да ишлашга тускинлик к:илади. Шартномаларни зудлик билан ижро
этиш лозим, шартларнинг бажарилишини таъминлашга эса факат куч билан
тах:дид солиш хисобига эришилган - бунинг расмий механизмлар мавжуд
булмаган. Ёзма шаклдаги шартнома мажбуриятларни к:айд килиш, ишонч
асосида муносабатлар урнатиш ва бир-биридан кутадиган натижаларни
тавсифлаш усулига айланган. Ёзма шартномалар томонлардан бири уз
мажбуриятларини бажармаган ёки кутилмаган вок:еа юз берган холларда
нима килиш кераклигини курсатарди. Лекин улар бушлик:да мавжуд була
олмасди - шартномаларни тан оладиган ва томонлардан хар бирининг
хукук:ларига риоя килинишини таъминлайдиган к:онунчилик структураси
талаб килинарди.
Блокчейн, шартнома харажатларини пасайтириб, фирмаларга очилиш
ва уз сархадидан ташк:арида янги муносабатларни ривожлантиришга имкон
174
беради. ConsenCys, масалан, унинг худудида хам, худудидан таш1<арида хам
турли 1<атнашчилар гурух:и билан узаро муносабатларни юзага келrириши
мумкин, чунки бу муносабатлари анъанавий менежерлар эмас, смарт­
шартномалар
бош1<аради.
К,атнашчиларнинг
узлари
1<аммани
1<ониктирадиган ма1<садларни белгилайди ва уларга эришганлик учун
мукофот олади - буларнинг хаммаси блокчейнда бажарилади.
5.11. Смарт mартномалар
Узгаришлар суръати смарт-шартномалар пайдо булишига тобора
купро1< хизмат 1<илмок:да. Х:озир купчилик компьютер саводхонлигига зга
булибгина 1<олмасдан, янги технологияларнинг нозик жих:атларини хам
урганиб олмок:да. Транзакцияларни 1<айд к:илишга келадиган булсак, бу янги
ра1<амли восита уз хусусиятлари буйича к:оrоз шаклидаги утмишдошларидан
жиддий фар1< 1<илади. Криптограф Ник Сабо айтиб утганидек, улар вафа1<ат
кенгроl( доирадаги ахборот (хусусан, тил билан богли1< булмаrан сенсорик
ахборот) 1\айд этишга 1\Одир, динамик х:исобланади хам: улар ахборот
узатиши ва айрим турдаги 1\арорлар 1<абул 1\Илиши мумкин. Сабо таъриф
беришича, «ра1<амли медиа хисоб-китоблар амалга ошириши, бевосита
машиналарни бош1<ариши ва айрим мулохазаларни одамлардан хам
яхширо1< юритиши мумкин»
Ушбу мух:окамада биз смарт-шартнома деганда одамлар ва
ташкилотлар уртасида 1<айд 1\ИЛИнrан битимларни кафолатлайдиган, рухсат
этадиган ва ижрога келтирадиган компьютер дастурларини тушунамиз.
Шундай 1\Илиб, улар ушбу битимларни мух:кама 1\ИЛИШ ва тавсифлашда
иштирок этади. Сабо ушбу атамани 1994 йил, биринчи веб-браузер,
Hetscape бозорга ЧИI<i\ан вакгда таклиф этган.
Смарт-шартнома бу - шартнома шартларини ижрога келтирадиган
компьютерлаштирилган
транзакция
протоколи.
Смарт-шартнома
схемасининг асосий ма1<садлари - умумий муайян шартларни 1<ондириш
(тулов шартлари, гаров ху1<умари, махфийлик, хатто санкциялар каби),
атайлаб 1<илинган ва тасодифий истисноларни минимал холатга келтириш,
ишончли воситачиларга эхтиёжни пасайтиришдан иборат. Богланган
икгисодий ма1<садлар фирибагрлик туфайли йу1<отишлар, арбитраж ва
мажбуриятларни мажбурий ижро этиш харажатлари ва бошка транзакция
харажатларини пасайтиришни уз ичига олади.
Смарт-шартнома гояси тажрибага асосланмаган, синалмаган булиб
куринган бир пайтда хеч кайси мавжуд технологиялар уни Сабо
175
тавсифлаганидек
амалга
оширишга
имкон
бермаган
буларди.
структураланган ахборотни сотувчилар ва харидорлар компьютерлари
орасида узатиш учун стандартларни таъминлайдиган электрон маълумот
алмашиниш (EDI) каби компьютер тизимлари булган, лекин хеч каидай
технология реал туловлар ташаббуси билан чикиш ва пул маблаFлари
алмашинишни амалга ошира олмаган.
Биткоин ва блокчейн буни узгартирди. Энди томонлар битимлар
тузиши ва битим шартлари бажарилганда биткоинларни автоматик равишда
сотиши мумкин. Оддий мисол: агар сиз акангиз билан хоккей уйини
натижаси борасида гаров бойлашган булсангиз, у туловдан кочиб кола
олмайди. Мураккаброк мисол: агар сиз акциялар харид
к:иладиган
булсангиз, битим дархол тартибга солинади ва акциялар шу ондаёк сизга
утказnлади. Янада мураккаб мисол: пудратчи тадбиркорга мое келадиган
датурий код жунатиши билан у автомтик равишда тулов олади.
Чекланган смарт-шартномаларни амалга оширишнинг технологик
воситалари хозирда мавжуд. Шартнома бу - уни амалга оширишнинг
копуний йули билан таъминланадиган, дастлабки мухокамадан утган
кийматлар алмашинишдир.
5.12.Очи тармо корхоналарининr бизнес-моделлари
Анъанавий марказлаштирилган моделларни сикиб чикариши ёки
вайрон к:илиши ва потенциал равишда бошланFич холатдаги мустакил
корхоналар сифатида ривожланиши мумкин булган очик
тармок
корхоналари ташкил килиш учун куплаб имкониятлар мавжуд. Фараз
килинг, таксимланган модель молиявий хизматларнинг саккизта
функциясини - жисмоний шахсларга банк хизматлари курсатиш ва фонд
бозорларидан тортиб СуFурта ва бухгалтерия хисобигача вайрон килмок:да
ёки сикиб чикармок:да. Узини яхши томондан курсатган компаниялар хам,
янги компаниялар хам инновацияларни яхширок утказадиган, камрок
харажатлар билан яхширок киймат яратадиган, моддий бойлик ишлаб
чикарувчиларга улар яратган бойликдан хамма жойда
фойдаланиш
имкоf!ини берадиган бизнес-архитектуралар яратиши мумкин.
Блокчейн технологияси «Викиномика» китобида тавсиф берилган
айрим янги бизнес-моделларни янги даражага олиб чикади. Киритилган
тулов тизимлари, нуфузни бошкариш тизимлари, цензура килинмайдиган
контент, ишонч талаб килмайдиган транзакциялар, смарт-шартномалар ва
мустакил агентлар - блокчейн-инкилобнинг асосий инновацияларини
176
кушган холда кушма бир рангдаги ишлаб чиl(ариш, идегоралар, исrеъмол,
очиl( платформалар, умумий ахборот МJакони янги хУJ<УМати, буrунжахон
цехи ва ижтимоий иш урнини I(андай ривожлантириш мумкин экавлигини
куриб чщамиз.
Бир рангдаги ишлаб чиl(арувчилар. Бир рангдаги ишлаб ЧJикарувчилар
бу
махсулдорлик
буйича
хаттоки
энг
йирик
ва
яхши
молиялаштириладиган корхоналардан хам устунлик киладиган инновацион
лойихалар, очи-к, бошлангич кодли дастурий таъминот ва «Википедия»
берган турли жойларда таркок холда жойлашган минглаб кунгиллилардир.
Жамият аъзолари уларда хобби сифатида, мулокот [(ИЛИШ ёки уз
кадриятларини ифодалаш учун, шахсий эхтиёжларини кондириш учун
иштирок этади. Энди нуфуз тизимлари ва бошка стимуллар ,уфайли
блокчейн технологияси уларнинг самарадорлигини ошириш ва яратилаётган
I<:Иймат учун мукофотлашга I(Одир.
Бир рангдаrи ишлаб чик,ариш хамжамиятлари, Гарвард профессори
Йохай Бенклернинг иборасига кура, <<умумий ахборот ма1онидан
фойдаланган холда биргаликда бир рангдаги ишлаб чиl(ариш» такдим
этиши мумкин. Ижтимоий ишлаб чикариш деб аталадиган бу тизим (бу хам
Бенклер атамаси) шуни кузда тутадики, махсулотлар ва хизматлар
иктисодиётнинг хусусий сектори доирасидан ташк,арида яратилади ва
биронта корпорация ёки шахсга теrишJ11и булмайди. Куп сонли мисоллар
орасида - Linux операцион тизими (хеч кимга тегишли эмас, лекин хозирда
дунёда энг яхши операцион тизим хисобланади), «Википедия» (Wikimedia
Foundation га тегишли) ва Firefox веб-браузери (Mozilla Foundation га
тегишли). Бир рангдаги ишлаб чикариш шунингдек, каmашчилар
ниманидир жамоавий равишда ишлаб чикариш учун ижтимоий узаро алоl(а
киладиган, лекин уларнинг мехнат натижаси жамоат корхонасига rегишли
булмаган хусусий сектордаги фао.-шятни хам тавсифлаши мумкин.
Бир рангдаги ишлаб чикариш бизнес-модель сифатида иккита сабабга
кура МуХИмдир. Биринчидан, баъзида бир рангдаги катнашчилар кунгили
равишда товарлар ва хизматлар ишлаб чикариш буйича жамоавий фаолият
билан шугулланади, корпорация эса куратор функцияларини бажаради ва
тижорат фойдасини кулган киритади. Укувчилар Peddit мунозаралар
платформаси контентини яратади, лекин унга эгалик килмайди. Peddit AIQllдa трафик хажми буйича унинчи уринда турадиган веб-сайт.
Иккинчидан, компаниялар ташl(и мехнат ресурслари кенг фондларига
мурожаат килади. IВМ компанияси Linux тарафдорига айланди ва Linux
177
j
хдмжамиятига юзлаб миллион доллар турадиган дастурий таъминот х.адя
l(ИЛДИ. Шундай I<ИЛИб, ШМ уз тизимларини ишлаб чик.иш учун йилига 900
миллион доллар тежаб r,;олди х_амда дастурий таъминот ва хизматлар куп
миллиардлик бизнесини йулга f<УЙГан платформа яратди.
Блокчейн технологияси катнашчиларга х.амжамиятга самарали х_исса
кушиш учун расмий нуфуз тизими ишлаб чикиш имконини беради. Одобсиз
хулк-атворга тускинлик I<ИЛИШ учун катнашчилардан умумий фондга кичик
миКдорда кириш бадали талаб килиниши мумкин; бадал миКдори жамият
фаолияти f<УШИлrан хиссадан келиб чикиб усиши ёки камайиши мумкин.
Корпоратив х.амжамиятларда катнашчилар улар яратадиган кийматда
иштирок зтиши ва f<УШГан хиссаси учун тулов олиши мумкин, смарт­
шартномалар эса бунда транзакция харажатларини пасайтиради ва фирма
чегараларини очади.
Умуман олганда, биргаликда бир рангдаги ишлаб чикариш хамжамият
киймат яратиш ва янги тармок моделлари марказидан урин топади.
Аксарият тармокларда инновация якуний махсулот яратиш учун мунтазам
бирлашадиган интеллектуал мулк ва йирик мутахассислар фонди х.амда
корпоратив ва хусусий катнашчилар тармокларига тобора купрок боFлик
булмокда. IВМ Linux ни f<УЛЛаб-кувватлагани каби, фирмалар биргаликда
ёки жамоавий мех.пат билан киймат яратиш учун очик бошланFИч код учун
харакат каби киймат яратувчилар узини-узи ташкил киладиган тармогига
кириши мумкин.
Х:уКуклар яратувчилар. Интернет биринчи авлодида куплаб
интеллектуал мулк яратувчилар тегишли мукофот олмаган. Мусикачилар ва
драматурглар, журналистлар ва фотографлар, рассомлар, модельерлар,
олимлар, меъморлар, мухандислар овоз ёзиш компаниялари, нашриётлар,
галереялар, киностудиялар, университетлар ва йирик корпорацияларга
боFЛанган булиб, улар муаллифлардан интеллектуал мулк х.укукини узининг
интеллектуал мулкида тобора кичик киймат улуши эвазига уз х:укукларини
беришни талаб килган.
Блокчейн технологияси интеллектуал мулк яратувчиларга унинг учун
киймат олишга имкон берадиган янги платформа таклиф килади.
Х:акикийлик, холат ва мулк сертификатларини уз ичига оладиган санъат
асарлари ракамли реестрини тасаввур килинг. Ascriбe янги стартапи
рассомларга мустакил равишда ракамли асарларни тармокка юклаш, якуний
версияни кайд этиш ва уларни шу тарика узатишгага имкон берадики, улар
биткоин каби бир тупламдан бошкасига утиб юради. Бу улкан усишдир.
178
Янги технология интеллектуал мулк учун икки карра харажатларга тенг
булган муаммони ракамли хуI<:ук,ларни боmкаришнинг мавжуд
тизимларидан яхшироl\ хал 1\ИЛИшrа имкон беради ва рассом интел1Jектуал
мулкни каерда ва качон эълон 1\ИЛНшни узи х:ал килиши мумкин булади.
Блокчейн 11Пиркатлари. Ишонч протоколи ширкатлар - умумий
максадларни кузлайдиган R:атнашчилар томонидан ташкил 1\ИЛИНадJlrан ва
назорат килинадиган мустакил уюшмаларга туртки беради.
«Uber ни биргалимаги истеъмол ИI(Пfсодиёти компанияси деб аташ бемаъниликдир, - дейди Гарвард профессори Бенклер. - Uber истеъмолчилар
учун ташувлар rщйматини пасайтирадиган бизнес яратиш учун мобил
технологиялар имкониятларидан фойдаланди. Бу унинг ягона ютуrидир».
Дэвид Тиколлнинг изох беришича: «Биргалима фойдаланиш деганда биз
одатда молиявий танзакциялар эмас, балки пулсиз
алмашинишни
тушунамиз. Худди болалар уйинчокларини алмашганидек. Афсуски, бу
хозир аста-секинлик билан йукотИJ11мома». Унинг фикрига кура,
«биргаликда фойдаланиш бу - одамлар ва бошR:а турлар ва :иллари
миллионлаб йиллар давомида, хомиладор булишдан бошлаб неъматлар
алмашиниб келган асосий усулдир. Гарчи айрим интернет-компаниялар
тулик маънода неъматлардан биргалима фойдаланишни хакикатда куллаб­
к:увватласада, бошкалар биргаликда фойдаланиш иктисодиёти атамалари ва
ижrимоий муносабатларни тижоратлаштиришни узлаштириб олrан, ,юлос}}.
Биргалима фойдаланиш иктисодиёти компанияларининг аксарияти
аслида агрегаторлар хисобланади. Улар таъминотчиларнинr буш
1\увватларини (автомобиль, асбоб-ускуналар, буш хоналар, таъмирлаш
мах.орати) марказлаштирилган платформа ор11:али сотиш истагини
агрегациялайди, сунгра уларни кайта сотади, бу вакт мобайнида эса
келгусида тижорат маR:садларида фойдаланиш учун к:имматли ахборот
туплайди.
Uber туридаги компаниялар хизматларни кенг куламли агрегациялаш
ва дистрибуциялаш учун ечим топган. AirЬnb мехмонхоналар билан, Lyft ва
Uber - такси ва лимузинлар ижараси билан, Zipcar (то уни Avis харид
килгунга к:адар)- анъанавий автомобиллар ижараси билан рак:обат юmган.
Бу компанияларнинг купчилиги кичик мехмонхоналар, такси ва
усталар хизмати каби майда, анъанавий махаллий хизматлар таркалишини
rлобаллаштирди. Рак:амли технологиялар ёрдамида улар кучмас мулк
(квартираларадги хоналар), реп (такси) ва одамлар (пенсионерлар ва доимий
179
ишга эга булмаган, лекин ишга лаёкатли кишилар) каби вактинчалик
фойдаланилмаётган ресурсларга уланади.
Блокчейн технологияси бу хизматлар таъминотчиларига кийматнинг
йирикрок улушини уларда 1<олдирадиган хамкорлик усулини таклиф
I<ИЛади. Бенклернинг фикрига кура, «блокчейн одамларга узининг
биргаликда ишлаш истагини Uber каби компаниялар килаётган ишларни
кисман сикиб ЧИl\арадиган хизматларга мурожаат I<ИЛИШ, мулк, активлар ва
хукукларни ишончли х:исобга олиш тупламига утказиш имконини беради.
Шундай I<ИЛИб, агар хайдовчилар уз Uber ини яратиш ва Uber ни соф
ширкат билан алмаштирини истаса, блокчейн бунга имкон беради». У
«имкон беради» сузларини таъкидлаб утади ва кайд I<ИЛади: <<Имкон бериш
ва дунёни янги йуналишда харакатлантириш уртасида фарк бор». У
айтадики: «Бу рискни уз зиммасига олиш учун барибир бу ишни килиш
истаги булиши керак».
Шундай экан, блокчейн Airbnb, блокчейн Uber, блокчейн Lyft,
блокчейн Task RabBit ва умуман, одамлар ширкат булиб ишлаши ва узлари
яратадиган I<Ийматнинг катта кисмини олиши мумкин булган, биргаликда
киймат яратиш ва фойдаланиш мумкин булган жойда
хар
кандай
сервиснинг блокчейн аналогига тайёрланиш керак.
Улчаш иктисодиёти. Эхтимол, блокчейн технологияси бизни
биргаликда истеъмол I<ИЛИШ иктисодиётидан буш турган кувватлари
ижарага бериш ва улардан фойдаланишни улчаш мумкин булган улчаш
иl(Тисодиётига олиб келиши мумкин. масалан, уй эгалари электр ускуналар,
майда кишлок хужалик техникаси, баликчилик анжомлари, дурагдорлик
асбоблари, гараж ёки автомобиллар куйиладиган жойни умумий килишга
розилик билдирадиган биргаликда истеъмол I<ИЛИШ иктисодиётини амалга
ошириш муаммоларидан бири узок вакт давомида шундан иборат эдики, бу
жуда куп ташвишлар туrдирарди.
Блокчейн амалда нолга тенг булган харакатлар талаб киладиган
ортикча ресурслар - симсиз уланиш
нукталари,
компьютерларнинг
хисоблаш кувватлари ёки каттик дискдаги буш жой, уяли алока телефони
оркали пули тулаб куйилган ортикча дакикалар, хаттоки узининг
профессионал куникмаларини ижарага беришга имкон яратади - таrин
буларнинг барчаси учун хаттоки бармокни кимирлаштиш хам талаб
этилмайди, каергадир бегона одамнинг олдига бориш ва кейин кайтиб
келиш хакида эса гапирмасак хам булади. Сиз саёхат килаётган пайт Wi-Fi
нуктасини ижарага бериб, ундан фойдаланилган хар бир сония учун
180
арзимаган ча1<а олишингиз мумкин. сизни фа1<ат сизнинг тасаввfРингиз
(исти1<болда эса - 1<онунчилик хам) чегаралайди, холос. Сизнинг
обуналарингиз, жисмоний макон, энергия манбалари J<Исмлаб бош1<а
томонга берилган ва ундан микротуловлар шаклида пул олган холда
даромад манбаига айланиши мумкин. Сиздан фа1<ат томонлар узаро
транзакцияларни хавфсиз ва ишончли амалга ошири учун номарказлашган
узатиш протоколи талаб J<ИЛИНади, холос. Бу платформалар исталган
активларга «лицензиялаш» J\YI<YI<ИHИ беради. Сиздан фа1<ат боuщаларга
уланиш ва фойдаланиш J\YI<YI<ИHИ 1<ай даражада истаингизни хал !(jШИШ хатго бош1<аларга сизнинг активларингиздан фойдаланишга бермалсик
хукуI<И - ва бунинг учун нарх белгилаш суралади.
Платформа яратувчилар. Корхоналар уз махсулотлари ва технологик
инфратузилмасини янги бизнес ва 1<иймат яратишда иштирок этиши мумкин
булган жамиятлар ёки таш1<и фойдаланувчиларга очиб берганда
платформалар яратади. Вариантлардан бири бу - «истеъмолчи» - ишлаб
чи1<арувчи истеъмолчилар. Мижозлар инновацияси динамик дунёсида
ишлаб чи1<арувчи-истеъмолчилар янги авлоди узининг «бузиб кириш
J\УI<УI<И»ни бор нарса деб 1<абул I<ИЛади. Блокчейн технологияси «ишлаб
чи1<ариш-истеъмоли»га имкон беради. Nike кроссовкалари та1<сииланган
реrистрда ахборот хосил 1<илиши ва самаши, уз навбатида, уни Nike ва оё1<
кийимини кийиб юрган шахе смарт-шартномага мувофи1< пулга
айлантириши мумкин. агар фойдаланувчи кроссовкадаги смарт-таркибий
I<Исмларни ишга тушириш ёки уларни пульс улчагич ва 1<ондаги глюкоза
даражасини улчаш калькулятори ёки Nike учун 1<имматли булган хар 1<андай
ахборот
туплаш
воситаси
каби
бош1<а
курилмалар
билан
синхронлаштиришга розилик берадиган булса, Nike у сотадиган х:ар бир
жуфт оё1< кийимидан акциялар жуда кичик улушини таклиф l(ИЛИШИ
мумкин.
Айрим платформалар компания мижозлар билан бирrали1<да
махсулотлар яратишга 1<арор I<ИЛадиган истеъмол хамжамиятларидан фар1<
I<ИЛади. Очик платформалар компанияларга янги бизнес яратиш ёки
платформага 1<иймат 1<:ушиш учун кенгро1< имкониятлар таклиф 1\Илишга
имкон беради.
Блокчейн стандарт умумий шартномалар ва стандарт умумий
маълумотлар туплами (ОЧИ!\ интерфейслар) та1<дим этишни энг яхши тарзда
таъминлайди. Блокчейн платформалар яратишни соддалаштириши ва
арзонлаштириши мумкию,. Бу хали бошланиши. «Энг яхшиси, унинг
181
умумий маълумотлар туплами ахборот шаффофлиги ва мобиллигига хизмат
килади: истеъмолчилар ва таъминотчилар энг яхши шартларни танлаб
олиши мумкин. Шунингдек,
улар
анъанавий
компанияларнинг
ресурсларидан фойдаланиш урнига уз платформаларини яратиб, блокчейнда
тенг 'О'J<УКЛар билан ишлаши мумкин».
Келажак автомобилини тасаввур к;илинг. У хамма ахборот билан
уртоклашиши, автомобилнинг турли к;исмлари эса - транзакциялар амалга
ошириши ва пул утказиши мумкин булган блокчейн асосида мавжуд булади.
Бундай очик; платформада минглаб дастурчилар ва «ниша» корхоналари
сизнинг автомобилингиз учун шахсий илова ва дастурлар яратади. Тез орада
бундай платформалар бутун бошли тармокларни - масалан, молиявий
хизматлар сектори - турли молиявий транзакциялар ва 1\ИЙМатлар
алмашинишни тартибга солган холда узгартириши мумкин. Энг йирик
банклар консорциуми аллак;ачон бу гоя устида ишлашни бошлаб юборган.
Платформалар бу - сизнинг кемаларингизни ю1<;орига кутарадиган
01\ИМДИр.
Узига хос ва мураккаб вазифаларни хал 1\ИЛИшга к;одир булган
малакали мутахассислар I<;ИДирувчилар уларни топишлари учун узининг
ишга тайёрлиги ХаI<ида регистрга хабар бериши мумкин.
Энди InnoCentive урнига нафак;ат фойдаланувчилар мобил электрон
шахсни, балки потенциал ёлловчилар хаl\Ида мое келадиган ва тугри
кушимча ахборотдан иборат булган мобил резюмени хам шакллантирадиган
блокчейн InnoCentive тасаввур килиб куринг. Х:еч кимга тегишли булмаган
ва шу билан бир пайт хамманики саналган куникмалар таксимланган
руйхатини тасаввур килинг.
Х:ар бир бизнес рак;амлаштирилади, хакатонлар идеагоранинг
мустакил ва мухим шаклига айланиб улгурган. Энди блокчейн технологияси
ва очик бошлангич кодлар кутубхонаси билан хар кандай компания ва
бошка бизнес конструкторларига
янги бизнес киймати яратиш,
инновациялар ва вазифаларни хал 1\ИЛИШ учун макон так,цим этиши мумкин.
Блокчейн ва дастурий таъминот омборлари блокчейнлар асосида бундай
фаолиятни озиклантиради. Компаниялар энди тулов тизимлари уларга
киритилган блокчейн Ethereum каби янги ва кучли дастурлаш
тилларидан фойдаланиши мумкин булади.
Блокчейнда ишлаб чикарувчилар. Тармоклар ишлаб чикаришга катта
эътибор каратилган холда моддий объектлар тайёрлаш, лойихасини ишлаб
чикиш ва молиялаштириш учун глобал экотизимларнинг ривожланишини
182
раFбатлантириши ва шу тари1<а биргаликда бир рангдаm ишлаб
чи1<аришнинг янги босI<ПЧИ ташаббуси билан чи1<иши мумкин. Бу ерда
асосий мазмун хамма ишни блокчейнда I<ИЛИшдан иборат. Занонавий
самолетлар «саф булиб учадиган мустаI<ИЛ элементлар жамланмаси» деб
аталиши каби, компаниялар куплаб тармоI<Ларда ажралиш ва таъминотчи ва
хамкорлар тармОFига бирлашиш тенденциясини намойиш этади.
Индивидуал буюртмалар буйича оммавий ишлаб чи1<аришни 1<айта
фикрлаган холда 3D-босма ишлаб чи1<аришни фойдалаяувчига
ЯI<Инлаштирмокда.
Тез орада ахборот эгалари ва х;у1<ук эгалари инсон х;ужайра.1аридан
бошлаб алюминий кукунигача булган хар 1<андай нарса хаI<Ида
метамаълумотларни блокчейнда саI<Лаши мумкин булади ва бу корпоратив
ишлаб чи1<ариш чегараларини кенгайтиради.
Бу технология товарлар билан таъминланганликни ва уларнинг
таъминот тармоFи буйлаб харакатини кузатиш учун улкан имковиятлар
беради. Х:ар бир кишининг 1<албига (ва бош1<а тана аъзоларига) ЯI<ИН булган
тармо.1< - ози.1<-овкат саноатини тасаввур 1<илиб курамиз. Х,озир туман
супермаркети халол шароитларда ва яхши бокилган, дори-дармонлар
берилмаган, экологик тоза корамол гушти сотаётганини таъкидлаш ва хатто
чин дилдан ишониши мумкин. Лекин магазин буни кафолатлай олмайди.
Х:еч ким хар бир молнинг биографиясини ёзиб утирмайди; энг шухратли
жониворни аянчли такдир кутиб турган булиши мумкин, бифштексга
шионамиз, лекин унинг «ишончлю> эканлигини текшириш учун воситаларга
эга эмасмиз. Одатда бунга куз юмиш мумкин - ахир барибир бутун дунё
буйлаб миллиардлаб бифштекс,'lар сотилади. Лекин баъзида l(орамол
кутириш касаллиги эпидемияси учраб туради.
Ози1<-ов1<ат саноати блокчейнда нафа1<ат хар бир бУI<анинг рщамини,
балки истикболда жониворнинг ДНКга боFлаб куйилган хар бир гушт
парчаси ра1<амини саI<Лаши мумкин. Уч улчамли 1<идириш имкониятлари
фойдаланувчи жонивор тарихини ва унинг айнан ухшашлигини боглаш
учун 1<орамол ва паррандани тули.1< ми1<ёсда кузатиш имконини беради.
Маълумотлар тупламларини интеллектуал бошкариш ва ДНК асосида
мураккаб (лекин куллаш осон булган) технологиялар туфайли xarro энг
йирик гушт ишлаб чикарувчилар хам хар бир булак гушт сифати ва
хавфсизлигини кафолатлай олади. Тасаввур килинг, бу ахборот лаборатория
тадкикотларини канчалик соддалаштиради ва
жиддий
вазиятларда
санитария хизматларига жавоб кайтаришини тезлаштиради.
183
Корхонада жамоавий ишлар. Блокчейн технологияси фирма ичида
хамда фирмалар ва турли ташl(И к:атнашчилар уртасида тенг ху и к:ушма
фаолиятни таъминлашга к:одир. Бухгалтерия хисоби учун, исталган мухитда
рак:амли ресурслар ва фаолият учун, бу валюта, ижтимоий муносабатлар ёки
ташкилот булишидан к:атъи назар тулик: так:симланган механизм rояси
илхомлантиради.
Бугунги кунда биргалик:да ишлаш учун турли тижорат воситалари
аста-секинлик билан ташкилот ичида бошк:арув ва ахборот билан ишлаш
мохиятини узгартиради. Jive, IВМ Connections, Microsoft Yammer, Google
Apps for Work ва FaceBook at Work каби махсулотлар инновацияларни
к:уллаб-к:увватлаш ва унумдорликни ошириш учун к:улланади. Ижтимоий
дастурий таъминот тез орада махсулот ишлаб чикишдан тортиб кадрлар
сиёсати, маркетинг, сервис ва сотувгача булган бизнес-операцияларнинг хар
бир элементи учун хаётий мухим воситага - маълум маънода йигирма
биринчи аср ташкилоти учун янги операцион тизимга айланади.
Бирок: хозирги воситалар туплами аник: чекловларга эга, блокчейн эса
бу технолоrияларни янги даражага кутаради. Мавжуд таъминотчилар
мижозларнинги имкониятларини жиддий ошириш учун блокчейндан
фойдаланмайдиган булса, улар омадсизликка учраши мумкин.
Блокчейнда корпоратив ижтимоий тармок: к:андай куринишга эга
булади? Корпоратив FaceBook ни (ёки бошка исталган ижтимоий тармок:ни)
тасаввур к:илинг. Бир катор компаниялар бунинг устида ишламоКда, шундай
экан, биз бир ёки икки йилга осон олдинга утиб кетишимиз мумкин. Биз
нимани курамиз?
Х:ар бир фойдаланувчи куп фукнционалли хамёнга, нормарказлашган
фондга портал куринишида эга булади. Айтиш мумкинки, бу мобил
профиль - сизнинг хисоб к:айдингиз ёки электрон шахе. FaceBook хисоб
к:айдидан фарк:ли равишда, хамён бир к:атор функцияларга эга булиб, турли
хилдаги шахсий ва профессионал ахборотларни, шунингдек, бойликлар,
жумладан, пулни сак:лайди. Бундан ташкари, унга фак:ат сиз уланиш
имконига эга буласиз ва узингиз истаrан ахборотни очиб беришингиз
мумкин булади.
Албатта, у ерда реклама - учинчи томонлар ёки сизнинг ХР­
булимининг ижтимоий пакет таркибидаги очик туплами ёки узгартирилиши
х.акида эълонлар булади, лекин сиз уларни куриб чикканингиздан даромад
ёки бошка бир мукофотни сиз оласиз, FaceBook эмас. Бу «эътибор бозори»
деб аталади. Сиз рекламани томоша килиш ёки у билан алока килиш учун,
184
янги реклама кампаниясида иштирок этиш учун, сиз робот эмаслпнгизни
тасдикдаш ёки сканер 1\ИЛИНrан хужжатларни киритиш учун
микрокомпенсация оласиз.
Янгиликлар ОI\ИМИ, нашрлар тизими ва эътибор бозори ухшашиб
кетади, лекин туловлар турлича амалга оширилади.
Тажрибанинг курсатишича, раI<:амли даврда Fалаба охир-оI<:ибат
I<:Иймат (бойлик) ортида I<:олади. ТаI<:симланган фойданинг афзалликлари бир
талай - хар холда фойдаланувчилар ва компаниялар учун. Ижrимоиii медиа
компаниялари ресурсларнинг жуда катта эканлигига I<:арамай, очиI<: Nухитда
ишлаб ЧИI\ИШ мумкин булган функционаллик хилма-хиллигининг чеки йуI<:.
Ёпщ форматли операцион тизимлар билан Linux муваффаI<:ият.жари ва
кучини Таl\1\осланг. Блокчейн технологиялари хавфсизликни таъминлайди.
Сизнинг хаётингиз сиз истаган даражада махфий булади. Хеч I<:андай
ижrимоий тармоI<: сизнинг ахборотингизни сизнинг рухсатингизсиз давлатга
сота олмайди ёки унинг чиI<:Иб кетишига йул f\УЙиши мумкин эмас. Агар сиз
тоталитар давлатда диссидент булсангиз, сиз тармокда ёзаётган ёки
уI<:Иётган нарсани хеч ким кузата олмайди. Сиз уз ахборотингюга эга
эканлигингиз сабабли эътибор ва харакатларингиз билан биrrа уни
монетизация килишингиз мумкин. сиз катта маълумотлар
бойлигида
иштирок этмайсиз.
Компаниялар хам уз ходимлариннг бундай платформалардан бизнес
учун фойдаланишини раFбатлантириши лозим. I<:Имматли кадрларни жалб
I<:Илиш учун компания ходимларнинг шахсий маълумотлари ва
хавфсизликка хурмат ва одоб-ахлоI<: намойиш этиши лозим. Яна хам
мухими, тармоI<: структурасига эга булиш ва ташкаридан мутахассислар
жалб I<:ИЛиш билан бирга хар бир фирма хамкорлар уларга ишонадиган бир
нечта корхоналар биргаликда ишлаши учун платформалар таклиф I<:Илиши
мумкин. Вакт курсатади.
Шундай I<:илиб, йирик ва кичик компаниялар улар ёрдамида
блокчейнга олтин ёмFири ёFдириши мумкин булган етти хил инновацион
бизнес-моделлар мажуд. Умуман, тармоI<: структурасига эга булган очик
компаниялар инновацияларни раFбатлантириш хамда
акциядорлар,
мижозлар ва бутун жамият учун сифатли бойлик яратиш имкониятларидан
фойдаланиш учун катта ва радикал салохиятга эга булади.
Технология бозордаги харажатларни пасайтиришда давом этади,
шундай экан, корпорация доирасида камида факат дастурий таъминот ва
капитал колишини тасаввур килиш мумкин.
185
Биринчидан, «!ЩДириш» харажатлари пасайишда давом этади: янги
агентлар мавжуд ёки I<:ачонлардир мавжуд булган барча тижорат
ахборотларини Глобал регистр буйича уч улчамли 1ЩДиришни амалга
ошириши мумкин. Шу сабабли корпоратив архивлар, ахборот буйича
мутахассислар, персонал танлаш буйича мутахассислар ва бизнес учун
зарур ахборот харид IQШИШ билан ш)'Fулланадиган бошI<:а мутахассисларга
зарурат I<:олмайди.
Иккинчидан, смарт-шартномалар шартнома тузиш харажатларини,
шартномалар бажарилиши ва туловлар утказилиши устидан назоратни
сезиларли даражада пасайтиради. К,оrоз шаклидаги хужжатларга эхтиёж
сезмайдиган бу дастурлар шаблонлар тизими орI<:али шартларни
ифодалайди, ташки манбалардан тупланган кенг ахборотлар ва 1\Оидалар
туплами асосида мухокама 1\ИЛадИ, I<:абул 1\ИЛади ва инкор этади, иш
натижаларини бажаришга ва транзакциялар амалга оширишга талабларни
белгилайди.
Учинчидан, ташкилот доирасидан ташI<:арида бу ресурсларнинг
барчасини мувофиклаштириш харажатлари соф номинал булади - корхона
дастурий таъминоти бажариладиган серверларда ишлаш учун электр
энергияси учун туловлар, холос. Корхона ёллаган одамлар, ташкилотлар ва
заводларни бошI<:ариш учун бюрократия тизими талаб этилмайди. Янги
платформа билан мижозлар учун киймат ва мулкдорлар учун бойлик
яратиш учун анъанавий менежмент ёки иерархия умуман ёки деярли талаб
IQШинмайдиган янги ташкилотни тасаввур 1\ИЛИШ осон.
Нихоят, ишонч асосидаги муносабатлар урнатиш харажатлари нолга
якинлашади. Ишонч ташкилотга змас, блокчейн ишини таъминлайдиган
куплаб одамларнинг биргалиI<:Даrи оммавий ишларига, дастурий кодни
текшириш ва хавфсизлик, функционалликка боглиI<: була;:1.и.
Таксимланган мустакил корхонани кандай ташкил килиш мумкин?
Бундай компания кенг функционалга - олдиндан белгиланган регламент
асосида маълум доирадаги вазифаларни ёки кенгрок бизнес-функцияларни
бажарадиган агентларга эга булиши лозим. Хусусий шахслар, потенциал
акциядорлар ёки фойдаланувчиларнинг жамоалари ёки ташкилотлар
куйидаги курсаткичларни белгилаган холда бундай корхоналар очиши
мумкин.
1.
кийматга йуналтириганлик: дунёни ва киймат яратиш ёки
узгартириш учун зарур булган жараёнларни тушуниш.
186
2.
бажариши лозим булган вазифа: ташкилот мавжуДJигидан
маъно. Бу корхонани нима учун ташкил киляпмиз?
3.
конституция: ташкилотнинг умумий максадлари ва у киймат
яратадиган коидаларни тавсифлаш.
4.
иш усуллари: масалан, ташкилот киймат яратишда узини кандай
тутиши, у кандай молиялаштирилиши (краудфандинг оркали, илк боскnчда
анъанавий инвестициялар оркали, фойда хисобидан), ресурсларни кандай
харид килиш.
5.
мех_натнинг одамлар ва машиналар уртасида таксимланиши:
якин истикболга, афтидан, одамлар рахбарлик килиши лозим.
6.
дастур функциялари: корхона ташки шартлар
узгаришини
кандай аниl\Лайди ва уларга кандай жавоб кайтаради.
7.
одоб-ахлок кодекси: бу ерда «ёвузлик килма» Google тамойили
билан чекланиб булмайди. Таксимланган мустакил корхонага макбул
келадиган хулк-атвор аник ва равшан таърифлари керак булади.
Эх.тимол, якин келажакда таксимланган мустакил корхоналар х_али
пайдо булмайди, лекин улар ортида турган концепция бизнес-стратегияга
таъсир этиши мумкин. Глобал пиринг платформалари ривожланиши билан
шахсни тасдик.лаш, ишонч асосида муносабатлар урнатиш, нуфуз
шакллантириш ва транзакциялар утказиш учун биз них_оят инновацияларга
хизмат килиш, биргаликда киймат яратиш ва эх.тимол, камчиликни бойитиш
эмас, купчиликнинг муваффакиятга эришишига хизмат килиши лозим
булган чукур фирма структураларини узгартириш мумкин. эцди сиз
бойликни демократик рух_да таксимлашни таъминлайдиган ва тармокни
мувозанатдан олиб чикишга ёрдам берадиган етrита янги бизнес-модель
х.акида билиб олдингиз.
Умуман олганда, узокни кузлаб иш
юритадиган
компаниялар
блокчейн иктисодиётида иштирок этишга х.аракат килади, узини курбон
килиб курсатишни эмас. Ривожланаётган дунёда киймат яратишни
(тадбиркорлик туфайли) ва кийматда иштирок этишни (компанияга
таксимланган мулкчилик оркали) таксимлаш муваффакиятга эришиш
парадоксини хал килишга кодир.
Индивидуал, ташкилий, тармок, жамоатчилик даражасида блокчейн
билан таксимланган буюмлар интернети. Алох_ида шахслар ёки
марказлаштирилган
воситачи-иловалар
эмас,
пиринг
тармоl\Лари
катнашчилари томонидан жараёнларни
модернизация
килиш ва
187
автоматлаштириш юкорида кайд I<;ИЛинган катор устунликлар келтиришга
кодир, жумладан:
•
тезлик (бошдан-охирига автоматлаштириш);
харажатлар пасайиши (амалда чексиз маЫiумотлар хажмини
улкан кайта ишлаш марказларига етказиш билан боглик; I<;Имматга
тушадиган воситачиларни истисно I<;Илиш);
фойда_ натижавийлик ва ёки унумдорликни ошириш (орти а
ресурсларни улардан такрорий фойдаланиш учун бушатиш);
самарадорликни ошириш (киритилган назорат регламентлари ва
инсон омилининг таъсирини пасайтирадиган бошка протоколлар);
•
ахлоI<;Ийлик ва хавфсизликни ошириш (шахсий ишонч талаб
I<;ИЛинмайди, чунки ишон тармок архитектурасига киритилган булади);
•
тизимнинг ишдан чиI<;Иш эхтимоли пастрок (заиф жихатларни
бартараф I<;ИЛиш, ишдан чиI<;Ишга чидамлилик);
•
энергия истеъмоли пастлиги (энергия сарфи тармокнинг узи
томонидан йукотишларни пасайтириш ва
самарадорликни
ошириш,
динамик нарх шакллантириш ва кайтувчан алока сиртмоклари билан урни
копланади);
•
шахсий
ахборотларнинг химоя
I<;ИЛинишини яхшилаш
(воситачилар блокчейнда берилган коидаларни бузиши ёки писанд
I<;ИЛмаслиги мумкин);
«чексиз маЫiумотлар» туплаш ва тах;лил килиш туфайли уларни
яхшилаш имкониятлари, жараёнлар ва конуниятларни яхширок тушуниш;
турли хилдаги хам салбий (нокулай об-хаво, зилзила, сОFлик
билан боглик муаммолар ), хам ижобий (кишлок хужалик экинлари экиш
учун кулай вакт, харид шаблонлари) ходисаларни башорат I<:ИЛИШ
имкониятларини яхшилаш.
Таксимланган очик модель шуни англатадики, буюмлар Интернети
тармоклари узини-узи куллаб-l(уВватлаши мумкин, хаттоки компания
бозорни тарк этадиган ёки ишлаб чикарувчи хонавайрон буладиган булса
хам. Тизимга киритилган бирга була олишлик буюмлар интернетининг
турли тармокларини бирлаштириш ва янада каттарок I<;Ийматни амалга
оширишга имкон беради.
Бу афзалликларнинг купчилиги таксимланган ёки номарказлашган
тармоклар концепциясига хамда марказий (яъни хукумат вертикали) ва
бошка вос1пачиларни (масалан, клиринг палатаси ёки бошкарув дастури)
чикариб ташлашга асосланади.
188
Асосий моделлар тармок стандартининг барча зарур белr11Ларини
камраб олиши лозим, чунончи:
-зркин уланадиган булиш;
-«танланган» ишлаб чикарувчи технологиясига боглаб к9йилмаган;
-реал лойихаларни амалга ошириш натижасида яратилган;
-тармок мутахассислари иштироида яратилган;
-турли махсулот ва технологиялар уртасида ахборот узаро
алокаларини таъминлаши кузда тутилган;
-бошка стандартлар ва тартибга солиш Х)'ЖЖатлариrа зид
келмайдиган;
-бутун дунё буйлаб турли лойихаларда амалга ошириладиган;
-яратилаётган тизимнинг бутун хаётийлик даври мобайнида ахборот
билан ишлаш учун лойихалаштириладиган;
-бошка лойиха ва/ёки моделлар билан бирга була опишлик
йукотилмасдан буюртмачининг бошка эхтиёжларига мослаштириш;
-к9шимча материаллар ва мисоллар билан хамрохлик киладиган;
-турли саноат компанияларининг услубий курсатмалари ва техник
материлларида фойданиладиган;
-катнашчилар сони куплиги;
-сунгги йилларда нашрлардаги маълумотларга хаволалар сони
куплиги.
ЕСРИ компаниясидан тармок маълумотлар моделлари. ЭСРИ
мутахассислари турли тармок моделларидан фойдаланишни тавсия
киладиган зкспертлар мустакил органлари гуруХИrа киради.
Мое келувчи иловалар мавжудлигида уларни J<Уллаш кУЙидагиларга
имкон берадиган БИСДМ моделининг асосий имкониятларини
санаб
утамиз:
-гетероген мухитда умумий коидалар буйича ахборот алмашинишни
ташкил килиш;
-БИМ конuепцияси ва курилиш лойихасини бошкаришнинг тавсия
килинган коидалари «жисмоний» карор топиши, айникса, гап атроф-мухит
хакида кетаётганда;
-бинонинг бутун хаётийлик даври мобайнида геоахборот тизими
воситалари билан умумий сакланишни куллаб-кувватлаш;
-лойихада турли мутахассислар ишини мувофиклаштириш;
-барча катнашчиларда курилиш боскичлари календар режаси ва
боскичларини визуаллаштириш;
189
-1\УРИЛИШ муддати ва кийматига дастлабки бах;олар бериш (4D- ва 5D­
маълумотлар);
-лойиханинг амалга оширилишини назорат килиш;
-биноларнинг сифатли эксплуатация килинишини, жумладан, хизмат
курсатиш ва таъмирлашни таъминлаш;
-активларни бошI<;ариш тизимининг бир I<;исмига аланиш, жумладан,
майдонлардан фойдаланиш самарадорлигини тах;лил килиш функциялари
(ижарага бериш, омбор иншоотлари, ходимлар менежменти);
-бино энергия самарадорлиги вазифаларини хисоб-китоб килиш ва
бошI<;аришни амалга ошириш;
-одамлар окими харакатини моделлаштириш.
5.13. Блокчейн технолоrияси
Энди блокчейнларнинг мохияти ва амалий-иI<;Тисодий ахамияти
хак:ида хам бироз тухталиб утамиз. Купинча «Блокчейн - маълумотларни
сак,лаш учун таI<;симланган реестр (руйхат)...» деб тушунтирилади. Ушбу
изохни бир неча марта эшитган, бироI<; хеч нарсани тушунмаган булишингиз
мумкин. Шунинг учун бу атаманинг классик маъносини келтириб утамиз:
Блокчейн - бу бир-бири билан интернет орк:али богланган куплаб
компьютерларда бир ваI<;Тнинг узида Са!\Ланувчи так:симланган маълумотлар
базасидир. Унинг нега керак:лигини мисол ёрдамида тушунтириш осонроi\.
Al(lll даги акангизга банк жунатмалари орI<;али 100 доллар юбордингиз, деб
тасаввур килинг. Жунатма шаклини тумирганингиздан сунг, банк ходими
шахсий хисобингиздан nулни ечиб олиб, уни халI<;аро утказмалар учун
банкнинг ягона хисобига утказади. Шундан сунг, бошк:а ходим бу пулларни
агент банкнинг хисобига утказади, у эса, уз навбатида, пулларни Al(lll га
утказади. У ерда утказмангиз айнан шу тах;лит акангизнинг шахсий
хисобига тушади. Жунатма давомида хеч ким хатога йул куймаган булса, уч
кун утиб акангиз 97 долларни олади (барча банк:ларнинг комиссионлари
олингандан сунг, албатта). Бирок: энг к:уркинчлиси, шу уч кун ичида на сиз,
ва на сизнинг акангиз, к:олаверса, банкирлардан хеч бири айни вак:тда
пулларингиз
к:аерда
эканлигини
ва
уларнинг
хисобини
ким
торитаётганлигини билмайди. Сервернинг кутилмаганда бузилиб I<;олиши,
банк
ходимининг
инсофсизлиги
ёки
хакерлик
хужуми
узок
суриштирувларнинг бошланишиrа сабаб булиши мумкин. Ахир бу каби
ходисалар хисобингиздаги пуллар билан хам содир булиши мумкин-ку.
Демак, сиз хар кун тизимга умид к:иласиз ва банкингизrа ишонасиз, бу эса
190
катта муаммо. Х,озирда блокчейнлар асосан криптовалюта жунатмалари
учун фойдаланилмокда. Бирок; ваю-да у турли ташкилотларинг турля-туман
максадларини амалга ошириш учун х:ам фаол жорий этЮiмокда.
Блокчейннинг афзаллиги унинг шаффоф, тезкор, соддалиги ва к;ийматида.
Сиз криптовалюта еки бирор-бир маълумотни блокчейн орк;али жунатган
булсангиз, бунлай жунатма хакида маълумотни узгартири111 ёки
калбакилаштиришнинг умуман имкони йук;. Чунки бу жараёни бутун дунё
буйича юз минглаб компьютерлар томонидан тасдик;ланади. АйнЗI ушбу
компьютерларда ушбу маълумотнинг куплаб нусхалари сак;ланади - улар
билан исталган фойдаланувчи исталган вак;тлар таниши мумкин. )lунатма
жараёни марказлашмаган холда бор-йуги бир неча дак;ика вак;т оаади ва
банк жунатмасидан бир неча ун марта арзондир. Агар сиз пулларни ёки
кандайдир маълумотни блокчейнда сакласангиз, ушбу к;айдлар х:еч к;ачон
йуколиб кетмайди ёки сохталаштирилмайди. Бозорнинг исталган
иштирокчиси исталган дак;ик;ада молиявий ах;влингизга ишонч хосил
килиши мумкин. Блокченда хеч к;андай учинчи томон ёки воситачи
иштирокисиз, туляк шаффофлик ва х;исоблар аниклигининг математик
кафолати таъминлаб берилади.
Узбекистон Республикасида блокчейн билан ишлашга Тошкент
шах:рида жойлашган «Мирзо УлуFбек Инновацион центр» инновация
маркази кошидаги таксимланган реестр технологиялари (блокчейн) буйича
ваколатлар маркази масъул гашкилот булиб х:исобланади. Ушбу
таксимланган реестр технологиялари (блокчейн) буйича ваколатлар иаркази
Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги ПК.3549 сонли "Узбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва
коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигини фаолиятини ташкил
этиш тугрисида"ги К,арорини ижросини таъминлаш максадида тузилган.
Хусусан, 2018-2019 йилларда ахборот-коммуникация технологиялари
тизимини тубдан такомиллаштириш буйича
«йул
харитаси»нинг
белгиланган "Мирзо Улугбек Инновацион Центр" инновацион иаркази
кошида б;юкчейн технологияси имкониятларидан фойдаланиш шарт­
шароитларини яратиш, кадрлар салохиятини ошириш х:амда мах:аллий
дастурчиларни томонидан ушбу технологияни узлаштиришни куллаб­
кувватлаш максадида Таксимланган реестр (блокчейн) технологиялари
буйича ваколатлар Маркази яратиш кузда тутилган. Марказ фаолияти
буйича хужжатда (концепцияда) ташкил этилаётган марказ фаолиятининг
асосий йуналишлари, максадлари, вазифалари, тамойиллари ва
191
фаолиятининг ташкилий- 1')'1\ИЙ механизмлари батафсил баён этилrан.
Ушбу лойихани амалга ошириш учун масъул ижрочилар булиб Узбекистон
Республикаси
Ахборот
технологиялари
ва
коммуникацияларини
ривожлантириш вазирилиги, Мирзо Улутбек инновацион маркази ва бошка
манфаатдор идоралар JЩсобланади. Хужжатда (концепцияда) к:уйидаги
термин на аникланувлар к:улланилган:
-таl(Симланган реестр (блокчейн) - ахборотни узида жамлаrан,
муайян к:оидаларга мувофик тузилган узлуксиз блоклар занжиридир
(бОFланган руйхат купинча бундай блоклар занжири нусхалари бир-биридан
мустаl\ИЛ равишда турли хил компьютерларда (курилмаларда) сакланади;
-ваколатлар маркази - тузилмасининг асосий вазифаси кино маълум
бир сохадаги янги билимларни, тажриба ва ваколатларини излаш ва узатиш
хамда консалтинг, сервис хизматлар ва профессионал хизматлари
курсатишдир.
Марказ тузилишидан кузда тутилган асосий мак:садлар сифатида
1')'Йидагиларни келтириш мумкин:
-таксимланган реест (блокчейн технологиясининг имкониятларидан
фойдаланиш учун шарт-шароитларни шакллантириш;
- так:симланrан реестр (блокчейн технологияси сохасида миллий
кадрлар салохиятини ривожлантириш ва мустахкамлаш;
-ушбу технологияни узлаштириш учун махаллий ишлаб чик:увчиларни
к:уллаб-к:увватлаш;
-давлат бошкаруви хизматларининг сифатини яхшилаш, идоралараро
иш олиб бориш самарадорлигини ошириш, бошка давлат ваколатлари
буйича хизматларни амалга ошириш учун давлат бошк:арув тизимида
блокчейн технологияларини жорий этиш.
Таксимланган реестр технолоrиялари (блокчейн) буйича ваколатлар
Марказнинг асосий вазифалари 1')'Йидагилардан иборат:
-блокчейн технологияларидан фойдаланиш учун норматив-х:укук:ий ва
меъёрий базани такомиллаштириш;
-давлат бошкарув тизимида блокчейн технологияларидан фойдаланиш
учун ташкилий-техник шарт-шароитларни ривожлантириш;
-давлат бошкаруви тизимида таксимланган реестр технологиясини
жорий этишга ягона технологик ёндашувни таъминлаш;
-блокчейн сохасидаги билимларни бошкариш тизимини хаётга татбик
этиш;
192
-блокчейн технолоrияларига ихтисослашган махаллий эксперrлар ва
компаниялар реестрини юритиш;
-таксимланган реестр сох,асидаги мутахассисларни тайёр.1аш ва
малакасини ошириш;
-ахоли, хужалик юритувчи субъектлар, давлат хизматчиларининг
таксимланган реестр технологияси ва унинг афзалликлари х; кидаги
хабардорлик даражасини ошириш;
-давлат тизими, хусусий ва ижтимоий сохаларда б.юкчейн
технологиялардан фойдаланиш буйича илк пилот-лойих,аларни амалга
ошириш;
-блокчейн технологиясидан фойдаланиш буйича илгор хориж
тажрибаларини урганиш ва махаллий шароитларга мослаштириш учун
халкаро х,амкорликни амалга ошириш.
Блокчейн ваколатлари Марказининг асосий вазифаси ва миссияси
ушбу сох,адаги миллий тажриба даражаси ва ваколатларни ошириш х,амда
Узбекистонда юкори технологияли ва инновацион иктисодиётни
шакллантиришни рагбатлантириш максадида таксимланадиган реестр
технологиялари сох,асидаги билимларни яратиш, янгилаш, саклаш ва
таркатишнинг самарали механизмини жорий этишдан иборат.
Ушбу миссияни амалга ошириш учун Марказ куйидаги йуналишлар
буйича фаолиятни амалга оширишни режалаштирган:
1. Жамият х,аётининг турли сох,аларида блокчейн-технологияларни
муваффакиятли жорий килиш учун кулай шарт-шароитларни яраmш, шу
жумладан:
-глобал тенденсияларни мониторинг
килиш,
технологик
узгаришларни, шунингдек блокчейннн куллашнинг янrи сох,аларини,
усулларини ва механизмларини аниклаш учун таксимланган реестр
технологиялари буйича халкаро тажрибани урганиш ва уни халк хужалиги
тармокларида тезкорлик билан узлаштириш;
-Узбекистонда блокчейн технологияларини жорий этиш буйича
таклифларни ишлаб чикиш ма1<садида мамлакатдаги илмий-амалий
ташкилотлар билан биргаликда амалий, илмий
ва
маркетинг
тадки1<отларини ташкиллаштириш;
-блокчейн ва унга алокадор технологияларни, шу жумладан, булут
технологиялари, криптография, криптоанализ, аклли контрактлар ва бошка
бу билан боrлик инновацион технологиялар потенциал фойдаланишни
193
тартибга солувчи халк:аро норматив- к;ук:ий базаларни тах.лил к;илиш ва
уларни республика шароитларига мое равишда такомиллаштириш;
-мамлакат мик:ёсидаги блокчейн лойихаларни самарали равишда
амалга ошириш учун тегишли ташкилий ва техник инфратузилмани
ривожлантириш;
-блокчейн-технологияларни жорий этиш билан боrлик: ташаббуслар,
миллий тилдаги янги адабиётлар, тадбирлар хамда лойихаларни ахборот­
аналитик ва методик жихатдан куллаб-кувватлаш;
-Блокчейн-технологиялар буйича олий таълим муассасалар ва
академик ташкилотлар, олимлар ва профессор-укитувчилар билан
хамкорликни ривожлантириш;
-Блокчейн-технологияларни оммалаштириш буйича илмий-амалий ва
узбек тилидаги оммабоп алабиётлар яратиш ва уларни оммавий ахборот
воситалари ёрдамида халк: оммасига кенг тарrибот килиш;
-Блокчейн-технологияларни амалиётга куллаш буйича молия-кредит
ва банк ташкилотлари хамда тадбиркорлик субъектлари билан узвий
алок:ада булиб ишлаш.
2. Миллий блокчейн-компетентсия ва ваколатларни ривожлантириш,
шу жумладан:
-так:симланган реестр технологиясидан самарали фойдаланиш учун
давлат тузилмаларининг кадрлар салох:иятини ривожлантириш ва
мустах:камлаш;
-блокчейн сохасида миллий экспертлар гурухини шакллантириш, бу
билан боrлик: булган муаммоларни мухокама килиш учун зарур булган
инновацион майдончалар фаолиятини ташкил этиш ва мувофикдаштириш
хамда амалиётда блокчейн технологияларни к:уллашнинг янги йуналишлари
ва усулларини яратиш;
-иктисодиётнинг турли
сохаларига, тадбиркорлик:да ва давлат
бошк:арувига йуналтирилган
блокчейн технологиялари
сохасидаги
мутахассисларни тайёрлаш ва малакасини ошириш;
-тарк:атилган реестр технологияларини жорий этиш билан
шуrулланувчи миллий компанияларни ва соха мутахассисларини
раrбатлантириш хамда к:уллаб-к;увватлаш;
-блокчайн технологияси йуналишида илмий ва амалий изланиш олиб
борувчи олий ук:ув юртлари, технопарклар, аналитик марказлари, илмий­
тадк:икот марказлари ва бошка миллий академик ва мутахассислар
194
аъзоларини
раrбатлантириш
максадида узаро
бирлашмаларининг
хамкорликни амалга ошириш;
-таксимланган руйхат техноло сини к,уллаш борасида халк,аро
анжумамарини
хамкорликни
ривожлантиришга
йуналтирилган
ташкиллаштириш ва утказиш, бу борадаги халкаро
тажриба ва узаро
тажриба алмашишларда фаол иштирок этиш;
З.Блокчейн инновацион технологияларини давлат бошкарув тизими ва
миллий иктисодиётга тадбик этиш жараёнини мувофик,паштир11ш, шу
жумладан:
-блокчейн технологияларини к,уллаш ва тадбик этиш буйича маслахат
хизматларини курсатиш, мутахассислар хулосасини так,дим килиш хамда бу
соха буйича инновацион фикр ва таклифларни бериш;
-давлат бошf\арувида блокчайн технологияни куллаган холда
информацион-коммуникацион сохага оид оптимал ечимларни яратиш ва
татбиf\ килишда яхлит ва бир бутун технологик ёндашувни таъминлаш;
-давлат идоралари ва бошf\а ташкилотларда таl\симланган реестр
технологиясига асосланган умумдавлат ракамли платформаларининг
ишлатилишининг ривожланишига кумаклашиш;
-блокчейн концепциясини оммага намойиш килиш ва унинг амалга
оширилиши мумкинлгини текшириш маl\садида давлат, хусусий ёки
ижгимоий сохаларда блокчайн илк лойихаларини амалга ошириш.
Блокчейнни тушуниш учун аввало пулнинг асосий вазифаси нима
эканлигини тушуниб оламиз. Пулнинг асосий вазифаси инсонлар орасидаги
савдо жараёнини осонлаштиришдир.
Агарда пулнинг жамиятдаги харакатини тахлил 1\ИЛсак, жуда хам
мураккаб ажараёнлар куз олдимизга келади.
Бунда барча хисоб китоблар табиийки, бухгалтерия орl\али амалга
ошади.
Бухгалтериядаги маълумотлар эса махфий ва уларни бошкариш
анчагина мураккаб масаладир. Ушбу вазифани осонлаштириш учун бир
санча турдаги воситачилар хизматидан фойдаланиш мумкин. Масалан,
банклар ва улар билан боrлиl\ булган ташкилотлар. Бу эса хисоб ишларини
жуда хам мураккаблаштириб юборади. Шунинг учун хозирги пайтда
блокчейнлардан
фойдаланган
холдаги
таксимланган
бухгалтерия
концепцияси ишлаб чикилмок,да.
Демак, блокчейин бу бир хил хукукка эга булган ва тармокка Р2Р
(peer to peer) усулида уланган бир канча компьютерларга ёзилган
195
маълумотлардан иборат журнал булиб, унда исталган турдаги ва
куринишдаги маълумотлар (масалан, пул операциялари контрактлар, мижоз
х;аI<Ида маълумотлар, турли куринишдаги билимлар ва бошкалар)
сакланиши мумкин. Блокчейнларда купинча аклли контрактлар тушунчаси
ишлатилади. Аклли контрактларга утишдан аввал контракт нималиrини
эслатиб утамиз: Контракт бу икки ёки ундан куп шахлар орасида кандайдир
хукук ёки мажбуриятларининг тузилганлиги, узгарганлиги
ёки
туrаганлигини аниклаб берувчи х:ужжатдир. Унда кандайдир ходисанинг
руй беришига олиб келувчи шарт-шароитлар мажмуси аниклаб берилади.
Аклли контракт эса, реал дунёда ёки ракамли оламда кандайдир ходисанинг
руй беришига олиб келувчи шарт-шароитлар мажмусини аниклаб берадиган
электрон алгоритмдир. Аклли контрактларнинг амалга оширилиши учун
инсоний фактории умуман четга чикариб ташлайдиган марказлашмаган
мух:ит керак булади. Аrарда аклли контрактда бирор-бир
нарсанинг
бах;осини узатиш ёки ишлатиш ёки курсатиш зарур булса, у х:олда
криптовалютани ишлатиш лозим булади
Узбек миллий валютаси - сумни хам блокчейнга утказиш давлатrа бир
канча муаммоларни х:ал килиш имконини берар эди. Шу жумладан:
-жорий банк операцияларининг шаффофлигини ошириш;
-давлат сектори самарадорлигини ошириш;
-иккиламчи ва яширин банк секторини йук килиш;
-давлат аппаратидаги бюрократияни енгиш;
-соликлар тулаш жараёнини мукаммаллаштириш оркали солик
туламаслик х:олатларига карши самарадор курашиш;
-кичик бизнес ва тадбиркорликнинг
ривожланишига
янги
имкониятлар бериш;
-халкаро валюта-кредит ресурсларини Узбекистон икrисодиётиrа кенr
жалб килиш;
-молия-кредит муассасаларининг ишини янада такомиллаштириш ва
бошкалар.
Бундай х:атти-харакатларнинг муваффакиятли равишда ривожланиши
учун мамлакатимизда турт хилдаги йуналиш таклиф этиш мумкин:
- Биринчи сценарийда бир сум муомалага чикарилиши мумкин. Узбек
миллий валютасини блокчейнга ва ракамли форматrа утказиш унга бир
канча афза.1ликлар бериши мумкин, аммо бу холда бир канча муаммоларни
конунчилик асосида туrри хал килишга туrри келади. Масалан, ушбу
блокчейнни ким бошкаради ва унга давлат макоми бериладими ёки у
196
корпоратив макомrа эrа буладими. Бир сум ички ва ташки бозорда кандай
ишлатилади ва ким томонидан назорат килинади деrан саволларrа хам
конкрет жавоб топиш лозим булади.
-иккинчи йуналишда Узбекистонда давлат блокчейн тизими ташкил
килинади ва у узида турли молиявий институтларнинr функцmларини
камраб олади. Буидай институтлар жумласиrа банклар, депозит"'ийлар,
пенсия фондлари, солик идоралари ва бошкаларни киритиш мум1:ин. Бу
амал солик тулаш ва маблаFЛарни фондларrа утказиш ишларини
автоматлаштириш имконини беради.
-учинчи имконият эса криптовалютани мохида ташкилотларда ёки
худудларда хаётrа татбик килинади ва бу сохада етарли тажриба
тупланrанидан сунr бу иш республика микёсида амалrа оширилади
(масалан, Узбекистон Республикасидаrи очик и.к:тисодий х:удудларда ёки чет
эллик мутахассислар ёрдамида инновациюн корхоналарда).
-охирrи, туртинчи имконият эса Россиядаrидек Марказий банк
томонидан ракамли криптовалюталар билан ишлашни амалга оширадиган
пилот лойихани ишга туширишдир (мастерчейн лойихаси).
Ушбу
платформа бозор иштирокчиларининг электрон усулда узаро маълумот
алмашиниши
ва
блокчейнларда
идентификация
килиниш
учун
мулжалланrандир. Бу тизим аста секин, критто тажриба ошиб борrnн сари
бир канча давлат интерактив хизматларининг
хам
бло1:чейнrа
утказилишини таъминлаши мумкин.
Республикамизда криптовалюта буйича малакали мутахассисларнинг
жуда камлиrи ва бу сохадаги тажриба озлигини хисобга олrан тарзда бу
йуналншда малакалн мутахасснслар тайёрлашни хам амалrа ошириш
замона талаби булиб колмо.к:да. Лекин блокчейн технолоrияларни хаётrа
татбик килиш ва узбек криптовалютасини чикариш инновацион rоясини
кадам-бакадам амалrа ошириш хозирданок бошлаб йулrа куйилиши керак
булган хаёт такозосидир. Чунки дунёдаги купчилик ривожланган
мамлакатлар узларининr миллий ёки корпоратив
криптовалюта
лойихаларини амалга оширмо.к:далар ва улар кейинчалик барча ракамли
криптопулларга эгалик килиб, бошка мамлакатларни бу жараёндан сикиб
чикаришга харакат киладилар. Давлатнинг монетар сиёсатидаги энг мухим
амалларидан бири пул эмиссиясини назорат килиш булгани учун
криптовалютадан воз кечиш мамлакатдаrи молия-кредит тизимини ва унинr
жахон молия кредит тизими билан алокаларини сезиларли равишда издан
чикишиrа олиб келиши мумкин.
197
Блокчейн технологияси исталган шахсга узининг ривожланиш, гуллабяшнаш йул харитасини тузишга имкон беради. Тасаввур юшиб куринг: улкан
микдор учун уз бойлиги - истикболда миллардлаб одамлар бойлиги.
Тукчилик, мул-кулчилик воситалари. Иктисодиётда иштирок этиш
учун энг оддий шартлар бу - уяли алока телефони ва интернетга уланиш,
одамлар турли кадриятлар тизимлари билан узаро алока киладиган
порталдир.
Блокчейн технологияси илгари имкони булмаган, хар бир кишига
иктисодий муносабатлар катнашчиси булиш имконини берадиган бизнес­
моделлар яратади.
Баркарор айнан ухшашлик. Электрон профилдан ижтимоий
тармокларга к:ушилиш ёки молиявий транзакциялар учун нуфузни ошириш
максадида фойдаланиш мумкин. Туловни амалга ошириш, моддий
бойликлар саклаш ва транзакциялар амалга оширишнинг янги усуллари
янги худудларни очиб беради. Дархакикат, молиявий жихатдан бир-бирига
к:ушилганлик
ривожланаётган
мамлакатларда
хам,
риожланган
мамлакатларда хам янги корхоналар ташкил килишни енгиллаштиради. Бу
тулов механизмини фаоллаштиришдан тортиб моддий бойликларни
ишончли саклаш ва блокчейн дастурий таъминотидан молиявий
хужжатларни бошкариш учун фойдаланишгача булган хамма нарсани
камраб олади.
Тацбиркорликни
демократлаштириш.
I<улай
шароитларда
тадбиркорлар жамиятдаги иктисодий усишни харакатлантирувчи куч
хисобланади. Улар бозорга янги rоялар олиб киради ва бозор
иктисодиётини ривожлантиришга олиб келадиган ижодий узгаришларни
озиклантиради. Блокчейн технологияси хусусий шахсларга ва майда
корхоналарга бутун дунё буйлаб йирик ташкилотлар имконини беради.
Блокчейн асосида регистрлар ва смарт-шартномалар компания очиш ва
монеликсиз руйхатдан утиш йулидаги тусикларни пасайтиради, руйхатдан
утказиш уч марта куп вакт талаб киладиган ва беш баравар кимматга
тушадиган ривожланаётган
мамлакатларда
бюрократик
тусикларни
бартараф килади.
Блокчейн компания яратишнинг учта таркибий кисми - ташкил
килиш,
молиялаштириш
ва
илгари
суришни
автоматлаштириш,
соддалаштириш ва сезиларли даражада такомиллаштиришга кодир.
Компанияни ташкил килиш киймати сезиларли пасаяди. чунки блокчейн -
198
корхонани руйхатдан утказишнинг маш)()'р ва ишончли усули х:исобланади.
мулк хамма учун куринарли, н;айдлар юритиш осон, бу айникса, н;онунчилик
билан тартибга солиш уринга эга булмаган сохаларда фойдали. Жахон
мин;ёсида 1<арз капитали ва уз капиталидан фойдаланиш имкони иавжуд,
умумий улчам - масалан, биткоиндан фойдаланиш эса - валюталар курси ва
айирбошлаш учун комиссия туловлари ха1<ида 1<айrуришга имкон
бермайдиrан холларда компанияни молиялаштириш
осон
булади.
Маркетинг ва сотувлар интернетга уланrан н;урилмаларга эга булган
одамлар билан муло1<отrа киришишrа бориб та1<алади. Харидордан кредит
картаси хам, махаллий валюта хам, банкдаги хисоб ра1<ами xa.r талаб
l(ИЛИНМайди.
Ишончли ва узгармас регистрлар туфайли тадбиркорлар уз
корхоналарини ва корпоратив активларга эгалик 1<илишни руйхатдан
утказиши, товар захиралари ва мажбуриятларини бош1<ариши, шунинrдек,
уч карралик бухгалтерия хисоби ёки блокчейндаги бошка иловалtр учун
дастурий таъминот ёрдамида бош1<а молиявий курсаткичлардан фойда
олиши мумкин, бу эса аудиторлар, солиl(!(а тортиш буйича мутахассислар ва
кичик корхоналар олдида уступ турадиган бош1<а хизматлар
таъминотчилариrа эхтиёжни пасайтиради. Тартибга солиш орrанлари кичик
бизнесга уч карралик бухгалтерия хисобига утишда талабчанликни
бушаштириши мумкин. Бу соф фойда купро1< ва вакт харажатлари камро1<
деrанидир. Компания усиши билан корпоратив харакатлар ва
хужжатлаштиишни бирлаштириш
янада соддалаштирилади. Смарт­
шартномалар туфайли тадбиркор компания фаолиятинннг куплаб
жихатларини автоматлаштириши мумкин, чунончи: харидлар, мехнатrа ха1<
тулаш, кредит буйича фоиз, реал вакт режимида молиявий аудит. Якка
тартибдаги тадбиркорликнинг иккита янrи модели кучга киради:
-орти1<ча нарсаларни тозаланган тарзда ижарага олиш ва ижараrа
бериш. Биргаликда истеъмол марказлаштирилган Иl(ТИсодиётидан
та1<симланган хисоб иктисодиётигача булrан хар бир киши ухлаш уринлари,
аравалар, букалар, бошка моддий ва номоддий активларни уларнинг
нуфузидан 1<атъи назар бошка тармок катнашчилариrа ижараrа бериши
мумкин. Блокчейн Wi-Fi, куёш панеллари ишлаб чи1<арадиган электр
энерrияси, Netflix га обуна, уяли алока телефони ва уй техникасида
фойдаланиладиган хисоблаш кувватларини - микротуловлар ва смарт­
шартномалар оркали ижарага бериш каби илгари очик булмаган
199
даромадларни олишга имкон беради. Блокчейн хусусий шахсларга
ноанъанавий I<Иймат яратиш ва даромад олишга имкон беради.
маълумотларни микромонеталаштириш. Декрет таътилидаги отаона ва кичкина болалар ёки кекса ота-онага 1<араш билан банд булган
бош1<а оила аъзолари них;оят уз уй мех;натини монеталаштириши ва улар х;ар
соат яратадиган I<Иймат учун эътирофга эга булиши мумкин. Бу имконият
фа1<ат ривожланган мамлакатлардагина мавжуд эмас. ЙИрик компаниялар
учинчи дунё мамлакатлари ахолисига маркетингни йуналтириш усулларини
излайди, лекин купинча бизнес-1<арорлар 1<абул килиш учун зарур ахборотга
эга булмайди. Шартномалар тузиш ва шахсий маълумотларни лицензиялаш
янги акциядорлик блокчейни ишга тушираётган ёш тадбиркорга янги фойда
01щми I<:ушиш учун ажойиб имконият бериши мумкин. Х:озир FaceBook ва
Google каби улкан ракамли конгломератлар миллиардлаб фойдаланувчилар
х;акида петабайтлаб ахборот тупламо1<да. Блокчейн истеъмолчиларни
«саноат истеъмолчилари»га айлантиради. Nike компанияси учун сизнинг
нонуштага нима истеъмол 1<илишингиз, 1<анчалик тез-тез югуришга
чикишингиз ва янги спорт кийими харид килиш истагингиз кизиктириши
мумкин. Нимага энди бу маълумотларни Nike баллари ёки реал пулга
алмаштириш учун шартнома тузиш керак эмас? Бундан х;ам илгарилаб
кетамиз: С)Турта компаниялари актуар х;исоб-китоблар учун аник
ахборотлардан манфаатдор. Сизнинг уз маълумотларингиз - спорт билан
канчалик тез-тез шуrулланиш, тамаки чекиш, кандай ов1<атланиш х;акида
маълумотлар - улар учун катта I<Ийматга эга булади. Унга кура, х;ар сафар
сизнинг маълумотларингиз актуар х;исоб-китобларда фойдаланилганда ва
янги мах;сулот нархи шакллантирилганда сиз микротулов
оладиган
лицензия битими тузинг.
Ишончли, лекин хусусий х;аёт х;у1<укини бузмайдиган ва мотивация
килишга кодир глобал, та1<симланган ва дастурлаштириладиган реестр
булган х;олда, блокчейн технологияси I<уйидаги каби янги демократия
воситаларини ривожлантиришга хизмат килиши мумкин:
ра1<амли «амий х;ужум». Муаммолар ёки эх;тиёжларни анимаш
ма1<садида реал вакт режимида давлат амалдорлари ва оддий фу1<аролар
модерация килинадиган онлайн-сессиялар ташкил килиш. Битимга жиддий
мунозараларга сабабчи буладиган ва коидабузарлар, провокаторлар ва
зараркунандалар учун бутун жараёнга кандайдир зиён етказишни имконсиз
килиб куядиган «битта одам - битта овоз» онлайн овоз бериш тизими
оркали эришилади;
200
чаl\Ирувлар. Х:акамлар иштирокида онлайн-мусобак:алар ташкил
к:илиш. Блокчейндан олдинги моделларни - Goldcorp Challenge (у хак:ида
гапириб утгандик) ва Х Prize - ёки Fарб мамлакатлари хукуматлари охирги
йилларда уз фукаролари олдига к:уйган куп сонли мураккаб вазифаларни
ёдга олинг. Бу чаl\Ирувларнинг мак:сади фук:ароларни инновацион жараёнга
жалб к:илиш ва ижтимоий к:иймат яратиш хисобланади;
к:асамёд 1\ИЛrан онлайн хакамлар ва оддий ф}'Каролардан иборат
бахс-мунозаралар к:атнашчилари. Фукаролар турли мавзулар буйича
масалаларни хал к:илиш учун хакамлар ва маслахатчилар сифатида ишлаш
учун тасодифий усул билан танлаб олинади. Х:акамлар ахборот билан
урток:лашиш, саволлар бериш, муаммоларни мухокама к:илиш, далил­
исботларни билиб олиш учун Интернетдан фойдаланади. Блокчейн нуфуз
тизимлари мунозара к:атнашчилари ва хакамлар нуфузи хак:ида маълумотлар
ва уларнинг таржимаи холини билиб олишга ёрдам беради. I<арорлар ва
МуХокамалар блокчейнда к:айд к:илинади;
делибератив суровлар. Бу восита фукароларга муаммолар
хак:ида билиб олиш ва улар борасида уз фикрини билдиришга имкон беради.
Бундай суровлар интернетда тасодифий тарзда танлаб олинган бир нечта
олимлар билан кичик гурухларда МуХокамалар ташкил f\ИЛишни кузда
тутади. Буларнинг барчаси фук:ароларни сиёсий вазифаларни хал килишга
жалб к:илиш мак:садида амалга оширилади ва бу ерда натижа доимий
суровлар билан так:к:ослаганда самаралирок: булади;
сценарийларни моделлаштириш. Ик:тисодиётнинг келажак:даги
эхтиёжларини ифодалаш ва к:арорларнинг узок муддатли окибатларини
тушуниш учун моделлаштириш дастурий воситалари ёрдамида сценарийлар
тузиш. Сиёсатчилар, амалдорлар ва фукаролар СОFликдан бошлаб атроф­
МуХит ва ик:тисодиётгача булган бир к:атор омиллар потенциал таъсирини
бахолаши мумкин.
Башорат бозори. Вок:еа-ходисалар натижаларини олдиндан айтиб
бериш учун башорат к:илиш бозорларидан фойдаланиш борасида сон­
санок:сиз имкониятлар мавжуд. Х:укуматлар улардан куплаб мухим
масалаларни хал к:илишда фойдаланиши мумкин. Бу куприк к:ачон
к:урилади? 12 ойдан кейин ишсизлик даражаси к:андай булади? Кейинги
сайловлардан кейин бош вазир Миллий партиядан буладими? Масалан,
Янги Зеландияда iPredict бозорида шундай саволлар берилади.
Блокчейн технологиялари бу воситаларнинг барчаси учун асос
булиши мумкин. Дастлаб фук:аролар уз истаги билан хамма нарсада
201
иштирок этиши мумкин булган, бу уларни фаолрок х:аракат килишга
мотивациялаган. Бу технологиялар репрессив давлатлар учун ма1<;садга
мувофи1<; эмас, биро1<; улар демократияга ижобий таъсир этади, чунки
х:укумат органларида фу1<;ароларни назорат I<;ИЛИШ ва куч билан бостириш,
мухолифатни кузатиш учун камро1<; имкониятга эга булади.
Платформалар. Ра1<;амли аср ташкилотларга ёпи1<; ва тар1<;01<;
институтлардан кура каттаро1<; бир нарса булишга имкон беради; улар
шунингдек, глобал муаммоларни х:ал килиш, инновациялар ва киймат
яратиш учун платформалар булиши мумкин. CHange.org каби ташкилотлар
шахсларни инсон I<;Лари ёки атроф-мухитни х:имоя I<;ИЛИШ учун
ижтимоий кампаниялар ташаббуслари билан чикишга ундаЙди.
«Петициялар платформаси» миллионлаб кишиларнинг жамоавий кучидан
фойдаланади ва узо1<; муддатли даврда уларнинг хох:иш-истакларини амалга
оширади. Очи1<; маълумотлар платформалари имим узгаришидан бошлаб
блокчейнгача булган куплаб вазифаларни х:ал 1<;илиш учун фоЙдаланилиши
мумкин.
Истеъмол бозорларида ра1<;амли технологиялар жорий I<;ИЛИШ
буюртмалар излаб топиш
ва
расмийлаштириш
харажатларини
пасайтиришга имкон беради, истеъмолчи суровларига мое келадиган
махсулотларни оптимал танлаб олишга хизмат I<;ИЛади, шаффофликнинг
усишини таъминлаЙди. Фойдаланувчилар нархлар, тавсифлар, хизматлар ва
товар х:а1<;идаги фикрларни таI<;I<;ослаши мумкин. Бундан таш1<;ари,
ра1<;амлаштириш ра1<;амли технологиялар эгалари томонидан классик
компанияларни бозордан си1<;иб чикаришга олиб келади.
Кучли бозор позициялари жисмоний воситачилар ва активлар
эгаларидан улар ёрдамида хизматлар истеъмолчилари
ва
етказиб
берувчилар бир-бирини топадиган ва тракнзакцияларни тугридан-туrри,
воситачиларсиз амалга оширадиган майдончаларни ифодалайдиган ракамли
платформалар ва истеъмолчиларга )'Тади.
Х,озирда AirЬnb, Booking.com ва Uber каби сервислар бу
платформаларга уланган таъминотчиларга активлардан (уй-жой, такси,
автомобиллар ва 6.) фоЙдаланиш коэффициентини оширишга олиб келади.
Бунда ушбу ракамли платформаларда иштирок этмаЙдиган эгалари учун
активларни эксплуатация килиш имкониятлари жиддий равишда пасаяди.
Блокчейн кулланиши. Блокчейн технологияси тизимда тобора купрок
ах:амиятга эга була бошлагач, манфаатдор томонлар маълумотлар туплаши
ва уларни батафсил текширишига тугри келади. Биткоин блокчейни тубдан
202
очик ва транспарент булиши мумкин, бирок молия хизматларидан тортиб
буюмлар интернетигача фойдаланиладиган ёпик блокчейнлар бундай
хисобланмаслиги мумкин. Фукароларга маълумотлар туплаш ва уларни
тахлил килиш билан шугулланишга имкон берадиган платформани mсаввур
килинг. Бу энергиядан ноокилона фойдаланиш, хукуматнинг аралашуви ва
блокчейнни масштаблаштириш муаммосини хал килишнинг мухим усули
булади. Улар туфайли биз институтлар ва корпорацияларни уз харакатлари
учун купрок жавобгар булишга, улар уртасида ва узаро конструктив диалог
олиб боришга мажбур килган буларди.
Блокчейнни бошкариш тарм0rи ушбу глобал ресурслар келажаги учун
ута мухим ахамият касб этади. Бирок биз кандай килиб интериетнинг
келгуси авлоди ундан килинган умидларни оклашига эришишимиз мумкин?
Ракамли даврнинг кейинги боскичи чекланмаган имкоииятлар
манбаси булади, жиддий хавф-хатарлар, номаълум тусиклар, кучли
даъватлар ва мутлако ноаник келажак сабаби булади. Технология, айникса,
бундай таксимланган турдаги технология, хар бир киши учун имкониятлар
яратади, бирок факат одамларгина кандай натижага олиб келишини хал
килиши мумкин
Бундан олдинги мухим узгаришлар даврида инсонлар жамияти янги
конунлар куллаш ва янги институтлар ташкил килиш учун янгича тушуниш
даражасига чикишга харакатлар амалга оширган.
Бу
тамаддуний
узгаришлар маълум вакт, коидага кура, бир неча аср талаб килган, купинча
улар учун инкилоб ва давлат тунтаришлари хос булган.
Бугун эса вазият умуман бошкача. Узгаришлар жуда тез руй
бермо1<да. Янада мухими, Мур конуни шуни курсатадики, узгаришлар
тезлиги геометрик прогрессияда усмо1<да.
«Шахмат тахтасининг иккинчи кисми»га якинлашган сари
экспоненциал усиш омили шундай курсаткичларга олиб келадики, уларни
англаб етиш кийин булади. Асосий rоя шундаки, бизнинг тартибга солиш
инфратузилмамиз ва сиёсатимиз бу тезкор узгаришларга мутлако мое
келмайди, ракамли аср талабларига жуда секин мослашади ёки умуман
мослашмайди. )(озирги кунда тараккиёт шу Кадар тез олrа караб харакат
килмо1<даки, одамлар ва институтлар унинг ортидан кувиб ета олмаяпти,
унинг окибатларини бартараф килиш хакида эмас индамай к:уя коламиз.
Демократик институтлар ва воситалар индустриал аср учун яратилган мохиятан улар айнан аграр феодал жамиятдан саноати ривожланган бозор
давлатларига утиш вакгида вужудга келган.
203
Технологик инновациялар ва инкилоблардан ортда колмаслик учун
зарур булган инсонлар жамияти узгаришини кандай килиб тезлатиш
мумкин? Ижтимоий йуналишда хато фикрга келишни ёки бошка яна бир
зарарли таъсирдан кандай кУТилиб колиш мумкин? Бизни технологик
детерминизмда ёки утопия тарафдорлигида айбламасликлари учун шуни
айтиб утишни истардикки, ракамли аср учун янгича ижrимоий шартномалар
вакти етиб келди. Хукуматлар, хусусий сектор, фукаролик жамияти ва
шахслар янгича узаро тушунишни йулга к:уйиш учун хдмкорлик килишлари
лозим.
Интернетнинг иккинчи авлодига кадам к:уйишда шуни айтиш жоизки,
Ракамли давр манифести вакти етиб келди. Уни бир-бирга боFЛиклик
Декларацияси деб атаймиз. Ракамли аср фукаролари Х:УкУКЛарга - ракамли
инфратузилмага уланиш Jl:YкYKИra эга, уларга тиббий саводхонликка эга,
бутун х;аёти давомида укиши ва нималар уйлаётгани х;акида уларни
кузатаётгани х;акида хавотирланмасдан онлайн гапириши мумкин.
Ракамли иктисодиёт ва жамият тамойилга мувофик бошкарлиши
лозим. Албатта, ишлаётганлар улар яратадиган фаровонликка эришиш
имконига эга булиши лозим. Агар компьютерлар
кандайдир
ишни
бажариши мумкин булса, иш х;афтаси кискариши мумкин, лекин турмуш
даражаси пасаймаслиги лозим. Мох;иятан, Сатоси томонидан
эълон
килинган блокчейн инкилобининг яширин тамойиллари, бизга мое келиши
лозим - бизга х;алоллик, хавфсизлик, шахсий маълумотлар сакланганлиги,
очиклик, х;укукларни х;имоя килишга амал киладиган ва х;укумат
таксимлаган институтлар керак. Моддий бойликлар анъанавий синфий
структуралар томонидан ишлаб чикарилганидан сунг уларни кайта
таксимлаш урнига имкониятлар ва иктисодий гуллаб-яшнашни энг бошида
таксимлаб олайлик.
Блокчейн технологияси х;укумат харажатларини, шунингдек, унинг
х;ажмини кискартириши мумкин, лекин бизга барибир куплаб сох;аларда
янги конунлар керак. Муаллифлик хукуклари ва интеллектуал мулк
муаммоларини х;ал килиш учун технологик ва бизнес-моделлар мавжуд. Шу
сабабли патентларнинг ортикча химоя килиниши туфайли инновацияларни
нобуд киладиган эски конунларни кайта ёзиш ёки улардан умуман воз
кечиш зарур. Пухта уйлаб чикилган трестларга карши конунлар хеч ким,
айтайлик, базавий интернет ёки молиявий хизматлар учун ортикча пул
туламаслиrи учун монополиятик тенденцияларни таг-туги билан бартараф
килиши лозим. Америкаликларнинr саксон фоизи интернет провайдерлари
204
топиш х,ак;ида гап кетганда таНJiов имконига зга эмас, бу интернет тезлиги
ривожланаётган мамлакатлар билан так:к:ослаганда энг l(Иммат ва секин
эканлиги билан изохланади.
Бизга х,амма жойда институцион узгариIШiар талаб I(И)IИНади.
Марказий банклар валюта ва пул-кредит сиёсатини бошк:аришдаги ролини
узгартириши, шунинrдек, жамюrr ва ик:тисодиётнинг куп сопли уйивчилари
билан хамкорликни бошлаши зарур. Бизга: дик:к;ат марказидан дарсликлар
урин оладиrан мактаб ва университетлар керак, улар блокчейнда ахборотга
эrа булишда ёрдам беради, ук:увчиларга хам, ук:итувчиларга хам кичик
rурухлар таркибида лойиха ва мухокамаларда к;атнашишrа имкон яратади.
Бизга уз соrлИFимизни бошк;аришни яхшилаш, соглик:ни саклаш тизими
сифатини ошириш учун блокчейнда беморлар хак;ида маълумотлар
универсал к:айдлари зарур. биз соrлик:ни саклаш тизими «худуди»rа
тушганда бизга зиён етказиши мумкин булган билимсиз шифокорларнинг
дори ёзиб бериIШiаридан ёки уларнинг таъсири далил-исботлар билан
тасдикланмаган дори-дармонлардан азият чекмаслигимиз
лозим.
сиёсатчилар аклли шартномалар уларнинг сайловчилар олдида собот
беришини кафолатлайдиган шаффоф дунёда яшашга мослашишларига
туrри келади. Ракамли валюталар l(ИЙмати 500 млрд доллар булган
мигрантларнинг пул утказмалари бозорини оёrини осмондан килиб
юборгандан кейин бу инк;илобни кандай бошкаришимиз мумкин?
Блокчейн технологияси томонлар уртасида янгича хамжихатлик ва
янги хамкорлар вужудrа келишини талаб киладиган янrи жисмоний
инфратузилмалар яратишrа хизмат килиши мумкин. Агар янги даврда
ишидан ажраладиган булсак, миллионлаб Uber хайдовчиларининг холи не
кечади? 2025 йилга келиб, фукаролар транспорт интеллектуал тизимлари
хакида ижобий уйлашлари учун шахарлар нима килиши керак? Уй эгалари
энергия истеъмолчииси булибrина колмасдан, тармокк:а уз хиссасини
к:ушадиган блокчейн асосидаги энергетика тизимига кандай килиб самарали
утиш мумкин? Блокчейн асосида захарли газлар чик;арилишига квоталар
сотиш шахсий тизимини амалга ошириш учун етакчиларни к:аердан
топамиз?
КутилмоКдаки, блокчейн нафакат виртуал пуллар билан операциялар
амалга ошириш технологиясига. балки асосий бизнес архитектурасига
айланади. Блокчейн технологияси маълумот уrирлаш, фирибгарлик ва
х.к.ни истисно киладиган ахборотга уланиш ва транзакuиялар занжири
ташкил к:илиш коидалари билан аник структураланган маълумотлар
205
тупламини ифодалайди. Ушбу технологияни келажакда оммавийлик
кутмокда.
Булутли технолоrиялар ривожпанади ва булутли омборлар хизматлари
бозори факат усади. Булутли саклашнинr жалб этувчан томонларидан бири
буюртмачи компаниялардан хизматлар етказиб берувчи компаниялар
зиммасига
утказиладиган
маълумотлар
хавфсизлигини
таъминлаш
хисобланади. Х.озирrи пайтда Amazon булутида тахминан бир соати 90
долларга 1О ООО та серверни ижарага олиш мумкин. Хизматлар бахосининг
янада пасайиши, уларнинг кичик ва урта бизнес учун очик тоифага
утказилиши башорат килинмокда.
Булутли
технолоrиялар
компаниялар
олдида
кимматбахо
инфратузилма харажатларисиз Big data ни бош11;ариш имкониятини такдим
этади, бу эса маълумотларни булутли саклаш ва янги бозор
шакллантиришrа таъсир килrан буларди. Вирталлаштириш хизматларига
талабнинr усиши ва булутли омборлар ижараси дастурий таъминот (ДТ)
бозори улушини йу1,:отиш рискига олиб келди, лекин шу билан бир пайтда
аппарат кувватлари ва ДТ ижарага бериш буйича data марказлар хизматлари
янги бозорининг шаклланишига хизмат 1\ИЛдИ.
Булутли хизматларнинг куйидаги турларини ажратиб курсатиш
мумкин:
-иловалар хизмат сифатида;
-платформа хизматлар сифатида;
-инфратузилма хизматлар сифатида;
-сунъий интеллект хизматлар сифатида.
Microsoft, ШМ, НР компаниялари хисоблаш кувватларини мижозларга
ижарага бериш ва маълумотлар саклаш хизматлари курсатиш максадида
маълумотларни кайта ишлаш марказлари ташкил килди. Бу эса
буюртмачиларrа
ахборот
тизимлари
ишончлилигини
кафолатлаш,
харажатларни кискартиришга имкон берди.
ЗD-принтерлар Индустрия 4.0 ажралмас атрибути хисобланади.
Амалиётда уч улчамли босма «аддитив технология» деб аталади, 3D­
босмадан саноат усулида фойдаланиш эса - «катламли ишлаб чикариш»
деб.
Энг юкори мураккабликдаrи яратилаётrан объект конфигурациясиrа
караб, узгариши мумкин булган турли материалларни (пластик, метал, ёr0ч,
композит материаллар) куп марта ингичка катламли босиб чикариш 3D­
босманинr ажратиб турувчи хусусияти хисобланади. Куп марта ингичка
206
катламлаб босиб икариш боFловчи чокларсиз исталган конфигурацияда
катламли мураккаб деталлар яратишга имкон беради, масалан, авиасозликда
реактив двигателлар ишлаб чикаришда, тиббиётда тиш протезлари ясашда,
эшитиш аппаратлари ишлаб чикариш ва х:.к.да.
Хозирги пайтда ЗD-принтерлар авиасозликда самолетлар вазини
пасайтиришга имкон беради, чунки таркибий кисмлар анъанавий усулда
ишлаб чикилган материаллардан анча енгил булган махсус материашардан
тайёрланади.
ЗD-принтерлар янги механизмлар ишлаб чикиш (прототиплар ратиш)
ва тайёр ишланмаларни реал вакт режимида охирига етказишд1, яъни
лойщалаштириш ишлаб чикариш жараёнининг ажралмас кисми булганда
х:ам катта роль уйнайди. Хозирги пайтда бу технологиялар ишлаб чикариш
жараёнида конструкцияларга батафсил узгаришлар киритишда фойда
ланилади ёки камчилик аникланган х:олатда тезда тузатиш киригиш ва
мукаммалрок махсулот ишлаб чикариш мумкин булади. Аддитив
технологияларнинг бошка афзалликлари орасида ишлаб чиl(ариш циклини
КИСl\артириш, транспорт харажатларини пасайтириш, буюртмага кичик
партияда махсулот чикариш имкониятини айтиб утиш мумкин.
Тахмин килиш мумкинки, ЗD-принтерлар ишлаб ЧИl\ариш
моделларини узгартиради ва ишлаб чиl(арувчиларни истеъмолчиларга
якинлаштира олади, айниl\са, серияли ишлаб чикариш ва кичик партияли
ишлаб чикаришда. Ушбу ишлаб чиl(ариш тури номарказлашган ишлаб
чикариш номини олган. Markets & Markets бахоларига кура, 2022 йилгача
аддитив технологиялар бозори йилига 29,2% усади.
5.14. Индустрия 4.0: Буюмлар интернети (loT), виртуал ва
8'fшимча реаллик (ВР ва АР)
2014 йил турли l(урилмалардан интернетга чиl(Ишлар сони тармокка
одамларнинг чиl(ишидан куп булди. «Аl(ЛЛИ
уй», «Хайдовчисиз
автомобиль» каби лойих:алар маълум. Масалан, х:озирги пайтда Италия
миллий темир йул ташувчиси Trenitalia поездлари махсус датчиклар билан
жщозланган булиб, йуловчи ва юк ташиш жараёнида курилмалар уларнинг
курсаткичларини туплайди ва узатади, мутахассислар эса темир йул ва
поездлар х:олатини бах:олайди. Гамбург порти тажрибаси кизикарли булиб,
бунда IoT портга кириб келган юк машиналари х:аКИда маълумотларни
датчиклар ёрдамида туплаш ва тах:лил килишга имкон беради. Натижада бу
207
шунга олиб келдики, икки йил ичида портнинг утказиш и:обилияти l 78%га
усди.
2015 йилдан 2021 йилгача IoT (буюмлар интернети) йиллик усиши
23%ни ташкил и:илади, 2021 йилга келиб интернетга уланган 28 млрд
и:урилмадан 16 млрд донаси датчиклар билан жихозланган IoT и:урилмаларга
туrри келади ва буюмлар интернети тизимини ифодалайди. ТаI<l\ослаш
учун: атиги бир неча йил олдин, 2012 йил интернетга 8,7 млрд курилма
уланганди. Турли башоратларга кура, 2017 йилдан 2025 йилгача булган
даврда барча турдаги датчиклар сони I трлн.дан IО трлн. гачани ташкил
и:илади. Экспертларнинг башоратларига кура, буюмлар интернети (loT) энг йирик бозор булиб, фа1<ат усиб боради. Агар буюмлар интернети, Вig
data ва боши:аларни таккослайдиган булсак, БСГ маълумотларига кура, 2020
йилга келиб, буюмлар интернети глобал бозори 1,900 млрд еврони ташкил
и:илади ва асосий позицияни эгаллайди.
)<озирги пайтда буюмлар интернети компанияларга куплаб
масалаларни хал IQf.Jlишгa имкон беради ва и:оидага кура, шу сабабдан жалб
этувчан буладики, харажатларни I<ИСИ:артиришга имкон беради. Буюмлар
интернетининг ривожланиши бу - замонавий тренд булиб, келажак
уникидир.
Катта маълумотлар тупламларидан фойдаланиш давлат ва ижтимоий
хизматлар сифати ва самарадорлигини оширишга, масалан, жамоат
транспорти йуналишларини оптималлаштириш, жиноий харакатларнинг
олдини олиш, ижтимоий ва тиббий ёрдамни маи:садли йуналтирилганлигини
таъминлаш (жумладан, олдини олиш ва профилактик даволаш), башорат
I<ИЛИШ ва моделлаштириш анимигини ошириш, зарур инфратузилма
и:урилишини самаралиро1< режалаштириш имконини беради.
Иктисодиётни раи:амлаштиришдан ЯИМ усишига таъсир этадиган
боши:а омил ишлаб чи1<ариш ва ноишлаб чии:ариш харакатлари самарасини
ошириш хисобланади. Буюмлар интернетини жорий и:илиш компанияларга
тайёр махсулот чии:аришни ошириш, асбоб-ускуналарнинг ишсиз туриб
и:олишини камайтириш, ишлаб чии:ариш и:увватларини иш билан юклашни
оптималлаштиришrа эришиш имконини беради, ушбу чора-тадбирларни
амалга оширишдан бахолаш самараси 2025 йилга келиб, 0,5-1,5 млрд.
долларгачани ташкил килиши мумкин.
Виртуал реаллик (virtual reality, ВР) ва кушимча реаллик (agmented
reality, АР) технолоrияларининг ривожланиши - бу хам келажак тренди
булиб, у ишлаб чикариш сохасида тобора купрок акс этади.
208
«Индустрия 4.0» атамаси 2011 йил Ганновер ярмаркасида пайдо
булган ва l(ИЙмат яратиш глобал занжирларини узгартириu учун
мулжалланган. «Аклли заводлар» технологиясини оммалаштириб, тjртинчи
саноат инl(ИЛоби виртуал ва жисмоний ишлаб чикариш тизимлари глобал
даражада узаро мослашувчан алока киладиган дунёни яратади, бу эса
махсулотларни тулик мослаштиришни ва янги операцион моделлар
яратишни таъминлайди.
Муаллифнинг фикрига кура, Индустрия 4.0 - мамлакат ва бизнес
ракобатбардошлигини оширишга каратилган ракамли технологиялар
(Индустрия 4.0) кириб бориши билан боFлик ишлаб чик.ариш жараёиларида
юзага келадиган муносабатлар йиFиндиси хисобланади. Са.ноатни
интернетлаштиришга каратилган немис давлат ташаббусларидан фаркли
равишда, Узбекистан Республикаси Y(IYH «Индустрия 4.0» а.тамаси
иктисодиётнинг барча тармокларини ракамли узгартиришни англатади.
Людинг фон Берталанфи тизимлар умумий назариясига мувофик, х:ар
бир тизим жараёнлар ва тескари алокаларни узгартирадиган кириш ва
чиl(Ишга эга булади. Агар «Индустрия 4.0» атамасининг мазмунини
тизимлар назарияси тилнда тушунтирдиган булсак, бунда кУЙИдагини
тушуниш керак: «Индустрия 4.0» бу - онлайн-технологиялар ёрдамида
тизим буFинлари (одамлар, машиналар, ДАТА-марказлар) уртасида ракамли
шаклда маълумот алмашиниш зарурий элементи х:исобланган ишлаб
чикариш жараёнлари занжиридан иборат тизимдир.
«Ракамли иктисодиёт. Узбекистан» дастурига тузатишлар кирнтишни
х:исобга олган х:олда айтиш мумкинки, Индустрия 4.0 ма.млакат
ракобатбардошлигини оширишга йуналтирилган иктисодиётнинг барча
тармокларида илгор «бошдан охир» инновацион технологиялар кириб
боришида ишлаб чикариш жараёнларида юзага келадиган муносабатлар
йиFиндиси. ИлFор «бошдан охир» инновацион технологиялар каторига Big
data, нейротехнологиялар, сунъий интеллект, квант технологиялари, симсиз
алока тизимлари, робототехника ва сенсорика таркибий кисмлари, виртуал
ва кушимча реаллик технолоrиялари (АР, ВР), янги ишлаб чикариш
технологияларини киритиш мумкин.
Электрон тижорат технологиялари деrанда электрон тижорат юритиш
усулларини, фойданинг усишини таъминлашrа йуналтирилган электрон
тижоратни бошкариш механизмлари ва воситаларини тушуниш лозиu.
Электрон тижорат технологияларининг роли бизнес-жараёнларни
оптималлаштириш ва такомиллаштири, пул маблаFларлари жалб килиш
209
борасида очишщиган янги имкониятлардан фойдаланиш,
ракамли
ИЮ'Исодиёт шароитларида истеъмолчилар билан шахсий мулокот урнаmш
оркали компанияларнинг ракобатли афзалликларини оширишдан иборат (5.2жадвал).
Хозирги пайтда бир нечта электрон тижорат технологиялари фаол
ривожланмок:да, чунончи: мобил тижорат, краудсорсинг, краудфандинг,
виртуаллаштириш, «нозик мижоз», булутли технологиялар ва б. бизнес учун
янги имкониятлар очиб беради ва янги бозорлар шаклланишига таъсир
этади.
5.2-жадвал
Электрон тпжорат технологпяси: бизнес учун имконпятлар
Электрон
тнжорат
технолоmясн
Янгн хнзматлар пайдо
булншн ва 1111ГН
бозорлар шакмапишн
Бнзнес-моделлар fзгарнпm
Бизнес учун НМКОННIIТЛар
Инфратузнлма
JО1рорларн
харажатларн
Мобил ТИJIЮрат
(m-commerce)
Меиежерлар,
мобил
иловалар, мобил реклама
янгн
бозорлари
mакллантиришиш
Краудсорсииг
Краудсорсинг
ЛОЙИ)\аларига J\ЗМРОХЛИК
буйича хизматлар
ва
краудсорсинr
платформаларини ижрага
бериш б)'йича хизматлар
бозорииинr шаклланиши
Мобил курилма орЮ1Ли мижоз билаи Интернеттез мулщот
IQIЛИIU
имкоmнrm. ваколатхонанинг
Мобил f\У!}илмалар - смартфонлар,
мобил
версия
«таблетка» ва бошкалар бозори харажатлари
усиши
Жамоавий
онгдан фойдаяаниш Краудсорсинг
)IИсобига синергеrnк самара олиш
платформаси
(уз
мумкин. Инновацион rояларнинг
харажатлари
самарали
х,осил
к.илинщпи. инфратузилмасини
Харажатлар 1\!fСКариши. Инновацион яратишда).
Та=
!!Жара
ресурслар
rояларга жамоатчилцк эътиборини
жалб
к.ишnn.
Товарлар
ва харажатлари
хизматларни илrари бозорга суриш
(сарафан радиоси)
Инвестиция
лоl!их.алариrа
пул Краудсорсинr
платформаси
маблаrлари жалб IQIJIИШ. Кунmлли
(уз
хайриялар
туплаш.
Инновацнон харажатлари
пифратузилмасини
лойихаларга жамият эътиборини
жалб l(ИЛИШ
яратишда).
Ташки
ижара
ресурслар
харажатлари
=
Краудфандииг
Виртуаллаштир
ИШ.
«нозик
МИЖ03))
Краудфаидинг
платформаларини
ижарага
бериш
ва
краундфаидинг
лоЙИ)\алариrа """РОJ\ЛИК
килиш буйича хизматлар
янги
бозориии
шакллантириш
Аппарат !(уВВатлари ва
дт
буйича
ижараrа
JIНГИ
бериm
бозор
шакллантириш
Булутли
технологиялар
МаЫiуМотларни булутли
сак.лат янrи бозорини
шакллантириш
Ахборот тизимлари ишончлилиrини
Харажатларни
l(Искартириш. Узининr )IИсоблаш
11увватлари
йуклиrида
бизнес
DAТ А-марказ ташки
маlщонлари ва бошка
l(ОМПЬЮтер
куламиmt: кенrайmриш имконияти
харажатлари
l(нмматба,,:о
инфра1у1илма
харажатларисиз Big data бош11ариш
DATА-марказ ташки
майдонлари ва бошка
компьютер
таъмин.лшn.
имконияти
технология.лари
технологиялари
харажатлари
210
Ишлаб
чик:ариш
моделида
роботлаштириш.
Роботоrехника
технологиялари эволюцияси шунга олиб келдики, энг замонавий ишлар
нафан;ат энг одций ишлаб чик:ариш операциялари тупламини бюrариши,
балки хамкасблар овози ва харакатларини танишга имкон берадиган сунъий
интеллектга эга булиши мумкии. Гап маслан, битта ок:им лиииясида
ишлаган холда бошк:а ходимлар билан мулок:от к:илиши мумкин булгам
мустаI<;ИЛ ишлар хак:ида боради. Хусусан, махсулот йигиш учун АВВ, У ва
МI роботлари йигилrан техника к:исмлари ва хамкорларнинг ллари
контурини таниши мумкин.18
Мутахассисларнинг фикрига кура, оммавий роботлаштиришнинг
жорий к:илиниши билан 2025 йилга келиб иш самарадорлиги 25%га усади,
саноат тармок,ларида мехмат унумдорлиги эса 30%га ортади.
Шуни алохида таькидлаш жоизки, учувчисиз учар аппаратлар
(дронлар) тижорат мак:садларидаги имкониятлари юкларни транспорт
воситасида ташиш логистика функцияларини бажариш, аэро"'суратrа олиш
ва видеоконтент ишлаб чик:ариш, объектлар к:урилиши ва х.к. учун.
" Форд М. Роботы нас,:упают: Развнтие технологии и будущее без работы//перевод с англ. М.Альпина.
Нон-фиКlllн, 2016
211
6-БОБ. ЯНГИ РА(v\МЛИ ДУНЁ
6.1. Биткоин блокчейни
Биткоин блокчейни тахминан битта вак:гда амалга ошириладиган
транзакциялар гурухи ёки блоклар узун занжирини ифодалайди. Бу занжир
чексиз узок - тизимнинг узи канчалик фаолият курсатса, шунча усади.
Бундай хронологик структура жуда мухим, чунки энг илк транзакциялар
конунийлиги кафолатланади. Асл максадида кура, фойдаланувчининг бу
биткоинларни кимгадир такрорий утказишга
кейинги
харакатлари
ноконуний деб топилади. Х:ар бир операция вакти
кайд
килинган
биткоинлар олиш ва утказмалар биткоин ик:гисодиётининг исталган
катнашчиси учун очик булган кетма-кетлигини яратган холда, тизим
исталган пайт хар бир катнашчининг хисоб раками холатини назорат
килади, шунингдек, хар бир биткоин ёки унинг бир кисмига «бириктириб
куйилган», у каерда яратилгани, сарфлангани ёки олингани
хак:ида
ахборотни идентификация килади. Агар Джеймс масалан, Пало-Альтода
бир чашка Coupa кахваси харид килиш учун унинг смартфонига урнатилган
электрон хамёндан фойдаланадиган булса, бунда тармок унинг электрон
хамёнидан кафе электрон хамёнига 0,008 биткоин утказиш сурови хакида
ахборот олади. Бу пайтда транзакция тасдиклашни кутиб турган «тухтатиб
турилган операция» хисобланади. Лекин майнерлар янги транзакциялар
блокини шакллантириш учун зарур булган жараёнларни амалга ошириб ва
уни блокчейнга киритиб булгач, Джеймс транзакцияси худди уша 1О
дакикада амалга оширилган бошка транзакциялар билан бирга,
бош
журналда доимий кайд килиб куйилади. Мое равишда, унинг биткоинга
кофе харид килиши аутентик ва ортка кайтарилмас операция деб
хисобланади.
Блокчейн биткоин базавий дастурий протоколи бошкаруви остида
булади. Накамотодан бошлаб биткоин
тармоrининг
хар
бир
фойдаланувчиси
компьютер
ёки
смартфонга
тармокдаги
бошка
компьютерлар билан узаро алока килиш коидаларини хабар киладиган
дастурий йурикномалар туrmамини у ёки бу тарзда юклайди. Блокчейн
битта компьютерда ёки серверда мавжуд булиши мумкин эмас. Яп оролидан
регистраторлар билан боrлик вазиятдаги каби, у тармок узеллари ёки
компьютерлар эгалари хамжамиятида таксимланган куринишда мавжуд
булади. Бу узеллар уларга элкетрон хамёнлар урнатилган. яъни улар
ёрдамида биткоин хисоб ракамларидаги колдикни у белгилаб куйилган
блокчейн чеrараланган кисмида узгартирrан холда тулов ташаббуси билан
212
чикиш мумкин булrан, компаниялар ва фойдаланувчиларrа пароллар
такдим этадиган махсус дастурларга зга булган курилмаларни ифо.ЩlЛайди.
Узеллар шахсий компьютерлар
ёки, замонавий тушунишда,
ихтисослашган майнинг марказларини хам уз ичига олади - улар ёрдамида
майнерлар блокчейн шакллантиради ва бунинг учун янги бит1оинлар
куринишида мукофот олади. Олдиндан белгиланган тартибда бирrалиКда
ишлаган холда бу тармок узеллари жамоавий равишда кафолатлайдики, бош
журналнинг мазмуни копуний булиб, турли ярамаслар аралашвидан
химояланган булади.
Биткоин блокчейнсиз мавжуд була олмайди. Амалда доимий узгариб
турадиган кирим ва чикимларни хисобга олиш валютани ифо.ЩlЛайди.
Биткоинлар уз холича мавжуд була олмайди ва сиз кайсидир э111ектрон
курилмага кириб, бир нечта танга олишингиз мумкин булмайди. Биткоин
шу сабабдан мавжудки, биткоин-адресга - у оркали фойдаланувчилар
(шахслар ва компаниялар) валюта оладиган ва жунатадиган уникаJI мини­
счетларга киймат беради.
Тасдикланган транзациялар доимий узайиб борадиган блокчейннинг
яна бир мухим жихати - унинг хамма учун очиклигидир. Бу биткоинни ёпик
электрон валюта тизимларидан фарклайди. Махсус дастурий таъминот купинча Лондоннинг Blockchain компанияси томонидан ишлаб чикилган
бепул дастурдан фойдаланилади.
Очик калитли шифрлаш тизими интернетда ва молиявий иловалар,
жумладан, онлайн-банкинг ва электрон почтада кенг фойдаланилади. У
бегоналарнинг махфий ахборотrа уланишига имкон бермаган холда
одамларга белгиланган маълумотлар алмашинишга имкон беради ва ута
махфий
пароль
махфий
булмаган
фойдаланувчи
номи
билан
комбинацияланадиган банк хисоб ракамига интернетдан уланиш тизимини
эслатиб юборади. Бу тизимнинг мухим хусусияти шундаки, хозирги
компьютер технологиялари даражасида очик калит асосида тескари
математик хисоб-китоблар йул билан шахсий калитни амалда топиб
булмайди.
Хеширлаш алrоритми узига хос «хеш»лар иерархияси тузишга имкон
беради ва бу жуда фойдали хисобланади, чунки майнерлар бир вактнинr
узида бажариладиrан транзацияларни гуруХЛаши мумкин булrан структура
яратилади. Бу куйидаги тартибда руй беради. Майнер компьютеридаrи
дастурий таъминот биринчи транзакция хешини - ундаrи мавжуд ахборот
билан бирrа - кейинrи хешланмаrан транзация кайта ишланмаrан ахбороти
213
билан янги хеш яратиш учун бирлаштиради. Энди иккала транзация хаl(ИДа
ахборот тулик хеширланrан булади. Бу жараён майнернинг компьютери
кайта ишлаш учун кабул киладиган галдаги транзакция билан такрорланади.
Иккита транзакция хакидаги ахборот асосида ташкил килинган хеш учинчи
транзакция хакидаги ахборот билан бирлаштирилади ва яна битта, учинчи
хеш яратилади. Бу жараёни янги транзакциялар кайта ишлашга келиб
тушиши билан хар сафар такрорланади. Бирлаштирилган хеж таркибидаги
ахборотни хешлар занжири буйлаб ортга караб харакатланган холда осон
текшириш мумкин булади. Айнан шу тарика транзакциялар блокчейн учун
курилиш блокларига бирлаштирилади ва мое равишда блоклар деб аталади.
Компьютерлар мусобакага кириuшб, бир вактда
ва
тезда
кодлаштириш ва максимал хажмдаги маълумотларни янги, тулик бутланган
блокларга бирлаштириш ва келгусида аввалги блок ортидан блокчейнга
к:ушиш учун хешлар таклиф килади. Бу мусобакада базавий биткоин
алгоритми томонидан ютукли деб таи олинган махсус ра1<;ам эгаси Fолиб
чикади. Бу ракамни олиш жуда 1<;ийин, шу сабабли компьютерлар ютук.ли
номер хосил булмагунга кадар - такрор ва такрор хеmлардан иборат булган
блоклар яратишда давом этади. Компьютер томонидан яратиладиган янги
хеш-блоклар хар бири ундаги алоХИда маълумотларга тасодифий тарзда
хосил килинган (бир марталик код деб аталадиган) уникал ра!\аМ к:ушиш
йули билан яратилади. Ю1<;орида айтиб утилганидек, улар 1<;аторига сунrги
транзакция хакида хеширланган маълумотлар, шунингдек, аввалги хеш­
блок хакида маълумотлар киритилади. Янги бир марталик код !\ушиб, биз
якуний хеш-блокни тулик узгартирамиз. Таъкидлаш жоизки, бир марталик
код атамаси Льюис Кэрроллдан олинган булиб, у fraбjous (ажойиб) сузидан
фойдаланган ва бу сузни фа1<;ат битrа холатга нисбатан 1<;улланадиган ва
келгусида к:уллаш учун ярокли булмаrан «бир марталик суз» сифатида
тавсифлаrан. Майнингга жалб килинган кучли компьютер узеллари
томонидан ютукли код топиш жараёнида ишлаб чи1<;илган ва чикариб
ташланган миллиардлаб «бир марталик суз»лар та!\дири мана шуидай. Бу
виртуал ракамлар урмонида виртуал пароль овини эслатиб юборади.
Мохиятан, агар хисоблаб чикилган тизим ресурси доимий булиб
колаверадиган булса, ракамлар тасодифий танлаб олиш математик
конуниятлари шундайки, етарли даражада узок вакт давомида алоХИда
олинган узел у тизимда жалб килган хисоблаш ресурсига пропорционал
равишда биткоинлар ми!\дорини ишлаб топиши лозим. Муаммо шундаки,
тизимда ишлаётrан якуний хисоблаш узеллари микдори ва уларнинr
1
1
214
•
х;аракатларига тулов сифатида иштирок этадиган биткоин б1оклари
микдорида кучсиз компьютер ютук.ли код хосил l\ИЛИШИ ва мукофот учун
25 биткоин танга олишига Кадар жуда катта вакт утади. Айнан шу сабабли
энг йирик майнерлардан ташкари хамма хозирги пайтда биргалиКда ишлаб
топилган биткоинларни барча катнашчи узеллар уртасида у1арнинг
х:исоблаш ресурсига пропорционал равишда таксимлаб берадиган «Nайнинг
пуллари»га бирлашади. Бунда кучсизрок узеллар, коидага кура, ойиrа
биткоин улушини ишлаб топади, холос.
Бу математик х:исоб-китоблар майнерларга икки сабабга кура
топширилади. Биринчидан, улар майнинг харажатларини шакллантиради,
чунки улар учун талаб килинадиган х:исоблаш ресурси анча киммат: унинг
таннархи техника амортизацияси ва электр энергияси кийматидан иборат.
Бу майнинг жараёнини тартибга солиш хамда биткоинлар буш эмиссияси ва
уларни олиш учун зарур булган ишлар уртасида узаро алока боглашга
имкон беради. Иккинчидан, бу roJ11:16ra транзакцияни тасдиклаш учун зарур
булган ишни бажаришга рагбатлантирадиган мукофот тулаган холда
ракобат яратади.
Масала хал этилгач, голиб-компьютерда ишлайдиган биткоин цастури
транзакциялар янги блокини хеш билан «мухрлайди» ва унга доимнй усиб
борадиган блокчейн занжирида уша пайтда охирги блоКдан кейиl-1
келадиган блокнинг ракамиflи беради.
Транзакциялар янги блоки яратилган ва блокчейнга улангандан кейиl-1
яна битта мух:им масала колади: бошк.а майнерлар унинг таркибидаги
транзакциялар ишончли эканлигини тасдиклаши лозим. Бундай
тасдиклашсиз кайси операциялар реал эканлигини, кайсилари эса реал
эмаслигини аниклашнинг имкони йук. Шундай килиб, кайсидир попок
майнер блокка калбаки транзакциялар киритмаганлиrини бехато билиб
булмайди. Эх:тимол, улар тасарруф килиш хукукига эга булган
биткоинларни кимгадир утказиш - бошк.ача к.илиб айтганда, фирибгарлик
транзакциясини амалга ошириш билан боглик булиши мумкин. Шунда
тизим бу транзакцияни копуний сифатнда кабул килади. Демак, бошка
майнерлар ракобатда голиб чиккан маёнер ишини тасдиклаш номи остида
маълум булган холатни тасдиклашлари лозим. Улар блокда кодлаштирилгаl-1
транзакциялар буйича маълумотларни блокчейндаги операциялар бутуl-1
занжирини тахлил килиш асосида уларнинг ишончлилигини текшириш
учун худди шу блокдаги хеширланган маълумотлар билан таккослайди. Бир
карашда бу масала чеrарадан ошириб юборилган масала булиб куринади,
215
лекин уни бажариш билан кучли компьютерлар шуrулланади. Демак, бу
жараён бир марталик кодлар ишлаб чикиш каби сермашаю,;ат эмас ва
нисбатан тез ва осон бажарилиши мумкин. Бош1<;а майнерлар тасдимаши
тармою,;а ва электрон хамёнлар эгаларига юборилади.
Номаълум 1<;олган биткоин яратувчиси эркин бозорда ра1<;обат
тамойилига мурожаат 1<:илган холда та1<;симот адолатлилиги муаммосини хал
килди. Бу хабардор булмаганлар учун максадсиз булиб куриниши мумкин
булган жараён - хешлар тухтовсиз ра1<;обатининг ма1<;садларидан бири
хисобланади. I<айсидир маънода кичик бир найранг. Майнерлар математик
масалаларни ягона ма1<;сад билан - пойгада юлиб чикиш ва мукофотга
биткоин олиш учун ечади, I<;ушимча натижа эса шуида иборатки, улар
транзакцияларни тасдимайди ва блокчейнни долзарб холатда самайди.
Шундан келиб чи1<;иб, биткоин протоколи ким мукофот олишга лойщ
эканлигини хал килади.
Янги биткоинлар бу - майнерлар харакатларини компенсация
килишнинг ягона усули эмас. Базавий дастурий таъминот хам жунатувчидан
транзакциялар учун комиссион туловлар ундириш функциясидан иборат
булади. :Х:озирда атиги бир неча хил транзакция тури утказганлик учун
кичик мажбурий комиссион туловлар ундирилади. Улар каторига «чанг»
транзакциялари - жуда кичик миморларда утказмалар киради; улардан
комиссион туловлар спамга карши восита сифатида куриб чи1<;илади. Бу куп
сонли маъносиз суровлар ёки транзакциялар, шунингдек, ортикча ахборот
хажмига эга булган транзакциялар (ахборот хажми 10 килобайтдан ортик
булган транзакциялар шундай х;исобланади) жунатган холда тармо!(НИ
«1<;улатиш»га уринадиган нопок дастурилар томонидан тармокка
х;ужумларнинг олдини олиш учун зарур. Фойдаланувчилар шу тари1<а
якуний тасдимашни кутишга кетадиган вакrни 1<ис1<артирган холда
майнерлар биринчи галда 1<айта ишлаш ва уларни блокка киритиш
эхтимолини оширишга уриниб, уз транзакцияси
суммасига
кичик
комиссион туловларни киритиши мумкин.
Ра1<амли блок. Ра1<амли ИI<Тисодиёт яратган жасмоний ва ра1<амли
во1<елик уртасида асосий куприклардан бири буюмлар Интернети ёки
«хамма буюмлар Интернети» х;исобланади. энг оддий шаклда у буюмлар
(махсулот, хизмат, жой ва бош1<алар) ва одамлар уртасида турли узаро
боглик бу.1ган платформалар ва технологиялар билан таъминланадиган
узаро ало1<алар сифатида белгиланиши мумкин.
216
Жисмоний дунёни ракамли тармомар билан бирлаштиришнинг
датчиклар ва бошка куп сонли воситалари хайратланарли суръатлар билан
ривожланмома.
:Х:озирда дунё буйлаб тармок оркали Интернетга уланган миллиардлаб
f\Урилмалар, жумладан, телефонлар, ПЛ111Ншетлар ва компьютерлар иавжуд.
Уларнинг сони якин йиллар ичида, айрим бах;оларга кура - бир неча
миллиарддан триллионгача жиддий усади,
бу
активларни
оптималлаштириш ва мониторинг 1\ИШИ имкониятини тамиN этиб,
таъминот занжирини бошкариш усулини, шунингдек, корхона фао.11иятини
энг мукаммал даражада тубдан узгартиради. Ушбу жараён доирасида бу
ишлаб ЧИl\ариш ва инфратузилмадан тортиб соrЛИI\НИ саl(Лашrача булган
саноатнинг барча тармомарига узгартирадиган таъсир курсата олади.
Ракамли ИНI\ИЛоб алох;ида одамлар ва
муассасалар
уртасида
хамкорлик ва узаро алока килиш усулини тубдан узгартирадиган тамомила
янги ёндашувлар яратади. Масалан, «таксимланган маълумотлар туплами»
деб аталадиган блоклар занжири унинг доирасида компьютерлар тармоrи
битимни руйхатдан утказиш ва тасди:клашга Кадар жамоавий равишда
тасдимайдиган хавфсиз протокол хисобланади. Блоклар занжири унга
асосланган технология бир-бири билан нотаниш булган (шу тарика бир­
бирига ишониш учун асосга эга булмаган) одамларга узаро алока килиш
имкониятини берган холда, нейтрал марказий органни, яъни банк-кастодиан
ёки марказий регистрни айланиб утиб, ишонч учун асос беради. Мохиятан,
блоклар занжири дастурлаштирилган, криптографик химоя килинган,
демак, кандайдир битта фойдаланувчи томонидан назорат килинмайдиган
ишончли омборхонани ифодалайди.
Ракамли иктисодиёт натижасида мавжуд сиёсий, иктисодий ва
ижтимоий моделлар сохасидаги ривожланиш мустакил харакат киладиган
шахслардан уларни узаро алока 1\ИЛИШНИнг жамоавий шаклларини назарда
тутадиган таксимланган хукумат тизимининг бир кисми деб таи олишни
талаб килади.
Иктисодий усиш - иктисодиётлар фикри бир-биридан фарк киладиган
масаладир.
Бир томондан, техно-пессимистларнинг таъкидлашича, ракамли
иктисодиётнинг
энг мухим хиссаси кушилган ва хозирда амалда
унумдорликка таъсир этмайди. Мухолифатда булган техно-оптимистлар
таъкидлашича, технологиялар ва инновациялар эпидемиясимон портлаш
217
нуцтасида булади ва жуда тезда Иl(ГИсодий усиш ва унумдорлик
ривожланишига олиб келади.
Охирги йилларда компаниялар ишларни чет ташкилотларга ишларни
бериш буйича чора-тадбирлар доирасида иш уринларини оптималлаштириш
ва аникрок: белгилаш, уларни мамлакат ташк:арисига чик:ариш ва масофадан
туриб ишлаш йулига утказиш (масалан, Mechanical Turk ёки Mturk сервиси,
Amazon компанияси орк:али - интернетда краудсорсинг жамоавий бозори)
учун куп куч ва маблаr киритганлиги автоматлаштиришни таъминлайдиган
жуда мух;им омил хисобланади. Иш жойларини бундай оптималлаштириш
одамларни алгоритмлар билан алмаштириш буйича к:ушимча имкониятлар
тамим этишни англатади, чунки дискрет, аник, белгиланган топширик,лар
топширик билан боFЛик: маълумотлар сифати юк,ори булиши ва самарали
мониторингга олиб келади, шу тарик:а унинг асосида ишларни бажариш
алгоритмларини ишлаб чик,иш мумкин булган кулай база яратади.
Амалда аксарият холларда жорий узгаришларни таъминлайдиган
рак,амли, жисмоний ва биологик технологиялар бирлашуви когнитив
фаолият ва инсон мехнатини такомиллаштиришга хизмат к,илади, яъни
етакчилар кадрлар ресурсларини тайёрлаши, иш учун таълим моделларини
ривожлантириши, шунингдек, доимий кенгаядиган имкониятларга зга
булган узаро боглик ва интеллектуал машиналар яратишига туFри келади
XXI асрда, яъни рак,амли даврда барча тармомар учун турт хил
асосий окибатлар келиб чик,ади:
истеъмолчилар кутадиган натижалар узгаради;
►
► активлар унумдорлигини оширадиган маълумотлар хисобига
махсулотлар сифати такомиллашади;
► янги хамкорликлар компанияларнинг янгича шериклик
шакллари мух;имлигини англаб етиши билан шаклланади;
► операцион моделлар янги ракамли моделларга узгаради.
Жисмоний шахслар (В2С) ёки корпорациялар (В2В) хисобланган
мижозлар тобора купрок рак:амли иктисодиёт марказида булиб бормокда, бу
эса уларга хизмат курсатиш шаклларини белгилаб беради. Мижозлар
кутадиган натижалар тажриба орттириш сохасига утади. Масалан, Apple
компаниясига нисбатан бу биз махсулотдан кандай фойдаланишимизга
эмас, балки шунингдек, унинг уровига, брендига, харидига ва мижозларга
хизмат курсатишга хам дахлдор.
Махсулот ва хизматларни уларнинг кийматини оширадиган ракамли
такомиллаштириш ёрдамида яхшилаш шунга олиб келадики, янги
218
технологиялар компаниялар томонидан активларни идрок килиш ва
бош1<:аришни узгартиради. Масалан, Tesla компанияси шуни намойиш
этадики, дастурий таъминот ва уланиш имкониятларини масофадан туриб
янгилаш вal(f угиши билан унинг кадрсизланиши урниFа махсулот
(автомобиль) :к:ийматини ошириш учун фойдаланилиши мумкин.
Сергайрат ра1<:обатчилар киймат яратиш занжири ва анъанавий
иерархик структуралар вайрон :к:илинишига сабабчи булади, шунингдек,
воситачиларни корхоналар ва уларнинг мижозлари уртасида мавжуд
муносабатлардан сикиб чи1<:аради. Янги бузгунчилар бунга улар билан
ра:к:обат килувчи анъанавий фирмаларга талаб :к:илингандан анча камрок
сарфлаб, уз фаолиятини тезда кенгайтириши мумкин. Бунда ушбу жараён
давомида тармок узаро ало1<:алари самараси хисобига таъминланадиган
тушуннинг тез усиши руй беради.
Оддий китоб дуконидан йилига 100 млрд
доллар
даромад
келтирадиган чакана конгломератга айланган Amazon компани1сининг
эволюцияси шуни курсатадики, мижозлар содиклиги, шунингдек,
мижозларнинг нималарни афзал куришини тушуниш ва буюртмаларни уз
вакгида бажариш компанияга товарларни бирданига бир нечта секторда
муваффа1<:ият билан сотишга имкон бериши мумкин. Бу мисол фаолият
кулами афзалликларини х.ам намойиш этади.
Молия тармоги худди шундай жиддий узгаришлар даврини бошидан
кечирмо:к:да. Пиринг nлатформалари (Р2Р) х.озирги пайтда бозорга кириш
тусимарини олиб ташлайди ва харажатлар пасайишини таъминлайди.
Ра1<:амли аср давлат структураларини х.имоя :к:илиш учун фойдаланиб
келинган куплаб тусимарни заифлаштирди, бунинг натижасида х.укуматлар
буrунги кунда анча самарасизрок фаолият курсатмо:к:да, чунки
бош1<:ариладиган субъект, яъни ах.оли эндиликда яхшироI<: хабардор ва
узининг кутатган натижалари борасида талабчанроl( булиб олган. Кичкина
бир нодавлат ташкилоти улкан давлатrа 1<:арши чик1<:ан WikiLeaks билан
боглик узоl( бир тарих янги хукумат парадигмасининг
симметрик
эмаслиrини ва унrа купинча х.амрох.лик киладиrан ишончга путур
етказилишини як1<:ол намойиш этади.
Бугунги кунда, масалан, шимолий америкалик компаниялар
аввалгидек, дунёда деярли истал ан нукгаи назардан энг инновацион
компаниялар булиб колавермокда. Улар энг икгидорли мутахассисларни
жалб килмокда, энr куп сопли патентлар олмокда, дунёдаги энг йирик
микдордаги венчурли капитални таксимлашга рахбарлик килмокда,
219
-
биржада котировка юшинадиrан компаниялар эса энr ю1<ори котировкаrа
эrа булмокда. Буни Шимолий Америка охирrи пайтда туртта синерrетик
технолоrик инI<Илоб: технолоrик ютук,ларга асосланган энергия ишлаб
чик;ариш сох;асида инновациялар, илFор ва рак,амли ишлаб чик;ариш, х;аёт
х;а1<идаrи фанлар ва ахборот технолоrиялари сох;асида олдинги уринларда
бораётrани х;ам кучайтиради.
Гарчи бугунrи кунда инновацион иктисодиёт энr юк,ори булган
айримлар мамлакатлар жойлашrан ЕИ ва Шимолий Америка етакчи
булсада, охирги пайтларда дунёнинr бошк;а минтак,аларини тезда к;увиб
етмокда. Масалан, Хитойнинr инновацион фаолиятини бахолаш 2015 йил
ЕИ даражасининr 49%иrача кутарилди (2006 йил бу курсаткич атиrи 35%ни
ташкил I<ИЛrан), чунки бу мамлакат инновациялар ва хизматларга
йуналтирилrан иктисодий моделrа утмокда. Хитой, х;аттоки у эришган
тарак.I<Иётни хисобrа олrан х;олда х;ам, доимий равишда дунё ишлаб
чик;аришининг кушилrан I<Иймат ю1<ори булrан янrи сеrментлариrа киради
ва бутун дунёда муваффак;ият билан ракобат килиш учун узининr жиддий
кулам тежамкорлиrини ишга солади.
Узига асосий эътибор 1<аратилrан, х;амжамиятларнинr бирrаликда
булиш ва алок;адорликнинr янги шакллари пайдо булиши ва
индивидуаллаштиришrа асосланган жамият пайдо булиши кенr ижтимоий
нуктаи назардан ракамли технолоrияларrа утишнинг энr мух;им (ва энr
сезиларли) самараларидан бириrа айланди. Утмишда булrанидан фаркди
равишда, жамиятrа мансублик х;ак;ида тасаввурлар бугунrи кунда шахсий
лойих;алар ва индивидуал кадриятлар билан белrиланади, маконrа оид
мулох;азалар (маълум бир жойдаrи хамжамият), иш ва
оилавий
муносабатлар билан эмас.
Асосий эътибор узига 1<аратилган жамият пайдо булиши рак;амли
технолоrияларrа утишнинr энг мух;им (ва энг сезиларли) самараларидан
бириrа айланди.
Бу мураккаб масалаларни х;ал килиш устида 1<албимиз, рух;имиз ва
акдимиз жамоавий донолигини ишга солиш шартидаrина онrли равишда
ишлашимиз мумкин булади. Биз буни туртта асосий интеллект турини
к;уллаш ва ривожлантириш йули билан дизруптив кучларни шакллантирган,
буйсундирrан ва тузатишлар киритrан х;олдаrина амалrа оширишимиз
мумкин булади:
• контекстуал интеллект (ам)- биз билимларимизни 1<андай
тушунишимиз ва куллашимиз;
220
• эмоционал интеллект (калб) - фикр ва туйrуларимизни кандзi кайта
ишлашимиз ва интеграциялашимиз, узимизга ва бир-биримизга кандай
муносабатда булиruимиз;
• рухлантирувчи интеллект (рух) - вазиятни яхши томонга узг<4>тириш
ва умумий манфаатларда харакат килиш учун шахсий ва умумий мщсадни,
ишонч ва бошка неъматларни кандай тушунишимиз;
• жисмоний интеллект (тана) - шахсий узгариш учун хам, тизимларни
узгартириш учун хам зарур булган энергияни сафарбар килиш имкоииятига
эга булиш учун шахсий со,лик ва хотиржамликни, шунингдек,
атрофдагилар с0rли,и ва хотиржамлигини кандай куллаб-кувватлашимиз ва
ривожлантиришимиз.
Яхши етакчилар контекстуал интеллект вазифаларини тушувади ва
узида мое келувчи куникмаларни ривожлантиради. Контекстно хис килиш
юзага келаётган трендларни олдиндан кура билиш ва «нуЮ'аларни
бирлаштириш»га тайёрлик ва бунда кодирлик сифатида тавсифланади. Бу
хислатлар куплаб авлодлар мобайнида самарали рахбарлик килиш
тавсифномаси булиб хизмат килиб келган, ракамли инкилоб даврида эса
янгича вазиятга мослашиш ва уз мавжудлигини давом эттириш имконини
берадиган мажбурий шартга айланган.
J(apop кабул киладиган шахсларга контекстуал интеллектни
ривожлантириш учун дастлаб турли гурухлар кадриятларини тушуниш
зарур. Улар тармокка купрок уланган ва анъанавий равишда уларни
чегаралар ажратиб турган шахслар 'билан бирлаштирадиган алщаларни
йулга куйган холлардагина куч жихатидан устунлик киладиган бузrунчи
таъсирларга каршилик курсатиши мумкин. J(apop кабул киладиган шахслар
куриб чикилаётган масалада манфаатдор булган барча билан хамкорлик
килишга тайёр булиши ва хамкорлик кила олиши лозим. Шундай килиб, биз
купрок инклюзивликка ва купрок уланишга интилишимиз лозим булади.
Факат бизнес етакчилари, давлатлар, фукаролик жамиятлари, диний
ташкилотлар, фан ва ёш авлод билан бирлашган ва биргаликда ишлаган
холдагина руй бераётган вокеа-ходисалар хакида тулаконли тасаввурга эга
булиш имкони пайдо булади. Бундан ташкари, баркарор узгаришларга олиб
келадиган комплексли гоялар ва карорлар ишлаб чикиш ва амалга ошириш
ута мухимдир.
Бу манфаатдор томонлар куплигининг асосида ётадиган тамойилдир.
Секторлар ва касблар уртасидаги чегаралар сунъий характерга эга булиб,
узининг карши самарадорлигини намойиш этади. Самарали хамкорлик
221
муносабатларини йулга f\УИИШ буйича тармоклар имкониятларини ишга
солган холда бу тусикларни бартараф l\ИЛИШ илгари мисли курилмаган
даражада мух;им ах;амият касб этади. Бу ишни l\ИЛмайдиган компаниялар ва
ташкилотлар суздан ишга утмайди, яъни диверсификация I<ИЛинган
жамоалар ташкил к:илмайди, рак:амли асрнинг бек;арорлаштириши намоён
булишиrа мослашиш анча I<Ийин булади.
Бизнес етакчилари ва сиёсатчилар учун эмоционал интеллект рак:амли
инl(ИЛоб даврида муваффак:иятга эришиш учун хал к:илувчи роль
уйнайдиrан куникмалар учун, чунончи, узлигини англаш, узини назорат
I<ИЛИШ, мотивация, эмпатия, ижrимоий куникмалар учун мух;им тамал тоши
булиб хизмат к;илади. Эмоционал интеллектни урганишга ихтисослашган
тадI<ИI\ОТчилар шуни курсатадики, машх;ур рах;барлар уртача даражадаги
рахбарлардан эмоционал интеллект билан ва бу сифатни узлуксиз
ривожлантириш 1\Обилияти билан фаркланади.
Доимий ва жадал узгаришлар унга хос жихат булган
дунёда
эмоционал интеллекти юк;ори булган етакчилар сони куп ташкилотлар
нафак:ат катта салох;иятга, балки уларrа маневрчан ва изтироблардан кейин
муваффак:ият билан тикланишrа кодир воситаларга эrа булади, бу эса
бек;арорлаштирувчи таъсирни енrиш к.обилиятининr доимий белrиси
х;исобланади. Рак;амли контекстга йуналтирилrан,функционаллараро
хамкорликни амалга оширишга, иерархияни тенr даражали муносабатлар
тизимига айлантиришга, к:одир булган, шунингдек, янги гоялар ишлаб
ЧИI\ИШ рагбатлантириладиган фикрлаш эмоционал интеллектrа купрок:
даражада боглик: булади.
Контекстуал ва эмоционал интеллект билан бир к:аторда рак:амли
инк:илоб шароитларида самарали йул топишга имкон берадиган яна битта,
учинчи мух;им таркибий к:исм хам мавжуд. Айнан у рухлантирувчи онr деб
аталади. Рухлантирувчи онг (ингл. inspire латин тилидаги spirare, яъни
рухлантириш, илхомлантириш сузидан) маъно ва бажарилиши позим булrан
вазифаларни узлуксиз излашга йуналтирилади. У инсониятни такдирни
умумий англаб етишга асосланган янгича жамоавий ва ахлок.ий oнrra
юксалтирадиган ижодий озик:а берувчи импульсrа каратилади.
Бу ерда асосий rоя - «биргаликда» демакдир. Агар технология хар бир
киши узига эътибор к:аратадиган жамият
сари
харакатланадиrан
сабаблардан бири хисобланадиган булса, ривожланишни хаётнинг барча
жабхаларини к.амраб оладиган умумий мак:садни х;ис к.илиш билан узига
эътибор хос бупган купрок. мувозанатланганлик томон йуналтириш жуда
222
м м. Бу вазифани биз барчамиз биргаликда хал l\ИЛИшимиз лозиы, чунки
ракамли иктисодиёт даврида юзага келадиган муаммоларн11 енrа
олмаслигимиз ёки биргаликда умумий максадга эришиш туйгусини ишлаб
чика олмасак, у бизrа берадиган манфаатлардан фойдалана олмас.1иrимиз
мумкин.
Бу ишни f\ИЛИШ учун ишончга эга булиш жуда мухим. Юкори
даражадаги ишонч жалб килинrанлик ва жамоавий ишлашга хизмат килади.
Буларнинr барчаси хамкорликда амалга ошириладиган инновациялар унинг
узагида ётадиган ракамли m<тисодиёт даврида янада уткиррок хне
килинади. Бу жараён факат уни ишонч кучайтириб турган холларда руй
бериши мумкин, чунки унга жуда куплаб таркибий l\ИСМлар киритилrан ва
хилма-хил муаммолар урин олrан. Охир-оl\Ибат, манфаатдор томошарнинг
хар бирига инновацияларни умумий манфаатларга йуналтириш юклатилади.
Агар м м манфаатдор томонларнинг исталrан бири бундай эмаслигини
хис киладиrан булса, ишончrа путур етади.
Хам контекстуал, хам эмоционал, хам рух;ланитрувчи интеллект
ракамли иктисодиёт шароитларида фаолият юритишга ва бундан узи учун
фойда олишга имкон берадиган зарур воситалар хисобланади. Лекин шунга
карамай, улар учун туртинчи интеллект - инсон саломатлиги ва
фаровонлиrи учун асосий ва озикдантирувчи куч булган жисмоний
интеллект хам мухим ах:амият 1<асб этади. Бу жуда мухим, чунки
узгаришлар тобора тез руй бераётган шароитларда мураккаблик усиб
боради, шунингдек, карор кабул килиш жараёнига жалб килинrан (фаолияти
бизнинг фаолият билан боглик булган) томонлар сони ортади, кескин
вазиятларда узини йукотмаслик ва яхши холатда саклаш кобилияти тобора
мухим ахамият касб этади.
Бутун инсониятга хизмат киладиrан келажакни одамларни жалб
I(Илиш, уларга х:укук ва ваколатлар беришдан бошлаб, бу янги
технолоrияларнинг барчаси энг аввало, одамлар томонидан одамлар учун
яратилrан воситалар эканлиrини узимизга эслатиб турган холда бошлаймиз.
Инновациялар ва технологиялар инсоният равнаки учун ва жамият
манфаатларига хизмат l\Иладиrан эхтиёжларни таъминлашrа йуналтирилrан
келажак учун жамоавий жавобгарликни уз зиммамизга оламиз ва улардан
баркарор ривожланишrа йуналтирилган харакатларимиз учун датсуриламал
сифатида фойдаланишни таъминлаймиз.
Биз бундан хам узок боришга харакат килишимиз мумкин. Биз
технологиялар асри (у самарали ва масъулиятли тарзда шакллантирилиши
223
шартида) бизга узимизни х щиi\атда глобал тамаддуннинг бир 1\ИСМИ деб хис
1\ИЛИШГа имкон берадиган янги маданий уйгониш катализатори булиб
хизмат 1\ИЛИШИ мумкин эканлигига 1\а1ЪИЙ ишонамиз. Ра!\амли иктисодиёт
инсониятни роботлаштириш салшщятига эга булиб, иш, жамият, оила ва
шахсият каби анъанавий мазмун манбаларини хавф-хатар остига куйиши
мумкин. Воl(еалар ривожланишининг бундай сценарийсига йул 1\уймаслик
ва ХХИ асрда инсониятнинг таi\дир Хаi\нда умумий тасаввурга асосланган
янги жамоавий ва ахлоi\ИЙ онг томон юксалиши учун фойдаланиш бизнинг
кулимизда. Биз хаммамиз айнан шундай руй беришига интилишимиз лозим.
6.2. Майнерлар
Майнерлар 2015-2018 йилларда биткоин курсининг усиши , ;исобига
улкан даромадга эга булдилар ва унинг 2015 йилда пасайишидан У 1\адар
кучли зиён курмадилар. Натижада потенциал фойда олиш имконияти
одамлар ва уларнинг компьютер ресурсларини майнинг сохасига жалб
1\ИЛИшда давом этмоi\да. Харажатлар, аЙНИI\Са, электр энергияси
харажатлари усиши фоЙда олишни тобора 1\ИЙИН вазифага айлантиришига
1\арамай, майнингда компьютер 1\увватларининг хайратланарли тарзда
усиши кузилмоi\да. Биткоин жамиятининг айрим аъзолари шундай айтишни
ёi\Тирадиган тарзда биткоин «Ойгача кутарилгани», шу сабабли майнингулар учун фаровон хаёт учун йулланма хисобланади деб ишонадиган
кишилар етарли булиб куринади. Шундай 1\ИЛИб, майнинг айни дамда
«1\уролланиш пойгаси» ёки «хешрейтлар уруши» босi\ИЧида турибди.
Майнерлар биткоин математик масалаларини ечишда голиб чиi\ИШ учун
тобора Юi\Ори натижа берадиган суперкомпьютерлардан фойдаланмоi\да.
Назарий жихатдан блокчейн фа.!(ат битта булиши лозим. Назарий
жихатдан, у аста-секинлик билан барча тасдиманган транзакциялар
узлуксиз, монолит l(аЙдини яратадиган хеш-алоl(алар асосида шаклланади.
Ваi\ТИ-Ваl(ГИ билан блокчейнда иккиланишлар пайдо булади: ташланган тугалланмаган ёки тасдиi\Ланмаган транзакциялар блоки вужудга келади.
Бошl(а майнерлар уни верификация килишга уринади, лекин баъзида унинг
1\Онунийлиги ва унга уз блокларини !\ушиб олиш иммкониятига ишончи
комил булмаЙди. Бироi\ умумий розиликка асосан ташкил килинган биткоин
тизими зур махорат билан ишлангани шундаки, бундай иккиланишлар узок
давом этмайди. Ахир майнерлар гурухлари энг узун блокчейн тармоги
копуний хисобланади деган тахминдан келиб чикиб харакат килади.
Майнерларнинг аксарияти, муайян блокчейн тармо,и устида биргалиi\да
224
ишлаб, унинг конунийлигини тасдик.лайди, чунки биргалиI<.Па улар
купчилик майнерлар томонидан таи олиимайдиган занжирнииг кичик
тармоFИИИ хато равишда (ёки фирибгарлик мак,садларида) давом
эттирадиrан кичик щеми зга булгаи ресурслардан кура купрок, хи;облаш
ресурслариrа эrа булади. Каттарок. хисоблаш ресурси шуни англаrадики,
унrа эrа булган майнерар купчилиги купрок сонли тангалар ютади ва ваl(Г
утиши билан узунрок блокчейн занжири к.уради (энг юкори блоклар
раr<;амлари билан). Бу холатни уз блокларини блоклар ракамлари nастрок
булrан заижирлар кискарок тармоклариrа улайдиган компьютерлар дархол
сезиб колади. Бу «адашrаи» майнерлар кейин занжириинг узунрок rapмorn
утиб олади. Ахир блоклар ва транзакциялар уларни майнерларнииг
кучилиги шундай хисоблаган таr<;Ирдагина конуний хисобланади. Бирок.
ушбу тамойил аrарда алохида олинrан бир майнер уз r<:9лида тармокнинг
хисоблаш ресурси 50%дан ортиFини мужассам этадиган булса, муаммо
юзага келиши мумкин.
Шундай килиб, очик, кодли дастурлар билан ишлайдиган дастурчилар
гурухи хозирги пайтда «эrоистик майнинr» ва «51% х;ужум»дан химоя
килиш r<:ушимча чораларини кидириш билан машrул. Тугрисини айтганда,
уша пайтдан буён хеч кандай муттахамлик булмаган, нима булганда хам ишонарли сабабга кура булган. Накамото ёзганидек, «... агар к,айсидир
серrайрат фирибгар барча дуруст майнерларнинг хаммасидаи купрок_
хисоблаш ресурслари туnлашнинr уддасидаи чикадиган булса, у танлов
олдида r<;олади: уз биткоинларидан такроран фойдаланиш ёки унинг
ёрдамида янги таигалар хосил килиш асносида уидан фирибгарлик
маr<;садларида фойдаланиш. Эхтимол, у коидалар буйича уйнаш фойдалирок
деб карор килиши мумкин: бу унга барча найранглардан кура купрок танга
келтиради, найранглар бутун тизимни барбод килиши ва унинг
фаровонлигини яксон млиши мумкин».
Фаровонлик даражасида фарк катта эканлиrи Уолл-стритлик «семиз
мушуклар» назорати остидан чикиш усули ва <<Халl( валютаси» сифатида
криптовалюталар ими.джига салбий таъсир этади. Тор доирадаги
танланганларга боrлик булган х:укумат ва моддий фаровонлик асло
жамоатчиликда ишонч уйrотмайди. Албатrа, доллар, евро ва иена
ИI<Тисодиёти хам молия ва хукуматнинr марказлашув даражаси каrгалиги
билан ажралиб туради, бойлар ва камбагаллар уртасидаги фарк эса 1930йиллар даражасига етди. Бирок бу анъанавий валюталар жамоатчиликни уз
томонига жалб килишга мухтожлик сезмайди. Криптовалюталар эса бу
225
н•
масалалар ечимини таклиф 1\ИЛИШИ лозим, акс холда уларнинг келажаги
булмайди.
Бирок яхши янгиликлар хам бор: куплаб ишлаб чик,увчилар ва
ишбилармонлар бу хавф-хатарларни бартараф этишга йуналтирилrан
булади. айримлар мавжуд инфратузилмага таянади ва унга кенгрок ахоли
гурухлари уланиши учун имкониятни таъминлаш усулларини излайди. Улар
биткоинни ахолининг энг бебахра
катламлари
имкониятларини
кенгайтириш учун восита сифатида илгари сурадилар. Банк хизматларидан
фойдаланиш имкониятидан махрум булган одамларга глобал ик,тисодиётда
уз урнини топишга имкон берадиган карорлар таклиф этилади. Лекин илrор
криптовалюта ташаббускорлари хозирги куринишида биткоин идеал
холатдан юкори эканлигини ва уни юкорида баён килинган
айрим
муаммолар ва тахдидларни бартараф килган холда такомиллаштириш
мумкинлигини англаб етишлари хам мухим ахамиятга эга.
Бирок хисоблаш ресурсларини марказлаштириш капитал сиrими
кичикрок булган мукобил вариантга эга - майнерлар биткоин ишлаб топган
х,олда риоя киладиган коидаларни кайта куриб ЧИЮIШ ва х,исоблаш
ресурсларини туплашга мотивларни бартараф килиш. Криптовалюталар
сохасида бундай лойихаларни амалга ошириш
имкониятини
куриб
чикадиган х,исоблаш техникаси буйича мухандислар эхтимол, биткоин
технологияси келажагини белгилашда етакчи роль уйнайди. Чамаси, айнан
уларнинг юялари ажойиб кунлардан бир кунида биткоин пул тизимининг
ривожланишига туртки беради ва у биткоин технологияси келажагини
харакатга келтирадиган асосий кучга айланади.
Биткоин камчиликлари мукобил криптовалюталар, масалан, альткоин
ёрдамида бартараф этишга харакат килинади. :Х:озирги пайтда бундай
биткоин имитаторларининг юзлаб турлари мавжуд. Уларнинг купчилиги
келажаги йук, чунки тез бойиб кетиш ниятида ёки хазил тарикасида жорий
килинган. Бирок шундайлар хам борки, улар фойдаланувчилар гурухларида
криптовалюталар таксимлаш сохасида уйин коидаларини узгартиришнинг
илrор йулларини таклиф киладилар. Уларнинг асосчилари уз лойихаларини
адолатлирок ва янада баркарор сифатида реклама киладилар. Улар
биткоиндан номарказлашган структуранинг энг яхши хусусиятларини олиш,
лекин бунда унинг камчиликларидан, жумладан, «куролланиш пойгаси»,
ортикча электр энергияси истеъмоли, хисоблаш ресурсларини
саноат
усулида марказлаштиришга интилишдан халос булиш зарурати хакида
маълум килади. Биткоин ушбу майдонда янги уйинчилар билан
226
таlQ\ослаганда асос солувчи катта устунлигига эга, шу сабабли кjпчилик
ишлаб чикувчилар тамомила янги тулов тизимлари ишлаб чик,шI билан
шугуллангандан кура унинг камчиликларини бартараф l(ИЛган маъ ул деб
хисоблайди. Лекин шунга 1<арамай, му1<обил криптовалюталарнинг эиг яхши
намуналари биткоинга нисбатан кучли ва потенциал конструктив ра1<обат,
бу эса умуман криптовалюталарнинг ривожланишига хизмат I<ИЛадИ.
Х:озирги кунда барча му1<обил криптовалюталар орасида Ч14>ли Ли
томонидан ихтиро J<Илинган лайткоин энг муваффаJ<ИЯтли деб тано1иниши
лозим. Лайткоин муваффаJ<Иятининг сири майнерлар томонидан
транзакцияларни биткоинга киритиш учун фойдаланиладиган хеширлаш
жараёнининг бош1<а бир жихатидан иборат. Бундан таш1<ари, Ли тизими
майнерлар орасида ра1<обатни куриб чи1<ади, лекин унинг алгоритм
сифатида маълум булган хеширлаш усули майнерларга биткоин фуикцияси
билан ТаJ<I<ослаганда хешинг МаI<садларига эришишни енгиллаштирад1и.
Лайткоиннинг асосий камчлиги унинг кучли томонлари давоми
сифатида куриб ЧИI<Илади: лайткоинлар майнинги арзон тушиши, алгоритм
асосида фаолият юритадиган майнинг узеллари эса худди шу тамойилларга
асосланган бош1<а криптовалюталар, масалан, догкоинлар хам ишлаб
топиши мумкинлиги сабабли майнерлар блокчейн шакллантириш буйича
доимий ишлар билан у I<адар кучли машrул булмайди. Бу агар 11'армокда бир
ваю-нинг узида етарли майнерлар булсмаса,
«51%хужум»
рискини
ошириши мумкин. Айрим мутахассисларни алгоритм асосидаги валюта
майнинги камро1< химоя I<ИЛингани, «ишнинг исботлари» унчалик ишончли
эмаслиги ва назарий жихатдан бу блокчейнга нотуrри тасдиманган сохта
транзакциялар кириши эхтимолига йул куйиши хавотирга солади. Биро1<
хозирги пайтгача лайткоин йирик омадсизликлардан 1<очиб 11олишга
эришган. ВаI<Т утиши билан у экологик жихатдан хавфсизро1< ва
биткоиннинг демократик ра1<обатчисига айланиши мумкин.
Алгоритм асосида майнинг бу - «51% хужум»нинг олдини олиш ва
биткоин майнингини номарказлаштириш учун ягона l(apop эмас. Айрим
МУf\обил криптовалюталар, жумладан, нексткоин ва пиркоинлар ресурслар
сигими ва харажатлар катта булиши талаб 1\ИЛадиган «иш исботлари»
урнига «улуш исботи»дан фойдаланади. Шундай 1\Илиб, компьютернинг
автоматлаштирилган мукофот олишга имконияти ортади. Агар «улуш
исботи»га тулиl\ асосланадиган нексткоин хаl\ида гапирадиган булсак, у
ерда тангалар топилмайди, балки комиссияларда «ишлаб олинади».
Нексткоин иI<Тисодиётида х.ар куни транзакцияларда фойдаланиладиган
227
тангалар сони лимитланади. Улар охирги блокни ЧИl\арган узелга
утказиладиган транзакцияларни амалга ошириш учун комиссион туловлар
хосил 1\ИЛадИ. Биткоин билан бОFЛИI\ булган холатдаги каби, транзакциялар
блокини «мух.рлаш» учун туFри хеш тасодифий танлов асосида аниКJ[анади,
бироl\ биткоиндан фарк,ли равишда бу лотореяни ютиб олиш имкони
хисоблаш ресурсига эга эмас, хисоб раl\амидаги тасдик,ланган тангалар
сонига бОFЛИI\ булади. Fоя шундан иборатки, бу экологик жихатдан хавсиз
ва ик:rисодий жих:атдан харажатли хисоблаш реурсини оширишга
стимулларни йуl\ 1\ИЛадИ.
SAP ва IМВ каби компанияларда компьютер тизимлари яратувчилар
хулк-атвор ва технологиялар уртасида мувозанат топишнинг ухшаш
муаммоларига эътиборни жамлайди, бироl\ улар уз корпоратив
мижозларининг марказлаштирилган ва назорат 1\ИЛИнадиган мух.итларида
ишлайди. Бунга карама-1\арши равишда, криптовалюта ишлаб ЧИf\УВчилар
фойдаланадиган лаборатория бутун дунёни ифодалайди ва уннг равнаl\ида
фаолият курсатиладиган бутун инсониятни 1\амраб олади. Алохида шахслар
танловини корпорацияннг умумий Маl\садлари билан барча бошl\арув
даражаларида мажбурий булган йул-йурик,лар туплами ёки корпоратив
1\ОИдаларнинг биронтаси бОFламайди. Одамлар оптимал хулl\-атворини
раrбатлантириш дастур дизайни уларнинг фикрлаш тарзига канчалик таъсир
этиши ва унга 1\ЗНЧалик муваффаl\ИЯтли стимуллар тизими киритилганига
боrлиl\ булади
Шуни
ёддан
ЧИl\армаслик
керакки,
биткоин
ва
бошl\а
криптовалюталар билан боглиl\ муаммоларни хал килиш устида мисли
курилмаган 1\увватга эга булган жамоавий интеллект мех:нат f\ИЛМОl\да.
Оочиl\ кодга ва номарказлашган моделга эга булиб, бу технолоrиялар
бюрократик ташкилотлар ва бесунаl\аЙ улкан корпорациялар дуч келадиган
чекловларга учрамайди. Криптовалюталар сохасида нафакат улар
хавфсизлигини таъминлаш билан, балки уларни жамият учун фойдалирок
юшиш йулларини излаб топиш билан хам боглиl\ булган жуда куп сопли
инновациялар пайдо булади.
Шундай 1\ИЛИб, бу масалада жуда катта истикболлар яширинган,
лекин ривожланаётган давлатларда хам, ривожланган давлатларда хам
криптовалюталар таркалиши йулида жддий тусик,лар мавжуд. Айрим
мамлакатларда биткоин билан фирибгарлик операциялари риски юкори
булса, бошка мамлакатларда - уни жорий килишга мавжуд анъаналар ва
ижтимоий муаммолар халал беради. Агар одамларда шундок хам пул куп
228
булмаса, улар хамма жойда хам к:абул к:илинавермайдиган, купчилиI эса бу
хак:ида умуман эшитмаган валютада х;исоб-китобларнинг янги, рискли
шаклларидан хавфсирайди. Купчилик молиявий бек:арорликнинг олдини
олиш борасида амалиётда синов ва текширувлардан утган усулларни тахмондаги нак:д пуллар, олтин, к:имматбахо тошлар ва них;оят, долларни
афзал куради. 1\ариндошларга океан ортига пул утказиш учун Westem Union
га 11%rача тулаш, албатта, к:иммат, лекин ишончли. Бундан ташк:ари,
конунчилик новациялари хам мавжуд. Ривожланган мамлакатларда булгани
каби, амалдорлар криптовалюталар билан боrлик: операцияларни,
шунингдек, криптовалюталарнинг умумий пул тизимига сшлик:рок
интеграциясини таъминлайдиган бошк:а хизматларни лицензиялашнп жорий
килган холда тусиклар яратиши мумкин
6.3. Крпптовалюта - янги ра амлп ПЮ'ПСОдпёт
6.3.1.Крпптовалюталарнпнг рпвожланпш тарпхп
Интернет ва электрон савдо ривожланган сайин инсонларнинг
"узоклардан-масофадан туриб" электрон пуллар тулашларига тугри кела
бошлади. Бунда пулни масофадан туриб к:улдан кулга беришнинг эса
умуман иложи йук. Шунинг учун хам пулларни бир инсондан иккинчисига
масофадан туриб утказиш жараёнида узиrа хос воситачиларга, яъни
электрон тулов тизимлари, банк ёки куръерларга мурожаат этиш керак
булади. Хар к:андай воситачи эса бажараётган пул утказмаларига боглик:
булган операцияси учун к:андайдир тулов олиб к:олади, чунки хеч ким
текинга ишлашни хох.ламайди. Утказилаётган пул мик:дори к:анча куп булса,
воситачига булган туловлар туфайли пулни йук:отиш хам шунчалик куп
булади, албатта. Ахборот технологиялари ва электрон савдо ривожлангани
сари купчилик одамлар пул утказмалари билан боглик харажатларни
камайтириш борасида уйланиб к:олишди, яъни, к:андай к:илиб ушбу
харажатларни
камайтириш
ва
пул
утказмалари
фойдали
иш
коеффитсиентини иложи борича юз фоизга оширган холда электрон
бизнесни юритиш мумкин?
Бу борада турли хилдаги таклиф ва молохазалар жуда куп эди, лекин
уларнинг барчаси бир к:анча сабабларга кура рад этилди. Чунки товар ва
хизматлар олди-соттиларидаги воситачиларга булган туловларни олиб
ташлаганда хам, турли-туман фирибгарлардан кандай химояланиш - пулни
айнан Сиз утказганингиз ёки уни олrанингизни к:андай исботлаш мумкин?
Бу муаммонинr ечими 2009-йилларда Сатоши Никамото деб номланrан
229
шахе ёки шахслар rурух,и томонидан мураккаб криптографик математик
хисоб-китоблар натижасида ишлайдиган Янги электрон тулов тизимини
оммага такдим этгандан сунг топилди. Бундай
туловларни
амалга
оширишда ишлатиладиган пул бирлигииинг номи эса биткоин деб аталди.
Биткоин криптографик электрон пул бирликлари махсус электрон
хамёнларда сак,ланиб, бундай хамёнларга пул тушириш ва уларни турли хил
ма1<;садларда ишлатиш мумкин.
Бирор-бир биткоин-хамён хисобидан 1<;анча электрон пул кетгани ёки
унга келганини аниклаш учун, мутахассислар бир хамёндан ёки бош1<;а
манзилдан ушбу электрон хамёнга канча биткоинлар келганини барчага
очик халда курсатишни таклиф этдилар. Яъни, сиз криnтовалюта тармогига
уланганингизда, барча биткоинлар олди-сотдисини аник ва равшан
куришингиз ва кузатишингиз мумкин булади. Шунингдек, барча биткоин
хамёнлар анонимдирлар (яъни, хамённинг эгасиким эканлиги айтилмайди),
шунинг учун хам Сизнинг танишингиз кайси хамён уники эканини айтмаган
булса, Сиз хеч качон бу хакида била олмайсиз. Тизимдаги хисоб­
китобларни мунтазам равишда амалга ошириб бориш кераклиги туфайли,
биткоинларнинг маълумотлар базаси тезкор ишлаши учун катта кувватли
замонавий компютерлар керак булади. Бундай кувватли компъютерга эга
булиш учун минглаб компютерларни ягона тармокка улаш талаб этилади.
Бу компютерлар фойдаланувчиларнииг компъютерлари
хам
булиши
мумкин, албатта. Улардан бири эса истагингизга кура Сизнинг
компъютерингиз булиши хам мумкин.
Агарда
фойдаланувчи,
уз
компьютери видеокартаси кувватини тегишли дастурлардан фойдаланган
холда биткоин тизимини куллаб-кувватлаш учун таКдим этса, бу ёрдами
учун унга уша биткоин валютасининг узида мукофот беришади. Бундай пул
топиш усули эса '·майнинг" дея ном олган.
I(уйида замонавий криптовалютанинг афзаллик ва камчиликлар
томонларини келтириб,уларга изох берамиз.
-чегараланган. Криптовалюта яратилган алгоритмга асосан, жами 21
миллионгача биткоин топиш мумкин, бундан сунг эса биткоин етиштириш
тухтатилади. Бунинг окибатида нима булишини хеч ким билмайди, агарда
молиявий портлаш булмаса, криптовалюта муомалада колади ва вакти­
вакти билан уз курсини узгаритириб тураверади.
-тулик махфийлик. Биткоин-хамённинг ракамлари оркали унинг эгаси
ким эканлигини билиб булмайди, бунинг окибатида ноконуний пул
айлантириш ва фирибгарликка йул очилади.
230
-таъминланмагаюшк. Криптовалюта, реал пулларга ухшаб, доимий
резерв билан таъминланмагани ва бу билан бОFЛИI< бош <а сабабларrа кура,
биткоин курси кутилмаrанда тулиR; нолга тушиб кетиши х:ам х:еч rап эмас.
Расмий равишда ишламайди. Биткоин молия тизимига ёмон таъсир
курсатиши мумкин, шу сабабли куп давлатлар (шу жумладан, бизнинг
мамлакат х:ам) криптовалютага ишончсизлик билан карайди. Россияда
биткоин етиштириш билан шуrулланганларни жавобrарликка тортиш
буйича конун тайёрлашган, лекин х:озирча бу иш тулик йулга к:уйилмаган.
Балки биткоинлар х:еч R;ачон расмий ишламаса х:ам керак, чунки уни
конунийлаштиришса, биткоин реал валютани урнини эгаллаши х:ам мумкин
булади.
-унчалик машхур эмас. Хозирча купгина молиявий муассасалар,
Интернет-дуконлар ва бошка сервислар биткоинга ишонишмайди ва
криптовалюта эвазига махсулот сотмайдилар.
Машхурлашиши
чеrаралангани бойис Биткоин тулик ишлатилмаяпти.
)(озирги даврдаги энг машх:ур криптовалюталарнинг эмблемаларини
(шартли белгилари, пиктограммаларини) R;уйида назардан кечиришингиз
мумкин:
Вitcoin
(ВТС)
•
Et •
о w i
!!:. •
0 6
8'lrn8rk
(ВТМJ
••
•
X-<:Nldren
Checkcoin
(CНILD)
(СКС)
Alicoin
AUR-SCrypl
(ARI)
(AUR)
(3
Вume rc:cin
(ВURN)
(САСН)
lloltfeCaps
(САР)
·
QyJ:,loВuliion
(С8Х)
ф
С,ур1о
CU'ecoin
(СLОАК)
Cryptcoin
(СRУРТ)
(СТО)
(QJRE)
l3ytecoin
ОоЬьsсо1n
GloЬel8oost-Y
8818
(ВСN)
(ВОВ)
(13$ТУ)
(8ТА)
Clo8kco,n
· у
.ч._:;
365Coin
Aiclen
AclzcOin
(365)
(AON)
(ADZ)
AmЬercoin
(АМВЕRJ
А Q
Amsleraamcoin
Atgentum
(AMSJ
(ARG)
6.1-расм. Энг машх:ур криптовалюталарнинг эмблемалари
231
,
.
Криптовалюталарни майининг к:илиш учун фойдаланиш мумкин
булган энг яхши дастурий таъминотларга I<)'Йидагиларни к:иритишимиз
мумкин:
СГМинер - Ушбу дастур ВИ!ртуал пулларни топиш буйича
ишлайдиган профессионаллар учун мулжалланган. Аммо унинг тулик:
к:увват билан ишлаши учун фак:атгина катта к:увватли компъютерлар та.ааб
к:илинади. Фойдаланувчига эса МС ДОС буйру!Qlарини яхшилаб
узлаштириб олиш зарур булади. Дастурнинг
ижобий
томонлариrа
видеокарта ишини тезлаштириш функцияси мавжудлиги ва бунинг
натижасида хешлаштириш жараёни тезлаштирилишини киритиш мумкин.
Бундан ташк:ари, дастурнинг оптимал ишлаш режимини танлаш имконияти
хам уни бошка дастурлардан фарк к:илади.
Диабло Минер - Х,озирrи вак:тда мавжуд булган барча операцион
тизимларда бир хилда ишлай оладиган ва криптовалюталарни майнинr
к:илишга мулжалланган сайтдир.
Уфасофт Минер-Ушбу дастур ишчи курсатгичларини созлаш
мумкинлиги туфайли мутахассислар орасида анча оммабоп )(Исобланади.
Х,ар бир фойдаланувчи, уз истак-хохишига кура, видео карта буйича,
ядролар сони буйича, ок:имлар буйича ва пуъллар манзиллари буйича
узгартиришлар киритиши мумкин.
БФГ Минер-Бу дастурда эса фойдаланувчилар к:ул
режимида
пулларни созлаши ва вентиляторнонг тезлигини бошк:ариши мумкин.
Пхоених-Ушбу дастур жуда самарадор ишлайдиганлар каторига
киради ва иш унумдорлигини 20% га кутариш имконини беради. Дастурни
юклаш учун криптовалюта майнингига мутахассислашган сайтларининr
бирига кириш ёки шундай тематик форумларга кириш талаб этилади.
Соло-майнинг жараёни виртуал пулларни мустак:ил равишда
топишини англатади. Аммо, юк:орида курсатиб утилганидек, бу иш хозирrи
даврда анча мураккаб булиб колди ва уни йулга к:уйиш учун
профессоионализм хамда яхшигина инвеститсия талаб этилади. Албатта
купчилик инсонлар бундай мик:дорда пул маблаFЛарига эrа эмас, шунинr
учун хам майнерлар "пуъл" деб аталмиш гурухларга бирлашиб иш
юритадилар.
Пуъл-майнинr - бир к:анча кичик майнерлар узларининг ресурсларини
бир жойга йиккан холда криптовалюта майнинги билан шуrулланадилар. Бу
якка холда ишлагандан кура анча хавфсизрок фаолият тури хисобланади.
Пуъл ни танлаш учун тематик форумларга утиш ва у ердан хамкорларни
232
·~•1
1
топиш мумкин. Пуьлни танлашда куйидагиларга а.х:амият бери11 керак
булади:
-фойдаланувчиларнинг купрок булиши;
-умумий соблаш к;уввати етарли булиши;
-он-лайн ресурснинг комиссион тулови катталиги кандайлиги.
РДП-майнинг-Булутли деб номланган технологияларнинr
кенг
микёсда ишлатилиши криптовалюталар топишнинг РДП-майнинг каби
коллетивизмга асосланган турлари пайдо булишига олиб келди. Унинг
куйидаги ижобий томонлари мавжуд:
-жуда киммат турадиган майнер к;урилмаларини сотиб олишнииг шарт
эмаслиги;
- соблаш кувватларини арзонга ижарага олиш ёки уларни доимий
ишлатиш учун кулга киритиш;
-майнинглик фаолиятини кам маблаг сарф килган холда амалга
ошириш;
-криптовалюталарнинг РДП-майнинг усули капитал к;уиилNаларни
аста-секин купайтиришни кузда тутади. Пулларни боскичмабоскич
купайтириш ёки олинган дивидентларни реинвеститсия килиш хам мумкин.
Майнингнинг булутли платформаларида бошлагич бонусни текинга
олиш имконияти хам бор. Ушу бонус катта эмас, аммо ишни бошлаш учун
етади. Бу холат эса реклама рулини уйнаб, майнинг жараёнига Янги
криптовалютачиларни жалб килишга ёрдам беради. РДП-майнингда
бирламчи бонуснинг мик;дори бир минг догикоин атрофида булади.
Фойдаланувчи
майнинг
фаолиятини
бошлаш
учун
ак1:аунтни
фаоллаштириши ва бонусни хисоблаш кувватига алмаштириши керак.
Шундан сунг эса виртуал пулларни ишлаш жараёнини бошлаш мумкин
булади. )Сисоблаш кувватининг минимал хажми бир АI<Ш долларида
тенгдир. Майнинг жараёнини бошлашдан аввал, РДП-сервисда кандай
криптовалюта майнинги балан шугулланишингизни хал килиб олишингиз
керак булади. Уз хохишингизга кура, биткоин, догикоин, битсаш, этх,ириум
ёки лайткоинни танлашингиз мумкин. Агарда Янги хисоблаш к;увватлари
сотиб олсангиз, электрон хамёнингиз янада тезрок виртуал пулларга тула
бошлайди. Виртуал пулларни тизимдан чикариб олиш учун фойдаланувчи
узининг виртуал хамёни номерини корсатиши керак булади. Пулларни
тизимдан чикариш бир неча кун давомида амалга ошади
Шуни хам кушимча килиш лозимки, маблаг сарф килмасдан туриб
виртуал пулларни майнинг килиш копун буйича таъкикланмаган, аммо
233
бунда кейинчалик фирибгарларнинг тузогига тушиб колмаслик
чоратадбирларини куриб куйиш максадга мувофик булади. Аввало тегишли
форумлар оркали у ёки бу майнинг лойщаси хакида маълумотлар йиrиш ва
тегишли х_улосалар чикариш керак булади. Шуни хам айтиш керакки, катта
маблаr сарф килмасдан туриб криптоваJ11юталар генерация килиш учун энг
маъКУЛ вариант булутли тахнологияга асосланган майнинг JQ1собланади.
Интернетда ажратилган бонус туфайли криптовалюталар майнингини
бошланrич пул маблаrлари сарф килмасдан туриб бошлашга
имкон
берадиган бир канча имкониятлар мавжуд, улар жумласига ХМине, Мулти­
Соин, АроМине, БитеМинер ва Бит-Лите ларни киритиш мумкин. Буларда
хам фойдаланувчу даромади миКдорини купайтириш учун уз шахсий
пулларига JQ1соблаш кувватлари сотиб олиши хам мумкин. Агарда
фойдаланувчи пулдор булса, у криптовалюталар майнинги учун бирор бир
сифатли дастур сотиб олиши ва соломайнингни амалга ошириши мумкин.
Оригинал
усул
таклиф этилади:
криптовалютада
кафолат
шартномалари - блокчейнга асосланган оммавий краудфандинг модели
версияси, унда ташкилотчилар колган катнашчилар ионаси белгиланган
даражага етгач, олдиндан келишиб олинган миКдордаги иона килинади.
Иона килувчиларни «овлаш» ва тупланган маблаrларни химоя килиш учун
кимматбахо шартли депозит счетлар яратиш урнига блокчейн ва у билан
боглик дастурий таъминот бу ишни автоматик равишда бажаради. Махсус
ажратилган ва бузиб киришдан химоя килинган, факат дастурий назорат
остида буладиган электрон хамёнда зарур миКдордаги маблаrлар туплангач,
у ташкилотчларнинг захира килинган маблаглари сакланадиган бошка хамён
билан бирлаштиради. Агар максадли суммани туплашнинг уддасидан
чикилмаса, ионалар автоматик равишда ортга, иона килганларнинг электрон
хамёнларига кайтариб юборилади. Шундай килиб, маблаrлар туплаш
муаммоси хал этилади. Энди хайдовчисиз такси яратиш муаммосига утамиз.
Интеллектуал шартномалар факат молия сохасида тузилиш билан
чекланмайди. Агар уларни интеллектуал мулк билан бирлаштирадиган
булсак - бунда мулк хукуки хужжатлари ва эгалик килишни тасдиклайдиган
бошка х_ужжатлар компьютер дастурлари фойдаланиши учун ракамли
шаклга утказилади, - бу моддий (масалан, уй ёки автомобиль) ёки номоддий
(масалан, патентлар) активларга мулкчилик хукукини автоматик равишда
утказишни таъминлайди. Худди шу тарзда компьютер дастури мое келувчи
шартнома шартларига риоя килиниши тасдикланган холларда активлар
алмашинишrа рухсат бериши мумкин. Хозир компания.1ар деярли хар бир
234
электрон ")'рилма ёки товар бирлигига штрих-кодлар, QR-кодлар,
микрочиплар, Ыuеtооth-узатгичларни фаоллик билан жорий килм<ЖДалар,
бунинг натижасида исталган моддий бойликларга мулчилик х:укукини айнан
шу тарзда бериш мумкин булган «буюмлар интернети» яратилади.
Blockchain 2.0 асосидаги ечимларнинг кенг таркалиши техник,
й,
молиявий ва маданий характердаги катта тусикларга дуч кеnмок:да.
Х,озирги пайтда юзлаб бундай ечимлар мавжуд, лекин уларнинг купчилиги
охиригача ишлаб чикилмаган ва качондир амалга оширилиш имкоииятига
эга булиши эх:тимоли паст х:исобланади. Бирок уларга катта энергия ва
инновацион интеллектуал салох:ият сарфланган булиб, бу катор жиддий
лойихалар ва стартаплар яратишда намоён булади.
Бундай лойих:аларнинг биринчиси 2012 йилнинг иккинчи ярмида
ишга туширилган Colored Coins булди. Ундан максад одамларга актпвлар ва
анъанавий валютани бевосита биткоин блокчейни оркали алмашиниш
имкониятини так:дим этишдан иборат булrан (икки киши, масалан, еврони
олтинга тугридан-туrри алмаштириш х:акида шартнома тузиши мумкин).
Шундан бошлаб мазкур майдонда куплаб айнан шундай характерли
лойихалар пайдо булди, жумладан, Next, Pipple, Mastercoin, E1hereum,
BitShares, Counterparty ва Ctellar. Уларнинг барчаси блокчейн асосида
махсус ишлаб чикилган электрон платформа таклиф килади
2013 йил урталарида журналист Виталик Бутерин кандай килиб
биткоин бу кадар кенг оммавийликка эришгани х:акида уйланиб колди.
Унинг нуктаи назаридан, базвий биткоин протоколи дастурчиларга
ишончли ва шу билан бир пайтда фойдаланувчига нисбатан дустона булган
иловалар дастурий интерфейси (API) яратиш учун х:аддан
ташкари
бесунакай булиб куринган. Унинг негизида яратилган барча иккиламчи
протоколлар тор ихтисослашган булиб чик:ди. Мох:иятан, биткоин
протоколи Windows пайдо булишидан олдин оммавий булган DOS
операцион тизимини эслатиб юборади.
Агар исталган дастурлаш тилида ёзилган исталган плова фаолиятини
таъминлай оладиrан мустакил протокол ва блокчейн яратилган булсачи?
Дастурчилар «тулик Тьюринг» деб атайдиган протокол булсачи?
У
х:акиf\атда исталган нормарказлашган сервисни куллаб-кувватлаши мумкин
булсачи - онлайн валюта биржалари, интеллектуал шартномалар,
акциядорлар регистри юритиш, овоз бериш тизимлари, DApps, ДАК, ДАО
ва бошкалар, - буларнинг барчаси дастурчиларга, уларнинг фикрига кура,
етарли даражада жалб этувчан интерфейс бозори яратишrа имкон берсачи?
235
Таклиф килинган ечим криптовалюта оламида хакик:ий довул кутарди:
тулик: к:айта ишланган, юз фоиз универсал, номарказлашган блокчейн,
исталган шартномалар бажарилишини ташкил килиш ва номарказлашган
иловаларни ишлаб чикиш мумкин булган очик: платформа сифатида
фаолият курсатишга к:одир булади. Унга Ethereum деб ном берилган.
Дастурчилар мунтазам равишда технологик жихатдан узини-узи
к:увиб утишига туFри келади. Агар биткоин блокчейни бу янги иловалар
учун базавий протокол булиб хизмат киладиган булса, одамни жунбушга
келтирадиган бу новациялар билан биргалик:да була олиши учун жиддий
модернизация килиш талаб этилади. Масалан, бипа блокка киритиш
мумкин булган маълумотлар хажмига к:аттик лимитни хисобга олган холда
биткоин блокчейни секундига атиги етrита транзакцияни к:айта ишлаЙди
(Visa да даI<Ик:асига 10 мингта транзакция билан такк:осланг). Агар биз
тизим имкониятларини кенгайтириш ва транзакцияга биткоин туловидан
ташкари бошк:а курсаткичлар хак:ида маълумотлар киритишни истайдиган
булсак, бу лимитни олиб ташлаш керак. Кимдир агар кимматбахо активлар
олди-сотдиси би.лан шуrулланадиган булса, майнерлар транзакцияларни
тасдик,лаш учун стимуллар йук:отишидан хавотирланади. Асл мак:садга кура,
майнерларни мукофотлаш у хак:ида ахборот блокка киритилган битим
суммасига боFЛИК: булмаслиги лозим. Кичик мик:дордаги биткоинларда
транзакциялардан олинадиган комиссион туловлар билан боFЛик; муаммолар
мавжуд. Бундай амалиёт, маълумотлар хажмини чеклаш каби, спам
транзакцияларнинг олдини олиш ва уларни нопок уйинчилар учун жуда
киммат килиб к:уйиш максадида жорий килинган. Упар ёрдамида нопок
уйинчилар DDOS-xYЖyм ёки «хизмат курсатишни рад килюю> туридаги
так:симланган хужумлар уюштиради. Муаммо шундан иборатки, комиссион
туловлар хаддан ташк:ари юкорилиги пул к:ийматида нолга тенг ёки кичик
суммага индивидуал транзакциялар хак:ида капа хажмдаги ахборотни кайта
ишлайдиган Blockchain 2.0 сериясидаги айрим дастурлар ривожланишига
халал беради.
Биткоин муаммолари тобора жиддийлашади - тартибга солиш,
хавфсизлик, белгиланган тартибларга риоя килиш, - ва тусатдан маълум
булишича, уларни хал килишда Уолл-стрит ечими ортикча булмайди. Айни
шу пайтда бозорда мультиимзо ва оширилган хавфсизлик кафолатларига эга
булган BitGo электрон хамён пайдо булди. Унда Швейцария банклари
томонидан мижозларнинг депозитар банк ячейкаларидаги бойликларга
236
l
L
уланишини таъминлаш учун икки тарафлама калитнинг ракамли в1рианти
амалга оширилган.
Янги бизнес моделлари маълум маънода сал олдинро1<; - интернет
пайдо булган пайт бошланган жараённинг давом этишини ифо,wлайди.
Гарчи биронта узини рмат I<;ИЛадиган биткоинчи хеч 1<;ачон Google ёки
FaceBook ни уларнинг улкан хажмдаги шахсий маълумотлар туплампари ва
компаниялар назорат I<;Иладиган серверларни ёддан чи1<;армаган холда
номарказлашган ташкилот деб атамасада, биро1<; бу компаниялар - бугунги
кундаги интернет гигантлари воситачилар билан кураш ва тугридан-туrри
ало1<;аларни максимал даражада рагбатлантириш туфайли шу холатга келди.
GoogleAd кичик бизнесга йирик массмедиа хизматларидан фойдаланмасдан,
уз махсулотларини бевосита потенциал харидорларга таклиф 1<;илиш
имкониятини берди. Фасебооk одамларга минта1<;авий, ижrимоий ёки
миллий структураларга богланмаган гурух:лар, иттифоклар ва уюшиаларга
бирлашиш имконини беради.
Номарказлашув ахамияти янги бизнес моделлари яратиш ёки бу ерда
бир неча доллар тежаб колиш ва у ерда бир неча доллар ишлаб топиш
имконияти доирасидан анча узо1<;1<;а чи1<;ади. Бизнесда «буни узииг I<;ИЛ»
ёндашувининг J<;улланиши, маданият ва технологиялар узгариши жамиятда
хам, иктисодиётда хам янгича узаро ало1<;а усуллари пайдо булишига олиб
келади. Тижорат ва нотижорат ташкилотлари, афтидан, 1<;атъий вертикал
иерархиядан горизонтал, демократик бош1<;арув структураси фойдасига воз
кечади.
Криптовалюта технологиялари келажагига оптимистик карашлар
куплаб тусиI<;Ларга дуч келади. Криптовалюталар Ха1'Ида хатто бир д.щи1<;ага
эсдан чикарадиган булсак, нормарказлашув тренди хакикатда катта
салохиятга зга эканлигини таи олмаслик I<;Ийин. Агар уни инкироздан
кейинги даврда Уолл-стрит ва Вашингтон доирасида тобора купр1ж куч1\удрат марказлашув тренди билан таккослайдиган булсак, бу икки эгизак
ёнма-ён кетаётган эмас, балки бир-бирининг <аршисидан кепаётган
поездларни эслатиб юборади. Эхтимол, биз глобал ижтимоий узгаришлар Уйгониш даврида банк иши ва миллий давлатлар кейинчалик уларнинг
атрофида жамитнинг пул ва иктисодий тизими вужудга келиши лозим
булган иккита асосий хукумат маркази сифатида шаклланrан XVI асрдан
кейинги тарих давомида энr кучли узгаришлар бусагасида турибмиз.
Дархаки1<;ат, буюмлар интернети асрида анъанавий пул тизимига
асослаиган техиологиялар фойдаланувчиларни тулов тизимларидаги
237
такомиллаштириш билан хайрон к;олдиришнинг хар хил усулларини
излайдилар. Мобил биткоин хисоб-китобларининг устувор воситасига
айланган смартфон, шу билан бир вак:тда, хисоб-китобларни амалга ошириш
усулларида
инк;илоб
килишга
интилаётган
молия-техника
компанияларининг диI<;I<;ат-эътибори марказдан урин олмокда.
Кредит
карталари
билан
х;исоб-китоб
к;илиш
анъанавий
технологиялрида хам глобал узгаришлар руй бермокда. Square
компаниясидан контакт карталари ук;иш учун портатив
к:урилма
миллионлаб кичик бизнес вакиллари - масалан, таксичилар ёки хот-дог
сотувчиларга уз смартфон ва планшетларини мобил процессинг
к;урилмаларига айлантириш имконии берди. Биткоинчилар одатда кредит ва
дебетов карталар хавфсизлик даражаси етарли эмаслигидан асосли равишда
шикоят 1\ИЛадилар, чунки уларнинг тизими фойдаланувчи шахси :хак:ида
ахборот узатишга боFЛик; булади, бирок таъкидлаш жоизки, тармокда бу
маълумотлар хавфсизлиrи сезиларли даражада усrан.
Бирок; бу ерда муаммо мажуд: янги технологиялар хукук;ий тизимга
киритилгани сабабли улар унинг ичидаги барча пул транзакциялари
харажатларини уз зиммасига олади. Янrи технологиялар провайдерлари
кредит рискини уз зиммасига олиш ва туловларни кайта ишлаш учун
банклар ва анъанавий тизимнинг бошк;а уйинчиларига комиссион туловлар
тулашдан буйин товлаш учун кичик хам имкониятга эга эмас.
Янги хисоб-китоб шакллари, техник жихатдан илrор булсада,
аввалгидек 500 йиллик тарихга эга булган марказлашган молиявий
менежмент модели доирасида к:олавермокда. Оддий мижоз учун бу
иккиёкламалик хеч кандай ахамиятга эrа эмас, бу хатгоки келажакдаrи
хамкорлик ик:тисодиёти колган барча сохаларда инсонларнинr индивидуал
имкониятларини такомиллаштириш йуналишида ривожланишда давом
этадиган булсада, анъанавий пулларга узок умр ваъда килади. Бирок бу жон
саклаш нормарказлашув йуналишидаги бошка узгаришлар билан боглик
эмас. Бу трендларнинг барчаси бугун булмаса хам, тахминан I О йилдан
кейин криптовалюталар асри кириб келиши мукаррар эканлигини курсатади
деган фикрдан узоклашиш кийин.
Бу аср келгач, кредит манбаси сифатида банкларнинг ахволи нима
кечади деб уйлашга мажбур килади. Уларнинг бу ролига хар кандай таХдид
инновацион технологиялар вакиллари билан бозор улуши учун курашда
музокаралар предметига айланади. Уларнинг маълум килишича, анъанавий
коrоз шаклидаги пуллар урнига келадиган криптовалюта тизими
238
банкларнинг кредит бериш кобилиятига путур етказиши ва шу тариl(а
хусусий пуллар змитентлари функциясини бажариши мумкин булади
Агар хавф юзага келадиган булса, х.аммамиз каби жон саКJiашдан
манфаатдор булган миллий давлат I(андай жавоб I(айтариш кераклиmни х;ал
I<ИЛИШИ лозим. Сунгги 30 йил ичида миллий давлат узининг мослашув
I(обилиятини исботлаб берди, шу сабабли биз бу сафар х.ам омон I(олиш ва
мослашиш имкониятига шубх;а билдирмаймиз. Хулоса тариl(асида давлат
криптовалютаси чиl(ариш мослашув стратегияларидан бирига айпаниши
мумкин эканлиги х;аl(Ида гаплашамиз. Миллий давлатларнинг яна бир
шундай стратегияси - бирлашиш ва пул муомаласи сох;асида х.амкорликни
мустах.камлашдир. Биз бу нима якун топиши х.аI(ИДа тасаввурга х;ам эга
эмасмиз. Х:еч нима билан тугамаrанлиги эх.тимоли х.ам бор. Лекин бу
саволлар юз йилликлар давомида биринчи марта I()'ЙИЛМОI(Да.
Янги технологиялар ишлаб ЧИI(увчилар ва уларни 1\)'Ллаб­
f\УВВатлайдиган венчурли инвесторларнинr вазифаси шундан иборатки,
салбий реакцияни умумий тараl(I(Иёт сиёсий жих;атдан маl(бул кепадиган
узанига йуналиш зарур, дейди Andreessen Horowitz инвестиция фонди
венчурли тадбиркори Крис Диксон. «Бир томоидан, сизда иш жойини
йуl(отган банк ходими бор ва сиз унинг олдида унFайсизлик х.ис килади,
бошl(а томонидан зса, I(олган х.амма 3%дан тулаши керак булмайди ва бу
улкан ИI(Гисодий ах.амиятга зга, чунки кичик бизнес рентабеллигининг
усишини жиддий рагбатлантиради. Бироl( жамиятда юзага
келган
муаммолга I(арашлар 8УI(Гаи назаридан бу салбий 1\;абул I(ИЛИнади. Ахир
муайян одамлар йуl(отади ва бутун жамият 1\;абул I(Илади».
Бундай масалалар криптовалюталар асрида узига хос долзарбликка
зга булади - х.ар холда, блокчейн автоматлаштиришга дуч келадиган ва
ишонч асосида ишлатганлар банд булrан тармоl(Ларда. Улар молиявий
хизматларни ривожлантиришнинг ушбу янги йули раl(амли видеокаиералар
истщболларини яхши тушуна олмаган Eastman Kodak тушиб I(олган
вазиятга олиб келмаслигига умид I(ИЛИШ имконини беради. Бироl(, сиз
тушунган булсангиз керак, биз бундай I(арашларни ута содцалик деб
Х.Исоблаймиз. Х:озиргн пайтда кам сопли етакчи тадl(ИI(отчилар биткоинни
)'ТИб кетадиган I(ИЗИI(ИШ деб х.исоблайди - 2014 йил урталарига келиб, бу
лагерда фаI(аТ Нью-Йорк университетидан Нуриэлъ Рубини ва Йеллик
Роберт Шиллер колган, - раl(амли валюта бундай кутилган натижаларни
I(анчалик куп рад киладиган ва биткоин бизнеси инновацион згри чизиl(
239
буйлаб канчалик х,аракат килиши билан бундай карашлар шунчалик колок
булиб куринаверади.
АI<Шда х,аммаси риск юкори булган пул сиёсати шароитларнда руй
беради. Бу майдонга криптовалюта ва у билан бОFлик бизнес «лоббичи»
сифатида энди кириб келмок:да. Молия хизматлари анъанавий тармокларида
уларнинг ракобатчилари узок вакт давомнда сиёсатчилар жамFармаларига
катта мик:дорда маблаFЛар утказиб юрган ва бу улар учун к:улай булган
конунчилик ишлаб чикишга хизмат килган бир пайтда биткоинчилар бу
дунёга кириш х,укукини якинда кулга киритдилар.
Биткоин Вашингтон молиявий доираларида урин эгаллай бошлаши ва
анъанавий молия сектори вакиллари билан рентабеллик буйича ракобат
кила бошлаши билан у молиявий конунчиликни ишлаб чикиш ва жорий
килиш жараёнига маълум бир таъсирга эга булади. Так:дир такозоси билан,
агар криптовалюта бизнеси кунгилдаги даражада фойдали булганида эди, у
уз ишини йукотган кишиларнинг манфаатларини ифодалайдюrан гуруJ<Лар
вакили булган жиддий кайфиятдаги мухолифларга дуч келган буларди.
жамият х,аммага маъкул келадиган карор ишлаб чикиши, уз ишини йукотган
ва малакасини угартириши лозим бушrан кишилар минимал харажатлар
билан номарказлашган криптовалюта дастурларини жорий килиш
натижасида ваколатларни коммуналарга беришдан афзалликларни амалга
ошириши учун барча манфаатдор томонлар тупланиши ва музокаралар йули
билан мое келувчи ечим топиши зарур.
Гап иш жойи кискартирилган ходимларнинг манфаатларини химоя
килиш хакида бормок:да. Биткоин бизнеси адолатли уйин коидалари
белгилаш заруратини тушуниб етадиган х,укуматнинг куллаб-кувватлаши
туфайли ютук:да булиши мумкин. Криптовалюталар асрида монополияга
карши конунчиликка риоя килиш, бизнес юритиш коидаларининг шаффоф
булиши ва истеъмолчилар х,укукларини х,имоя килишга каттик туриб талаб
килиш х,аддан ташкари каттиккул конунчилик инновацион фаолликни
«босиб» куйиши мумкинлигига ишонч х,осил килишдан кам ахамият касб
этмайди. Монополиялар ва трастларни тийиб туриш х,амда ракобатни
куллаб-кувватлашга йуналтирилган х,озирги давлат модели бу масалаларда
илгари хеч кандай коида бузарликларга дуч келмаган деб булмайди. Бирок
марказлашган х,укуматни буткул ахлатга чикариб юбориш учун хаттоки
инфратузилма номарказлашган криптовалюта технологиялари асосида
яратилган булсада, келажак иктисодиётини назорат килишга кодир булган
240
монополлашган - ёки бош11;ача 11;ИЛиб айтганда, марказлашган - кучни
ёрдамга ча11;иришга тугри келади.
Криптовалюта ташаббускорлари Google, FaceBook, Twitter, Apple,
Microsoft ва шунrа ухшаш компанияларни марказлашган, демак, адоватли
(душманлик рухидаги) структуралар деб хисоблашга мойил булrан бир
пайтда барибир шуни ёддан чи11;армаслик керакки, 11:ачонлардир улар хам
радикал, хеч кимга маълум булмаган стартаплар
rоялари
билан
хотиржамлик бузилишидан дарrазаб булган. Тугри ташкил 1\ИЛИнган
юрндик тизим туфайли бундай стартаплар ривожланиши ва фойда олиши
мумкин булган, натижада дунё узгарди - ишонч хосил 11:илдиккя, яхши
томонган. Агар сиёсий ва XYI\Yll:ИЙ тизимлар инновацияларни 11;уллаб1\УВВатлаш ва ра11;обатни раrбатлантиришга йуналтирилган булмаганида эди,
бундай компанияларда уларнинг бозорига даъвогарлик 11;ИЛаётган медиа ва
коммуникациялар гигантларида rолиб чикиш учун хеч 11:андай иNконият
булмаган буларди.
Агар биткоин унинг соди11; тарафдорлари шундай деб х,исоблайдиган
узгаришларнинг ин11;илобий, глобал харакатлантирувчи кучига айланиш
истаrида булса, дастлаб, афтидан, унинг бир нечта тадрижий ривожланиш
бос11;Ичидан утиши талаб этилади. Биринчидан, унинг нуфузига Silk Road ва
Mt. Gox сайтлари билан боrли11; во11;еа асоратлари хам таъсир курсатади.
Купчилик одамлар бутун башли rоя бошдан охиригача алдов
деб
хисоблайди. Йу11; деганда, одамлар криптовалюталар билан операциялар
хавфсиз эканлги ва кутилмаган молиявий йу1щтшларrа олиб келмаслиrини
хис 11:Илишлари лазим. Бирок улар бунга якинлашмаган хам. 2014 йил
урталарида утказилган суровнинг курсатишича, AI<lll фукароларининr
фа11;ат ярмигина биткоин нима эканлигини билади, атиги 3%га якинн ундан
фойдаланган, 65%и эса ундан фойдаланиш эхтимоли пастлигини айтrан.
Криптовалюталар, Рикки Рикардо Люсига айтганидек, одамлар унга
ишонишни бошлагунга 11:адар ниманидир тушунтиришига туrри келади.
Иккинчидан, агар биткоин ха11:икатда етакчи валютага айланганида, у
дунё фукароларининг катта кисмини ларзага келтирадиган июисодий
кучларии хосил 11:ила олган буларди. Янги таигалар «ишлаб топилишю> ва
уларнинг умумий сони 21 миллионга етиши билан биткоин дефляцион
валютага айланади. Бизнинг глобал и11;Тисодиёт хозирги холатида
инфляцион валюталарга асосланади.
Биткоиичилар
шуни
туrри
курсатадики, бу бинойидек микдорда жамrармага зга бу;1ган исталган киши
учун вайрон киладиган самарага зга булиши мумкин. чунки бу тупланган
241
доллар ва евро вакт утиши билан уз кийматини иукотишини англатади.
Лекин хеч булмаганда ик:тисодий инкироз даврида анъанавий КОFОЗ пуллар
уларнинг чекланмаган эмиссия килиш имконияти билан марказий банкларга
уларни фойдали буладиган даражадаги хажмда чоп этишга, шу тарик:а
кредит учун йул очиб бериш ва янги иш уринлари яратишга имкон беради.
Улар билан так:к:ослаганда биткоин бундай вазиятда катта кошик:даги
канакунжут ёFига айланади. Айрим биткоин химоячилари таъкидлайдики,
биз бу дорини кабул килмайдиган булардик, чунки бизни масъулиятсиз ва
хеч кимга хисобот бермайдиган марказий банклар, шунингдек, фак:т уз
манфаатлари хакида кайгурадиган молиявий муассасалар жалб к:иладиган
барча молиявий инкирозлар тух.таган буларди. лекин буни исботлашнинг
имкони йук. Кредитга ва кучли монетар назоратга асосланган холда
ишлайдиган глобал ик:тисодиёт учун бундай тизим катта зиён етказган
буларди, айникса, у тегишли тайёргарликсиз жорий к:илинган булса.
Учинчидан, ракобат деган муаммо бор, Visa ва MasterCard каби
ошкора ракобатчиларни ёддан чикаринг. Агар, айтайлик, ракамли
туловларнинг барча афзалликларини таклиф киладиган ва бундан
биткоиннинг барча реал ва эхтимолий камчиликларидан холи булган тулов
тизими мавжуд булса-чи? Агар бу тизим одамлар унга ишонадиган бошка
тизим ичига киритилган булса-чи? Агар буларнинг хаммаси номи ва
логотипи бир мевадан иборат бушган компания томонидан кадок:ланган
сотилган
булса-чи?
Apple
учун
бошка
тулов
тизимларидан
фойдаланувчиларни огдириб олиш ва уларга мобил туловлар тизимини
таклиф килиш биткоинга хизматлар сифатидан катъи назар худди шу ишни
килиши осонрок буларди.
Хавфсизлик (ва узгарувчанлик) муаммоси уларнинг очик кодли
моделлари туфайли кенг истикболларга эга булган криптовалюталарни
янада модернизация к:илиш йули билан бартараф килиниши мумкин ва
лозимдир.
Криптовалюта молия тизимида устунлик киладиган холатга эришиш
усули уларнинг узлуксиз мослашув жараёнидан иборат булиб, буни хеч ким
криптовалюта бозоридаги асосий уйинчилардан тезрок бажара олмайди.
Айнан улар биткоинни самарали илгари суришга имкон берган буларди.
Биткоин жорий килишнинг асосий катализатори хукуматнинг давлат
сектори моддий-техник таъминоти харажатларини кискартиришга ёки
бошкарув карорлари кабул килишнинг шаффофлик даражасини оширишга
интилиш мумкин буларди.
242
--
Х:озир ракамли аср, биткоин эса - раI<;амли валюта соманади.
Одамлар хаётини телефонсиз тасаввур хам I<;ила олмайдиган, жуда куплаб
савдо битимлари онлайн амалга ошириладиган дунёда муомала ощийлиги
ва харажатлар тежалиши биткоинга устунлик беради. У юI<;орида айтиб
уrилган катализаторлардан биттасига, кейин яна биттасига, ундан кейин яна
биттасига ва х.к. эх:тиёж сезади. Пировардида биткоин шу 1\адар
оммалашдики, пулнинг учала функциясини бирлаштиради ва шунда худди
доллар каби буюк ах:амиятга зга булади.
Жамиятдаги салбий имиджга ва меъёрий чекловларга I<;ар:насдан,
ташl\И мух:ит биткоин гуллаб-яшнашига тускинлик киляпти деб бу:11майди.
Криптовалюталарга мойиллик билдирадиган айрим давлатлар, жумладан,
Швейцария, Сингапур, Бирлашган I(ироллик ва Канада криптовалюта
технологияларини ривожлантириш билан шуrулланадиган инновацион
хаблар яратишга хизмат 1\ИЛГан буларди. Х:атто Al<J..ll да хам, НДФУ
директори Бенджамин Лоски томонидан таклиф I<;илинган бит-лицензия
к:абул 1\ИЛинмаганига карамай, чук:ур фикрлайдиган конун чикарувчилар
инновациялар учун жой колдиради. Шу билан бир ваI<;Тда, ривожланаётган
мамлакатларда технологиялар ривожланган мамлакатлар билан тенr булиш
учун жуда секин такомиллашмома, лекин у ерда хам биткоин билан
ишлашга интилиш сезиларли. Агар биткоин, масалан, Хитойда WeChat каби
1\ИЛrани каби, ривожланаётган мамлакатларда молиявий трансферrлар ва
халI<;аро пул утказмалари учун асосий воситага тезда айланиши мумкин
булганида эди, у банк хизматлари улар учун очик булмаган 2,5 млрд
кишининг майлига эришган буларди. Улар унчалик бой эмас, лекин
тижорат агентлари ва етаки инвесторлар 1\ИЗИl\арли деб хисоблайдиган янги
бозорни ифодалайди. Унда ишлаш учун биткоин керак. Эхтимол, айнан шу
биткоиннинг тез орада устунлик киладиган глобал валюта спфатида
келишидан дарак берадиган улкан глобал машъала хисобланади.
Агар биткоин блокчейни бу сценарийда афзал курила диган карор
булса, биткоиннинг валюта сифатида киймати шиддат билан усиб боради,
чунки унга талаб доимо мавжуд булади. Агар биткоиннинг бундай
келажагига ишонадиган булсангиз, бемалол унга инвестиция киритаверинг.
Сизга бу кандай ютукни ваъда килишини тушуниш учун ота-онангизда
маслахат керак эмас.
Бирок биткоин, шубхасизки, пул утказмалари глобал тизимининг
криптовалюта платформасига айланиш учун энг эхтимолий номзод
хисобланади. Унинг бозор капиталлашуви колган барча альткоинларнинг
243
бирга олгандаги капиталлашувндан хам Юl\Ори булади. Биткоинлар
депозитарийси ва электрон хамёнлар ижарага берувчи СЕО Харо Венсес
Касарес биткоин келажагини у онлайн-савдо учун афзал куриладиган
айирбошлаш воситасига айланадиган «интернет табиий валютаси» сифатида
куради.
Анъанавий валюталарнинг раl\амли вариантига туляк асосланган пул
тизими хукуматларни яна бир неча усулда кучайтиради. Марказий банклар,
масалан, банк омонатларига манфий фоиз ставкалари белгилаши ва
омонатчилар уз жамгармаларини йу1'отмаслик учун уларни нам пулга
утказа олмасликлари мумкин. Бу уз пулларини туплаб утирмасдан, уларни
сарфлаш учун кучли стимулга ва шу тарща бутун иl(ГИсодиётни
ривожлантириш учун кучли стимулга айланади. Марказий банк хаддан
ташкари кучли хукмронлик 1\ИЛИШ хУКУКЛарига эгадеб хисоблайдиганлар
учун бу хакикий босинl\Ираш булади. Бу криптовалюта утопиясининг
антитезасидир.
Криптовалюта пима? Криптовалютани электрон пуллар деб аташ
мумкин. Уларни 1\УЛ билан ушлаб булмайди, лекин оддий пулларга
алмаштириш ва турли валюталар учун хос булган бошка операцияларни
амалга ошириш: уларга ниманидир сотиш ва сотиб олиш мумкин.
Криптовалюта нафакат тулов воситаси сифатида, балки инвестициялаш
усули сифатида хам иштирок этади - охирги ойларда криптовалюталар
нархи сезиларли усиб, бу уларни яхшигина пул ишлаб топишнинг Юl\ори
рискли усули сифатида куриб ЧИI\ИШГа мажбур 1\ИЛади. Бу турдаги
инвестицияларда энг салбий жихат - ракамли пуллар нархи эртага 1\андай
булиши мумкинлигини олдиндан айтиш имкони йуклигидир. Дарвоl\е,
криптовалюталар тизимлари ахборот сакланадиган блоклар занжири
белгиланган кетма-кетлигида белгиланган коидалар
буйича
ташкил
килинган блокчейн технологияси асосида фаолият курсатади.
Криптовалюталар курси. Криптовалюталар курси нефтга хам, олтинга
хам боглаб 1')'Йилмаган. Айтайлик, биткоин нархини оширадиган ягона
омил бу - чекланган эмиссия ва талабнинг ортиши ёки
камайиши:
биткоинлар мимори чегараланган. Уни платина каби фойдали казилма
билан таккослаш мумкин - дунёда унинг мимори чекланган ва уни сунъий
равишда ишлаб чикариб булмайди. Криптовалютанинг асосий устунлиги
х:ам мана шундан иборат - уни калбакилаштириб булмайди. Бирок
молиявий экспертлар бундай куйилмалар рискли эканлиги х:акида
таъкидлашни давом эттирмома, куплаб давлатлар эса аввалгидек, уз
244
рамсий бозорларида криптовалюталар билан операцияларни такиюnмокда.
Марказий банкни асосан улар олдиндан айтиш имкони бfлмаган
криптовалюталар курсини,
шунингдек,
улар оддий валюrаларга
ухшамаслиги, мулкий маънода эса уларни бундай деб аташ мумкин
булмаган эфириумлар ва биткоинларни тартибга солиш ХуКу1<;ини берадиган
тушунчалар йумиги хижолатга 1<;уяди. Шунингдек, махаллий 1артибга
солувчига криптовалюталарни назорат к,илиш имконияти йук,лиrи хам
I<;Майди. Биро1<; замонавий иf(Гисодиётдаги тенденциялар хувуматни
электрон пулларни махаллийлаштириш устида уйланишга мажбур I<:ИЛади.
Дастбалки маълумотларга кура, мамлакатда криптовалюталар билан
операцияларни расмий даражада фа1<;ат узини биржаларда Nуносиб
томондан курсатган инвесторлар билан битимларни амалга ошириш мумкин
булади, криптовалютанинг узи «бош1<;а мулюжа тенглаштирилади, капитал
эгалари эса криптовалюталарда ра1<;амли валютани декларация юmишга
мажбур I<ИЛади. хавфсизлик хам мухим роль уйнайди - нупинчи
жиноятчилар жиной йул билан топилган пулларни криптовалюта ёрдамида
«ювиш» учун фойдаланади.
Криптовалютани кандай ишлаб топиш мумкин? ОАВда йил бошида
чоп этилган криптовалюталар курси геометрик прогрессияда ю1:орилай
бошлагани хаI<:ида бир :к:атор нашрлар ва янгиликлардан сунr айримлар
электрон пулда ишлаб топиш хаI<Ида уйлана бошлади. Ани1<;роrи, уларни
ишлаб топиш ва сотиш хаI<Ида. Криптовалютани уй шароитларида бир нечта
усул билан ишлаб топиш мумкин: майнинr - мустаI<;ИЛ ишлаб топиш,
форжинг - майнерларни молиялаштириш, шунингдек, криmовалюталар
биржаси ор1<;али оддий сотиб олиш.
Криптовалюталар биржаси. Агар сиз нима килиб булсада, бир неча
биткоин ёки эфириумга эга булиш истагида булсанrиз, бунда нимадир
ишлаб олишни истасангиз, сиз тугри биржага йул олишинrиз лозим.
Криптовалюталар биржалари тахминан оддий биржалар билан бир хил
тартибда ишлайди. Бу майдончаларда асосий фарк шундаки. агар оддий
биржага дамлар брокерларсиз йул топа олмаса, криптовалюта биржасида
савдоларда бош1<;аларни жалб килмасдан иштирок этиш мумкин. l(олган
кадамлар эса ухшаш: руйхатдан утиш, биржада котировка :к:илинадиган
маълум бир валютада хисоб раками очиш, шундан кейин операцияларни
амалга ошириш мумкин булади. Асосийси - криптовалюта биржаларининг
икки хил тури мавжудлигини эсдан чи1<;армаслик керак. биринчи турдаги
биржаларда криnтовалюта «тирик» nулга - доллар, евро, фунт ва хатто
245
рублга сотилади. Иккинчи турдаги - элекгрон пулларга. Электрон пуллар
биткоинни эфириумга (ёки бош1<:а криптовалютага) жорий курс буйича
онлайн режимида алмаштриш ва бунда пул ишлаб олиш мумкин булган
криптовалюта айирбошлаш шахобчаси ролида иштирок этади.
Криптовалюта айирбошлаш шах.обчаси. Агар биржа сиз учун
мураккаблик 1\ИЛадиган булса, лекин сиз биткоинни рублга ёки рублни
биткоинга алмаштириш фикрnдан
f\айтмасангиз,
криптовалюта
айирбошлаш шах;обчасига мурожаат килишингиз лозим. Бу жорий курс
буйича криптовалютани айирбошлашга имкон берадиган оддий
сервислардир. Криптовалюта айирбошлаш шах;обчасини танлашда шуни
ёдда тутиш керакки, охирги пайтларда криптовалютага ихтисослашган
фирибгарлар сони ортган. Шу сабабли айирбошлаш учун майдончани
танлашга жиддий ёндашиш керак. Интернетда криптовалюта айирбошлаш
шахобчалари рейтинглари ва улар х; а фикрларни осонлик билан топиш
мумкин.
Криптовалюталар капиталлашуви. Криптовалюталар билан бОFлИI<:
масалаларда одамлар йул ((}'Ядиган асосий хатолик бу атамаларни
билмасликдир. Купчилик капиталлашувни курс билан адаштиради бу эса
((}'ПОЛ
хато
хисобланади.
Ха,
криптовалюталар
капиталлашуви
криптовалюталар курсига боглиl\, лекин буларнинг иккаласи бир хил нарса
эмас. Одатда, курс канчалик баланд кутарилса, капиталлашув шунчалик тез
усади. Бирок айрим мутахассислар 1\айсnдир криптовалютанинг бозор
кийматини мавжуд схемалар буйича аниl\Лашнинг имкони йуl\, чунки
криптовалюталар капиталлашуви - тортишувли масала деган фикрларга
((}'Шилади. Криптовалюталарнинг йу1\ булиб кетиш х;олатлари экспертлар
орасида шубха уй,отади. «Сатоси Накамоту» ники остnда ишлайдиган
тадбиркорлик яратувчилар бир неча йил олдин миллион биткоин билан
бирга ,ойиб булгани энг машх;ур мисол хисобланади. Шунингдек, аввалроl\
бузилган ускуналарда «ёниб» кетган криптовалюталар х;акида ахборот хам
пайдо булган. Албатта, хозир тизим анча хавфсиз, элекгрон пуллар
кимматлашуви фойдаланувчиларни бу масалага жиддийрок ёндашишга
мажбур 1<:илади, лекин риск барибир мавжуд.
Криптовалюта майнинги. Майнинг учун криптовалютани «майнинг»
киладиган ускуна харид килиш талаб этилади. Куплаб фикрларга 1\арамай,
майнинг ускуналари биткоинни «жалб килмайди». Ферма эгаси, ускунани
тизимга улар экан, транзакциялар хаl\ида ахборотни самаганлик учун
мукофот олади.
246
.:_
...
)1
'
···
(
6.3.2.Криптовалюталар ва тулов тизимлари
Анъанавий тулов инструментлари булган мамлакатлар валюталари
билан буладиган интернет тармоги орк:али мамлакатлараро туловларда бир
канча узига хос муаммолар мавжуд эди. Булар жумласига к:уйидагиларни
киритишимиз мумкин:
-туловларни амалга оширишда албатта банклар тоNонидан
белгиланган юк:ори комиссион хак:ни тулаш;
-томонларнинг тулик реквизитларини (манзили, хисоб раками,
исмишарифи ва бошк:алар) узаро олди-сотти к:илаётган шахслардан
ташкари, албатта учинчи томонга (банкка) маълум булиши;
-туловларни марказлашган холда кайсидир ташкилотлар то11юнидан
бошкарилиши;
-айрим холатларда туловлар амалга оширилгач, бекор килиш хам
мумкинлиги туфайли сотувчи хам и111юч хосил килиши учун купрок
маълумотлар сураш керак булади
Юкорида келтирилган барча камчиликларни хал к:ила оладиган бир
тизим сифатида илк криптовалюталардан бири булган биткоин пайдо булди.
Биткоин 2009 йил 3 январда узини Сатоши Накамото деб атаган шахе
томонидан яратилган ва 2008 йил 31 октябрида «Биткоин - электрон
туловларга мое рак:амли тизим» («Биткоин: А Peer-to-Peer electronic Cash
System») деб номланган мак:олада оммавий эълон к:илинган. Ушбу биткоин
валютаси ишончга эмас, балки криптографик кодлаш тизимига асосланган
ва узаро хеч к:андай воситачиларсиз (банк ёки бошк:а молиявий
инструментларсиз) туловларни бевосита иштирокчилар орасида амалга
оширилишини таъминловчи тулов тиз.ими валютасидир. Бунда назорат
килувчи органларсиз, тангаларнинг хак:ик:ийлигини мураккаб математик
алгоритмлар асосида тасдикланадиган тизим амал к:илган холда
иштирокчиларнинг хар бири ушбу тангаларни эмиссия килиши хам мумкин.
Биткоиннинг узига хос жихатлари сифатида к:уйидагиларни курсатишимиз
мумкин:
-марказлашмаган тизим -бунда хар бир иштирокчи тенг х:ук:ук ва
имкониятларга зга;
-хисоб-китобларнинг тулик шаффофлиги - хар бир иштирокчи барча
транзактсияларни куриши мумкин;
-назоратнинг йуклиги - хеч бир давлат ёки ташкилот тизим ичидаги
оnерацияларни назорат кила олмайди;
247
-сирлилик
тизим иштирокчилар хдl\Идаrи маълумотларни
тасдиманишини сурамайди;
-криптотангаларни эмиссия килиш чекланган -жами 21 миллион БТС
(биткоин тангаси) чи1<арилади;
-баланс икки ёклама ёзув асосида булмайди, балки барча
транзактсиялар хронологик тартибда барча иштирокчиларда куринади;
-криптовалюталар инфлятсияга учрамайди. К,иймати эса бозордаги
талаб ва таклифга караб узгаради;
-юридик (хукукий) жихатдан криптовалюталарнинг ишлатилиши учун
хеч кандай асос мавжуд эмас;
-биткоин ва у билан боглик операцияларнинг амалга оширилиши учун
факатгина интернет тармогига уланган иштирокчиларнинг мавжуд булиши
кифоя. Криптовалюталар билан ишлаш жараёни
кайсидир
маънода
олдиндан мавжуд торрент тизимида ишловчи иштирокчиларнинг узаро
файллар алмашинувига хам ухшаб кетади. Факат бу тизимда файллар
урнида махсус криптографик кодлар хешланган холда блокларrа йигилади.
Ушбу блокларнинг вакт буйича тугри кетма-кетликда тузил.иши эса
блокчейн (блоклар занжири) технологиясини юзага келтиради, масалан (6.2расм):
6.2-расм. Блокчейн занжири технологияси
248
Хар бир иштирокчи узи амалга оширадиган транзактсияни оммавий
калит ва махфий калити оркали амалга оширилиши кузда туrилади.
Оммавий калит оркали буладиган харакатлар ва транзакциялар умумий
тизимда барча иштирокчилар томонидан кайд этилиб борилади. Махфий
(ёпик) калит оркали келиб тушган пул маблаглари тасдикланади. Бу
транзакцияларни амалга ошириш ва умуман бошка хар бир транзаrтсияни
ишлов берган холда саклаб олиш учун замонавий юкори курсатгичли
параметрларга зга булган (видеокарта ишлов бериш тезлиги ва процессор
такт частотаси ута юкори булган) компъютерлар ва тезкор интернет алокаси
булиши талаб эилади. Тизим тулик кучланишда ишлаши учун эса
компъютерлар купрок энергия сарфини талаб этади. Ушбу харажатларни
сарфлаш оркали иштирокчилар рагбатлантириш сифатида
янги
криптовалюта (биткоин, эфириум, лайткоин ва бошкалар) ёки оддий
пулларда комиссион хак олиш имкониятига зга буладилар.
Иштирокчилар сони канчалик купайгани сари криптовалюта
тангаларини олиш хам шунчалик кийинлашиб бораверади. Худди шунинг
учун хам криптовалюта тангаларини кулга киритишни олтин казиб
олингани сингари - Майнинг килиш деб номланган. Хозирги даврга келиб,
маининг килиш учун катта-катта иншоотлар ва бинолардан фойдаланган
холда доимий равишда ишлаб турувчи йирик серверлардан
иборат
"Майнинг фермалари" ташкил килинган. Ким аввалрок шу ишга куп урган
булса, хозирда барча харажатларни коплаган холда, бир неча миллион
долларлик даромадга зга булган. Аммо бу амални кечрок бошлаганларда
харажатлар хали копланмаган. Юкорида криптовалюталар оркали амалга
оширладиган туловларнинг хусусиятлари хакида маълумотлар берилди.
Энди эса нима учун уларнинг (биткоин, лайткоин, эфириум
ва
бошкаларнинг) киймати сунгги вактларда юкори
суръатлар билан
ошаётгани хакида маълумотлар келтирамиз. Аспида криптовалюта
тангаларини яратиш учун сарфланадиган харажатлар унчаик катrа эмас,
бирок,фойдали казилмалар ёхуд хефтни казиб олишдаги ташкилотлар
купайиши ва ушбу захираларнинг камёб топилиши боис нархи ошгани каби
биткоинни хам майнинг оркали хосил килиш мураккаблашган холатда
бутун бошли майнинг фермаларидаги бир неча кунлик тухтовсиз амюшёт
натижасида бор-йуги бир нечта биткион хосил булаётгани хамда
биткоинлар максимал сони чегаралангани (21 миллион) нархнинг
К)'Тарилишига сабаб булмокда. Бирок нархлар кутарилишига бундан бошка
сабаблар хам мавжуд. Энг асосий сабаблардан бири биткоинни Хитой,
249
Япония ва Жанувий Корея сингари ривожланган давлатлар расман тулов
воситаси сифатида кабул !(ИЛаётгани биткоин тангаларга нисбатан талабни
ута кучайтириб, унинг нархи 2017 йилнинг узида 998 АI<Ш долларидан
салкам 20000 АI<Ш долларигача усди (850 фоиз). Шунинг учун хам
дунёнинг етакчи биржалари ва йирик банклари биткоин савдосини трейдинг
тизимида йулга J<УЙМОI<далар. Гарчи криптовалюталар бозорининг гуркираб
ривожланиши бутун жахон молий-и!(ТИсодий тизимига катта таъсир !(ИЛГан
холда мавжуд тизимнинг йук булиб кетишига сабаб булиши мумкин
булсада, айни пайтда катта даромад куриш истагида булган инвесторлар
биткоинлар бозорининг ривожланишидан манфаатдор булмоI<далар.
Шунингдек, криптовалюталар бозорининг гуркираб ривожланишидан энг
куп манфаатдор инсонлар - яширин иктисодиётда фаолият юритувчи
инвесторлардир. Шу ва шу каби факторлар окибатида хозирги даврда бир
канча иктисодиёти ривожланган давлатлар биткоин
оркали
турли
ноконуний ва жиноий фаолиятларнинг ривожланиб кетишининг олдини
олиш максадида криптовалюталари (шу жумладан, биткоинни хам) тулов
воситаси сифатида кабул !(ИЛишга шошилишмаяптилар. Биткоинни харид
!(ИЛИШ масаласига тухталадиган булсак, хозирги ВаJ<Тда уни бир неча махсус
биржалар ва биткоин эгаларидан(иштирокчилардан) тугридан-тугри сотиб
олишнинг бир канча усуллари мавжуддир. Бу савдода биткоиннинг жорий
киймати иштирокчилар орасида узаро келишилган холда аникланилади.
Агар савдо биржалар оркали амалга оширилган булса, у холда туловлар
халкаро VISA, MasterCard карталари оркали ва бундан ташкари WebMoney,
Qiwi, Perfect Money, AdcCash, Payyer, Рау pal хамда бошка турдаги электрон
хамёнлар оркали сотиб олиш мумкин. Агарда сиз 2010 йилда 0,003 курс
буйича 100 долларга биткоин сотиб олган булсангиз, бугунги кунга келиб
унинг киймати 153 миллион доллардан ошган булар эди. Бирок биткоин
ягона криптовалюта эмас, хозирги вактда ундан ташкари бошка бир канча
турдаги криптовалюталар хам мавжуд
Аммо унинг тулов тизими марказлашган булгани учун сакланиб
колган ва «криптовалюта» атамаси биринчи марта Биткоин пирринг тулов
тизими пайдо булганидан сунг ишлатилина бошланди. Ушбу тизим 2009
йилда Сатоси Якомото исмли (псевдономли) инсон ёки шахслар гурухи
томонидан ишлаб чикилган. Бу тизим ША-256 туридаги хешлаштиришдан
ва proof-of-work тизимидан фойдаланади. Шундан кейинги
йилларда
Биткоин га боглик булмаган мустакил криптовалюталар хам ишлатилина
бошланди. Уларни Биткоин форклари деб аталади. Масалан, Намекоин,
250
Литекоин, ШIСоин, Новасоин ва бошкалар. Булардан бошl(а бир l(анча
форклар хам яратилган, аммо уларнинг Биткоиндан унчалик катта фармари
йук деса хам булади. Фармари фаl\аТ эмиссия тезлиги ва чегаралари ёки хешфункциялар алгоритмларидагина булиши мумкин. Бундай rурдаги купгина
форклар
2011-2014
йилларда
Биткоиннинг
бозорда
эришган
муваффаl(иятлари туфайли вужудга келган дейишимиз хам мумкин.
Криптовалюталарнинг бошлангич нархи унинг генерация к1шиш учун
компютерга сарф килинган электр энергиясининг бахосига тенг дейиш
мумкин. Криптовалютанинг иккиламчи бозорий нархини эса унга булган
талаб аниклаб беради. Бундай талаб икки хил турда булиши мумкин:
1) спекулятив
инвесторники (криптовалютани уни янада
1\Имматроl\ сотиш маl\садида сотиб олиш);
2) Криптовапюта тулаб, урнига кандайдир товар ёки махсулот олиш;
3) Криптовалютани бошка хисоб раl\амига комиссиясиз (ёки 0,1% дан
хам камроl\ комиссия билан) утказиш.
Булардан ташl\ари, криптовалютанинг бозорий нархини хосил
килишда унинг охирги эмиссияси 1\андай булганлиги хам рул уйнайди.
Биткоин тармогини яратган Гевин Андрисен хам баъзи бир
криптовалюталарнинг фирибгарлик махсули булиши мумкинлигпдан уз
хавотирини билдирган.
Хозирги даврда Биткоиндан бошка хеч кандай криптовалюта
бунчалик кенг МИl\ёсда таркалмаганлигини хам айтиб утишимиз керак.
Литекоин ва Намекоин криптовалюталари бошl(аларга нисбатан бироз
кенгроl\ таркалдилар, аммо Биткоинга етишнинг уддасидан ЧИl\а олмадилар.
Бошl(а барча криптовалюталар уларнинг курсларида бироз миКдорда
спекулятсия 1\ИЛИШ учун ишлатиладилар ва бошка ерларда ишлатилrанлари
хозирча кузатилмади. Асосий криптовалюталар эмиссиянинг куйидаги
умумий миКдори доирасида амал киладилар: (БТС) Биткоин - 21 миллион
криптотанга ва (ЛТС) Литекоин - 84 миллион криптотанга.
Криптовалюталар билан ишлашни бошлашни урганиш ёки улар билан
ишлашга мулжалланган сайтлар сони ва криптовалюталар биржалари жуда
хам куп миКдорда. Масалан, БТС - э биржаси, эхмо.сом - биржаси,
Ливекоин.нет - замонавий бижаси, СЕХ.ИО - биржаси, эСоин.еу - биржаси,
ГОС.по - криптовалюталар билан автоматик тарзда савдо 1<илувчи
платформа. Срйптонит.нет криптовалюталар сотувчи ва сотиб олувчи
биржаси, Кракен компаниясининг биржаси, Битфинех - АК.Ш доллари
билан савдо килувчи энг катта биржаси, БТС Чина - савдо хажми буйича
251
дунёдаги энг катга Хитой фирмаси, БитЕс.сом - АJ(Ш доллари билан катrа
микдордаги савдо хажмини амалга оширувчи Хитой криптовалюта биржаси
ва бошкалар. Кейинги пайтда русийзабон фойдаланувчилар учун
мулжалланган криптовалюталар билан автоматик тарзда савдо киладиган
тизимлар хам тобора машхур булиб бормокда. Уларга бир марта кирасиз ва
унга аъзо булганингиздан сунг, савдо жараёнини тизимнинг узи автоматик
тарзда амалга оширади.
Сиз х:ам уз омадингизни ушбу криптовалюта савдо тизимларида
бемалол текшириб куришингиз мумкин. Аммо савдо жараёнини бошлашдан
аввал криптовалюта турларини ва савдо амалиётини мавжуд тренажерларда
яхшилаб урганиб, узлаштириб олишингизни маслахат к:илар эдик.J<уйидаги
тасвирда криптовалюталар олами узига хос мозаикали тасвирлар воситасида
келтирилган ва у крипто-олам туFрисидаги укувчи тасаввурини янада
бойитиш учун хизмат килади.
Юкорида айтилганлардан келиб чиккан холда шуни айтиш керакки,
ракамли валюта деганда шундай валюта турига айтиладики, бундай турдаги
валюта хозирги пайтда х:амёнингизда булган когоз куринишидаги
валюталардан фарКJIИ уларок, фак,атгина электрон куринишда булади.
Аммо, хозирги даврда купчилик инсонлар биткоин, лайткоин, токен ва
блокчейнлар каби электрон валюта турларидан кандай фойдаланишни
тушунавермайдлар. Демак, табиий равишда к:уйидаги савол Т)'FИЛади:
электрон валюталар воситасида интернет тизими оркали одатий пул каби
туловлар амалга ошириш мумкинми? К:уйида шу вашу билан бОFлик бир
к,анча долзарб саволларга жавоб беришга х:аракат киламиз.
Шуни х:ам айтиш керакки, биткоин тангаларини яратиш учун
сарфланадиган х:аражатлар унчалик катта эмас, бирок худди олтин ёки
нефтни казиб олишдаги ташкилотлар купайиши ва ушбу ресурсларнинг
камёб топилиши боис нархи ошгани сингари биткоинни х:ам сунгrи
вактларда майнинг оркали х:осил килиш мураккаблашган х:олда бутун бир
бошли «майнинг фермалари»даги бир неча кунлик тухтовсиз амалиёт
натижасида бор йуFИ бир нечта биткоин х:осил булаётгани х:амда
биткоинлар максимал сони чегаралангани (21 ООО ООО) нархнинr
кутарилишига туртки булмокда. Бирок бундан башка яна энг катга
сабаблардан бири биткоинни Хитой, Япония ва Жанубий Корея сингари
ривожланган мамлакатлар иктисодиётида расман тулов воситаси сифатида
кабул килиниши ушбу биткоин тангаларига нисбатан талабни чунонан
кучайтирдики, 2017 йилнинг узида йил бошига нисбатан жадал усиш
252
курсаткичига эришилди (курс 998 Alф..I долларидан 20000 Alф..I
долларигача усди). Бугун дунёдаги етакчи биржалар ва йирик банцар хам
биткоиннинг олди-сотдисини трейдинг тизимида йулга 1\)'Йишлариrа тугри
келмокда. Гарчи криптовалюталарнинг гуркираб ривожланиши бутув жах:он
молиявийиктисодий тизимига катта та'сир 1\ИЛГан холда мавжуд булган
тизимни йук булиб кетишига сабаб булиши мумкин булса хам, айни пайтда
катта даромад куриш истагида булган инвесторлар биткоиннинг
ривожланишидан
манфаатдор
булишмокда.
Шунингдек,
биткоин
тангаларини гуркираб ривожланишидан энг куп манфаат курувчи иисонлар
- бу яширин иктисодиётда фаолият юритувчи инвесторлардир. Айнан
шунинг учун хам хозирда бир нечта иктисоди ривожланган давлатлар
биткоин оркали турли ноконуний ва жиноий фаолиятларнинг ривожланиб
кетиши олдини олиш максадида биткоинни тулов воситаси сифатида кабул
килишмаяпти.
Биткоинни харид килиш масаласига тухталадиган булсак, х:озирги
вактда уни бир нечта махсус биржалар ва умуман хар кандай биткоинга эга
булган иштирокчидан тугридан-тугри сотиб олиш йуллари мавжуддир.
Унда биткоиннинг киймати иштирокчилар узаро келишган нархда амалга
оширилади. Туловлар агар биржалар оркали амалга оширилса, халкаро
VISA, MasterCard карталари оркали ва бундан ташкари WebMoney, Qiwi,
Perfect Money, AdcCash, Payyer, Рау pal ва бошка электрон хамёнлар оркали
сотиб олиш мумкиндир. Хозирги кунга келиб, криптовалюталарга маълум
бир усулда (майнинг, форжинг) эмиссияси килганларгина уларга эга
булиши мумкин. J<олганлар эса виртуал пулларнифакатгина бошкалардан
олишлари мумкин. Бунинг учун маълум микдорда пул тулашлари ёки товар
ёки хизматга алмаштиришлари мумкин. Алмашинув хеч кандай
воситачиларсиз амалга оширилиши мумкин. Аммо амалиётда бу ишни
махсус жойлардагина амалга ошириш мумкин булиб колмокда. Бу эса
табиий равишда криптовалюталар бозорини вужудга келтирди. Натижада
хозирги вактда криптовалюталар эгалари уларни нафакат хакикий пулларга
балки бош1<а турдаги виртуал пулларга хам алмаштириш имконига эга
булмокдалар.
6.4. Узбекистон рак:амли Иl(fисодиётида банкларнинг роли ва урин
Х.озирги кунда жах:он молия тизимида биринчи навбатда, ра1<амли
ИI<:ТИсодиётнинr электрон тулов тизимлари, криптовалюталар ва
253
воситачиларсиз кредитлаш каби элементлар бозоридаги улушнинг
шиддатли усиши билан боFЛик булган инкилобий узгаришлар руй бермокда.
Биринчи гаяда, мобил туловлар (2010 йилдан 2016 йилгача х,ар йили карийб
икки баравар усган) ва бир-бирини (peer-to-peer) кредmrлаш (охирги 3 йил
ичида AIQ.llдa 15 баравар усган ва 2015 йил айланма $78 млрд.га етган)
х,ажмининг тез усиши кузатилади. Маълумки, анъанавий фаолият
сох.аларидан фаркли равишда, интернет-компанияларнинг бозор бах.оси х.еч
канадй моддий асосга эга эмас ва компания канчалик куп маълумот
туплаган булса, мах,сулот ишлаб чикариш шунчалик арзонлашади.
Х:озирги кунда узининг офислари ва банкоматларига эга булмаган
ракамли банклар сонининг жадал суръатлари билан усиши кузатилмокда.
Ракамли банкларнинг асосий концепциялари каторига мижозларга
йуналтирилганлик, таклифларни шахсийлаштириш ва
х.аракатчанлик
киради. Ракамли банклар замонавий кишилар х,аёт фаолиятининг барча
сох,аларига, биринчи навбатда, мобил курилмалар, ижтимоий тармоклар,
ахборот сервислари, электрон тижорат, интернет-савдо ва х,.к.га кириб
боришга интилади. Ракамли банк уз мижозларига ра.к;амли каналлардан
фойдаланган х,олда ракамли куринишда мах,сулот ва хизматлар таклиф
юшади. Бундай банк инфратузилмаси ракамли коммуникациялар учун
оптималлаштирилган булиб, технологияларнинг тез алмашинувига тайёр
эмас. Бундай банкларнинг асосий вазифалари каторига мижознинг унинг
х.исоб раками х,олати ва амалга ошириган операциялар хакида хабардор
килиш, энг якин булинма, банкомат ёки киоск излаб топиш киради. Бундан
таш.к;ари, ракамли банк мижозларга шундай онлайн-сервис тамим этши
лозимки, у барча платформаларда ишлай олеин ва асосан
мобил
курилмаларга йуЮ1Лтирилсин.
Банкинг ракамли моделини такомиллаштиришнинг еттита асосий
йуналиши:
* омниканаллик ва фойдаланувчилар сервисларини соддалаштириш;
* ахборотни бошк.аришнинг янги усуллари ва воситаларини ишлаб
чикиш;
* очикАПИ;
* молия-техника компаниялари билан хамкорлик ва ракобат;
* мобил туловлар ривожланиши;
* инновацияларни бошкариш стратегиясини ишлаб чикиш;
* инновацион тартибга солиш.
254
Ракамли хизмат курсатишга тулик утиш нафщат банкларга, балки
хилма-хил банк хизматларини тезкор ва !()'Лай тарзда ооадиган
истеъмолчиларга хам фойда келтиради (харажатлар пасайиши, 11улокот
доирасини камраб олиш имконияти, мослашувчанлик, мижозни яхширок
билиш).
Республика банк тизимида AKTra асосланган инновацион
технологиялар фаол жорий
килинмома.
Узбекистон
Республикаси
Марказий банк Бошкармасининг 2016 йил учун банк тизими фаолияти
якунлари буйича кенгайтирилган мажлисида кайд этилишича, молия
хизматлари структурасида банк хизматларининг улуши 88%ни ташкил
килди ва утган йил билан таккослаганда 1,2 бараварга усди. Бундан
таш1<ари, 2017 йилнинг 1-чораги учун банк тизими фаолиятининг я1унлари
буйича банк хизматлари сафини кенгайтириш ва яхшилаш, занонавий
ахборот-коммуникация технолоrияларини жадал жорий килиш буйича
муайян вазифалар белгилаб берилди.
Республикада масофадан туриб курсатиладиrан банк хизматларидан
мунтазам фойдаланадиган мижозлар улуши куплаб !()'Лай омиллар туфайли
усмома. Ахолининr молиявий саводхонлик даражаси пастлиги ва намсиз
хисоб-китобларга ишонмаслик банк хизматлари курсатишнинг ракамли
каналлари тез таркалишига тускинлик килади. Шунингдек, таъкидлаш
жоизки, банкларнинг ракамли хизматларга утиши узок муддагли ва
серхаражат, акциядорларлар томонидан фаол куллаб-кувватлашня, катта
миморда маблаглар ажратишни талаб киладиган жараён хисобланади.
Хозирги кунда банклар уз мижозларига бир катор онлайн-хизматлар
ва масофавий банк хизматлари курсатмама. Хусусан, Узбекистон
Республикаси ТИФ Миллий банки уз мижозларига куйидаги онлайн­
хизматлар таклиф килмома:
1) SMS оркали хабардор килиш;
2) e-Mail оркали хабардор килиш;
3) персонал IVR-кабинет.
Мижозпарга масофавий банк хизматлари курсатиш ва онпайн­
хизматлар курсатиш амалиётининг курсатишича, махаллий банклар
чекланган турдаги онлайн-хизматлар таклиф килмома, шунингдек, банк
фаолиятини истеъмолчилар талабларига омслаштириш жуда секин руй
бермома. Агар махаллий банклар ракамли каналлар буйича хилма-хил
молиявий хизматалр тамим этадиган булса, истеъмолчилар банк
сервисларидан исталrан вактда ва исталган жойда фойдаланиш имконига
255
эга булмокда. Мижозларга масофавий банк хизматлари курсатиш ва онлайн­
хизматлар курсатишни ривожлантириш м,щсадида куйидаги чоралар куриш
таклиф этилади:
1) янги технологиялар ёрдамида банклар билан истеъмолчилар
уртасидаги масофани кискартириш;
2) мижозлар билан банк сервисларини мунтазам маслах.ат асосид
ташкил килиш;
3) анъанавий банклар ва профессионал ташкилотлар уртасида ахборот
технологиялари жорий килиш буйича коллаборатив муносабатлар ишлаб
чикиш ва урнатиш;
4) мижозларни банк операциялари утказиш янги технологияларини
ишлаб чикиш ва фойдаланишга жалб килиш.
Банк хизматларининг инновацион турларини банк тизимида фаол
жорий килиш учун республикада ракамли иктисодиётни ривожлантириш
стратегиясини ишлаб чикиш зарур булиб, бунинг учун нафакат
инвестициялар, балки ракамлаштириш сохасида биздан узиб кетган
мамлакатлар тажрибаларига йуналганлик хам зарур.
Банк саноати - шиддат билан ракамли ривожланишга ёркин
мисоллардан бири була олади. Дeloitlie консалтинг компанияси Россия
банклари орасида янги технологияларни к:уллашни тадкик этиб, бунинг
натижасида экспертлар l l та инновацияни танлаб олди ва бир нечта гурухга
ажратди: хавфсизлик («аклли» идентификация), тахлил (Big Data, шахсий
молиявий ёрдамида), ракамли технологиялар (онлайн-х.амён, мулокотсиз
тулов ва х.к.), автоматлаштириш (булинмалардаги робот: ар), геймификация
(мижозлар учун уйинлар ва квестлар) ва Р2Р-кредитлаш.
Лицензия буйича крипто-активлар айланмаси. Крипто-активлар, яъни
блокчейндаги уз киймати ва эгаси булган кайдлар йиFиндиси айланмаси
билан энди факат лицензия асосий шуrулланиш мумкин. Лицензиялашга
майнинг, крипто-активлар бозоридаги хизматлар ва крипго-биржадар
фаолияти киради. Бу йуналишларни лицензиялаш НАПУ томонидан амалга
оширилади.
Кейинрок Узбекистонда крипто-биржаларга талаблар тасдикланди:
хорижий корхона, «устав микдори» 30 ООО ЭКИХ (5,5 млрд сумдан ортик),
электрон тизим мавжудлиги, савдони амалга ошириш коидалари, бозор
котировкаларидан фойдаланиш ва савдо хакида ахборотни беш
йил
давомида саклаш.
256
с:+
Куплаб виртуал валюталар модций таъминотrа зга булмасдан,
ижгимоий шартнома шакли х;исобланади.
Таъкидлаш жоизки, валюталар, облиrациялар, акциялар, вексеrшар ва
бошка шу каби молиявий воситаларнинr мутлак купчилиrи ижrимоий
шартнома шакли х;исобланади ва тулик модций таъминотrа зга бу1майди.
Бирок агар классик валюта киммати асосан уни эмиссия !(И!!:адиrан
мамлакатнинr молиявий-иктисодий ва сиёсий х;олатиrа бОFлик булса,
криптовалюталар киймати факат ундан фойдаланувчилар куrадиrан
натижалар билан белrиланади.
Кембридж университети тадкикотлариrа кура, криптовалюталардан
фойдаланувчилар умумий сони сунrrи уч йил ичида турт баравар - 2013
йилдаrи 8,2 миллиондан 2016 йил тахминан 35 миллионrача усди.
Таъкидлаш жоизки, ракамли иктисодиётrа утилиши билан усиш
тенденциялари янада фаол усиш томон узrариши мумкин. Бир тоиондан,
якин йилларда криптоиктисодиёт умумий х;ажми алох;ида мамлакатлар
бюджет билан таккосланадиrан даражаrа етади. Бошка томондан, ушбу
иктисодий фаоллик бутун дунё буйлаб (энr катта кизrинлик Хитой, Россия,
АI<Ш, Грузия ва Африканинr бир катор мамлакатларида) таркалган, бу эса
унинг куламини х;ар бир алох;ида мамлакат иктисодиёти умумий х;ажмида у
кадр сезиларли килмайди.
Бир катор давлатлар (Швейцария, Англия ва бошкалар) блокчейн
технолоrиясини куллаrан х;олда узининг мое келувчи марказий банклар
томонидан эмиссия килинадиган ва назорат килинадиrан
виртуал
валютасини яратиш истаrини билдирди. Бир томондан, блокчейн ва бошка
технологиялар жорий килиш, шубх;асизки, давлат виртуал валюталари
ишончлилиrини оширади, бошка томондан эса, бундай ёндашув
криптовалюталар rоясига зид келади ва унга тулик маънода каршилик
курсата олмайди.
Нима булганда х;ам, барча давлатлар узининr молиявий ва иктисодий
тизимини уларнинr бир кисми тартибrа солинадиrан бир нечта валюта
муомалада булишиrа тайрлаши зарур.
Хусусан, Канаданинr энг йирик банкларидан бири, Янги Шотландия
банки ёки Scotiabank, якинда банк мижозлари учун «банк иши одамларrа
кандай хизмат килишини кайта фикрлаш» фалсафасиrа мувофик ракамли
инновациялар ва ечимлар ишлаб чикиш ва жорий килишни амалrа
оширадиrан янги ракамли фабрика ишлаб чикилиши х;акнда маълум килди.
257
Deutsche Bank х;ам ра1<;амли банк махсулотларини ривожлантириш
борасида уз марказига эга: Digital Factory Франкфуртда жойлашган. 14
мамлакатдан булган 400 га якин дастурий таъминот ишлаб ЧИl(JВЧИ, ахборот
технологиялари мутахассислари ва молиявий экспертлар энг замонавий
усуллардан фойдаланган х;олда ра1<;амли махсулотлар ишлаб чикиш устида
биргалима ишламомалар. 2016 йилнинг ноябрида Deutsche Bank дастурий
таъминот ишлаб чи1<;увчиларга анъанавий молия хизматлари доирасидан
чи1<;адиган банк мижозлари учун ра1<;амли ечимлар яратиш имкониятини
тамим этди. Бундай ёндашув банк улар негизида бутун дунё стартаплари
билан хамкорлик киладиган учта инновацион лаборатория, ра1<;амли
фабрика ва тадкикотлар янги марказини бирлаштирадиган инновациялар
экотизими яратишга имкон берди. Банк дастурчиларга келажакнинг
ра1<;амли хизматларини амалга ошириш учун уз гояларини текширишга
имкон бераидган амалий дастур интерфейс (dbAPI) ор1<;али приприетар
мухита улаиш имконини таъминлайди.
ТранзакцияJ1Iар 1<;исмида очи1<; интерфейслар мантикини банк сохаси
учун инкдпобий булган «Иккинчи тулов Директиваси» (Pevised Пayment
Directive, PSD2 EU) хам тасдимайди. У конунчилик даражасида Европа
Иттифоки банкларини четдан ишлаб чи1<;увчиларга фойдаланувчилар
дастурлари учун API бепул тамим этишга мажбур 1<;илади. Мижознинг
топшириги билан ва банк билан шартнома тузиш заруратисиз учинчи томон
туловларни амалга ошириши ва транзакциялар х;а1<;ида ахборотни уз
дастурларида акс эттириши мумкин. Бу бир томоидан, куплаб бозор
катнашчиларини чучитадиган, бош1<;а томондан эса - янги, стратегик
ах;амиятга молик исти1<;бол булиб куринадиган очик банкинг томон яна бир
кадамдир.
Бошка томондан, ра1<;амли банк хизматлари ишлаб чикишга
проприетар ёнадшув хам анъанавий равишда кулланиб келмома. Хусусан,
Россия Сбербанки «Сбертех» АТ-компаниясини ташкил килди. Сбертех
лойих;алари уз банк тизимини уз кучлари билан модернизация килишга
йуналтирилади. Бирок очи1<: интерфейслар (Open API) ривожланиши хам
келажакдаги йуналишлардан бири сифатида маълум килинади.
Банклар экотизими тез усиб бормома ва банк сервислари билан
богли1<: уз дастурларини ёзиш истагида булган кишилар сони купчиликни
ташкил килмома. Буларнинг барчаси стартап-гоялар мижозларига
йуналтирилган мустакил АТ-мутахассисларини жалб килиш ва очикликка
258
r
(
интилишдан дарак беради. Бундай ёндашувни ракамли ИI(Пlсодиёт
парадиrмаси талаб килади.
BIAN жорий 5-версияси 7 та бизнес-йуналиш, 36 та бизнес-домен, 300
га як:ин турли домендаrи сервислар, 700 дан ортик бизнес-сценарийлар ва
2000 га якин намунавий бизнес-операцияларни уз ичиrа олади. Ишлаб
чик:увчилар таркибиrа 27 та молия ташкилоти (ABN АМRО Group, Credit
Suisse, Societe Generale Group, Deutsche Bank, Unicredit Group, ING, Achmea,
RaбoBank, UВS, Banco Galicia ва бошI<:алар) ва 43 та дастурий таьминот
ишлаб чик:увчи (Temenos, Diasoft, lnfosys, Sopra Banking Software, TCS
Banks, mм, SAP, Microsoft ва бошкалар) киради.
6.5 .Криптовалюталардан фойдаланиш муаммолари
Биринчи навбатда, шуни тушуниш лозимки, сиз Узбекистонда
биткоинларrа ниманидир расман харид кила олмайсиз, яъни харид у ун хеч
ким сизrа тулов чеки бермайди. Биткоинлар билан тулов килиш
мумкинлигини эълон килаётrан саноксиз к ахона ва савдо марказлари
шунчаки мижозларни жалб килишни кузлаши эхтимоли юкори - яъни улар
биткоинни бармен кармонига утказишинrиз хисобига сизrа кахва совrа
килиши мумкин. Аммо, электрон пуллар, масалан, биткоинлар кора
бозорларда тез-тез ишлатилади. У туловларнинr тез, аноним ва нисбатан
хавфсиз усули хисобланади.
Айнан шунинr учун хам купчилик инсонлар бундай харид усулини ва
биткоинлардан фойдаланишни конунrа хилоф деб уйлайдилар. Неrаки улар
жорий конунчилик:да тулик акс эттирилмаrан ва худди шунинr учун хам
уларнинr айланмаси учун жавобrарликни хеч ким зиммасиrа олишrа тайёр
эмас. Бирок криптовалюталар буйича теrишли конун лойихалари кабул
к:илиниши билан вазият тубдан ижобий томонrа узrариши мумкин.
Шу туфайли к:уйидаrи савол пайдо булади: У холда нима учун
биткоинларнихарид килишади? Биринчидан, баъзи мамлакатларда (Nасалан,
Япония, Al(lll ва Европанинr баъзи мамлакатларида) биткоинлар ёрдамида
туловлар килиш - масалан, кахва ёки кучмас мулкниосонrина ва кулай
усулда харид килиш мумкин. Маблаrинrиз уша захоти энr минимал устама­
комиссионлар билан сотувчиrа етиб боради ва мухими - битимни амалrа
ошириш учун сизrа банк ходимлари ёки брокерлар каби воситачилар талаб
l(Илинмайди. Бу эса пул утказмасини енrиллаштириб, унинr анонимлиrини
таъминлаб беради(чунки электрон криптовалютанинr хамёнлари унинr
эrаси исми билан боrлик булмайди).
259
Иккинчидан, купчилик инсонлар ушбу усулни уз жамтармасининг
диверсификацияси деб тушунади. Электрон валюталарнинr IЩймати хам
купчилик холатларда ошиб боради - хар бир киши валюта курси
кутарилиши х:исобидан мумайгина даромад килишrа умид килади, албатта.
Хуп электрон пулларнинr узига хос афзалликлари бор экан, уларни
к:аерлардан олиш мумкин? Одатда интернет пул-айирбошловчилар,
мессенжерлардаги махсус ботлар, интернет хамёнлар ва криптовалюта
биржаларидан фойдаланишади. Электрон пуллардан фойдаланишнинг
кулайлиги туфайли ва валюта курси ошиб бораётган вазиятда уларни харид
килишrа талаб борган сари ошиб бормокда.
Инсонлар электрон пулларни, мисол учун, як:ин дустларидан, бу соха
буйича мутахасислардан, тадбиркорлардан ёки узок-якин танишларидан
харид I(илишлари мумкин. "Яндекс" тизимидаги баъзи
пул
айирбошловчилар биткоинларнинг бозордаrи нархи 12300-12400 доллар
чегарасида булишига к:арамасдан, биткоинларни 13000 минг долларга харид
к:илишни хам таклиф IЩлишади. Хозирги кунларга "Киви" ва "Яндекс"
хамёнларидан утказмаларни амалга оширишда аксарият криптовалюта
биржаларининг комиссион туловлари беш фоизгача етади.
Британиялик журналист Жун Ян Вон Швейцария
тогларида
жойлашган махфий бункерда булди - бу ерда "Харо" компанияси уз
мижозларининг биткоинлари криптографик калитларини саклайди. Шу
уринда криптоrрафик калит тушунчасига ойдинлик киритишимиз зарур
булади. Криптографик калит - матнларни хеч кандай тусикларсиз шифрлаш
ва
дешифрлаш
учун
зарур
булган
маълумотдир.
Калитнинг
криптобардошлилигини билмасдан туриб, шифрланган матныи тушуниш
мумкин эмас. Критобардошлилик эса шифрланган матнни дешифрация
килиш
имконияти
к:андай.1игини
курсатадиrан
катталикдир.
Криптобардошлилик курсатгичлари эса барча мумкин булган калитлар сони
ва криптоанализ учун зарур булган уртача вактни англатади.
Ракамли имзо - к:андайдир махфий калит ёрдамида
генерация
килинган маълумотлар блоги. Очик: калит ёрдамида хакикатан хам
маълумотлар шу махфий калит ёрдамида
генерация
килингани
текширилади. Электрон валюта сотиб олишнинг энг оддий ва арзон усули
- жорий даврдаги энr фойдали курс буйича харид учун йирик
криптовалюта биржасига банк утказмасини амалга оширишдир. Аммо
амалда бу жараён бир канча объектив ва субъектив сабабларга кура, анча
мураккаб хисобланади.
260
Купчилик банклар бу каби битимларга жуда х;ам салi
.
эх;тиёткорона муносабатда буладлар. Жуда консерватив холатда
банклар эса юкори технологш лар оламига кизикишингизни билиб Kf
сизнинг табиатингизни аниклаш учун ва эхтиоткорлик асносида хатт
ракамингизни вактинча ёпиб к:rйишлари х;ам мумкин. Сизни ва х;исоб
ракамингиздаги маблаrлар х;аракатини махсус восиларни жалб юшпп холда
текширув жараёни х;акида эса гапирмаса х;ам булади.
Хуш, электрон пулларнинг, шу жумладан, биткоиннинг жорий
курсига нималар таъсир килиши мумкин? Биткоин бежизга ракамли олтин
деб аталмайди - уни чикариш ва тизимда Янги тангаларнинг пайдо
булиши доимий кискариб бормоКда ва математик формула билан чеюJанган
(мутахассислаенинг фикрларига кура, 2034-йилга келиб биткоинларнинг 99
фоизи чикарилади). Талабнинг ошиши билан нархлар х;ам усиб бориши
лазим. Бошка томондан караганда, хозирги пайтда бозорда тизимда
фойдаланиш мумкин булган тангаларнинг I О фоизи билангина фаоп савдо
килинмоКда. Шунинг учун курснинг кескин ошиб кетишини биржаrа Янги
биткоинлар окимини жалб этиш билан коплаш мумкин.
6.6 .Криптовалюталар бозорининг келажак исти"6оллари
Биткоин нархининг навбатдаги кутарилиши ортидан Финляндия
марказий банки биткоин тизимини револютсион ва ажойиб деб тавсифлаган
холда илмий изланишлар туркумини эълон килди. Ушбу маълумотда
жах;ондаги минглаб криmомайнерлар томонидан к:rллаб-кувватланадиган
биткоиннинг жуда стабил эканлиги таъкидланади. Шу муносабат билан
2017 йилни куркмасдан биткоин йили деб айтиш мумкин, чунки цил
бошида унинг нархи 1ООО доллар булган булса, йил давомида 20000
долларгача усиш кузатилди, келажаКда эса унинг нархи 100 ООО доллагача
кутарилиши мумкин экан. Бундай маълумотни ЖПМорган Часе америка
молиявий холдинги бош директори Деливеринг Алпх;а деб номланган банк
конферентсиясида айтиб утди (12/09/2017 йил). Аммо унинг фикрича,
келажакда криmовалюталар бозори бир купик сифатида жуда катта
миКдорга етганидан суг ёрилиб кетади, чунки унга булган талаб купчилик
холларда сунъий талабдир - у анъанавий пуллар бозори билан тулик
интеграциялашмаган.
Крипговалюталар бозорининг ривожланишини кискача равишда
куйидагича тавсифлаш мумкин:
261
-биткоин тушунчаси биринчи маротаба 2008 йилда Сатоси Накомото
исмли инсон номидан киритилrан.
-биткоиннинr асосида элестрон занжир орl\алИ маълумаглар узатиш
технолоrияси - блокчейн ётади.
-блокчейннинr турли элементлари хар хил компъютерларда саIQiанади
ва уларнинr хаl\ИI\ИЙЛиrи аниl\ математик алrоритмлар орl\али назоратчи
орrанлар иштирокисиз тасдиIQiаниб туради .
-2017 йил 1 авrустда биткоин ишлаб ЧИl\арувчилар унинr тезроl\
ишлайдиrан аналоги Битсоин Саш ни яратдилар.
-биткоиннинr криптовалюталар бозоридаrи энr асосий раl\обатчиси
россия-канада дастурчиси томонидан 2013 йилда ишлаб ЧИI\ИЛrан
криптовалюта эцериум ёки эфир х:исобланади.
Киптовалю1rалар бозорининr ривожланишини 2000 йиллар бошида
руй берrан "дотсом" лар буйича катта кизиl\ИШ ва унинr нима билан
туrаrани билан хам солиш1rиришимиз мумкин. Уша даврда домен исмлари
.сом билан туrайдиrан технолоrик компаниялар актсиялариrа жуда катта
f\Изикиш кузатилrани туфайли, биржаларда замонавий номлар билан
аталrан, .сом домен номи билан туrайдиrан, аммо амалда мавжуд булмаrан
компанияларнинr актсиялари фаол сотила бошланди. Бу фирибrарлик
маълум бу:шб колrанидан сунr, дотсом компанияларнинr актсиялари жуда
хам тушиб кетди ва купrина компанЮUiар бунинг окибатида хонавайрон
булдилар. СоинМаркетСап сайтининг маълумотлариrа кура, хозирrи пайтда
интернетда 900 га якин ракамли криптовалюталар мавжуд. Бу бозорда Янrи
иштирокчилар деярли хар куни пайдо булаяmилар ва уларнинr барчаси хам
яхши уйлаб тузилrан бизнер-режага зга ёки улар фирибrар эмас деб аниl\
айтиб булмайди. Уларнинr банкрот
булиши
бутун
криптография
бозорининг тушкунликка учрашига олиб келиши мумкин. Яъни, сунъий
криптовалюталарнинr инкирози уз ортидан биткоин, лайткоин ва
эфириумларнинr хам инкирозига сабаб булиши мумкин. Лекин шуни хам
айтиш керакки, криптовалюталар учун яма катта бир хавф давлат томонидан
хам келиши мумкин ва мукаррар.
Молиявий аналитик Джеймс Даймоннинr айтишича, "Валюта бу
давлат томонидан биринчи навбатда яратиладиrан нарсадир. Давлат эса
валюта айланишини марказий банк ёрдамида назорат килади. Ундан
ташкари, давлат ким валютаrа эrалик килаяпти, у каерда турибди ва
нималарrа сарф килинишини билишни истайди". Худди шунинr учун хам
Хитой криптовалюта биржаларини ёпаяпти. Криптовалюталар канчалик куп
262
·
1
1
булса, давлат шyll'
криптовалюталар Я
турибди, аммо уцщ
ёки кимдир ундан в
уни ёпиб куяди". 1
суррогати" чиI<аргаю
жазоси билан жазt
криптовалюталарга ха
2017 йил сент.я
криптовалюталарни 6,
охиригача тайёрлашин
слётда бу масалага бир,
айтишича, бу хужжатни
коладиrан инвесторлар
буйича давлат думасi
криптовалюталар буйича
мумкинлигини билдирди.
Россия давлат баню
олган холда уни хам CL.
криптовалюталар олтин за:
......,а,i:IНЛИГИ туфайли,
уларни куплаб миI<:ёсда ч1 • ··= ,осtЛюта бозорига парокандалик олиб
келиши мумкин. Инсонлар пул урнига криптовалютяларни оммавий ишлата
бошлашса, у аста-секин пулнини урнини эгаллаб олиши 111умкин.
Россиядаги ва дунёнинг бир I<анча мамлакатларидаги ХУI<УI<-тартибот
органлари купчилик криптовалюта биржаларига интернет орI<:али киришни
ёпиб куяяптилар
уларнинг фикрларича раI<амли валюталарнинг
анонимлилик хусусияти туфайли "криптовалюталар наркотик моддалар,
I<урол-ярок, калбаки хужжатлар савдосида ва бошl(а турдаги ноцонуний
жиноят ишларида кулланилиши мумкин". Яъни, назорат I(Илиб булмайдиган
трахсчегаравий криптооперациялар терроризмни молиялаштириш учун
хизмат I<ИЛади. Аммо, криптовалюталар тулиI< анонйм эмаслиrи Fарб
давлатларидаги политсия хизматлари ва махсус хизматлар амалиётидан
аллаI<:ачон маълум булган, чуни улар биткоин-хамёнлар эгаларини махсус
дастурий таъминот ёрдамида бемалол анимай оладилар. Масалан, 2017 йил
бошида Дания полицияси интернет орI<:али наркотик моддалар заказ I<ИЛrан
ва унга биткоинлар ёрдамида пул тулаrан шахсни анимади. Унинг I<анча
пулга наркотик моддалар заказ цилганини анимаган холда бу шахсни
263
-биткоин тушунчаси биринчи маротаба 2008 йилда Сатоси Накомоrо···
исмли инсон номидан киритилган.
-биткоиннинr асосида элестрон занжир ор1<али маълумотлар узатиш
технологияси - блокчейн ётади.
-блокчейннинr турли элементлари хар хил компъютерларда саманадн
ва уларнинг хаJ<Иl(Ийлиги ани1< математик алгоритмлар ор1<али назоратчи
органлар иштирокисиз тасдиманиб туради .
-2017 йил 1 авrустда биткоин ишлаб чи1<арувчилар унинг тезрок;
ишлайдиган аналоги Битсоин Саш ни яратдилар.
-биткоиннииr криптовалюталар бозоридаги энг асосий ра1<обатчиси
россия-канада дастурчиси томонидан 2013 йилда ишлаб ЧИI<ИЛГЗН
криптовалюта этхериум ёки эфир хисобланади.
Киптовалю,талар бозорининг ривожланишини 2000 йиллар бошида
руй берган "дотсом" лар буйича катта кизикиш ва унинг нима билан
туrагани билан хам солиштиришимиз мумкин. Уша даврда домен исмлари
.сом билан туrайдиган технолоrик компаниялар актсияларига жуда катта
I<ИЗИКИШ кузатилгани туфайли, биржаларда замонавий номлар билан
аталган, .сом домен номи билан тугайдиган, аммо амалда мавжуд булмаган
компанияларнинг актсиялари фаол сотила бошланди. Бу
фирибгарлик
маълум бу.1иб 1<олганидан сунг, дотсом компанияларнинг актсиялари жуда
хам тушиб кетди ва купгина компаниялар бунинг оl(ибатида хонавайрон
булдилар. СоинМаркетСап сайтининr маълумотларига кура, хозирги пайтда
интернетда 900 га якин ра1<амли криптовалюталар мавжуд. Бу бозорда Янги
иштирокчилар деярли хар куни пайдо булаяптилар ва уларнинг барчаси х,ам
яхши уйлаб тузилган бизнер-режага эrа ёки улар фирибгар эмас деб аюп<:
айтиб булмайди. Уларнинг
банкрот
булиши
бутун
криптография
бозорининr тушкунликка учрашига олиб келиши мумкин. Яъни, сунъий
криптовалюталарнинг инJ<Ирози уз ортидан биткоин, лайткоин ва
эфириумларнинг хам ИНJ<Ирозига сабаб булиши мумкин. Лекин шуни хам
айтиш керакки, криптовалюталар учун яма катта бир хавф давлат томонидан
хам келиши мумкин ва MYJ<appap.
Молиявий аналитик Джеймс Даймоннинг айтишича, "Валюта бу давлат
томонидан биринчи навбатда яратиладиган нарсадир. Давлат эса валюта
айланишини марказий банк ёрдамида назорат 1<илади. Ундан таш1<ари,
давлат ким валютага эгалик 1<илаяпти, у каерда турибди ва нималарга сарф
1<илинишини билишни истайди". Худди шунинг учун хам Хитой
криптовалюта биржаларини ёпаяпти. Криптовалюталар канчалик куп
262
1
,,б:fлса, давлат шунчалик фаолро11: уни назорат l(Илишни хохлайди. Хозирча
криптоваmоталар Янгилик булгани учун давлат ундан фойдаланишга чидаб
турибди, аммо ундан бирор кимса ёки ташкилот зарар кургани аникланса
ёки кимдир ундан ноR;онуний амаллар учун фойдаланса, давлат шу захоти
уни ёпиб R;уяди". Масалан, 2015 йилда Россия молия вазирлиm "пул
суррогати" чиR;арrанлар ва уни сотишга уринганларни етrи йилгача R;aМOI\
жазоси билан жазолашни таклиф l(ИЛДИ. Пул суррогати rермини
криптовалюталарга хам теrишлидир.
2017 йил сентябр ойида Россия молия вазири Антон Свлуанов
криптовалюталарни бошR;ариш буйича R;онум лойихасини шу йилнинr
охиригача тайёрлашини билдирди. Декабр ойида Москвада утказшадиrан
слётда бу масалаrа бирмунча ойдинлик киритилиши мумкин. Министрнинг
айтишича, бу хужжатни тайёрлашдан асосий ма11:сад - мамлакатда алданиб
J<;оладиган инвесторлар булмаслигиrа эришишдир. Молиявий бозорлар
буйича давлат думаси комитети раиси Анатолий Аксакоо х;ам
криптовалюталар буйича R;онун лойихасини йил охиригача кабул 1\ИЛИШ
мумкинлигини билдирди.
Россия давлат банки криптовалюталарни раR;амли махсулот деб таи
олrан холда уни хам солиКR;а тортиш кераклигини билдирди. Аммо
криптовалюталар олтин зах;иралари билан таъминланмаrанлиrи туфайли,
уларни куплаб миR;ёсда чиR;ариш валюта бозорига парокандалик олиб
келиши мумкин. Инсонлар пул урнига криптовалютяларни оммавий ишлата
бошлашса, у аста-секин пулнини урнини эгаллаб олиши мумкин.
Россиядаги ва дунёнинr бир канча мамлакатларидаrи хуl\ук-тартибот
орrанлари купчилик криmовалюта биржаларига интернет оркали киришни
ёпиб куяяптилар
уларнинг фикрларича ракамли валюталарнинг
анонимлилик хусусияти туфайли "криптовалюталар наркотик моддалар,
курол-ярок, R;албаки хужжатлар савдосида ва бошR;а турдаги ноконуний
жиноят ишларида кулланилиши мумкин". Яъни, назорат килиб булмайдиrан
трахсчегаравий криптооперациялар терроризмни молиялаштириш учун
хизмат l(Идади. Аммо, криmоваmоталар тулиR; анонйм эмаслиrи Fарб
давлатларидаги политсия хизматлари ва махсус хизматлар амалпётидан
аллакачон маълум булrан, чуни улар биткоин-хамёнлар эrаларини махсус
дастурий таъминот ёрдамида бемалол аниклай оладилар. Масалан, 2017 йил
бошида Дания полицияси интернет оркали наркотик моддалар заказ килrан
ва унга биткоинлар ёрдамида пул тулаган шахсни аниклади. Унинг R;анча
пулга наркотик моддалар заказ килганини аниклаган холда бу шахсни
263
саккиз йилга 1\ЗМОI< жазосига хукм 1\ИЛиндИ (Берлингске нашриётидан). Бу
операцияни амалга ошириш учун Чаинаналйсис деб номланган америка
компаниясининг шу номдаги аналитик дастуридан фойдаланилди. Ушбу
дастурни Даниялик Ян Моллер ишлаб ЧИЮ<анлиги аниманди. Лекин бу
хукуl\-тартибот органлари томонидан биткоин-хамённинг эгаси аник.ланган
(деанонимизация) биринчи ходиса эмас.
Шуни хам таъкидлаш керакки, биткоин яратувчининг кимлиги
халигача маълум эмас, бу эса бундан энг аввал ким фойда олган ва унинг
(ёки уларнинг) мак:садлари нима булrанини анимашга имкон бермайди.
Худди шунинг учун хам Чронопай компаниясининг Р&Д-булими бошлиrи
Дмитрий Артимович к:уйидаги фикрни билдиради: "Биткоин уни доллар ёки
бошl\а турдаги валютага алмаштириш мумкин булмгаrани 1<адар мавжуд
булади. :Х,еч к:андай мамлакат уз молиявий тизимини 1<андайдир тушунарсиз
валюта ихтиёрига бериб l(уймайди. Чунки биткоиннинг ривожланиши бир
к:анча саволларни юзага келтиради: Ким бу ишни молиялаштирrан? Ким
биринчи марта криптовалюта алмаштириш пунктларини ташкил I<ИЛrан?
Криптовалюталар купрок кимнинr кизикиш ва интилишлариrа мое келади?
Криптовалюталар кимларнинг мак:садларини амалга ошириш учун хизмат
килади? ва хаказолар. БоIШ<:а томондан 1\араганда, жахондаги купчилик
молиявий окимларни махсус хизматлар назорат 1\ИЛИШrа интиладилар.
Шунинг учун хам криптовалюталар тизими уз-узидан пайдо булган деrан
фикрга ишониш кийин. Балки уни rарб махсус хизматлари ташкил l(ИЛиб,
уни 1\андайдир усулда назорат l(ИЛИШ ва бошк:ариш механизмини хам ишлаб
чи щан булсалар ажаб эмас". Лекин СйберФунд блокчейн платформасини
ишлаб чи щан дастурчи Валерий Литвин бу борада бошк:ача фикрни
билдиради: "Бинкоинни махсус хизматлар ишлаб чиl\Кан ва уни беl\доор
(тизимни издан чикариш имконияти) билан таъминлаганлар деrан фикр
дунё микёсидаги фитна назарияси каби acocra эга эмас, чунки блокчейн
лойихаларнинг бача кодлари очик ва уларни исталrан инсон (ёки ташкилот)
исталган пайтда текшириб аудит килиJ.Ии мумкин. Ундан ташкари, худди
биткоин сингари бошка турдаrи криптовалюталар хам пайдо булаяпти ва
улар хам блокчейн технологияси асосида яратилган. Улар биткоинrа
нибатан анча катта булган анонимлилик даражасига эга булишлари
мумкин".
Аммо дунёдаги йирик ва ,.узга куринган молиячиларнинr
криптовалюталар буйича турли-туман мунозараларига карамай, ракамли
криптовалюталар борган сари купрок жахон иктисодиётиrа таъсир
264
к.илаяптилар ва уларга булган инвеститсиялар микдори кун сайин орrмокда.
Нима учун криmовалюталар курси жуда тез узrаради ва унга эгалик
к.илишда таваккалчилик микдори жуда хам катта микдорда дегаи саволга
1')'iiидагича жавоб бериш мумкин. Молиявий экспертларнинг <fикрича,
криптовалюталарнинг ортида реал Иl(I'исодиёт, товар ва хизматлар харакати,
капитал харакати, тулов кобилияти паритети кабилар турмайди, ")МИ шу
туфайли хам криптовалюталар уларни оошкариш буйича Янгиликлар ва шу
каби бошкача стресс факторларrа жуда хам сезrирдирлар. Шу 1}'файли
турли мамлакатларда криптовалюталарга турлича ёндошув мавжуд: Баъзи
мамлакатларда улар умуман назорат килинмайдилар, бошl\аларида эса
криптовалюталар аллакачон тулов воситаси сифатнда ишлатиладЮiар. Бу
йуналишда умумжахон f\Онунлари пайдо булиши хам эхтимолдан холи
эмас.
Криптовалюталар бозорининг келажакдаrи холатиrа назар солсак, бу
бозорда таваккалчилик хали-хануз анча юкори булади. Шунинг учун хам
узок ва КИСl\а муддатли перспективаларда кутарилиш ва пасайишrа тайёр
булган инвесторларгагина бу бозорда уйнаш тавсия этилади.
К,уйида нима сабабли криптовалюталар курси тез-тез ва шиддатли
тарзда узrаришининг яна бошка бир канча сабаблари
келтирилади:
Буларнинг биринчисиrа худди оддий пуллар ва кимматли КОFозлар бозорида
булгани каби "рухий" факторларни киритишимиз мумкин. Масалан,
инвесторларни кутиш, талабнинr вактинчалик купайиб кетиши, талаб
усишининr секинлашуви, жуда тез усишдан сунг чарчоклик холати кабилар.
Криптовалюталар бозорининг бошка турдаги активлар бозоридан асосий
фарки унинг иктисодиёт билан узвий бОFлик эмаслиrидир. Мамлакатлар
иктисодий хаётиrа биткоинлар курсининг усиши ёки камайиши хозирча
таъсир килмайди. Аксинча, доллар курси тебраниши ёки нефт нархи
узгариши иктисодиётrа катта таъсир курсатади. Иккинчи сабаб,
криптовалюталарнинг Янги ракамли валута
туриrа
мансублиrидир.
Купчилик унинг нималигини жуда яхши тушунмаганлиги учун
информатсион уйинлар воситасида криптовалюталар курсини кутариш ёки
тушириб юбориш мумкин. Бунда оммавий ахборот воситалари ва ижrимоий
тармоклар катта ахамиятга зга. Интернетдаги ка дайдир Янгилик унинг
курсини туширса, бошкаси курени кутариб юборади. Бу борадаrи купчилик
маълумотларни текширишнинг узи хам катта муаммодир. Учичи сабаб
сифатида криптовалюта дастур кодининг Янгиланишини {хардфорк)
келтириш мумкин. Курс маълум максимал даражага етгандан сунг олди265
сотди ваl(Гинча тухтатилиши мумкин, аммо бу умумий холатга катта таъсир
курсатади. Биткоиннинг курси жуда хам узгарувчан (волатил) булгани учун
йирик инвесторларнинг савдога аралашуви курени анчагина узгаришига
олиб келади. Бу эса биткоин пуффаги хали бир неча бор катталашиши ва
кичиклашиши
мумкинлигини
англатади.
Биткоин
курси
1<ачон
стабиллашишини хозирча хеч ким башорат кила олмайди, шунинг учун
биткоин эгаларига сабр килиш тавсий этилади. I<айси криптовалютани
сотиб олиш керак ва кайсисини сотиш керак деган саволга жавоб бериш хам
жуда мураккаб масала. Аммо хозирги шароитларни хисобга олган холда
биткоиндан воз кечиш хам унчалик тугри булмас. Негаки хозирги пайтда
инвесторлар унга жуда I<аТТИI< ишонадилар. Биткоинга булган ишонч
битсоин саш ва биткоин голд га булган ишончга нисбатан анча катта
ми1<дорда. Ундан таш1<ари, биткоиннинг бош1<а коинларга нисбатан ишонч
захираси анчагина катталигини пай1<аш мумкин. Агарда энг оммабоп
ра1<амли валюта - биткоинга алътернатува I<ндирилса, у холда бир 1<анча
вариантларни таклиф этиш мумкин. Масалан, биткоин даромад даражаси
буйича бир 1<анча криптотокенлардан 1<уйиро1<да юради. Мисол учун,
Стратис (СТРАТ) пинг нархи 2016 йил июлидан буён ИСО ташкил
I<ИЛингандан кейин 600 баробарга усган булса, худди уша даврда биткоин
бор-йуFи 30 баробарга усган. СпестроСоин (криптовалюталар биржаси)
нархи эса 2017 йил январидан буён 400 баробарга усган.
Эхпертларнинг фикрича, 2018 йил хам криптовалюталар учун
олдинги йилга ухшаш бухронли булади.
Россиядаги
Wирех
криптобанкининг асосчиларидан бири Павел Матвеевнинг фикрига кура
эса, 2017 йил охиридаги тендентсиялар биткоин нархи 8000 долларгача
тушишини англатади. Бош1<а эхпертлар эса биткоиннинг нархи 2018 йил
давомида 50 минг долларгача усишини башорат 1<илишади. 2018 йилда
биткоин (БТС) пинг нархига Япония, Хитой, Белорусия, Венесуела, Россия
ва дунёнинг бош1<а етакчи криптоиl(Гисодиётли давлатларида тегишли
1<онунларнинг 1<абул килиниши катта таъсир курсатиши мумкин. Сидечаин
(бирор-бир каналнинг ёки курилманинг 1<андайдир курсатгичларини бош1<а
бир кУРИЛМа ёки сигнал воситасида бош1<ариш усули) технологиясининг
оммавий равишда тадби1< этилган халда институтсионал инвесторлар худди
энтузиастлар каби биткоинга буткул ишониб 1<олишлари мумкин булади ва
натижада улар биткоиннинг курси ошишига ИШI<Ибоз булиб 1<оладилар ва
худди шу йусинда уйнайдилар. Бу холда эса биткоиннинг эх,тимолий нархи
100 минг долларгача кутарилиши мумкин булади. Биткоиннинг келажаrи
266
туFРИСида алътернатив пессимистик башоратлар хам мавжуд. Масалан,
америкалик иl(Гисодчи Джефри Саккс пинг Бостон Глобе да ёзишича
биткоин узига хос молиявий пуффак булиб, унинг курси ивсонлар
ишончига ва тезда бойиб кетишга булган иштиёкига богликдир. Унинг
фикрига кура, давлат хеч качон пул эмиссиясига булган назоратни 1\УЛдан
чиI<:аришга рози булмайди ва криптовалюталар бозорини бошI<:ариш буйича
фаол тадбирларни амалга ошира бошлайди.
Морган Станлей банки аналитиги Джеймс Фасетт Бусинесс Инсидер
нашриётига берган интервюсида .,... агар криптовалютадан тулов воситаси
сифатида фойдаланишнинг имкони булмаса, унинг хеч кимга кераги булмай
I<:олади ва нархи хам кескин тушиб кетади. Давлат органлари хан худди
шуни амалга ошириш истагидалар" деган фикр билдирган. Аммо, бизнинг
фикримизча, криптовалюталарнинг келажаги I<:андай булишидан I<:атъий
назар, 2018 йилда криптовалюта ажиотажи давом этаверади.
Х:озирги пайтда криптовалюталар ёрдамида маблаr ишлаб олишнинг
бир I<:анча усуллари булиб, улар ичида оммавийроги - биткоинларни накд
пулга сотишдир. Россияда бир гурух; инсонлар ушбу операция- оркали 500
миллион рублни наI<:дЛаштирганлар. 2017 йилда баъзи бир Российлик
фукаролар биткоин сотиб олиш учун квартираларини хам сотганлар. Хатrо
лулилар хам биткоинга ухшаш тангаларни накд пулга сотаётrанлари
кузатилган. Диндорларнинг фикрларича, криптовалюта иl(Гисодиётда фойиз
механизмининг амал килиши туфайли, пул массасининг реал материал
ресурслардан ажралиб колишининг яна бир туридир. Аммо яхудийлар
узларининг криптовалюталарини чикаришга улгурдилар. 2017 йил июн
ойида Битсоен деб номланган яхудий криптовалютаси амалга кирди.
Ях;удийлар жамоасининг фикрига, бу
криптовалюта
спекулятив
операциялар учун эмас, балки бутун жахон яхудийларининг хисоб-китоб
операцияларини амалга ошириш учун яратилган. Ушбу Янги криптовалюта
факатгина ях;удий жамоаси томонидан бошкарилади, аммо уни исталган
инсон сотиб олиши мумкин.
2017 йилда жахонда илк биткоин миллиардерлари хам пайдо
булишди. Улар эгизак ака-укалар Тайлер ва Камерон Уинклвосслардир.
Улар 2013 йилда хар бири 120 доллардан булган биткоинлардан 11 миллион
долларлик сотиб олишди ва шундан сунг криптовалютанинг нархи 100
баробарга усди. Натижада ака-укалар бир юмалаб миллиардерга айланишди.
Аммо улар уз биткоинларини сотмасликларини билдирдилар. Улар
биткоинни "олтиннинг яхширо!\ куриниши·• деб хисоблашларини айтиб,
267
биткоин нархи 2018 йилда 40 минг долларгача кутарилишини башорат
килишмокда. 2018 йил бошида биткоиннинг капитализацияси 306,5 миллард
долларга етди. Бундай катта· микдордаги усишга бир канча сабаблар
мавжуд. Масалан, СМЕ ва СБОЕ чикаго биржаларида криптовалюта буйича
фъючерслар ва оптсионлар ишга
туширилмокда, бошка бир канча
мамлакатларда эса криптовалюталар таи олиниб, улар тулов воситаси
сифатида ишлатилмокда, бошка бир давлатларда эса копуний база ишлаб
чющлмокда. Яна бир сабаб, долларнинг ракамли аналогини чикараётган
тетхер Лтд компанияси йирик криптовалюта биржаси битфинех билан
келишган холда таъминланувсиз ракамли доллар чикариб, улари
биткоинларга инвеститсия килмокда. Ундан ташкари, йирик жахон банк
секторлари уйинчилари, автомобил ишлаб чикарувчилар ва ритейл-гигант
Амазон хам аста-секин криптобозорга кириб келмокда. 2017 йилнинг
ноябрида Швейцариянинг Вонтобел банки хам биткоинлар учун минифъючерслар чикара бошлади. Японияда эса биткоин расмий тулов
инструменти сифатида таи олинди. Хиндистонда хам криптовалюталар
бошкаруви буйича конунлар ишлаб чикиш жараёни амалга ошмокда. АКДI
биткоинни биржа махсулоти деб таи олган ва Европа мамлакатлари хам
криптовалютани бошкариш буйича тартиботларни амалга киритдилар.
Канада ва Лотин Америкасида хам бу холатлар кузатилаяпти. Буларнинг
барчаси биткоиннинг курси усишини таъминлаб, унинг жахон микёсида таи
олинаётганлигини англатади. Биткоинларни ишлатиш рухсат этилмаган
давлатлар жунласига Бангладеш, Боливия, эквадор, Въетнам ва
J<ирrnзистонни киритиш мумкин.
Купчилик молиявий аналитикларнинг фикрларича ва Сахо Банк
башоратига кура, 2018 йилда биткоиннинг нархи 60 минг долларга етади ва
унинг бозор капитализацияси 1 триллион доллардан хам ошиб кетади. Аммо
Сахо Банк нинг валюта стратеги Джон Хардининг фикрича бу вак_тга келиб,
Россия ва Хитойнинг рухсат берилмаган криптовалюталарга таъкик куйиши
натижасида 2019 йилларда биткоиннинг нархи анча тушиб кетиши мумкин.
Натижада унинг нархи 2019 йилларга келиб 1ООО доллар атрофида
стабиллашади. Хозирги даврда нафакат инвесторлар, балки бошка соха
мутахассислари хам криптовалюталар бозорига катта кизикиш билан
карамокдалар. Масалан, ТечСрунч нинг хабар беришича, хакерлар НисеХ:аш
криптобиржасини бузиб, ундан 60 миллиондан купрок доллар маблаrни
угирлашга эришдилар. Натижада 5 мингдан ортик биткоин йуколиши
кузатилди.
'
268
•
Белоруссия давлати "Ракамли иктисодиётни ривожлантириш" деб
иомланган декрет кучга киргандан cfнr, миллий даражада смарт­
контракткарни леrаллаштирган дунёдаги биринчи мамлакат булди. Бу х.аI<да
Белоруссия Юкори технологиялар парJСи сайтида хабар берилrан Ушбу
технопарк токенлар буйича операцияларни амалга ошириш буйича
лойщаларни хаётга тадбик I(Илиш учун мулжалланган тажриба Nайдони
хисобланади. Мамлакат
президентининг
билдиришича,
декрет
республикада информатион технологиялари, криптовалюталарни
ва
блокчейн технологиясини ривожлантиришrа
хамда
мамалакатга
трансмиллий IТ-компаниялар келишига кулай имкониятлар яратади. Унинг
айтишича "Янги декрет ИСО ларни, криптовалюталарни ва смарт­
контрактларни (блокчейн технологияси асосида контрактлар тузиш ва уни
бардавом этишга мулжалланган компъютер дастури) конуиийлаl.lПИради".
Декрет токенлар яратиш, уларни алмаштириш, сак.паш, жойлаштириш,
сотиб олиш хамда криптобиржалар ва криптовалюталар платформалари
фаолиятига доир хеч кандай чегаралашлар ва махсус талабларни назарда
тутмайди. Юкори технологиялар паркининг билдиришича "Жисмоний
шахслар томонидан амалга ошириладиrан майнинг фаолияти, токенларни
сотиш, алмаштириш хамда жойлаштириш тадбиркорлик фаолюrrи деб
хисобланмайди ва токенлар декларация килинмайди. Майнинг фаолияти,
токенларни яратиш, сотиш ва сотиб олиш эса 2023 йилгача солиЮ<.а
тортилмайди". Аммо бу иш Белоруссияда электр энерrияга булrан эхrиёжни
анча оширади, чунки майнинг жуда хам катта электр энергиясини талаб
I(Илади. Шунинг учун хам мамлакатда нисбатан арзон электр энерги ишлаб
чикаришга имкон берадиган атом электр стантсиялари курилмокда ва яна
Янrиларини
куриш
режалаштирилмоI<да
(Буни
Россиянинг
"Атомстроекспорт" ташкилоти амалrа оширмоI<да. Натижада 2019-2020
йилларга келиб атиrи иккита энергоблок мамлакатга 2Гвт арзои атоN электр
энерrияси ишлаб чикариб беради). Россия президенти хам 2018 йил 1
июлигача криптовалюталар айлаимаси ва ИСО хаI<Идаги конунлаии ишлаб
чикишга топширик берди.
Чунки Россияда хам криптовалюталар бозорида ишловчилар сони
борган сари ошиб бормоI<да.2017 йилнииг декабр ойи бошида Венесуела
президенти Николае Мадуро хам мамлакатда 100 млн элПетро
криптовалютасиии чикариш х.акида топширик берган. Ушбу криптовалюта
мамлакатда чикарилаётган нефт билан таъмииланади - яъии I ЕлПетро 1
баррел нефт иархига тенг булади. Мамлакат рахбарининr фикрича, элПетро
269
Венесуеланинг "пул суверенитети" ни таъминлаб бериши ва пул ок,ими
хамда
инвеститситсияларни
купайтириши
керак.
Бошк,а
барча
криптовалюталардан фаркли уларок,, бу криптовалюта Венесуеланинг
Аякучо нефт конидаги 5 миллиард баррел нефт билан таъминланади.
Агарда криптовалюта лойихаси муваффак,иятсизликка учраса, хар бир
криптовалюта эгаси бир баррел (ёки бир бочка) нефт эгаси булади. Хозирги
нархларда бу 60 доллар дегани. 2018 йил 20 февралда сотувга чик,арилган бу
криптовалюта биринчи куннингузидаёк, 735 млндолларлик сотилди, бир
хафта ичида эса бу мик,дор 1 миллиард долларга етди. Муваффаюurrдан
рухланган лойихачилар энди ПетроГолд криптовалютасини чик,аришни
режалаштирайптилар - бу криптовалюта эса олтин билан таъминланади.
Агарда лойиха муваффак,иятли амалга ошса, Петро нинг капитализацияси 6
миллиард эврога етиши мумкин. Франкфурт молия ва менежмент
мактабининг профессори Пхилипп Санднернинг
фикрича,
виртуал
бозордаги бу криптовалюта материал бойлик билан таъминланган булгани
учун биткоинга нисбатан анча стабил булиши мумкин. Каракасдаги
масъулларнинг фикрларича, уларнинг уз мустак,ил криптовалюталари
халк,аро валюта бозорлари билан як.индан мулок,от к,илишга имкон беради ва
чет эллардан молиявий маблаFЛарни жалб к,ила олади. :Х:ар к,андай холатда
хам элПетро криптовалютаси чик,аришни виртуал дунйидаги бир тажриба
сифатида к,абул к,илш мумкин. Агар бу ёндошув узининг самарадорлигини
курсатса, бошк,а мамлакатлар хам иктисодиётни ривожлантириш учун бу
тажрибадан фойдаланишлари мумкин булади.
Европада хам бундай жараёнлар давом этмок,да, масалан, Буюк
Британия уз криптовалютасини чик,аришни режалаштираяпти. Бу
криптовалюта Британия фунт-стерлинги билан боглик, булиб, марказий
банкнинг фикрича, у банклар урнини босиши мумкин.
Бундай Англия миллий криптовалютаси 2018 йилнинг охирларида
чик,арилишини Тхе Телеграпх Марказий банк мулозимига ишора к,илган
холда маълум к,илган. :Х:озирда буни к,андай к,илиб амалга ошириш
муаммолари илмий изланиш жараёнида урганилаяпти. Ушбу криптовалюта
биткоиннинг аналоги булиб, транзакция технологияларидан фойдаланишни
кузда тутади. Марказий банкнинг фикрича, бу криптовалюта
британияликларга банклар хизматидан воз кечиб, уз пулларини ракамли
активларда саклаш имконини беради. Криптовалюта ёрдамида катта
транзакцияларни амалга ошириш мумкин булади (масалан, кучмас мулк
сотиб олиш осонлашади). 2017 йил декабрь ойи охирида Исроил давлати
'
270
-
х;ам "Електрон шакел" деб номланадиган уз криптовалютасини ЧИl\аришини
билдирди. Бу билан Исроил иктиеодчилари икки муаммони х;ал
1\ИЛИШМОI\ЧИ: иктисодиётдаги нам пул миморини камайтириш ва 1\Ора
бозорга 1\арши самарадорроl\ курашиш. Бу криптовалюта биткоиннинг
аналоги булмади, балки Исроил миллий валютасига эквивалент булади.
Шуни х;ам айтиш керакки, х;озирги пайтда жах;ондаги 500 та энr йирик
интернет-магазинлардан атиги учтасигина биткоинни "36ул 1\ИЛади. Агар
жах;он валюта бозоридаги бир кунлик валюта операциялари мик,оори 5,4
триллион доллар булса, криптовалюта буйича бир кунлик операциялар
х;ажми бор-йуги 3 миллиард долларга етади, холос.
Узбекистонда х;ам криптовалютани муомалага киритишдан аввал
унинг 1\андай молиявий актив куринишида 1\абул килиш ва ундан 1\аНдай
тартибда фойдаланиш масаласини х;ал килиш лозим булади, яъни унга
оддий раl\амли пул сифатида 1\араш керакми ёки уни Янги турдаги валюта
сифатида куриш керакми. Шундан сунггина мамлакатда криптовалюта
айланишининг хукуl\ИЙ асосларини ишлаб ЧИl\ариш мумкин булади.
271
7-БОБ. УЗБЕКИСТОНДА РАЦАМЛИ Иl(fИСОДИЁТНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ
7.1. Узбекистонда ахборот-коммуникация технолоrиялари
ривожланиши
Электрон
(ра!\амли, веб, интернет) иктисодиёт
ракамли
технологияларга асосланган иктисодий фаолият. Гап бу ерда дастурий
таъминот ишлаб чикиш ва сотишдан кура купрок электрон бизнес ва
электрон тижорат томонидан ишлаб чикариладиган электрон товарлар ва
сервислар хаIЩДа боради. Ракамли иктисодиёт - худди уша e-Commerce,
фа!\ат алох;ида е-тижоратлар тупламидан иборат булган мамлакат
микёсидадир. Электрон товарлар ва хизматлар - интернет оркали сотиш ва
сотиб олиш мумкин булган хамма нарса - электрон китоблар, фильмлар,
мусика, уйин, медиа-контент х;исобланади. К:айсидир сайтга (форум, портал)
пуллик уланиш - бу хам электрон хизмат. Уйиндаги аккаунт, уйин пуллари,
Webmoney ва электрон мах;сулот. Дастурий таъминот хам
электрон
мах;сулот, худди уни фаоллаштириш калитлари, янгиланишга пуллик
обуналар ва х.к. каби. Хусусан, Буюк Британия Интернет-иктисодиёти 2017
йил ЯИМ 14%ига етди.
Ракамли иктисодиёт умуман ривожланиш базаси хисобланади ва банк,
чакана савдо, транспорт, энергетика, таълим, согликни саклаш ва бошка
куплаб тармокларга таъсир курсатади. Буюмлар интернети, катта
маълумотлар, мобил КУРИлма ва девайслардан фойдаланиш каби ракамли
технологиялар ижrимоий узаро алока усуллари, иктисодий муносабатлар ва
институтларни узгартиради. Маълум бир вазифаларни биргаликда хал
килиш учун иктисодиёт агентларини мувофиклаштириш ва кооперация
килишнинг янги усуллари пайдо булади. ракамли
технологияларнинг
келгуси ривожи бутун иктисодиёт учун мухим ах;амият касб этади. Агар
хозир интернетдаги чакана савдонинг улуши жами транзакцияларнинг
1Оо/оини ташкил килса, якин келажакда бу курсаткич тухтовсиз усиб боради.
Давлатлар томонидан амалга ошириладиган ва ракамли иктисодиётни
ривожлантиришга йуналтирилган чора-тадбирлар руйхатини ажратиб
курсатиш мумкин: илмий ва ижrимоий тармоклар ташкил килиш ва бизнес
юритишнинг янги моделларини шакллантириш учун асосни ифодалайдиган
инфратузилма ривожлантириш; ракамли иктисодиёт тармокларидаг
тусикларни пасайтириш;
ракамли
технологияларни
узлаштириш
даражасини ошириш, мутахассисларни укитиш ва малакасини ошириш;
ракамли инфратузилма ишончлилиги ва хавфсизлигига ишончни
272
r
таъминлаш, рискларни бахолаш; И!(fисодиётнинr ракамли сепорини
ривожлантириш.
Ракамли
иктисо}JjИёт
иккита
элемент
билан
ифодаланадиrан
электрон
саноат
шакллантирадиrан
инновацион
технолоrияларга асосланади; бу электрон саноат, микрочиплар, компьютер
ва телекоммуникация 1<;урилмалари, маиший электроника ишлаб чикариш
хамда ракамли технолоrиялар сохасида хизматлар курсатадиган ва
маълумотларни ишлаб чикариш, саI<;Лаш ва бошкаришнинr ракамли
воситаларидан фойдаланадиrан компаниялардир. Узбекистон иктисодиёти
учун ракали секторни ривожлантиришнинr мухимлиrи шу билан хам
тасдиманадики, бир катор мамлакатлар хозирrи пайтда уз иктисодиетининг
ракамли секторларини ривожлантириш, бу сохаларда янrи иш уринлари
яратиш, ахборот технологиялари ва электрон саноат ракобатбардошлиини
оширишrа каратилrан кенr куламли дастурларни амалrа оширмома.
Ракамли технолоrиялар иктисодиётнииr давлат секторида хам мухим
ахамият касб этади. Ракамли хукумат ва давлат хизматлари курсатиш
буйича сервислар тобора купрок бизнес ва фукароларrа самаралирок
хизматларни таъминлайдиrан, шунинrдек, атроф-мухитни саклаш буйича
хукумат карорларининr мухим бир кисми саналган харажатларни
кискартириш воситаси сифатида куриб чикилади. Ракамли хукумат ва
инновацион технолоrиялар давлат бошкарувининr баркарор ривожланишни
шакллантирида самарали иштирокини таъминлаши мумкин. Ракамли
хукумат давлат орrанлариrа сифатлирок хизматлар тамим этиш ва ахоли
учун янада очик булиш имконини тамим этади. У хукуматrа атроф-иух.итrа
етказилаётrан зарарни кискартиришrа, табиий ресурсларни самарали
бошкаришrа
хизмат
килишrа,
шунинrдек,
иктисоди:й
усишни
раrбатлантириш
ва
иктисодиётнинr
жамоатчилик
секторини
ривожлантиришrа хизмат килишrа ёрдам бериши мумкин. Тулаконли
ракамли иктисодиёт яратишга тускшmик киладиrан рискларни тахлил
килиш зарур. Янги технологияларни фаоллик билан жорий киладиган ва
фойдаланадиган мамлакатлар билан бир каторда иктисодий тизим фаолият
юртишининг янгича турига утишга имкон берадиган афзалликлардан
фойдаланмайдиган глобал ахборот коммуникациялардан узилиб колган
минтакалар мавжуд. Фарк нафакат технологиялар даражаси, инвестицион
ресурслар такчиллиги ёки инсон капиталининг ривожланиш даражаси
пастлигида, балки институтлар йуклиги ёки ёмон фаолият курсатишида
хамдир. Узбекистонда ракамли иктисодиётнинг ривожланиш шарт­
шароитлари орасида бир нечта жихатни ажратиб курсатиш мумкин.
273
Инновацион марказлар яратилиши билан ракамли иктисодиёт самарали
инфратузилмаси яратиш буйича оригинал ташкилий-технологик карорлар
ишлаб чикиш усади. Ракамли иктисодиёт буйича муайян ишларнинг
ривожланиши ва интеграция синергетик самара яратади ва Узбекистон
иктисодиётининг умумий усишига олиб келади. тамомила янги
технологияларга утар экан, Узбекистон оралик боскичларни айланиб утган
холда уз ривожланишининг янги боскичига утиши мумкин ва бундай
ривожланиш бу сохадаги илгор давлатларга етиб олиш ва улардан узиб
кетишга имкон яратиши мумкин. Бирок янги технологияларга утиш алохида
олинган фукаронинг хавфсизлиги ва химояланганлиги билан боглик:
«ракамлар» кириб бориши билан унинг хаёти янада кизиклашади.
Иктисодиётнинг янги структурасида ракамли технологияларга асосланган
ва ршс:амли жамиятни химоя килган холдагина янгича иктисодиёт
структураси усишида катта натижаларга эришиш мумкин. Бир томондан,
ракамли иктисодиётнинг конунчилик таъминоти мураккаб масала
хисобланади, башка томондан эса - шахе маълумотлари хавфсизлигини
таъминлаш. Фукароларни кибержиноятчилардан, ижтимоий ва иктисодий
тенгсизликдан химоя килиш, автоматлаштириш жараёнлари туфайли четга
чикиб калган кишиларни иш жойи билан таъминлаш, электрон
х:ужжатларни узок вакт саклаш буйича меъёрлар жорий килиш, мдХ
доирасида турли инфратузилмалар биргаликда була олишини таъминлаш
каби масалалар.
Ракам.'Iи иктисодиёт яратиш ва ривожлантиришда дунёнинг хар бир
мамлакати муваффакиятлар тарихини намойиш этади ва бу борада яккол
етакчи йук. Германия саноат
технологиялари
сохасида
кашшоф
хисобланади ва унинг ахолиси 10%га якини юкори технологияли
тармокларда мехнат билан банд. Бу мамлакат учун, истикболли ракамли
лойихаларни молиялаштиришда давлат марказий роль уйнамайди, унинr
асосий функцияси уйин коидалари ишлаб чикиш, фундаментал таълимни
куллаб-кувватлаш ва тадкикотларни рагбатлантиришдан иборат.
Ракамли иктисодиётни тартибrа солиш шунинг учун хам зарурки,
инвесторлар уз маблагларини янrи лойихаларrа кирита олиши, юзаrа
келадиган мустакилларни ва хорижий компаниялар учун бажарилиши
мумкин буладиrан конунчилик меъёрларини тартибrа солишда иштирок
этиши лазим. IТ-компаниялар учун дунё даражасидаrи илгор ва
ракобатбардош лойихаларни ривожлантириш учун шарт-шароитлар
яратилмок:да. Юкори тезликдаrи интернет зарурий инфратузилмани
274
таъминлайди, таълим муассасаларига замонавий асбоб-ускуналар харид
ютиш зарур. Компьютерлар
ахборот тизимларининг nркибий
JО{смларидан атиги биттаси булиб, са1q1анаётrан ахборотларга асосий
эътибор к:аратилади. Компьютерлар ёрдамида кайта ишланади ва узаrилади,
унинг хавфсизлиrи таркибий кисмлари йиrиндиси билан белгилаиади ва
одам энг заиф нук:та булиб ЧИJОIШИ мумкин.
AI<Ill рак:амли ик:тисодиёти хажмининг ЯИМдаги улуши юк:ори
эканлиги (10,9%) оак:амли технологияларга фаол инвестиция киритиш билан
туrридан-туFри боглик. Хитой рак:амли ик:тисодиётининг улуши эю::портга
йуналтирилган уз лойихаларини ишлаб чик:ишда юк:ори (Alibaba, Huawei).
Мамлакатда интернет ритейл, онлайн-экотизимлар имкониятлари ва
ракамли банкингдан фаол фойдаланилмок:да.
Барча мамлакатларда рак:амли ик:тисодиёт турли йуллар билан
ривожланмок:да, лекин инновацияларни фаол жорий килиш учун кулай
шароитлар мавжудлии, рак:амли технологиялар ва инфратузилмага катта
хажмдаги инвестициялар каби умумий жихатларни ажратиб курсатиш
мумкин.
Масалан, Россияда охирги йилларда ракамли ик:тисодиётнинг тез
усиши кузатилаётrан булиб, унинг хажми 2011-2017 йилларда 60%ra ошди
ва 2017 йил ЯИМ 4,2%ига етди. 2017 йил июлда кабул килинган дастурда
ракамли иктисодиёт 3 даража билан ифодаланади.
1)бозорлар ва ик:тисодиёт тармоклари;
2)платформа ва технологиялар;
З)норматив тартибга солишни камраб оладиган мухит;
кадрлар;
ахборот инфратузилмаси ва хавфсизлик.
Ушбу дастурда 2025 йилгача булган даврда ракамли иктисодиёт
ривожланишининг бешта асосий йуналиши курсатилган: норматив тартибга
солиш, кадрлар ва таълим, техник билимлар ва
тадкикотчилик
ваколатларини шакллантириш, ахборот инфратузилмаси ва ахборот
хавфсизлиги. Якин истикболда Узбекистан Республикасида иктисодиётнинг
барча сохаларини хамма жойда интернетлаштириш, шахарлар ва бизнес
учун интеллектуал ечимлар куллаш, АТ-кадрларни жадал тайёрлаш каби
ракамли иктисодиёт йуналишларии ажратиб курсатиш мумкин.
Ракам.-ш иктисодиётнинг ривожланиши анъанавий иктисодий
тизимининг барча асосларига путур етказади. Ракамли иктисодиёт
шароитларида ушбу мутахассислардан хар хил ишлаб чикариш rурлари, астасекинлик, товарлар ва хизматлар етказиб бериш, сотиш ва саклаш
275
самарадорлигини ошириш учун фойдаланадиганлар устунликка эга булади.
Ра1<;амли иl(Гисодиётда бозорларни самарали ривожлантириш фа1<;ат
ривожланган технологиялар мавжудлигида уринга эга булиши мумкин, шу
сабабли ра1<:амли иI<;Тисодиёт ривожланиши учун шароитлар яратиладиган
институтлар яратиш зарур: норматив тартибга солиш, кадрлар ва таълим,
шунингдек, ра1<;амли икгисодиётнинг асосий инфратузилма элементлари
ривожланиши: ахборот инфратузилмаси ва ахборот хавфсизлиги. Ра1<;амли
иI<;Тисодиётни ривожлантириш учун нейротехнология, сунъий интеллект
каби замонавий технологиялардан фойдаланиш зарур. Маълумки, 2024
йилгача хукумат Узбекистон Республикасида ра1<;амли иI<;Тисодиётни
ривожлантиришнинг бешта асосий йуналишини ажратиб берган.
Бу
норматив тартибга солиш, кадрлар ва таълим, техник билимлар ва
тадI<;ИКотчилик ваколатларини шакллантириш, ахборот инфратузилмаси ва
ахборот хавфсизлиги. Дастурни бош1<:ариш уч даражада: стратегик, тезкор
ва тактик даражада амалга оширилади. Стратегик даражада тизим ракамли
иI<;Тисодиётнинг ривожланиш йуналиши, максад ва режаларини
тасдиклайди. Тезкор даражада амалга оширишни бош1<;ариш функцияларини
бажариш таъминланади, тактик даражада лойихаларннг амалга оширилиши
ва режаларнинг бажарилиши бош1<:ариш руй беради.
Бизнес ва унинг истеъмолчилари, жамоатчилар ва давлат тартибга
солувчилар узини ракамли маълумотлар билан куршаб олади, чунки бу
н;улай ва профессионал хисобланади. :Х:ар 1<:андай малакали мутахассис
самарадорлиги бугунга кунда структураланган ран;амли ахборот билан
ишлаш технологиялари туфайли яхшиланиши мумкин, чунки ран:амли
маълумотлар иI<;Тисодиётни жиддий харажатлар сарфлаш ва улардан
тула1<;онли фойдаланиш учун зарур булган инфратузилма тузишга мажбур
килади. Маълумотларни 1<:айта ишлаш марказлари, тезкор ало1<;а тармоклари,
сенсорлар (датчиклар ), та1<;симланган хисоблаш 1<;увватлари - ракамли
маълумотлар умумий глобаллашув жараёнининг техник томонидир.
Предметли иловалар, мураккаб алгоритмлар, у!\Итиладиган нейрон
тармоклари, криптографик химоя, маълумотлар бирликлари бутлигини
сан;лаш, унумли булут серверлари, интерактив инфографика, индикаторлар
панеллари, маълумотлар билан ишлаш технологиялари уларни ахборот
тизимлари уртасида хам, турли субъектлар уртасида хам утказишда алохида
ахамиятга эга булади. назарияда ва амалиётда инсониятнинг усиб бораётган
эхтиёжларини н;ондириш ишида кенг куламли фаолиятни башорат килиш,
режалаштириш, ташкил !\ИЛИШ, бажариш, назорат !\ИЛИШ ва
276
мувофик,лаштириши кузда тутилан узаро алок:аларни бошк:ариш М1Лакали
тизими. Ва бу тизим, бугун, афтидан, хар томонлама - илмий, )СЛубий,
технологик ахборот билан, креатив ва х.к. к:уллаб-к:увватлашга мисли
курилмаган даражада кучли эхтиёж сезмок:да. Менежментнинг барча
назорат остидаги жараёнлар ва объектларни ахборотлаштириш томов жадал
ривожланиши тез ук:итишнинг янги шакллари ва янги билимлар 1ужудга
келиши ва экспансиясига сабабчи булади. Бунда масофадан э111ектрон
ук:итиш марказлари ва уйинчиларнинг янги куникмалар узлаштириш
амалиёти мух:им ахамият касб этади. Билимларнинг мураккаб1ашуви,
уларнинг ихтисослаув даражаси ортиши, амалиётнинг доимий бойитиб
борилиши ва хатто турли ёндашувлар ва илмий мактаблар к:арама­
к:аршилиги эндилик:да профессионалларни эътиборли булиш ва мак:садли
предметли сохани дикк:ат билан кузатиб боришга мажбур к:илмок:да.
Ахборот тизими барпо этиш ва яратиш
жараёнларни
оптималлаштириш, янги ташкилий маданият хамда мах:сулотларни бозорга
олиб чик:ишда юк:ори тезлик ва таклифни персоналлаштиришни к:уллаб­
к:увватлайдиган мослашувчан IТ-к:арорлар талаб к:илади. Бунинг учун
нафак:ат бутун П-архитектурасини, балки кадрлар билан ишлашни к:уллаб­
кувватлаш инфратузилма хизматларини хам к:айта к:уриш талаб эrилади.
Айни дамда 2017 йил банкинг ракамли моделини такомиллашmришга
к:аратиган еттита асосий йуналишни ажратиб курсатиш мумкин:
-фойдаланувчилар учун сервисларни соддалаштириш ва узига хослик;
-ахборотни бошкаришнинг янги воситалари sa усулларини ишлаб
чик:иш;
-API очиш;
-молия-техника компаниялари билан хамкорлик ва рак:обат;
-мобил туловлар ривожланиши;
-инновацияларни бошк:ариш стратегиясини ишлаб чикиш;
-инновацион тартибга солиш.
Рак:амли хизмат курсатишга утиш нафак:ат ахборот тизимларига, балки
турли хизматларни тезкор ва к:улай шаклда оладиган истеъмолчиларга хам
фойда келтиради (харажатлар пасайиши, мулок:от доирасини камраб олиш
имконияти, катта мослашувчанлик, мижозни яхширок билиш).
Жахон банки ва Узбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва
коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги рак:амли иктисодиёт ва
электрон хукумат сохасида кушма лойихаларни амалга оширишни
режалаштирган. Бундан ташк:ари, Узбекистон Республикаси тарнсчеrаравий
277
телекоммуникация тармок,лари ёрдамида Марказий Осиё ва Жанубий Осиё
мамлакатларини умумий ракамли хабга бирлаштирадиган Digital CASA
минтакавий лойихасида иштирок этиш ниятида. Жахон банки вазирликка
дастурий махсулотлар ишлаб чикиш, почта тармОFини ривожлантириш ва
1Т сох;асида мутахассислар тайёрлашда ёрдам беришга тайёр. 201 йил 2
февралда Алмати шахрида ЕАЭС «Глобаллашув даврида ракамли кун
тартиби» форуми доирасида инновациялар технологик тадбиркорликни
ривожлантириш муаммолари, базавий интеграция лойихалари, саноатни
раI<;амлаштириш ва кишлок хужалигини ракамли узгартириш борасида
долзарб масалалар мухокама килинди.
Турли мамлакатларда ракамли ИI<;тисодиёт турли йуллар ва суръатлар
билан ривожланади, бу табиий жараёндир. Бунда ракамли иктисодиётни
ривожлантиришнинг барча моделлари учун умумий булган жихатларни
ажратиб курсатиш мумкин. Бу инновацияларни жорий килиш учун кулай
шароитлар мавжулиги ва ракамли технологияларга инвестициялар хажми
катталигидир.
Давлат ва жамият бошкаруви сохасига замонавий ахборот­
коммуникация тизимларини жорий этиш мамлакатимизда олиб борилаётган
ижтимоий-иктисодий ва ижтимоий-сиёсий ислохотлар ва узгаришларни
самарали амалга оширишнинг мух;им шарти хисобланади. Шу билан бирга,
давлат
органлари
ва
ташкилотларида
ахборот-коммуникац19ия
технологияларини ривожлантириш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш
тизимини такомиллаштири буйича чора-тадбирлар курилаётганига
карамасдан «Электрон хукумат» тизимининг жорий этилиши ва самарали
фаолият курсатишига ахборот сохасидаги тахдидларга карши курашишга
тускинлик килувчи катор муаммолар сакланиб колмома.
Узбекистонда аклли ва хавфсиз шахар
ва
минтакалар
технологияларини жорий килиш буйича катор лойихаларни амалга ошириш,
электрон хукуматни янада ривожлантириш уч йиллик стратегияси ишлаб
чикилган. Узбекистонда якин беш йил ичида дастурий махсулотлар
экспорти х,ажмини l О баравар ошириш ва ахборот технологиялари
секторининг мамлакат ЯИМдаги улушини 4%гача етказиш кузда тутилган.
Шунингдек,
Узбекистонда
узок
муддатли
истикболга
ахборот
технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш давлат дастурини
ишлаб чикиш бошланган. Ракамли иктисодиётнинг мехнат бозори
J') Узбекистан Республикаси Президентининг l(арори «Ахборот технология: ари ва коммуникацияларининr
жорий зтилишини назорат килиш, уларни х.имоя к.илиш пвимини такомиллашrnриш чора-тадбирлари
т5т1шсидю,1, Халк сузи, 2018 йил, 22 ноябрь
278
узгаришларига таъсири билан боглиl\ масалалар, айНИI\Са, уртача малакали
секторда, таълим ва кадрлар тайёрлаш, ёшларнинг табиий фанларга булган
1\ИЗИI\ИШИНИ раrоатлантириш, шунингдек, ахолида ракамли куникмаларни
ривожлантириш учун f\УЛай экотизим яратиш масалаларини уз ичига
оладиган
инсон
капиталини
ривожлантириш
тизимини
янда
такомиллаштириш буйича таклифлар ишлаб чющш мухим ва маl\садга
мувофиl\. Анъанавий молиявий институтлар ва инновацион компаниялар
уртасида молия технологиялари сохасида интеграцион
хамкорлик
майдонини биргаликда яратиш зарур.
Узбекистонда АКТ ривожланиши 2013-2025 йилларга мулжапланган
Узбекистон Республикаси миллий ахборот-коммуникация тmимини
ривожлантириш Комплексли дастурига мувофиl\ амалга оширилади.
Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев мамлакаmмизни
2016 йилда ижтимоиЙ-ИI\ТИСодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва
2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинr энг мухим устувор
йуналишларига баFИшланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган
мажлисидаги маърузасида 1\айд этганидек: «Бизнинг навбатдаги кечиктириб
булмайдиган ва истюфолдаrи вазифамиз - «Электрон хукумат» тизими
самарали ишлашини таъминлашдан иборат». 1\уйилган вазифаларни
хисобга олиб, Узбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва
коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ва Жахон банки ра1<амли
ИI<ТИсодиёт ва электрон хукумат сохасида f\УШМа лойихаларни амалга
оширишни режалаштирган. Республикамизда ракамли иктисодиёт
ривожланишининг хозирги босl\ИЧИ шаклланиш даври ва ривожланиш
динамикаси ю1<орилиги билан тавсифланади. Узбекистонда АКТ
ривожланишини бир неча бос1<ичда тавсифлаш мумкин:
1.Ривожланишнинr бошлангич бОСI\ИЧИ (2000-2005 йиллар) - АКТни
босI<ИЧма-босl\Ич жорий килиш ва давлат бош1<арувини яхшилш даври;
2.Иккинчи босl\ИЧ (2005-201О йиллар) - асосий 1\ОНунчилик-меъёрий
Хужжатлар 1<абул килиш ва АКТни хамма жойда жорий 1<илиш даври;
3.Учинчи босl\ИЧ (2010-2015 йиллар) - давлат органларида дастурий
махсулотлар ва ички ахборот тизимларини фаол жорий 1<илишни бошлаш,
ахборот ва маълумотнома электрон хизматлари такдим этиш даври;
4.Туртинчи давр (2015-2021 йиллар) - давлат бошl\арув структурасини
янада такомиллаштириш даври.
Ю1<орида айтиб айтиб утилган дастур доирасида 2017 йил замонавий
технологиялар буйича 240 км.дан орти1< кенг полосали уланиш оптик279
толали тармок.лари курилиши ва захираланиши амалга оширилди. Худди шу
йили алока ва ахборотлаштириш хизматлари х;ажми 7131,4 млрд сумни
ташкил килди, бу хизматлар умумий х;ажмининг (98328,4 млрд сум)
7,8%ини ташкил к:илади. Охирги беш йил ичида курсатилаётган алока ва
ахборотлаштириш хизматлари х;ажми 2 баравардан ортик усди.
7.2. Электрон х:укуматлар
Компьютерлаштириш, интер111ет даврида мослашув, ИПlСИ ва
институционал-х;укукий ислох;отлар чук:урлашуви, шунингдек, АКТ саноати
асосий фондларга ва АКТ асосида потенциал юк:ори кушилган к:ийматли
хизматларнинг янги турлари ишлаб чик:ишга инвестициялар ортиши
к:уйидаги келтирилган дастур устуворликлари доирасида куйилган
вазифаларда уз аксини топади.
Миллий куламда ахборотлаштиришга кумаклашиш учун к:уйидагилар
кузда тутилган:
-ах;олини узлуксиз ук:итиш тизими111и ташкил к:илиш негизида АКТдан
фойдаланиш куникмаларини ривожлантириш, электрон баидлик схемалари
йулга куйиш ва виртуал иш уринлари яратиш;
-саноат ишлаб чик:аришининг барча тармокларига АКТ жорий килиш
воситасида саноатни ахборотлаштиришга кумаклашиш, онлайн логистика
ва электрон туловлар тизимини такомиллаштириш, виртуал арбитраж,
«В2В» электрон тижоратни ривожлантириш, онлайн-бизнес учун хавфсиз
мух;ит яратиш;
-онлайн так:дим этиладиган давлат хизматлари сифатини ошириш ва
ассортиментини
кенгайтириш
асосида
давлат
секторини
ахборотлаштиришга кумаклашиш;
билан бОFлик янгиликлар
-давлат бошкарувида ахборотлаштириш
киритишга кумаклашиш.
АКТ инфратузилмасини техник кайта жщозлаш к:уйидагиларга
асосланади:
-амалдаги конунчиликни «билимлар жамияти» вокеликларига
мослаштириш, энг аввало, дастурий таъминот ва рак:амли технологиялар
сохасида;
-юкори тезликдаги телекоммуникация тармокларини кайта жихозлаш
ва янги авлод интенет технологияларини ривожлантириш;
-АКТ-индустрияси ривожланишини жадаллаштириш, жумладан,
стратегик максадли махсулотлар негизида унинг ракобатбардошлигини
280
ошириш, ИТТКИ чукурлаштириш ва ахборот бизнесига венчурли капитал
кириб боришига кумаклашиш.
Глобал ахборот маконида халкаро хамкорликни фаоллаштириш
буйича фаолият l(}'Йидагилар воситасида амалга оширилади:
-Узбекистон Республикаси минтаl\ада ишбилармонлик ахборотлари
хаби сифатида шаклланиши;
-Узбекистон Республикаси АКТ сщасида халl\аро ташаббусчи
сифатида жойлашуви;
-жахон бозорида миллий АКТ-компаниялар позици ларини
кучайтиришга кумаклашиш.
«ИТ 839» f\атор асосий элементлари буйича бизнес-моделлар мижозларни WiBro буйича жалб l\ИЛИШ схемаси молиявий жихатдан етарли
даражада уйлаб ЧИl\ИЛМаган булиб чими, раl\амли офрматда мультимедиа
узатиш буйича эса - умуман ифодалаб булмади. «ИТ 839» туфайли бу
сохада раl\обатли устунликлар мавжуд булган сщалардаги ноу-хау буйича,
йуналишлар буйича тадl\Иl\ОТЛарни J\УЛЛаб-1\увватлашни давом зп-ириш
йуналишига амал l\ИЛИб, стратегия биринчи уринга 20 rурдаги
технологияларга асосланган, шартли равишда гурухларга ажратилган
мцсулотлар сотишни J\УЙДИ:
-стратегик АКТ-лойихалари: раf\амли форматда мультимедиа узатиш,
симсиз кенг полосали интернет, электрон хукумат;
-флагман-тармомар мцсулоти: яримутказгичлар, дисплейлар, симсиз
коммуникациялар;
-бозор салохияти катта булган истиl\болли АКТ махсулотлари:
радиочастотали идентификаторлар, рботлар, АКТ тармоl\Лари, дастурий
таъминот, электрон сОFЛИl\НИ саl\ЛаШ, светодиодлар, хавфсизликни
таъминлаш буйича карорлар.
Стратегия 2015 йилга l\адар амалга оширилган, сунгра чора-тадбирлар
мажмуи билан алмаштирилган ва махсулотлар аввалгидек устувор булиб
колаверган.
Бу максадда ишлаб ЧИl\ИЛГан «Электрон хукумат ташкил l\ИЛИШ
тамойиллари ва миллий карашлари» ва уларнинг даражасида
деталлаштириладиган муайян амалий харакатларни кузда тутилган
фундаментал структурали узгаришлар асосий механизмлари сифатида
тематик йуналишлар буйича 31 та ихтисослашган лойихани амалга ошириш
воситасида туртта сохада инновацион узгаришлар белгилаб берилди.
281
7.1-жадвал
Узбекистон Республикасида элекrрон .х;укумат шакллантиришнинг
асосий йуналишлари
Лойвuлар блок доирасвда белrилавrав
максааларrа эрвшиш воситалари
сифатвда
Давлат
Давлат
онлайн р щамли технолоrиялар асосида х.ужжатлар
орrанлари
иш хиизматларини
айл:анмаси ва он-лайн I<;айта ишлаш
шакллантирнш
усулларида
миллий ва минта1<;авий даражада молиявий
ннновациялар
ахборот тизимнни интеграциялаш
Блок
Давлат
хизматлари
сохасида
ннновациялар
Блок доирасидаги
вазифалар
махаллий даражада электрон мат
тумаи
шакллантириш
(шахар,
вилоят,
маъмуриятини ахборотлаштириш)
электрон онлайн аудит тизими
электрон миллий ассамблея тизими
жиноий адлия интеграциялашrан тизими
кадрлар бопщарувини ахборотлаштириш
электрон дипломатия (ТИВ ахборот тизими)
реал ваI<;Т режимида миллий лойихаларни
боmк,арнш тизими
маъмурий ахборот электрон алмашинишни кенrайтириш
онлайн
жараёнлар ишбнлармонлик ахборотларп Таl<;ДИМ этиш
сервис
йуналишини моделини ишлаб ЧJЩИШ
кучайтириш
Фу1<;ароларrа хизмат Интернет воситасида фу1<;ароларrа электрон
курсатиш
илгор хизмат курсатиш сифатини ошириш ва
тизимини
доирасини кенrайтириш
шакллантириш
Миллий ми1<;ёсда хало1<;атларни бошкариш
буйича хизматларни интеграциялаш
Меъморчилик ва 1<;урилищ ер ресурслари,
кадастр ва кучмас мулк сохасида ахборот
тизимини интеграциялаш ва кенrайтириш
Солица тортиш сохасида хизмат курсатиш
тизимини кенrайтириш
Пенсия
таъмнноти
интеграциялаmган
миллий ахборот тизими яратиш
Озик-овкат ва тиббий воситалар билан
буйича
таъминлаш
масалалари
интеграциялашrан ахборот тизими яратиш
буйича
Бандлик
масалалари
интеграциялашrан ахборот тизими яратиш
Маъмурий жаримiL'!ар онлайн тизими
282
юритувчи
Хужалик
субъекrларга хизмат
курсатиш
ИЛFОр
тизимини
шакллаJПИриш
!
1
Фукароларнинг давлат
бошкарувида
элекrрон иштирокини
кенгайтириш
1
«ягона
дарча»
тамойили
буйича
тадбиркорлик фаолиятини куллаб- ватлаш
хизматлари курсатиш
Логистика тизимида миллий ахборот тизими
интеграциялашган яратиш
Элекrрон тижорат ва савдога онлаiiн хизмат
курсатиш
Хорижий фуI<;ароларга электрон маъмурий
хизмат курсатиш тизимини яратиш
Элекrрон хукуматнинг технологик ;;арорлари
экспортига кумаклашиш
Элекrрон хукумат хизматларидав кенгрок
фойдаланишга
кумаклашиш,
очиб
бериладиган онлайн ахборот : sажмини
кенгайтириш, электрон сайлов ва овоз бериш
тизимларини жорий килиш, фукароларнинг
электрон хукумат фаолиятида ва давлат
органлари ЩLрор 1-абул R:НЛИшида иштирок
эnппи
Ахборот
ресурсларини
бшщариш
сох;асида
инновация:лар
1\оцунчилик
тизимида
ИННовация:лар
Ахборот
Идоралараро Миллий ахборот рес)Рслари ва
ресурсларини
компьютерлаштириш
маъмурияти
интеграциялаш
ва шакллантириш
ахборотлаштириш
Электрон хукумат АКТ-инфратузилмасини
муста,-камлаш
Барча давлат инстанцияларини Щ!мраб
оладиган АКТ инфратузилмаси яратиш
Ахборот
Ахборот
хавфсизлиги
тизимлари
шакллантириш
хавфсизлигини
мустцкамлаш
АКТ-тузилмалар
АКТ-саноатида банд булган персоналнинг у
ихтисослашувини
ёки бу йуналиш буйича ихтисослашувини
раrбатлантириш
чу")'рлаштириш
Электрон хукумат институти фаолиятини ташкил R;ИЛИШНИ ,-исобга
олган : sолда меъёрий-хуI<укий ,-ужжатларни 1-айта куриб чиюnп
Бу амалиётда электрон J\УКуматни ташкил 1\ИЛадиrан асосий блоклар
буйича санаб утилган 11 та ташаббусни к;абул 1\ИЛИШда уз ифодасини
тоnади, чунончи:
G2C - давлатнинг ахоли ва хорижий резидентлар билан !{уйидаги
тизимлар яратиш куринишида узаро алоl(а l(илиши:
283
а) бачар интанциялар томонидан жисмоний шахсларнинг суровлари ва
мурожаатларини кайта ишлаш учун мулжалланган «G4C» фукароларга
давлат электрон хизматалари курсатиш;
б) руйхатга олиш ва хисобга олиш давлат хизма1r турларини
курсатишда ахборот алмашиниш;
в) ижтимоий суrурта сохасида ахборот алмашиниш;
г) солик маъмуриятчилиги
G2B - давлат структураларининг давлат харидлари электрон тизими
яратиш доирасида хужалик юритувчи субъектлар билан узаро алоR;аларида
G2G - J<УЙИдагилар яратиш йули билан давлат маъмуриятчилиги
самарадорлигини ошириш максадида «d-Brain» турли давла с.руктуралари
уртасида узаро алокалар ва ахборот алмашиниш:
а) бюджетни режалаштириш ва маблаFЛарни таксимлаш, махсус
идоралараро маълумотлар туплами ва компьютер тармоrи воситасида турли
инстанциялар уртасида узаро хисоб-китобларни камраб оладиган молия
секторида миллий ахборот тизими;
б) мактаблар, коллежлар, ОТМлар, ОУМТВ ва ХТВга хисоб
берадиган давлат тартибга солиш органлари х.ужжатларини электрон
каналлар буйича фойдаланиш ва уланиш учун таълим сохасида миллий
ахборот тизими;
в) махаллий маъмуриятлар тасарруфида булган 2l турдаги давлат
хизматлари буйича минтакавий х.укумат органлари ахборот тизимлари;
г) ишга ёллаш, карьера пиллапояси буйлаб харакатлантириш, давлат
секторида банд булганларга товон тулашни R;амраб оладиган кадрлар
сиёсатини куллаб-кувватлаш тизими.
ПА (inforrnation technology arчitecture) - куйидагилар негизида электрон
хукумат АКТ инфратузилмасини шакллантириш:
а) давлат инстанциялари уртасида электрон хужжатлар айланмаси
куламини кенгайтириш;
б) электрон маъмуриятчилик тизими
фаолият
курсатишини
таъминлаш учун электрон имзо ва электрон мух.р J<УЛЛашни кенгайтириш;
в) давлат органларини махсус ахборот маконига бирлаштирадиган
интеграциялашган компьютер тармоги яратиш.
Иктисодий агентларга курсатиладиган хизматлар доираси ва узаро
алоR;алар самарадорлиги 1-Суйидаги тавсифномаларга эга булади:
284
1
.
•
кундалик
фаолиятида
инновацияларга
асосланадиганахб
тармшщари негизида филган IQfЙмат яратадиган стармок
х;укумати»;
• маъмуриятчилик самарадорлиги ва шаффофлиги юJVрИ ва
фаолият курсатиш самарадорлиги максимал булган холда
«билимлар х:укумати»;
• давлат ва ахоли уртасида кайтувчан
гороизонтал
алока
каналлари ва ахборот алмашинишга асосланган фукаро.1арнинг
карор кабул килиш жараёнида ишrироки юкори булгав холда
«иштирок этиш хукумати».
Келажак электрон х:укуматига бундай караш тематик х:аракатлар
йиrnндиси, шунингдек, амалиётда режалаштирилган максадларга зришиш
воситалари сифатида чора-тадбир: арнинг хар бирини белгилаб беради.
Биринчи вазифа - мобил сервисга асосланган, илгор хизмапар мое
равишда ривожланган, инфратузилма технологиялари ва маъмурипчилик
сифатини ошириш билан бирга дунёда энг яхши электрон умат
шакллантириш.
а) мобил телефон оркали уланиш мумкин булган электрон ];укумат
узиrа хос хизматларини амалиётга кенг татбиI< этишга кумаклашиш, бунинr
учун мобил коммуникацияларга онлайн маъмуриятчилик хизматларини
такдим этиш технологияларини утказиш амалга оширилади; электрон
келишувларни «йулда» олиш ва бизнесrа ёрдам курсатишни «жойидан
жилмасдан» амалга ошириш имконини берадиган мобил маъмури1тчилик
иш мух:итини шакллантириш;
б) онлайн маъмурий хизматлар курсатишrа давлат структураларини
тайёрлаш ва мобил сервис негизида идоралараро АКТ миллий тармогини
ташкил килиш, юI<ори тезликдаги кенг полосали симсиз интернет кибер­
хавфсиз технологиялари билан камраб олиш даражасини оширишнинг
асосида давлат инстанциялари мобил сервиси умумий инфратузилмасини
кенгайтириш;
в) хусусий секторда к:ушимча кушилган киймат яратиш, бу ахборот
порталларидан каналлар буйича давлат структураларига маълумотлар
такдим этиш, самараи мониторинг ташкил килиш ва мое келувчи
материалларда хатоликларни камйтирган холда маъмурий органларнинг
ахборот очиб бериш хажмини ошириши билан боrлик.
Иккинчи вазифа - куйидагилар учун жамият баркарорлиrининг
асосларини яратиш, ах:олини х:имоя килиш ва салбий табиий, техноген ва
285
ижrимоий характердаги ходисаллар окибатларини интеллектуал АКТ
f\УЛЛаш воситасида минималлаштириш:
а) реал ваl(Г режимида жамоатчилик хавфсизлиги учун интеллектуал
хизматлар такдим этиш, энг аввало, заиф гурух,лар вакиллари жиноятига
тезкор жавоб <айтариш ва уларнинг олдини олиш тизимини ташкил килиш
йули билан;
6) ози1<-овкат хавфсизлиги ва ози1<-ов1<ат махсулотлари ва тиббий
воситалар билан узлуксиз таъминлаш тизими, корамол касалланишининг
олдини олиш тизимини ташкил 1<илиш;
в) фойдаланувчилар эхтиёжларига йуналтирилган миллий илгор
ижтимоий таъминот тизими асосларини шакллантириш ва мустахкамлаш,
бу турли идораларнинг мое келувчи маълумотлар тупламларини
интеграциялашни кузда тутади.
Учинчи вазифа - мохиятан, жамиятда 1<абул килинган «тиришкоклик
билан тинмай ишлаш» мехнат ахлокини «булиб утрган вакт ва жой буйича
самарали ишлаш»га алмаштиришни ифодалайдиган ишчи кучи ва буш вакт
уртасида оптимал баланс таъминлайдиган мехнат фаолиятини окилона
ташкил 1<илиш, бу <уйидагилар билан боглиl(:
а) иктисодиётда мехнатни ташкил килиш усулларига уяли алока ва
видеоконференция жорий килган холда интеллектуал иш жойларига эга
булган офислар сонини оширган халда АКТга асосланган
мехнат
фаолиятини ташкил килиш ва кенгайтириш
6) мехнат фаолиятини интеллектуал ташкил килишнинг асосларини
ишлаб чикиш, уни давлат муассасалари ва хусусий сектор амалиётига кенг
жорий 1<илиш, мое келувчи меъёрий-хуl(укий асослар яратиш
в) маъмуриятчилик тизими асосларини билишга асосланган холда
ташкил килиш, бу турли давлат инстанциялари 1<алин хамкорлигини
рагбатлантириш ва ахборотлардан идоралараро фойдаланиш тизимини
шакллантириш, шунингдек, интеллектуал АКТ негизида янги ва илгор
хизматлар турларини ишлаб чикиш ва коммуникация воситалари турли
технологик платформаларини ракамли конвергенцияга килишга асосланади
Туртинча вазифа - фу1<аролар ва хукумат органларининг узаро
алокаларини жадаллаштириш ва куламини кенгайтириш асосида хам,
юридик ва жисмоний шахслар учун давлат хизматларини комплексли кенг
камровли пакетларини шакллантириш воситасида хам хар бир алохида
мижознинг талабларига мувофик ишлаб чикилган индивидуаллаштирилган
286
хизматлар такдим этиш. Бу маl\Садда мое келувчи кетма-кетликда
куйидагилар амалга оширилади:
а)мамлакат бюджети ва давлат сиёсатининг асосий йуналишлари
буйича маълумотлар такдим этиш, алок:а к:илиш каналлари с11фатида
ижтимоий тармок:ларни ривожлантириш;
б)индивидуал хизматлар буюртмалари буйича диверсификация ва
улардан пакетлар шакллантириш, онлайн хизматлар сифатини ошириш,
фук;ароларнинг
электрон
хукумат
хизматларига
мурожаатини
раrоатлантириш;
в) ю гона дарча)) тамойили буйича бизнес учун онлайн хизматларни
ишлаб чик:ишни давом эттириш, жахон транспорт-логистика ва савдо
тармок:лари билан узаро алок:аларни кучайтириш.
Бешинчи вазифа - курсатилаётган хизматлар узлуксизлиги ва
ишончлилиги таъминлайдиган электрон хукумат инфратузилмасини
мустахкамлаш ва кенгайтириш, бу к;уйидагилардан келиб чик:ади:
а) электрон хукумат институтлари учун хизматларни универ.
саллаштириш, энг аввало, уларнинг веб-ресурсларини стандартлаштириш
ва ахолининг заиф к:атламлари учун очик:лигини ошириш куринишида
к;улай шароитлар яратиш;
б) «булут» АКТ асосида миллий ахборот ресусрларини самарали
сафарбар этиш ва улардан фойдаланишнинг умумий идоралараро тизими
яратиш
в) АКТ янги мухити шароитларида, чунончи, смартфонлар кенг
тарк:алган ва махфий ахборотлар химояси кучайтирилган шароитларда
киберхужумларга зудлик билан жавоб к:айтариш
г) электрон хукумат технологик карорлари хажмини ошириш ва
уларни ишлаб чик:ишнинг интеллектуал базасини кенгайтириш
д) давлат сектори субъектлари учун АКТ ишончли ва баркарор
экотизими яратиш ва давлат муассасаларини ахборотлаштириш лойихасини
амалга оширишни давом эттириш.
Мое келувчи вазифалар буйича мИКдорий йуналишлар этиб
к:уйидагилар белгиланган:
-электрон хукумат институтларини ривожлантириш даражаси БМТ
рейтингида етакчи позицияларни саклаш;
-мобил сервис учун электрон хукумат хизматлари 100% очик:лиги;
-электрон хукумат хизматларидан фойдаланиш курсаткичининг
61%дан 70%гача усиши;
287
-давлат структураси иш самарадорлиги даражаси буйича 26-уриндан
10-уринга ЧИJ(ИШ
-фук:аролар ва тадбиркорларнинг электрон кумат хизматларидан
к:ониl(l(анлик даражасини 63Dан 75 фоизгача ошириш;
-давлат хизматларининг 30%ини «булут АКТ» асосига утказиш;
-давлат
структуралари
хусусий
ташкилотларга
курсатадиган
хизматларни 14,8%дан 90%гача ошириш;
.-«рак:амли узилиш» даражасини 30,3%дан 20 %гача I(ИСК:артириш;
-мехнатни интеллектуал ташкил I(ИЛИШ негизида ишлайдиган
ходимлар сонини 4,7%дан 30%гача ошириш.
Бунда янги намунадаги электрон хукумат онлайн форматда мое
келувчи институтлар йигиндиси фаолиятида сервисга йуналтирилганлик,
чуl(ур билимга эгалик ва шаффофликни кучайтириш х:исобига к:уйилган
мак:садларга эришишни таъминлайди, шу муносабат билан курсатилган
хусусиятлар уни шакллантириш буйича чоралар куришнинг асосий
йуналишлари сифатида «Хукуматни илгари суриш 3.О»да белгилаб берилди.
«Хукумат 3.0» l(адриятлар тизимида асосий конструкция сифатида
шаффофлик нафак:ат юl(орида айтиб утилган шаклларда электрон
демократия учун, балки сифат жихатидан юк:ори даражада хизматлар
курсатишда фаолият самарадорлиги ва имкониятларни кенгайтиришда хам
тамал тоши булиб хизмат I(Илади. Шу муносабат билан электрон кумат
шаффофлигини таъминлаш к:уйидагиларни кузда тутади:
1.Расмий маълумотларни очиб бериш ва шу тарика фук:ароларнинг
давлат органлари фаолияти Х:аl(ИДа ахборот к:уI<ини таъминлаш. Бунда озиковк:ат ва санитария хавфсизлиги, таълим муассасалари ва кии х:имоя
l(Илиш органлари иши каби ахоли учун энг мух:им муаммолар буйича
маълумотлар мое келувчи структуралар
томонидан
фук:ароларнинг
суровларисиз мажбурий чоп этилиши лозим, уларнинг баён килиниши эса
идрок килиш учун очик булган ва амалий l(ИЙматга эга шаклда бажарилган
булиши керак.
2.Эълон килинадиган ахборотлардан кенг куламли фойдаланиш
асосида тадбиркорлик фаолиятини кучайтириш. Юридик ва жисмоний
шахслар томонидан товарлар ва хизматлар яратиш, шунингдек, янги илгари
очик булмаган маълумотлар ва далиллар билан танишиб чиI<ишни х:исобга
олган холда уз ишини мувофиклаштириш хисобига ахборотни усиш
манбасига айлантиришга эришилади ва шу тарика кенг оммалар ташаббуси
ва ижодкорлигини тулароl( ишга солиш учун тамал тоши шакллантиради.
288
l
Бу маl(садца очиб бериладиган маълумот турларининг 2260 дан 6150 гача,
уларнинг манбаларини l 7%дан 40%гача оширишдан ташl(ари, улардан
фойдаланишга кумаклашиш учун бутун бошли фаолият мажмуини амалга
ошириш режалаштирилган.
Хусусан, гап «креатив ИI\ТИсодиёт» сохасида янги ташкил к.илинган
корхоналарга маълумотларни амалиётда 1\уллаш стратегияларини ишлаб
чиl(Ишда, ахборотлаштиришга уланишда «заиф нукталар»ни аниЮiаш ва
бартараф килиш, у ёки бу соха буйича маълумот оладиган ихтисослашган
профессионал жамиятлар ташкил килиш х.аl\ида боради. Билимлар айланиш
куламини кенrайтириш буйича харакатлар натижасида 150 мингта JIНГИ иш
урни ва 21,2 млрд доллар миморида иктисодий самара башорат 1\ИЛинади.
3.Давлат ва жамият хамкорлигини мустахкамлаш ва давлат
бошl(арувида оддий фуl(аролар ролини хар томонлама кучайтириш. Ахоли
ва хукумат орrанлари уртасида кенг куламли виртуал коммунихацияни
йулга f\УЙИШ, мамлакатда демкоратик фукаролик жамиятини янада
ривожлантиришлан ташкари, асосий максадлаштириш институти сифатида
давлат фаолияти самарадорлиrини сифат жихатидан оширишга хизмат
килиши кузда тутилган. Бир томондан, бу амалга оширилаётган
йуналишларни оптималлаштириш ва янги йуналишларни аниклаш буйича
гоялар ишлаб чикиш учун жамоавий онг каби кучли воситани сафарбар
килиш йули билан эришилади. Бошка томондан, давлат лойихаларини
интернетда мухокама килиш талаблари кучга кириши туфайли тегишли
сифатда мое келувчи ишларни бажариш, бюджет маблаFЛарини максадли
сарфлаш, давлат структуралари фаолиятини халк томонидан назорат килиш
механизмлари объективлиги ва коррупциядан холи эканлиги яккал кузга
ташланиб туради.
Электрон хукуматнинг учинчи вариантида чукур билимга эгалиги
давлат инстанциялари уртасида ахборот окимлари харакат йулида
чекловларни олиб ташлаш, шунингдек, куйидагиларга асосланган холда
муайян
чора-тадбирлар
борасида
маълумот
алмашиннш
техник
палтформалари ва ташкилий схемалари буйича интеллектал карорлар ва
илrор АКТ жорий килиш хисобига руй беради:
-миллий ривожланиш стратегияларини
амалга
оширишда
хукуматнинг структурали даражалари ва бугинлари уртасида узаро
алоl(алар механизми тизимида «заиф нукталар»ни хал килиш. Бунинг учун
умуммиллий ахамиятrа молик давлат сиёсатининг 140 та устувор вазифаси
буйича операцион интерфейслар ва маълумотлар тупламлари ишлаб
289
ЧНl\ИЛадИ. Шу тари1<а ушбу блок доирасида виртуал электрон хукуматга
унинг учун янги булган реал х:укумат сиёсатини х:аётгаг татбик этиш буйича
функцияларни юклаган х:олда давлат маъурияти сервиси институтидан
кибер-маконда мое келувчи фаолият юритишга туэатиш киритган х:олда
мувофиклаштириш ва давлат бошкаруви институтига айланиши руй беради;
-у ёки бу муаммонинг жих:атлари йигиндиси буйича маълумотлар
очиклигини таъминлаш йули билан барча даражадаги х:укумат карорлари
асосланганлиги ва тизимлилигини кучайтириш. Бу биргалиКда куриладиган
чоралар самарадорлигини бах:олаш ва х:аракатлар мое келувчи
стратегияларини ишлаб чикиш учун унинг ривожланиши истикболдаги
тенденциялари ва вазиятларни х:ар томонлама комnлексли тах:дил килиш
имконини беради. «Big Data» технологияси ва унинг асоси давлат
структуралари сайтларидаги nлатформалар туплами сифатида иловаларни
дастурлаш ёрдамчи интерфейслари ахборот узаро алокаларининг янги
модели учун структурали асос булиб хизмат килиши кузда тутилган;
-виртуал коммуникация тармокларини миллий куламдаги умумий
х:укумат тармогига интеграция килиш воситасида реал вакт режимида
давлат маъмуриятчилигини амалга ошириш х:амда географик жих:атдан узок
масофада жойлашганлик шароитларида ишнинг бир тартибда боришини
таъминлаш ва синхронлаштириш учун телеконференциялар асосида
жойларда х:укумат органлари ва марказий даражадаги инстанциялар
уртасида масофавий аудиовизуал узаро алокаларни кенг таркатиш. Бунда
давлат хизматчилари томонидан келиб тушаётган ахборотларни тезкор
кайта ишлаш ва вакт тежаш максадида уларни nланшетлар билан
таъминлаш кузда тутилган. Шунингдек, турли муассасалар ходимлари
биргалиКда фойдаланиши учун мулжалланган турар-жой массивлари
х:удудида мех:нат фаолияти интеллектуал марказларини ташкил килиш ва
уларнинг ишини «булутли» АКТ-платформаларга утказиш йуналиши давом
эттирилган.
Х:ар жойда манзур АКТ негизида куну-тун режимида ишлайдиган
узлуксиз фаолият
курсатадиган
электрон
х:ук ат
шаклланиши
мамлакатдаги ишбилармонлик мух:итини яхшилаш ва турмуш сифатини
оширишга йуналтирилган хужалик юритувчи субъектлар ва фукароларга
сервис хизматлари курсатиш янги концепциясини амалга ошириш учун
пойдевор булиб хизмат килади. Бунда асосий эътибор куйидагиларга
каратилади:
290
J
-ху <уR:-тартибот, фукаролар хавфсизлиrини химоя 1\ИЛИШ, фав,;улодца
вазиятларга жавоб R:айтариш, юридик ёрдам (онлайн нотариус хизиати ва
адвокат маслахати), фермер хужалИ1КЛарини 1\УЛЛаб-f\УВватлаш каби
йуналишлар буйича мобил телефон платформалари неrизида маьмурий
сервис ,;амрови rеоrрафиясини ва куламини кенrайтириш;
-<\Яrона дарча)} тамойилида турли идораларнинr веб-ресурс.1ари ва
АКТ тизимини интеrрациялашни ЧУf\Урлаштириш хисобиrа уларrа уланиш
R:улайлиrини таъминлаш билан бирrа фуR;ароларнинг турли тоифалари учун
индивидуаллаштирилган хизматлар курсатиш. Ушбу масалада пенсия,
ногиронлик, декрет таътили, ишсизлик буйича нафаR;ат расмийлаштириш,
болани богчага ёки мактабrа жойлаш, туrилrанлик хакида, никох ха ,;ида,
улим )(аR:Ида rувохнома бериш, турли rувохномалар бериш каби хизматлар
учун зарур булган )(уЖЖатлар хакида битта веб-сайт доирасида тули ,;
ахборот такдим этиш Му)(ИМ янrилик киритиш хисобланади;
- ,;ариялар ва имкониятлари чекланган шахслар учун давлат
хизматлари ,;улайлиrини ошириш ва уланишни енrиллатиш учун эпектрон
хукумат тусикларсиз веб-му)(итини шакллантириш. Ижтимоий нафа ,;алар
олиш учун мажбурий жараёнлар сонини оптималлаштирган холда уларни
бажариш; «яrона дарча» тамойили буйича ихтисослашган туман ижrимоий
рдам марказлари ташкил 1\ИЛИШ, хужжатлар, пул, ози ,;-ов ,;ат ва тиббий
воситалар етказиб беришни таъминлаш учун уларнинг почта булинмалари
билан хамкорлиrини яхшилаш, кариялар ва ноrиронларнинr
махсус
ходимлар билан виртуал мулокот 1\ИЛИши учун АКТ-ускуналар билан
,;амраб олишни кенrайтириш билан бенефициарийларнинr узи эмас, давлат
органларининr вакиллари шуrулланади;
-КУБ субъектлари ташкилий Цiаклларини (ХК, КУБ, венчур компания,
старт-ап ва х.к.) хисобrа олrан холда улар учун «яrона дарча» тамойили
буйича маъмурий, ахборот ва маслахат хизматлари курсатиш воситасида,
шунинrдек, «Minwon 24» профилли интернет майдончасида давлат
структуралари ва муайян амалдорлар иши буйича бизнес шикоятлари ва
мурожаатлариrа тезкор куриб чи ,;иш ва жавоб кайтариш неrизида
порахурликни туrатиш ма ,;садида «креатив Иl(ТИсодиёт» пойдевори
сифатида КУБни куллаб- ,;увватлашни кучайтириш ва шу тари ,;а давлат
инстанциялари фаолиятининr жамиятrа хисобот
беришини
ва
шаффофлиrини кучайтириш.
Асл халк электрон хукуматини
шакллантириш
механизмлари
сифатида куйидаrи санаб утилrан йуналишлар буйича амалий юзада
291
стратегияларни амалга оширишни таъминлайдиган 1<атор тематик вазифалар
доирасида к;абул f<ИЛИШ кузда тутилади:
-электрон хукумат хизматларини интеграция I<ИЛИШ, энг аввало, хар бир
ало,щда
шахснинг
буюртмаси
буйича
шакллантириладиган
индивидуаллаштирилган хизматлар та1<дим этиш ма1<садида фу1<ароларга
хизмат курсатиш сохасида;
-электрон хукумат институтлари сохасида инновацион жараёнларни
жадаллаштириш негизида маъмурий хизматлар та1<дим этиш интеллектуал
тизимларини ташкил к;илиш;
-реал ваR;Т режимида жамоат хавфсизлиги масалалари буйича сифат
жихатидан бу масалада электрон хУКуматнинг институтлари ролини
оширадиган хабардор к;илиш тизими яратиш;
-онлайн маъмуриятчилик институтлари узбек модели сифатида
етакчилик ва узлуксиз илFор ривожланиш учун асос сифатида электрон
х:укумат институтлари инфратузилмасини янада ривожлантириш ва
такомиллаштириш.
Мое келувчи йуналишлар буйича воситалар сифатида, бу хам онлайн
маъмуриятчиликни ривожлантириш юк;ори даражаларига хос булган
вазифаларни хал к;илиш учун жалб этиладиган механизмларга нисбатан
якк;ол намоён буладиган каби, R;уйидагилар белгиланди:
-электрон х:укумат институтларини бош1<ариш тулак;онли тизимини
такомиллаштириш;
-онлайн маъмуриятчилик жараёнларида янгиликлар
киритшга
мувофи1< электрон хукумат тизимларини структурали к;айта R;уриш;
-электрон хукумат институтлари фаолиятини мувофикдаштириш
механизмлари самарадорлигини ошириш;
-электрон х:укумат институтлари тизимида банд булган инсон
ресурслари сифатини тухтовсиз ошириш;
-онлайн маъмуриятчилик сохасида Узбекистон Республикаси глобал
етакчилигини мустахкамлаш.
Бунда курсатилган к;адамларни амалга ошириш имконияти учун
пойдевор яратадиган белгиланган мак;садларга эришиш учун бошланrич
шарт-шароитлар
амалда
эволюцион
ривожлантиришнинг
юк;ори
даражаларида онлайн маъмуриятчилик тизимини янада такомиллаштириш
буйича саъй-харакатлар ва юкорида белгиланган дастур устуворликлари
,щсобланади:
292
1.Ах;оли ва бизнес учун «ягона дарча» тамойили буйича давлат
хизматлари курсатиш каналларини интеFрация килишни кузда тутган х:олда
иккала холатда хам биринчи уринга марказий ва махаллий кумат
органлари, шунингдек, тадбиркорлик фаолияти юритиш ва кундалик
хаётдаги масалалар буйича инстанциялар таомиллари билан боглик
ташкилотлар ахборот ресурсларини бирлаштириш куйилади.
2. I<apop кабул килиш шаффофлигини ошириш ва маъмурий ахборот
алмашиниш куламини кенгайтириш максадида маъмурий сервис
платформаларини ракамли шаклга утказиш воситасида «Oп-nara» тmимини
махаллий хукумат органлари даражасига жорий килиш, шунингдек,
мамлакатнинг маъмурий пойтахтида
жойлаштирилган
давлат
инстанциялари синхрон ва мураккаб фаолият курсатиши учун махсус
виртуал макон яратиш кузда тутилган.
3.Жамоат тартибини таъминлаш интеллектуал тизимига риоя
килиниши устидан назорат килиш буйича илFор хизматларга таянган холда
куйидагилар яратплди:
а)миллий хавфсизликни таъминлаш ва хукук-тартиботни химоя
килиш учун жавобгар структуралар, шунинrдек, миграция ва ковсуллик
муассасалари уртасида виртуал узаро алокалар учун майдонча;
б) «ЗD» ва GРS-технологияларга асосланган фавкулодда вазиятларга
шошилинч жавоб кайтариш ва олдини олиш идоралараро тизими;
в)экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш масалалари буйича
реал вакт режимида янгиланадиган маълумотлар миллий тизими;
г) калбакилаштирилrан товарлар ва муддати утиб кетган тиббий
воситалар ва мах.сулотлар сотишга йул куймаслик буйича истеъмолчилар
хукукларини химоя килиш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш
мониторинг тизими.
4.Махфий маълумотлар, жумладан, фойдаланувчилар маълумотлар
химоясини узлуксиз кучайтириш, давлат структуралари порталлари ва веб­
ресурсларнинг ахборот хавфсизлигини кучайтириш, «хар ерда хозир-нозир»
АКТ асосида инклюзив электрон хукуматни ривожлантириш неrизида.
Шуниси диккатга сазоворки, ушбу блок доирасида истикболга давлат
структуралари, ахоли ва бизнес уртасида коммуникация канали сифатида
интернет-телевидениедан фойдаланиш режалаштирилмокда.
Х.озирги боскич шароитларида узгаришлар буйича бу карашлар
нафакат натижанинr узини, балки уни олишrа
жалб
килинадиrан
воситаларни хам камраб олади. АКТга фойда олишни (у барибир АКТ
293
.
экепанеияеининг ноу-хау экепорти ва аппарат таъминоти, ички бозордаги
еотиш, еекторлар фаолиятини оптималлаштириш, АКТ негизида муеТсЩИл
тармок,лар вужудга келишининг иккинчи даражали натижаеи еифатида
х,оеил буладиган) кузламаган х,олда ахборот таркатишнинг инфратузилма
аеоеи роли ажратилган «билимлар жамияти»дан фарк,ли равишда х,озирда
АКТ ёрдамида билвоеита l(уШилган киймат яратиш эмае, балки бевеита
инновацион гояларни аник,лаш ва уларни мах,еулотлар, хизматлар ва
ечимларда моддий туега келтириш, бунинг учун янгича технологик уклад «креатив иктиеодиёт»нинг узагини ташкил киладиган зарур булган ижодий
ва тадбиркорлик ташаббуеларини рагбатлантириш амалга оширилмо1<да.
Боз устига, х,озирги АКТ техник имкониятлари маълумотларни оддий
маеофадан узатиш билан чекланмайди. АКТ еаноатида ФТТ билан бир
каторда, АКТ барча еекторларда мавжудлиги, жумладан, АКТ­
конвергенциялар куринишида, худди уларни ИТТКИ еох,аеига кенг жорий
килиш каби, иктиеодиёт ва жамият учун тизимли ва тармок,ли жихатдан
интеграцияланган шунга ухшаш конфигурацияли еалох,иятга мурожаат
килишда умуман бошl(ача тартибдаги иетикболлар очиб беради.
АКТда еифатли етруктурали узгаришлар х,оеил к;илиш еалох.ияти
мавжудлигида, мое равишда, уларнинг XXI аердаги технологик укладнинг
шаклланиши ва ривожланишидаги ролининг узгармаелиги, 2030 йилдан
бошлаб амалга оширила бошлаган янги иктиеодий ташкилот шакллантириш
буйича макеадли етратегиялар, шубх,аеизки, нафакат АКТдан х,ар
томонлама фойдаланиш механизмлари бораеида, балки интеллектуал ва
илмий хажмдор уеиш манбалари, иктиеодиётнинг магиетрал эволюция
тенденциялари нук:гаи назаридан хам намунали булади.
Узбекиетон
Реепубликаеининг
жах,он
хужалигида
етакчи
позицияларини янада кучайтириш, ноу-хау ва мах,еулотлар янги бозорлари
яратиш каби аеоеий вазифаларни бажариш учун пойдевор булиб хизмат
килар экан, «креатив иктиеодиёт» етруктуралаш буйича х,аракатлар Дастури
АКТ ва фан еохаеини технологик ривожлантириш даражаеини узлукеиз
ошириш, тармок,лараро конвергенция ва ИИТКИ ва АКТ еаноати уртаеида
фанлараро еохани хам, рационализаторлик ва илгор гояларни хаётга татбиI<
этишга хизмат киладиган 6 та йуналиш буйича чоралар куриш воеитаеида
мое келувчи ишлаб чикаришлар уеишини куллаб-кувватлашни кузда
тутади.
«Big Data» технологияларини l(уЛлаш маеалаларида к;уйидагиларга
эътибор каратиш лозим.
294
1'
Хозирги кунда мета-маълумотлар !\)'ллаш соrлик саI<;Лаш, фан, ишлаб
чикариш, фойдали казилмалар казиб чикариш, давлат бошкаруви
масалаларида улкан салохиятга эга. Бунда «Big Dаtа»дан фойдаланиш учун
бошланrnч шарт-шароитлар маълумотларнинг электрон шаклда мавжудлиги
х:исобланади. Шу муносабат билан маълумотлар жисмоний мавжудлигини
таъминлаш борасида J<:УЙидагиларга асосий эътибор каратиш зарур:
-муайян даврдан бошлаб (масалан, 01.01.2015 й.) давлат секторининг
барча муассасаларида кайдларни электрон шаклда юритиш. Бунинг учун
биринчи навбатда, барча даражадаги хукуматлар ва минта <:авий 1есимда
барча инстанциялар ва структураларни шахсий компьютерлар билан юз
фоиз таъминлаш куринишида моддий-техника шартлари яратиш, эшектрон
бланкларни тулик (сузларни кискартирмасдан) ва туFри тулдириш, цщирув
кизимиги ва аниI<;Лиги учун атамалар ва регистр бир хиллигини таъиинлаш
масалаларига алохида эътибор караrrган холда персоналии тармок
конфигурацияси маълумотлари билан ишлашга укитиш зарур;
-хозирги пайтгача давлат инстанцияларида коrоз шаклида тупланган
маълумотлар тупламини изчиллик билан электрон шаклга утказиш. Бунда
сузлар ва символларни ЭХМ таниб олиши учун х:ужжатларни график тасвир
сифатида сакланиб коладиган, таркибидаги ахборот эса компьютер дастури
томонидан уI<:ИЛмайдиган оддий сканерлаш амалиётидан воз кечиш лозим.
Узбекистон Республикаси учун «Big Data» дастурий таъминоти
(«Hadoop», «Developer», «NoSQL», «SQL», «Мар Reduce», «Big Data»,
«Linux», «Scala») «булутли» технологиялар, машина ёрдамида узини-узи
укитиш, сатистика, мамлакатнинг ихтисослашган ОТМ - ТАТУ ва ТДТУда
башорат I<;ИЛишга, шунингдек, барча табиий-илмий (соrликни сак.паш, кимё,
физика, фармацевтика, мухандислик) ва кисман гуманитар (иктисодиёт,
тарих,
педагогика,
социология,
сиёсатшунослик)
иуналишларидаги
бакалавриат ва магистратура талабаларини мета-маълумотлар билан ишлаш
усуллари ва технологияларидан фойдаланишга укитишга каратиладиган
истикболга йуналтирилган кадрлар тайёрлаш мухим ахамият касб этади.
Бунда мое келувчи укув курслари ва дастурлар иш; аб чикиш нуктаи
назаридан айни дамда келажак учун кадрлар тайёрлаш масалалари билан
тизимли равишда фойдаланадиган АКТ-саноати ягона уйинчиси булган
«IВМ» билан хамкорликни йулга !\)'Йиш айникса фойдали булиб куринади.
Аппаратли кувватлар - инфратузилма характерли шароит хам мухим
ахамият касб этади.
295
j
1
«Big Data» таърифининг узи априори, оддий компьютерлар хисоблаш
I()'ВВатларидан жиддий ортиl\ булган маълумотлар хажмини назарда тутади.
Узбекистон Республикасида учта СЭВМ - Математика институти, Турин
политехника ва ЦОД «Инфоком» мавжуд булиб, улар илк палладаноI<:
I<:увватларнинг вазифалар билан етарлича юкланмагани, биринчи навбатда,
«Big Data» мутахассисларини суперкомпьютерлар билан ишлашга уI<;итиш
мумкин булган жиддий муаммога дуч келдилар. ИстиI<:болда асосли
равишда махаллий мета-маълумотлар бозорининг ва иктисодий I<:адриятлар
манбаси сифатида ахборотнинг ахамияти усиши билан ваколатли давлат
структурасининг ижарага олувчи ва ижарага берувчи уртасида воситачи
сифатида жалб 1\ИЛГан холда манфаатдор махаллий компаниялар учун
бошI<;а давлатларда суперкомпьютерлар ваI<;Тини ижарага олиш
имкониятлари хам кузда тутилиши зарур, чунки бу, тулиI<: юкланмаганлик
билан изохланадиган узини ОI<:Ламаслик, дастурий ва техник янгиланишни
хисобга олган холда суперкомпьютерлар харид I<;ИЛИшдан кура анча арзонга
тушади.
Бунда «Big Dаtа»дан фойдаланиш учун пойдевор шакллантиришда
давлат томонидан бу янги технологиялар мухимлиги ва
амалий
фойдалилиги, киритилган маблаrларнинг зудлик билан муайян молиявий
натижаларда моддий тусга эга булишини кутмасдан, урта муддатли даврда
бу билан боrлиI<: жиддий харажатларга тайёрликни тушуниши (ва аста­
секинлик билан бизнесни мета-маълумотларни иI<:ТИсодий бойлик ва усиш
манбаси сифатида кабул I<:Илиш) хисобланади.
Узбекистон Республикаси узига хосликлари, унинг ривожланиш ва
модернизация 1\ИЛИШ стратегияси устуворликлари, замонавий холати ва
тармоI<:Лар буйича истикболдаги вазифалари, шунингдек, АКТ сохаси учун
белгиланган
маI<:садли
мулжаллар
мамлакат
иктисодиётини
оптималлаштириш буйича АКТ салохиятини тулаконли сафарбар 1\ИЛИШ ва
очиб бериш учун катор йуналишларни ифодалашга имкон беради ва
муаллиф томонидан янада ЧУf\уррок ва батафсилрщ куриб чикиш учун
усиш манбаси сифатида I<:уйидагилар таклиф I<:илинади:
1.Х,аёт фаолиятининг барча сохаларига АКТ кенг жорий килиш
буйича Узбекистон Республикаси стратегик курсини муваффакиятли амалга
ошириш, шунингдек, ташаббус 1\ИЛИнган йуналишлар буйича, хусусан,
электрон хукуматни илгари суриш буйича мухим
узгаришлар
ва
натижаларга эришиш ахолида, давлат муассасаларида (айникса, махаллий
хукумат орrанлари, туман маъмурияти, фукароларнинг узини-узи
296
r.
бошкариш органлари), шунингдек, хужалик юритувчи субъектлардашахсий
компъютерлар мавжудлиги, юкори тезликдаги кенг полосали тармоклар
таркалганлиги билан чамбарчас боглик.
2.АКТ-саноатининг салохияти факат концепциялар ва маълумотлар
узатиш билан чекланиб колмайди. Х.атто мухимрок иктисодий саиаралар
х:ам, АКТдан фойдаланишдан кура, уларнинг асосий вазифаси буйича
бугунги кунда оммалашаётган конвергенция - АКТ ва бошка тармоклар
ихтисослашган базавий технологиялар билан бирлаштириш асосида
инновацион мухандилик-конструкторлик ечимлари ва ноу-хау ишлаб чикиш
окибатида х:осил булади. Шу тарика, бошка секторларда «заиф нукталар»ни
бартараф килиш ва рационаллаштиришдан ташкари, АКТ саноати ва у
билан боrлик тармоклар комплексини янада кенгайтиришдан ташкари,
узининr молиялаштириш манбалари, к:ушилган киймат яратиш занжирлари,
субъектлар уртасидаги узаро алокалар билан бирга янги интеллектуал
ишлаб чикариш ва технологиялар вужудга келиши х:ам уринга эга булади.
Сунгги х:олатда мавжуд конвертенг ноу-хау технолоrик имкониятлари,
илrор технологиялар ва уларнинг тизиМJЛи интеграцияси асосида мураккаб
карорлардан келиб чикиб, улар томонидан ишлаб чикиш учун
платформаларни хам кайд этиш лозим.
3.Ахборотни к:ушилган кийматга айлантиришга «Big Dаtа»дан
фойдаланувчи ва таъминотчи каби, маълумотлар ва rоялар айланишида
иштирок этадиган давлатнинг узи хам муносиб х:исса к:ушади. Биринчи
сифатда гап маълумотлар номенклатураси ва куламини кенгайтирищ
шунингдек, нодавлат сектори юридик шахслари учун шунга ухшаш
талаблар жорий килищ шу тарика ахборот кулами ва хажмини кенгайтириш
жамоатчилик билан таништириш х:акида боради. «Big Dаtа»дан давлат
органлари томонидан мавжуд ёндашувларни такомиллаштириш, амалrа
оширилаётган ёндашувларни такомиллаштириш, курилаётган чоралар аник
мужалланганини ошириш ва аниклашга йуналтирилган фойдаланиш эса
янги йуналишлар ишлаб чикиш учун хизмат килади.
4.Креатив иктисодиёт шаклланиши нафакат муомаладаги ахборот
х:ажми буйича, балки уни кайта ишлашга, гоялар х:осил килиш ва татбик
этишга жа.16 килинган субъектлар сони борасида куламлар билан боrлик.
Жамиятда rоялар вужудга келишига хизмат киладиган интеллектуал мухит
яратиш укиш даврида кизикувчанлик, ижодий ва тах;шлий фикрлашни
ривожлантириш шунингдек, «Big Data» сох:асидаги ва тармокдаги
297
фанлараро профиль кадрлари тайёрлаш буйича янги вазифалар куйиб,
таълим тизими воситасида амалга оширилади.
5.Келгусида инновацион товарлар, хизматлар, ечимларда моддий
тусга .келтириш максадида rоялар ишлаб чикиш ва трансфер виртуал
майдонлари янги технологик уклад - истисносиз барча фук:аролар ва
хужалик юритувчи субъектларнинг ижодий ва тадбиркорлик ташаббуслари
билан илгари суриладиган «креатив иктисодиёт» шаклланиши учун
структурали асос сифатида намоён булади. Электрон хукумат каналлари
фойдаланувчиларнинг «заиф нукталар»ни курсатиши ва уларни бартараф
килиш буйича таклифлар бериши билан жамиятдан давлатга интеллектуал
махсулотлар окими билан бу майдонлар турларида бИТТаси хисобланади,
холос, асосий платформалар сифатида эса «Big Data» - турли манбалар ва
хаёт фаолияти сохасидан катта хажмдаги, уларга уланиш фойдаланувчилар
тоифалари билан чекланмаган структураланмаган маълумотлар иштирок
этади.
6.Бошка илrор инновацион технологиялар билан булгани каби, АКТ
илгари суришда хам етакчи роль давлатга тегишли. Бирок, тижорат нук:таи
назаридан хам (сектори инфратузилмасини шакллантиришга киритилган
маблаrлар узини коплаши учун), стратегик жихатдан хам (билимлар
айланишини йулга куиш борасида), коммуникация тармоклари ва аппарат
кувватлари урнатган холда тармокларни фойдаланувчилар учун уланиш ва
ахборот алмашинишни таъминлайдиган техник воситалар, яъни
компьютерлар билан жих.озлаш давлатдан каттик эътибор талаб килади.
Бунда махсус субсидиялаш схемаларидан фойдаланган холда
компьютерлаштириш жараёнларида харакатлар к:уллаш учун фокус-гурух
сифатида бюджет ташкилотларидан ташкари, улар субъектларини
даромадлар буйича дифференциация килиш фук:аролик «ахборотлашган
жамияти» шаклланишини тухтатиб турадиган турли номутаносибликлар ва
ракамли узилиш сабаби хисобланадиган уй хужаликлари сектори хам
намоён булади.
7. Узбекистон Республикасида инновацияларни амалиётга жорий
килишга янада кумаклашиш буйича галдаги чора-тадбирлардан ташкари
хориждан буюртмалар буйича тижорат асосида
ИИТКИ
бажариш
воситасида экспортга rоялар ишлаб чикиш истикболли булиб куринади.
Бунда хамкорлар излашда Узбекистон Республикаси ривожланган илмий
базага ва тайёр ишланмаларга эга булган тадкикотлар йуналишлари буйича
«заиф нукталар» мавжуд мамлакатларга йуналиш олиш зарур, шунда
298
I(}'Йидагилар хамкорликнинг ташкилий шакллари сифатида намоён булиши
мумкин:
-Узбекистон Республикасида 100% хорижий капитал иштирокидаги
корхоналар сифатида табиий-илмий ва мух.андислик-техник профилдаги
хорижий ИТИ филиалларини очиш, бу ерда Тадl\ИКОТЛар махаллий wшмлар
ва мутахассислар томонидан хамкор-мамлакат мабшwларига ва унинг
буюртмаси буйича бажарилади;
-манфаатдор давлатлар билан паритетли асосларда кушма 1:орхона
тамойили буйича фанлараро ИИТКИ, биотиббиёт, нанотехнологиялар, атом
энергетикаси ва кайта тикланадиган энергия манбалари, интеллектуал
асбобсозлик, чикитларни кайта ишлаш ва агротехнологиялар сохасида
тадкикотларга ихтисослашrан тадкикотчилик марказлари ва экспериментал
лабораториялар ташкил килиш;
-махаллий ОТМ, ИТИ ва юридик шахе ташкил килмаган холда ННТда
ишлар (хизматлар) бажариш шартномалари асосида хорижий буюртмалар
буйича тадl\ИКОТЧИЛИК дастурларини амалга ошириш.
Иктисодий самарани максималлаштиришга ёпик илмий-техник цикл
яратиш буйича чора-тадбирлар, жумладан, махаллий эркин иктисодий
худудларда буюртмачи-мамлакат компаниялари брендлари остида
биргаликдаги ИИТКИ натижалари буйича махсулот ишлаб чикаришни
йулга куйиш хисобига ташкил килиш хам хизмат килади.
Иктисодиёт сектори ва хаёт фаолиятининг барча сохаларида АКТ
муваффакиятли жорий килиш учун асосий ахамият алохида эслаб утишга
лойик, жумладан, курсатилган йуналишлар буйича, кибер-хавфсизликни
таъминлаш масалалари, АКТ-конверrент тармомар учун профилли
М)'Хандислик ихтисослиги буйича хам, АКТ сохасида хам чуКур билямга эга
булган кадрлар тайёрлаш.
Умуман олганда, Узбекистон Республикасида АКТ илгари суришнинг
таклиф этилган блоклари инновацион жараёнларни фаоллаштириш,
модернизация килиш, интеллектуал сервис турлари ва юкори технологияли
ишлаб чикариш турларини шакллантириш, Узбекистоннинг хорижий
мамлакатлар билан илмий-техник хамкорлик муносабатларин янгича
мазмунга бойитишга хизмат килишдан ташкари, АКТ сохасида хам, АКТ­
конвергенuиялари учун базавий булган иктисодиёт тармоклари буйича хам
максадли дастурлар ишлаб чикишда йуналиш сифатида хизмат килиш
хамда пировардида, Узбекистон Республикаси Президенrn томонидан АКТ
сохасида стратегик мухим вазифа сифатида белгилаб берилган киска муддат
299
----
ичида нафакат ахборот-коммуникация хизматлари курсатиш буйича мавжуд
ортда колишни бартараф к:илиш, балки АКТ жорий к:илиш даражаси юкори
булган етакчи мамлакатлар I(аторига чикишда фойдали булиши мумкин.
7.3. Ра11;амли иl\;ТИсодиётнинг mаклланиши ва ривожланиши
Ракамли иктисодиёт шаклланиши ва ривожланиши Узбекистонда АКТ
ривожланиши билан чамбарчас боглиl( булиб, замонавий АКТ жорий килиш
ва ривожланиш курсаткичлари, иктисодиётнинг илмий хажмдорлиги,
шунингдек, ЯИМда хизматлар сохасининr улуши билан тавсифланади. АКТ
фаол жорий l(ИЛИШ ахборотнинr роли узrаришиrа, мехнат бозоридаги
структурали номутаносибликларrа, айрим тармомар фаолиятининr бошl(а
тармомар усишиrа бОFлимиrи, ЯИМда хизматлар сохасиннr улуши ва
иктисодиёт иллмий хажмдорлиrи усишиrа олиб келади.
Масалан, республика банк тизимида хам АКТга асосланган инновацион
технологиялар фаол жорий IQIЛинмщда. Узбекистон Республикаси
Марказий банк Бошl(амасининг 2017 йил банк тизими фаолиятининг
якунлари буйича кенrайтирилган мажлисида I(аЙд этилишича, молиявий
хизматлар структурасида банк хизматларининг улуши 89%ни ташкил
килган ва 2016 йил билан таl(I(сослаганда 1,3 баравар усган. Бундан
ташl(ари, 2018 йилнинr 1-чораги учун банк тизими фаолиятининг якунлари
буйича банк хизматлари сафини кенгайтириш ва яхшилаш, замонавий
ахборот-коммуникация технологияларини жадал жорий IQIЛИШ буйича
муайян вазифалар белгилаб берилди.
Лекин шунга !\арамай, республикамизда
масофадан
банк
хизматларидан мунтазам фойдаланадиган мижозлар улуши катта эмас,
лекин куплаб I<;улай омиллар туфайли тухтовсиз усмоl(Да. Бундан таш!\ари,
ахолининг молиявий саводхонлик даражаси юкори эмаслиrи, шунингдек,
наl(Д пулсиз хисоб-китобларга ишончсизлик хам ракамли банк хизматлари
курсатиш каналлари тез тар!\алиши йулидаги тусимардан хисобланади.
Шунингдек, таъкидлаш жоизки, банкларнинг ра!\амли хизматларга утиши
узоl( мудnатли ва серхаражат, акциядорларлар томонидан фаол куллаб1\увватлаш ва катта маблаFЛар ажратишни талаб киладиган жараён
хисобланади. Буrунги кунда банклар уз мижозларига бир I(атор онлайн ва
масофавий банк хизматлари курсатишни таl(Дим этмоl(Да. Хусусан,
Узбекистон Республикаси ТИФ Миллий банки мижозларига !\уйидаги
онлайн-хизматлар таl(Дим этади.
l)SMS оркали хабардор !\илиш:
300
г
,.
'
2)e-Mail ор!\али хабардор I(ИЛИЩ
З)персонал IVR-кабинет.
Тезкор SMS ор!(али хабардор I{ИЛИШ Миллий банк х.исоб ра!\ам
эгаларига уларнинг мобил телефоинга SMS хабар жунатиш воснтасида
такдим этиладиган ахборот сервислари комплекси х,исобланади.
Персонал IVR-кабинет ёки IVR Сервис (Interactive Boice Pesponse)
овозли хабар юбориш тизими хисобланади. Ушбу интеллектуал плагформа
мобил ёки шахар телефон ра!(амларидан банкнинг сервис ра!(амига
J<УНFИрО!\ I{ИЛИб тушганда банк махсулотлари ва хизматлари ха!\ида ахборот,
шунингдек, персонал IVR-кабинет ор!(али интерактив режимда мижознинг
депозит счетлари буйича ахборот олишга имкон беради. Чексиз-чегарасиз e­
Mail ор!(али хабардор !\ИЛИШ Миллий банк мижозларининг карточка
счетлари буйича операциялар ха!\ида автоматик равишда электрон почта
манзили ор!(али хабардор !\Илишга имкон беради.
Онлайн-хизматлар ва масофадан банк хизматлари курсатишни
ривожлантириш МЗ!(садида !(уйидаги чораларни куриш таклиф !\ИЛИнади:
1)янги технологиялар ёрдамида банкларнинг узо!(Лиrини !(ИС!\артириш
ва истеъмолчиларга як,инлаштириш,
2) мижозлар билан барча банк сервисларини доимий маслахат
асосларида йулга !(уйиш;
З)анъанавий банклар ва профессионал ташкилотлар уртасида янги
ахборот технологиялари жорий !(илиш буйича Ма!\бул муносабатлар ишлаб
ЧИ!\ИШ ва урнатиш;
4)банк операцияларини амалга оширишнинг янги технологиялари
ишлаб ЧИ!\ИШ ва фойдаланиш учун мижозлар жалб !\ИЛИШ.
Баи!\ тизимига инновацион банк хизматларини фаол жорий !\ИЛИШ учун
республикада ракамли И!\Тисодиётни ривожлантириш стратегиясини ишлаб
ЧИ!\ИШ зарур булиб, бунинг учун нафакат инвестициялар, балки
ра1<амлаштириш сохасида етакчи булган давлатлар тажрибасидан
фойдаланиш.
Купинча дастурлар хужжатлари эътиборсизлик билан тузилади. Шу
сабали эксплуатация давомида дастурий махсулот устидан назорат
Йу!\отилади. Бу рискларни шу хам кучайтирадики, ахборотлаштириш
лойихаларида, !\Оидага кура, сезиларли булиб ЧИ!\ИШИ мумкин булган
хизмат курсатиш харажатлари кузда тутилади.
Ракам.,и и!\Тисодиёт глобал эканлигини хисобга олиб, барча давлат
ахборотлаштириш лойихалари (электрон хукуматдан тортиб уй-жой301
коммунал хизматларига кадар) ва ракамлаштириш ик:гисодий ва бошкарув
ахборотларини кодлаштириш ва идентификация !\ИЛИШ тизими асосида ва
комплексли равишда куриб ЧИ!\ИШ зарур.
Ишбилармонлик мухитини соддалаштириш хамда бизнеснинг давлат
билан узаро алокалари харажатларини максимал даражада пасайтириш
ик:гисодиётнинг <<ракамлю> сегментини ривожлантиришнинг энг мураккаб
бос!\ИЧИ хисобланади. Ракамлаштиришнинг келгуси истикболлари давлат­
хусусий шериклик доирасида икки томоннинг
ташкилотлараро
(мультиагент) моделини амалга ошириш билан бОFлик. Бу жараённинг
фундаментал асоси - ракамли иктисодиёт платформалари булиб, уларнинг
воситасида «бирга-бир» ва «бирга куп» узаро алокалар парадигмасидан
«купга-куп» парадигмасига утиш амалга оширилади. Уз навбатида, хужалик
юритувчи субъектлар узаро муносабатларини ташкил !\ИЛИШ ва
технологиялар узгариши давлат ёрдамида ташкил !\ИЛИНадиган кичик ва
урта бизнесни куллаб-1\УВватлашга ихтисослашган консалтинг ва техник
бизнес-марказлар билан комплексда автоматик равишда ик:гисодиётнинг
реал секторида структурали узгаришларга (структурали ислохотларга) ва
инновацион И!\ТИсодиёт шакллантириш учун шароитлар яратишга олиб
келади.
ДавлаТ-ХУJ\У!\ИЙ тартибга солиш тизими янгича технологик
имкониятлар даъватларидан ортда колмо!\да. Ва бу нафакат кибер­
хавфсизлик, электрон савдо ва интернетни тартибга солишни таъминлаш
масалаларида, балки биомухандислик технологиялари, учувчисиз транспорт
воситалари, 3D-принтер ва х.к.да хам кузатилмо!\да.
7.4. Узбекистон статистка органларида ахборотн ра .:амлаштириш
самарадорлиги та или
Бугунги кунда жахон микёсида яратилган ялпи ички махсулотнинг
тахминан 5,5%и ахборот-коммуникация технологиялари сохасига тугри
келмо!\да. Нуфузли халкаро экспертлар фикрига кура, 2020 йилда бу
курсаткич 9%дан ошади.
Масалан, Корея Республикасининг ялпи ички махсулотида мазкур
соханинг улуши 11,8 фоиздан ошиши кутилаяпти.
Чунки
ушбу
мамлакатдаги "Иннополис" технологик паркига жалб !\ИЛИнган 54 та илмий
тадкикот институти, 25 та университет, 37 та агентлик ва 3327 компания
мутахассислари хамда 29 мингга якин фан докторларининг изланишлари шу
соха равнакига каратилган.
302
ДархаЮ1 ;:ат, хозирги пайтда АКТ ривожланган дашатлар
ИЮ'ИСОдиётининг локомотивига айланган. Мазкур соха глобал IНl\Ироз
шароитида хам фаол ривожланаётгани диl\1\атга сазовор. Яъни д.к,шда
утказилган тадl\ИI\ОТлар натижасига ;:араганда, айни шу даврда интернетни
таракl\Ий эттиришга йуналтирилган бир доллар мамлакат ИЮ'ИСОдиёrига 1О
доллар булиб ;:айтгани кузатилди. Шу боис инвесторларнинг бу сер.-аромад
тармоl\f\а булган КИЗИl\ИШИ янада кучайиб, жалб 1\ИЛИНаётган сармоялар
хажми оширилмо ;:да. Бунинг эвазига утган йили Европа Иттифо ;:ида 1
миллиондан орти ;: иш уринлари яратиш, 850 миллиард евро .-аромад
куришга эришилди.
АКТнинг узига хос жихатларидан бири шундаки, ундан фой аниш
глобал характерга эга. Бу, айникса, бошкарув
тизимида
мехнат
унумдорлиги, иктисодий самарадорликни оширишга хизмат 1\ИЛади. Дунёда
биринчи булиб иктисодиёт сохаларини оптик толали тармок билан тулик
таъминлаган Сингапур, Швеция давлатларида к:улга киритИJiаётган
муваффакиятлар бунга мисол була олади.
Замонавий Узбекистон жахон иктисодий хамжамиятининг бир Ю1сми
хисобланади, шу сабабли халкаро бозорда руй бераётган интеграция
жараёнлари миллий иктисодиётдан иктисодиётнинг баркарор усиши,
мамлакат баркарорлигининг мустахкам асоси сифатида структурали­
инновацион салохият ривожланиши учун истикболлар ва янги стимуллар
яратишни талаб 1\ИЛадИ.
Сунгги ун йиллимаги вокеалар халк турмуш тарзи учун АКТ реал
мух:имлигининг куп сонли исботларини такдим этди. Шу муносабаr билан
ахборот-коммуникация технологияларини иктисодиётга, ижтимоий сохага,
бошкарув тизимларига жорий 1\ИЛИШ буйича устувор чора-тадбирлар
Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
«Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар
стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармонида20 белгилаб берилган.
Охирги 10 йил ичида Узбекистон АКТ бозори сезиларли даражада
бутун республика буйлаб телекоммуникация тармОFини ривожлантириш ва
модернизация килиш буйича лойихаларни амалга ошириш воситасида
шаклан узгарди. Хусусан, республиканинг барча вилоят марказларида
ракамли шахарлараро станциялар урнатилган, оптик толали кабеллар ва
рак:амли радиорелели линиялар утказилган, теле ва радиоузаrгичлар
20
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ,Sзбекистон Республикасини янада
ривожлаН111риш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида»ги ПФ-4947-сонш, Фармони
303
урнатилган ва модернизация !QfЛинган, СDМА стандарти симсиз
радиоуланиш тизими жорий IQfлинган. Республика шах;арлари ва туман
марказларини рацамли тармок,лар билан камраб олиш даражаси 100%га
етди. J\ишлок ах:оли пунктларини телекоммуникация тармок,лари билан
камраб олиш 90%, жумладан, ракамли тармок,лар билан - 52%ни камраб
олади. Узбекистои телекоммуникациялар тизими дунёнинг 180 мамлакатига
ЧИI\ИШ имконияти билан 28 та йуналиш буйича тугридан-тугри халкаро
каналларга эга.
Фойдаланувчиларнинг халкаро ахборот тармокларига, жумладан,
интернетга уланишини таъминлаш учун ерусти ракамли каналлари ва
сунъий йулдош алокасидан фойдаланган холда тугридан-тугри алокалар
ташкил !QfЛинган. Интернет тармогига уланишни таъминлайдиган халкаро
каналлар утказиш кобилияти 2016 йил 33,2 Мбит/с ни ташкил !QfЛДИ.
Ушбу индикатор шунингдек, юкори усиш суръатига эга ва кейинги
икки йилда уртача йиллик 150%ни ташкил !QfЛДИ. 2016 йил www.uz домен
худудида 10,8 мингта сайт мавжуд эди, яъни ах:олининг хар 100 минг
кишига 30 дан ортик сайт тугри келди.
Таъкидлаш жоизки, АКТ карорларни электрон хукумат ва давлат
органларига жорий этиш буйича жахон амалиёти шуни курсатадики, бу узок
ва мураккаб жараён стратегик ёндашувни, давлатнинг эътиборини ва
инвестициялр талаб !QfЛади.
Давлат бошкарувида АКТдан фойдаланиш хукуматнинг ахоли ва
тижорат ташкилотлари билан узаро алокаларини яхшилаш, шунингдек,
давлат органлари фаолияти самарадорлигини ошириш учун яхшим
имкониятлар такдим этади. Шу муносабат билан мамлакат хукумати давлат
бошкарувда АКТдан кенг фойдаланиш ва ривожланишга алохида эътибор
каратади.
Ахборот технологияларини давлат секторида куллашнинг кенгайиши,
электрон хизматлар ва инфратузилмага инвестициялар
ривожланиши
ахборот технологияларидан хусусий секторда кенгрок фойдаланишrа
хизмат килади ва уларни корпоратив секторда таркатишнинг катализаторига
айланади. Очик маълумотлар концепциясини кенг куламли амалга ошириш
янги ахборот сервисларини ривожлантириш ва ахоли томонидан ахборот
тизимларига уланиш кулайлиги ва самарадорлигини ошириш учун асосни
таъминлайди. Сунгги йилларла Узбекистонда электрон хукумат
ривожланишининг турли жющтлари урганилди. Ахборот технолоrияларини
ривожлантириш буйича лавлат лойихаларини амалга ошириш ва
304
-
иктисодиётнинг энг мухим тармок,ларини янада ахборотлаштириш янги
бизнес йуналишлари яратиш ва мавжуд йуналишларни такомиллаштиришни
раri5атлантиради, бу эса тармо1<: ечимлари доирасида илrор технологиялар
шакллантиришга олиб келиши мумкин.
Узбекистонда айни дамда 150 дан орти1<: ташкилотнинг маълумотлар
тупламларини бирлаштирадиган «e-Hujjat» электрон хужжат айланма
тизимининг изчиллик билан жорий килиниши яна бир магистрал сервис
тренди, электрон хукуматни муваффакиятли амалга ошириш - алохида
олинган юридик ва жисмоний шахе буюртмаси буйича таркибий wсмлар
тупламига мувофик хизматлар пакетини индивидуаллаштириш учун
платформа шакллантирилмоКда. Х:озирда бу тизимнинг алохида
элементлари муваффакият билан фаолият курсатмоКда, хусусан:
-32,6 мингдан ортик меъёрий-х:уI<;уКИй хужжатларни уз ичига 011адиган
Узбекистон Республикаси миллий конунчилик базаси;
-барча тадбиркорларнинг 99%и фойдаланадиган электрон солик
хисоботлари 1<:абул килиш ва 1<:айта ишлашни таъминлайдиган солик
туловчининг портали;
-лицензия бериладиган фаолият турлари ва рухсат бериш таомиллари,
шунингдек, лицензия ва рухсат олиш учун талаб киладиган х:ужжатлар
руйхати хакида тулик ахборот очик булган лицензиатнинг ягона портали;
-йил бошидан жами юк божхона декларацияларининг 99%и э11ектрон
шаклда расмийлаштирилган декларантлар ягона портали;
-«e-Stat» электрон статистика хисоботи автоматлаштирилган rизими,
электрон шаКЛда захираланган фирма номлари улуши 97%га етди;
-коммунал хужалик ва турар-жой фонди портали;
-e-Visa ахборот тизими, электрон шаклда расмийлаштирилган
Узбекистонга кириш визалари улуши 90%дан ошди;
- 35 мингдан ортик хужалик судларига даъво аризалари e-Sud тизими
оркали берилган.
Узбекистонда АКТ ривожланишида халкаро ташкилотларнинг ролини
хам таъкидлаш жоиз. Хусусан, Жахон банки Ахборот технологиялари ва
коммуникацияларини ривожлантириш Вазирлиги
билан
бирrаликда
электрон хукумат ва ракамли иктисодиёт сохасидаги кушма лойихаларни
амалга оширишни режалаштирган. Бундан ташкари, трансчеrаравий
телекоммуникация тармоклари ёрдамида Марказий ва Жанубий Осиёни
умумий ракамли хабга бирлаштирадиган Digital CASA минrакавий
лойихасида иштирок этиш режалаштирилган. Экспертларнинг
305
,:
1
хисоблашича, лойиха денгизга чикиш имкони булмаган мамлакатларда
интернетга уланишни яхшилайди. Шунингдек, Жахон банки томонидан
дастурий махсулотлар ишлаб чикиш, почта тармоrини ривожлантириш ва
IТ-мутахассислар тайёрлашда вазирликка ёрдам курсатиш буйича
тайёрлигини бил,llJИрди.
Хулоса килиб айтиш мумкинки, ракамли иктисодиёт ривожланиши
чексиз имкониятлар очиб беради. Лекин, ёркин истикболларга карамай,
тахлилчиларнинг таъкидлашича, куйидаги каби ошкора тах:дид ва даъватлар
яширинган:
l.Ахборот хавфсизлиги рискининг юкорилиги.
2.Иш жойларини кискартириш хавфи. Ракамли иктисодиётга утиш
хорижий софтдан фойдаланишни хам кийинлаштиради.
3.Стратегик карорлар кабул килишда ноаниклик ва риск даражаси
юкори. Бундай вазият ракамли иктисодиётга хос булган, технологик
даражадаги узгаришлар, ракобат кизrинлигининг усиши ва товарлар ва
хизматлар хаётийлик даврининг кискариши билан асосланадиган бекарор
конъюнктура билан боrлик.
АКТ секторининг ривожланиши мамлакат иктисодиётининг жахон
бозоридаги ракобатбардошлигини ошириши мумкин,
шунингдек,
мамлакатни ривожланишнинг нафакат давлат микёсида, шунингдек,
корхоналар, ташкилотлар ва фирмалар даражасида мураккаб иктисодий ва
бошка вазифаларни хал килишга сезиларли капитал харажатларисиз юкори
технологияли ахборот сектори фойдасига жидал структурали узгаришлар
биллан тавсифланадиган янги даражасига олиб чикишга хизмат килади.
Республикамиз иктисодиётига хам АКТни боскичма-боскич жорий
килиш, ахборотлаштириш жараёнларини жадаллаштириш буйича изчил
ишлар олиб борилмо1<да. Истиклол йилларида соханинг х:укукий асоси
яратилиб, "Ахборотлаштириш туrрисида"ги, "Электрон хужжат айланиши
туrрисида"ги, "Электрон ракамли имзо туrрисида"ги, "Электрон хукумат
туrрисида"ги конунлар, Прези;:: ентимизнинг 2012 йил 21 мартдаги
"Замонавий ахборот-коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва
ривожлантириш чора-тадбирлари туrрисида"ги хамда 2013 йил 20
сентябрдаги "Мамлакатимизнинг дастурий таъминот воситалари ишлаб
чикувчиларини рагбатлантиришни янада кучайтириш чора-тадбирлари
туrрисида"ги карорлари бунда дастуриламал булаяпти.
Бирок сунгrи йилларда иктисодиётимизнинг мазкур тармоrи жадал
суръатлар билан ривожланиб бораётганига карамасдан, хозирги вактда биз
306
i
бу борада дастлабки босl\Ичда турганимизни таи олишимиз даркор. Яъни
мамлакатимиз ялпи ички махсулотининг 2 фоизга Яl\ИНИ ахборот­
коммуникация технологиялари хиссасига тугри келмокда.
Уни таркибий жихатдан тахлил 1\ИЛадиган булсак, 89 фоизи алока ва
ахборотлаштириш, 4 фоизи дастурий таъминот ишлаб чикариш, 1 фоизи
электрон махсулотлар хамда компьютерлар тайёрлаш тармоклари улушига
тугри келади.
Айтиш жоизки, ялпи ички махсулот таркибида АКТ хиссаси ошиши
бевосита бошка сохалар ривожига хам кенг йул очади. Мисо.1 учун,
:Х:индистонда мазкур индустриянинг тараКI\ИЙ этиши туфайлв АКТ
аутсорсинг хизматлари иктисодиётнинг турли тармокларини камрю олди.
Пировардида 2015 йилда бизнес жараёнлар аутсорсингидан олинган
даромад 150 миллиард АI<Ш долларини ташкил килди.
Шу маънода, юртимизда хизматлар курсатиш сохасида алока ва
ахборотлаштириш тармогининг хиссаси тобора ортиб бораётгани
кувонарлидир. Гап шундаки, утган йили тизим корхоналари то111онидан
курсатилган хизматлар 14,6 фоиз усди. Шу жумладан, ахолига курсатилган
хизматлар 9,3 фоиз, компьютер ва дастурлаш хизматлари 25,2 фоиз ошди.
I<олаверса, республикамизда 320 та давлат ахборот ресурси руйхатдан утган
булиб, бу борада аввалги йилдагига нисбатан 123 фоиз усишга эришилган.
Худци шу даврда давлат органларининг 466 таси ахборот
тизими
руйхатидан утказилиб, соха 155%га юксалган. Буларнинг барчаси юкори
интеллектуал билимларни талаб 1\ИЛадиган АКТ сохаси тобора равнак
топиб, соглом ракобат мухити вужудга келганидан яккол далолат беради.
АКТнинг асосий таркибий 1\ИСМларидан хисобланмиш шахсий
компьютерларни -ишлаб чикариш ва бошкарув сохасида куллаётганлар
сони кейинги беш йилда 1,6 баробар купайиб, 800 минг 767 тани ташкил
килди. Жумладан, 3338 та корхона фаолиятида дастурий воситаларнинг
деярли барча турларидан кенг фойдаланилмок:да. Яъни уларнинг 1723
тасида антивирус, 1406 тасида электрон шаклда молиявий хисоб-китоб­
ларни бажариш, 699 тасида электрон хукукий-маълумотнома тизимлари,
513 тасида ташкилий, бошкарув ва иктисодий вазифаларни ечищ 304
тасида эса товарларни сотиш ва сотиб олишни бошкариш дастурлари
кулланилмокда. Бу ижобий холат, албатта.
Шу уринда айтиш жоизки, дастурий воситаларни танлашга хам
жидций эътибор каратилиши зарур. Чунки бундай махсулотларнинг
замонавийсидан фойдаланилмаса, AKTra киритилаётган инвестициялар
307
узининг иктисодий самарасини бермаслиги мумкин. Бинобарин, юртимизда
328 та микрофирма ва корхона дастурий махсулотларни лойих;алаmтириш
ва ишлаб чикиш билан шуrулланади.
Президентимизнинг 2012 йил 16 июлдаги
"Статистик,
солик,
молиявий хисоботларни, лицензияланадиган фаолият турларини ва рухсат
бериш тартиб-таомилларини тубдан IWскартириш чора-тадбирлари
туrрисида"ги ПФ-44 сонли Фармонига мувофик, Давлат статистика
кумитасида хам барча статистик хисобот шакллари тулик электрон шаклда
таКдим этиш йулга к:9йилди. Бунинг натижасида тадбиркорлик субъектлари
"e-Ctat 2.0" автоматлаштирилган ахборот тизими асосида ойлик, чораклик
ва йиллик
статистика
хисоботларини тулик электрон шаклда
топширишмоКда. Бу тадбиркорлар учун кrшимча кулайлик яратиб, вакт ва
моддий ресурсларни тежаш имконини бераяпти.
Амалиёт шуни курсатмокдаки, бир марта статистик хисоботни
электрон шаклда топширган масъул шахе унинг афзалликларини уз кузи
билан кургандан кейин, сохага кизикиши ортмоКда ва бу хакида
хамкасбларига тезкорлик билан етказмоКда. Фикримизча, хисоботларни
топширишнинг электрон шакли нафакат статистика сохасида, балки солик,
божхона ва бошка молия органлари фаолиятида хам жуда тез кунларда уз
урнига эга булади.
Амалиётимизда кенг кrлланаётган e-Stat 2.0 - автоматлаштирилган
ахборот тизимининг иктисодий самарадорлигини куриб чикмо1<чимиз.
Жорий килинаётган инновацион технологиялардан олинадиган иктисодий
самарадорлик одатда, бевосита ва билвосита куринишда булади.
АКТнинг статистик хисоботларини 1<абул 1<илиш жараёнларига кенг
жорий килиб бориш техник воситалар, дастурий
махсулотлар
ва
ходимларни тайёрлашга килинадиган капитал маблаrлар билан боrлиКдир.
Шунинг учун хам ушбу ишларни амалга ошириш келажаI<Да иктисодий
самарадорлик бериши билан асосланиши керак.
Фикримизча, АКТни кrллашнинг и1<тисодий самарадорлиги
1<уйидагиларни беради:
-статистик хисоботларни 1<абул килиш, кайта ишлаш ва улар асосида
натижавий жадвалларни шакллантириш жараёнидаги барча боскичларга
АКТни
куллаш
буйича
килинадиган
харажатларнинг
максадга
мувофиклигини аниклаш;
-статистик маълумотларни автоматлаштирилган усулда 1<айта
ишлашнинr асосий йуналишларни аниклаш;
308
•!
1
1
1
-статистик ахборотларни 1<:айта ишлаш технологик жараёнларининг
энг икrисодий самарали вариантларини белгилаб олиш.
Биз иI<:Тисодий самарадорлик остида статистик маълумотларни
шакллантириш, узатиш, 1<:айта ишлаш ва такдим этишда АКТдан кенr
фойдаланишнинг максадга мувофиклигини тушунамиз. Ик:тисодий
самарадорликнинr умумлаштирилган мезони маълум бир ишнинг
бажарилишига кетадиrан мехиат харажатларининг канчалик куп буrинлари
автоматлаштирилса, жорий килинаётган АКТдан самарали фойдаланиш
даражаси хам шунчалик ортади.
Бевосита икrисодий самарадорлик остида статистик масалаларни
ечишrа АКТни кенr куллаш хисобига бошкарув ходимлари сони, иш хаки
фонди кискариши, асосий ва ёрдамчи материаллар харажати кискариши
натиасида материал ва мехнат ресурслари хамда пцл воситалари тежалиши
умумий холатда тушунилади.
Амалиёт, ишлаб чикилrан ва субъектлар томонидан кенг
фойдаланилаётrан e-Stat 2.0 автоматлаштирилган ахборот тизимининг
куйндаги бевосита иктисодий самарадорлик жихатларини курсатмокда:
-хисоботларни топшириш учун кетадиган вакт тежалмокда;
-статистик орrанларига шахсан бориб, хисоботларни топшириш
холатларидан воз кечилди;
-ишончсиз маълумотлар мавжуд булrан хисоботлар сонини
камайтириш натижасида статистик ахборотлар сифати юксалмокда;
-статистик хисоботлар бланкларини купайтириш учун когозга
кетадиган харажатлар борган сари камаймокда;
-худудий статистика орrанларида коrозли статистик хисоботпардаги
ахборотларни компьютер хотирасига туrридан-туrри киритиш асосида
экскирган ишлар хажми камаймокда;
-статистик ахборотларни йиrишга кетадиrан вакт кискармокда.
7.2 -жадвалда амалиётдан келиб чиккан холда бешта статистик
хисоботни коrоз куринишида топшириш учун келтирилrан х.исоби акс
эттирилган.
Дастлабки хисоб-китоблар факат 5 та статистик хисобот шакллари
бир хисобот даврида электрон куринишда топширилиши натижасида
карийб 1,4 млрд сум микдорида иктисодий самарадорликка эришиш
мумкинлиrини курсатаётrани бунинг як:кол далилидир.
Бундан ташкари, топширилаётган хисоботларда маълум бир
хатоликларга йул куйилган булса, хисобот топширувчи масъул шахе
309
статистика булимига бир неча маротаба катнашига фри келади. Бу эса яна
кушимча харажатларн талаб 1\ИЛади. Шунинг учун хам хозирги кунда
бошl(арув ва хужалик субъектлари томонидан х;исоботларни электрон
шаклда тоттширишнинг нихоятда J(улайлик томонлаи эътироф этилмоl\да.
7.2-жадвал
Айрим статистик исоботларни "оFоз шаклида "илииадиFан
харажатлар тарЮ1би
Шаклни
тоmпирувчи
субъектлар
сони
№
1
2
3
4
5
6
1-мехнат (йиллик)
1-мехнатга илова
!•КБ (йиллик)
1-КБга илова
2-хизмат (йиллик)
31814
5603
170800
9583
11948
Стаmстика б:\iлимида
навбатда
туриб
битгашаклни
тоmпириш
учун
килинrан харажатлар
6809
11766
358680
20214
25090
482470
И:\iлк:ира
харажат
лари
50902
8964
273280
15332
19116
3675%
Иулга
кетадиган
соат
вакт
б:УJ!ича
харажатлар
66809
11766
358680
20214
2509G
482470
Шакл учун
к.оrозrа
кетадиган
харажатлар
1781
313
76518
268
334
79316
Республикамиз статистика фаолиятида кенг I()'Лланаётган e-Stat 2.0
автоматлаштирилган ахборот тизими ва АКТнинг узига хос жихатларини
амалиётда фойдаланиб келинаётган SWОТ-тах;лил асосида очиб берамиз.
SWОТ-тах;лил стратеrик режалаштириш усули х;исобланиб, ташкилотнинг
ички ва ташl(И мух;итлардаrи мавжуд омилларини аниl\Лашга
йуналтирилган. Улар туртта тоифага аратилади, яъни кучли томонлар,
кучсиз томонлар, имкониятлар ва хавф-хатарлар.
7.3 -жадвалдан куриниб турибдики, статистика фаолиятида АКТдан
фойдаланишнинг кучли томонлари билан бир I(аторда кучсиз томонлар хам
мавжуд. Жойларда бошl(арув ва хужаJ11ик субъектлари рахбарлари кучсиз
томонларга жиддий эътибор беришлари керак,
акс холда кутилrан
Иl\тисодий самарадорликка эришиб булмайди. Охир-оl\ибатда АКТ
ИI(Тисодий ривожланишнинг омили эмас, балки унинг тескарисига
айланиши мумкин.
АКТнинг функционал имкониятларидан факатгина статистик
х;исоботларни электрон куринишда тотшириш билан чекланиб булмайди,
чунки электрон хукумат технолоrияси хаётимизга кириб келиши билан
унинг имкониялари янада кенгаймома. Хавф-хатарлардан энг жиддийси
булмиш ахборот хавфсизлигини таъминлашга катта эътибор 1\аратиш лозим.
Статистик хисоботларда бошl(арув ва хужалик субъектлари фаолиятининг
барча курсаткичлари ва молиявий-иктисодий фаолияти тулиl\ акс
310
этrирплишини инобатга олсак, уларнинг ракобатдаги томондагплар 1\JЛИrа
тушиб колиши электрон хисобот топширувчилар фаолиятига путур
етказиши мумкин. Умуман олганда, АКТдан хисоботларни электрон шаклда
топширишда ушбу муаммоларга комплексли равишда эътибор каратиш
керак.
АКТни 1\JЛЛаш натижасининг дастлабки боскичларида у бошкарув ва
жойлардаги ходимлар сони кис <:аришига х;амда иI<;Тисодий самарадорликка
олиб келмаслиги х;ам мумкин.
7.3-жадвал
Статистик х;исоботларни электрон шаклда топширишиинг
SWOT-та:J;Лили
S-кучли томонларн
W - кучсиз томонлар
1.Статисшка фаолиятида АКТдан кенг
фойдаланишнинг
давлат
томонидан
меЪёрийбазасининг
шаклланганлиги
2.БошI<;арув ва хужалик субъектларида
замонавий АКТнинг мавжудлиги
3.I<;улай
ишбилармонлик
мухитини
вужудга келшришга кумак бериши
4.Республикамизда
электрон
"УК)'Мат
технологиясиmrnг жорий юшинаётган.;шги
5.Ёшларимизнинг
шmовацион
технологиялар билан яmндан таюfШиб
бориши
1.АКТнинг функционал имконипларидан
жойларда
маъсул
ходимларн.инг
хабарсизлиги
2. Бош1<арув ва хужалик субъектларида
ахборотлаштириш жараёнларини самарали
йулга
куйиш
дастурлари
1<абул
юшинмаганлиги
3.Айрим
бошкарув
ва
хужалик
субъектларида
АКТга
mлинадиган
харажатлар
етарли
даражада
молиялаштирилмаслиги
О - имкони11тлар
Т - хавФ-хатарлар
! .АКТ компаниялар учун республика
худудларида
ин.вестицион
жалб
этувчанликнинг юкори даражадалиги
2.АКТ сохаси буйича юкори малакали
мутахассислар олий таълим муассасалари
томонидан тайёрланиши
3.Республикамизда электрон х;укуматни
mакллантириш борасида олиб борилаётган
кенг
куламдаги
дастурлар
ишлаб
ЧИJ<Илганлиги
4.АКТдан самарали фойдаланиш б5iiича
nи:ют
лойихалар
амалга
оширилиб
борилаётганлиги
l .Ало1<а хизматлари тарифларинин.г вакт
утиши билан ошиб бориши
2.Жойларда АКТ компаниялари сонининг
етарли эмаслиги
3. Бош1<арув ва хужалик субъектларида
АКТдан
фойдаланиш
маданияти
даражасин.инг пастлиги
4.Хамма вакт хам ахборот хавфсизлигин.и
таъминлаш имконияш йуJ<лиги
311
Бундай холатларда АКТдан олиниши мумкин булган билвосита
Иl(ГИсодий самарадорлик хисобга олинади. Унда иктисодий самарадорлик
мезонларидан булиб, статистик тупламларни шакллантириш муддатлари
киск:ариши, тах.лилий ишлар сифати юксалиши, хужжат айланишининг
к:иск:ариши, мехнат унумдорлиги ва маданияти юксалиши хизмат к:илади.
Асосий куурсаткич бошк:арув сифатининг юксалиши хисобланиб, бу
бевосита иктисодий самарадорлик каби мех;нат харажати тежалишига олиб
келади. Иl(ГИсодий самарадорликнинг икки тури хам бир-бири билан
як:индан боглик:.
Амалиёт ишлаб чик:илган ва субъектлар томонидан кенг
фойдаланилаётган e-Stat 2.0 автоматлаштирилган ахборот тизимининг
к:уйидаги билвосита иктисодий самарадорлик жихатларини намоён
килмок:да:
маълумотларни киритишдаги хатоликлар камаймок:да;
хотирага киритилган статистик хисоботнинг чоп этилган шаклда
олиш имконияти яратиб берилди;
Узбекистон Республикаси Дiiвлат статистика кумитаси расмий
сайтида статистик хисоботлар шаклларининг уз вактида ва тезкор
янгиланиб борилиши йулга куйилди;
керак булган барча бирламчи статистик курсаткичлар
маълумотлар базасидан автоматлаштирилган усулда излаб топилиб,
умумлаштириб ва уларни тезкор тавдим килиш технолоrияси йулrа
куйилди;
узатилаётrан
статистик
ахборотларнинr
махфийлиrи
таъминланди.
Бундан ташк:ари, тадбиркорлик субъектлари ва ахолига Ягона
интерактив давлат хизматлари портали оркали 260 дан ортик турдаги
замонавий хизматлар курсатиб келинмок:да.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохдсига АКТ татбик: этилиши
жараёнида ташкилий узгаришлар амалга оширилиб, инновациялар окилона
кулланилса, самарадорлик янада юкори булади. Бу борада Жанубий Корея,
Хитой, Исроил, Финляндия каби мамлакатлар тажрибасини урганиш мух;им
ахамиятга зга. Сабаби, ушбу давлатларда сохага бошкаларга нисбатан 2
марта куп сармоя сарфланиб, у, асосан, зарур 1\урилмалар, дастурий
таъминот, телекоммуникация махсулотлари ва ахборот хизматлари ишлаб
чикаришга йуналтирилади. Бу бежиз эмас, албатта. Нега деганда, хозирги
пайтда ривожланrан давлатларнинr иктисодий усиши, авваломбор,
312
r.
билимлар ва интеллектуал салохият х;исобига таъминланаяпти. Шунинг
учун хам бу жабхага киритилаётган инвестициялар микдори асосий
фондлардагига !\араганда усиб бормокда. Масалан, Жахон банкининг 2016
йилдаги тадки11;отларига кура, биргина тезкор интернет фойдалануачилари
сонини 10 фоизга ошириш орк:али мамлакат ялпи ички махсулоти 1,3-2 фоиз
усишига ва ахоли жон бошига туFри келадиган даромадлар эса 1,2 фоиз
ошишига эришиш мумкин экан.
Хулоса
килиб
айтганда,
АКТнинг
ижтимоий-иктисодий
ривожланишга таъсири нихоятда юк:ори. Бу, энг авало, мехнат
унумдорлигининг усиши, рак:обатдошлик таъминланиши, янги иш уринлари
яратилиши, ишлаб чик:ариш ва хизмат курсатиш харажатлари камайишида
намоён булади. Пировардида саноат са.JЮхияти юксалиб, таш!\и бозорларга
кириб бориш, янги савдо йулаклари очиш имконияти кенгайиб бораверади.
7.5. Узбекистондп ра амли иrqисодиётнинг и содий усишга
таъсири ва улардан самарали фойдалаииm йуллари
Ривожланган давлатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, уларнинr
ИI(ГИсодий усиши авваломбор билимлар ва интеллектуал потенциал
хисобига амалга оширилмокда. 1962 йилда австриялик олим Ф.Махлуп
томонидан "билимлар ик:тисодиёти" ибораси илк бор амалиётга киритилиб,
унинг остида миллий иктисодиётнинг бирор бир сек-rори тушунилган.
Х:озирги кунда эса ушбу ибора миллий ик:тисодиётнинт турини
аник:лаш учун ишлатилиб, унда билимлар асосий роль уйнамокда.
Ик:тисодий усишнинг манбаси булиб эса билимларни ишлаб чикиш ва
улардан самарали фойдаланиш хисобланмок,да. Билимлар ИКТИIСодиётининг
шаклланиб
бориши
жараёнларини
давлатдаги
ик:тисодиёт
ва
институтционал холат индекси, билимлар индекси, инновациялар индекси,
таълим индекси ва АКТ индекслари асосида кузатиб бориш мумкин.
Шунинг учун хам билимларга килинаётган инвестициялар мик.дори асосий
фондларrа килинаётганларrа нисбатан усиб бормокда. Билимлар
махсулотдир, бир томондан, шахсий булиб, бошк:а томондан эса
жамоавийдир, яъни улардан барча кишилар фойдаланишлари мумкин.
Ик:тисодий усиш
маълум бир давр мобайнида миллий
ик:тисодиётдаги махсулот ва хизматларни ишлаб чикиш хажмининr
юксалиб боришидир. Унда купгина омиллар уз аксини топади, яъни миллий
ресурслардан рационал фойдаланиш, ик:тисодиётнинг барча даражаларини
самарали бошкариш, юк:ори даражадаrи ракобатбардошликни нафакат ички
313
J
бозорда, балки глобаллашув жараёнлари талабларидан келиб ЧИЮ\ан х,олда
ташки бозорда хам таъминлаш керак.
Иктисодий усишнинг мутлаl\ курсаткичлардаги ифодасини ЯИМ,
миллий даромад, миллий бойлик, давлатнинг тулов баланси ва олтин­
валюта захиралар юксалишида куриш, нисбий микдорий иктисодий
курсаткичлардаги ифодасини эса ах,оли жон бошига ЯИМ, ахоли
даромадлари, истеъмол микдори, жамгармалар, инвестициялар
тугри
келиши билан изохдаш мумкин.
Хар бир мамлакатнинг иктисодий усишини аниК,11ашда сифат
курсаткичлари хам мухим роль уйнайди. Унга ахолининг билимлилик
даражаси, саломатлиги, миллий иктисодиётнинг тармоl\ буйича
таркибланиши, жамиятнинг инфратузилмавий ривожланиш даражалари
киради. Бундан ташкари иктисодий усиш ах,олининг турмуш сифати ва
даражаси усиши билан хам якиндан боглик булиб, у уз урнида яшаш
давомийлиги усиши, тиббий хизмат сифати юксалиши, замонавий таълим
олиш имкониятлари, иш куни давомийлиги 1\Искариши, фукаролар
хавфсизлиги ва бошкалар билан ифодаланади.
Шуни таъкидлаб утишимиз мумкинки, х,озирги даврда иктисодий
усиш омилларидан булиб мехнат, капитал, технологиялар, ер ва ахборот­
коммуникация технологиялари хисобланмокда.
Х,озирги кунда ахборот-коммуникация технологиялари сох.аси глобал
инновацияларни кенг жорий этиш асосида купгина давлатлар ИI\ТИсодий
усишини
таъминлашнинг
асосий
йуналишларидандир.
Миллий
иктисодиётнинг ушбу сохаси купгина давлатларда эндигина шаклланмокда,
лекин, ривожланган давлатларда эса у иктисодий усишнинг локомотиви
булиб хизмат килмокда. АКТ мехнат унумдорлигини юксалтириш ва бошка
барча ресурслардан оптимал фойдаланишнинг асосий омили булиб,
замонавий иктисодиётда ахамиятли ресурсларга айланмокда.
АКТ мах,сулотларини оммавий ишлаб чик,ариш билан асосан
Малайзия, Сингапур, Корея Республикаси, Хитой каби
индустриал
давлатлар шугулланаётган булса, уларнинг истеъмолчилари эса
ривожланаётrан мамлакатлар хисобланмокда. АКТ самарадорлиги индекси
буйича эса дунёда Швеция, Сингапур, Финляндия, Швейцария, АК.Ш,
Дания ва Канада мамлакатлари илгорлик килишмокда. Жах.он тажрибаси
шуни курсатмокдаки, АКТнинг самарадорлик индекси бозор мухити, уни
тартибга солиш мухити, инфратузилма, ахоли тайёргарлиги, бизнеснш-1r
314
тайi!ргарлиги, АКТдан ах:олининг, бизнеснинг ва давлатнинг фойЛ1Ланиш
даражалари билан ифодаланади.
АКТ олдинги технологияларга нисбатан бир катор узига хос
жихатлари билан ажралиб туради. Уларнинг ик:гисодий усиш ва миллий
ИR;ТИсодиётга таъсири сифат жихатдан бошкача тусда булади. Авваломбор
АКТни таркатиш ва ундан фойдаланиш глобал характерга эга.
Бу
технология унумдорлиги ва ик:rисодий самарадорликни юксаптириш
мумкин булган барча сохаларда l\)'Лданилади, жумладан, бошкарув сохасида
хам.
Бошкарув ва бизнес жараёнларида АКТдан самарали фойдаланаётган
мамлакатларнинг тажрибаси жудаям эътиборлидир. Сингапур давлати
дунёда биринчи булиб оптик толали тармок билан барча сохаларини 100 %
таъминлади, Швеция давлатида 2012 йилда барча компания ва уй
хужаликлари оптик тола билан 100 % камраб олинди. Ушбу техвологик
ёриб утиш уларнинг ик:гисодий усишида асосий омил булиб хизмат
килмокда.
АКТнинг ик:гисодий усишга таъсирини бевосита ва билвосита
самарадорлик асосида аниклаш мумкин. Бевосита самарадорлик ушбу соха
инфратузилмасига килинаётган инвестициялар, ахборот хизматларининг
кенг кириб келиши ва АКТ сохасидаги бандликнинг юксалиши билан
ифодаланади. Ушбу соханинг ик:гисодиётга туFридан-тугри таъсири АКТ
мамлакатнинг узокда жойлашган хУдудларигача кириб бориши билан
богликдир. АКТга килинаётган инвестициялар уз урнида янги иш
уринларини яратишга олиб келиб, турмуш сифатини хам юксалтиради.
АКТга килинаётган инвестициялар ривожланган ва ривожланаётган
давлатлар ик:rисодиётини янада юксалтиришнинг асосий 0милларидан
Х,исобланмокда. АКТ тармоги ривожланган давлатларда ракобатбардошлик
даражаси хам юкори булиб, улар истикболда
иктисодиётдаги
самарадорликни оширмокда. Амалиёт шуни курсатмокдаки, АКТга
килинадиган
инвестициялар
мамлакатнинг
макроиюисодий
курсаткичларига хам ижобий таъсири курсатмокда. 7.1-расмдан куриниб
турибдики, АКТга инвестициялар микдорини 10% га оширганда ЯИМ Буюк
Британияда О,6%га, Австралияда 0,8% га, Янги Зеландияда 0,9%ra,
Малайзияда 0,14%ra юксалrан. Ушбу курсаткич дунё мамлакатлари буйича
уртача О,7%ни ташкил килган.
АКТ секторининг билвосита самарадорлиги мехнат унумдорлиrининг
юксалиши, АКТ потенциали юкори булган мамлакатларда тугридан-тугри
315
хорижий инвестициялар усиши, инновацион кластерлар шаклланиши ва
ахборот хизматлари экспорти юксалиши билан ифодаланади. АКТ
омилининг ик,тисодий усишга таъсири даражаси АКТ бозори, мобиль алок,а,
кенг полосали Интернет ва шахсий компъютердан фойдаланиш мик,ёси ва
уларнинг давлат даражасида жорий к,илиниши интенсивлигига хам боFЛик,.
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
о
Малайзия Урта Шарк
Буl(Ж
Британия
Австралия
Янrи
Дунё буйича
Зеландия
7.1-расм. АКТrа инвестицияларни 10 ¾ra оmирrанда ЯИМнинr
усиmи 1;олати*
*www.itu.int- Халкаро электроало1sа итrnфокининг расмий сайти ва McKinsey &
Company analysis комшmшсининг маълумотлари асосида тайёрланган.
АКТ ривожланишининг юк,ори тезликда булиши уларни жорий этиш
ва фойдаланиш харажатлари жудаям паст эканлигига хам боrлик,. Шунинг
учун хам анъанавий технологияларга нисбатан АКТдан олиниши мумкин
булган ик,тисодий самарадорлик тезкор ва катта хажмда булиши мумкин.
Тажрибамиз
шуни
курсатмокдаки,
ахборот-коммуникация
технологиялари асосида ик,тисодий усиш ва жамият ижтимоий
ривожланишининг асосий йуналишлари к,уйидагилар хисобланади:
•
АКТ секторининг юкори суръатларда усиши;
бозор ва субъектлар бошкаруви самарадорлигига АКТнинг
ижобий таъсири;
таълим сифати юксалиши ва оммабоплиги усиши;
давлат бошк,аруви самарадорлиги юксалиши ва фукаролик
жамияти ривожланишини таъминловчи ижтимоий институтларга АКТнинг
жиддий таъсири;
жах;он
иктисодиётига
интеграциялашув
жараёнларининг
рагбатлантирилиши ва тезлашиши;
• банк тизимининг ривожланиб боришига кенг кумаклашиш. Х,озирги
кунда компьютерлаштириш инсон фаолиятининг барча сохаларини кенг
316
камраб олиб, ахборот майдонини кенrайтиришrа ёрдам бермоца. Энди
замонавий жамиятни АКТнинг таъсирисиз тасаввур l(ИЛИб булмайди
Дунё худудлари буйича АКТдан фойдаланиш даражасининг тахлили
курсатадики, бу даража Шимолий Америка давлатларининг бош арув ва
хужалик субъектлари хамда уй хужаликларнда улардан фойдuаниш буйича
анча юкори (7.4-жадвал). Уларда кенг полосали Интернет билан уй
хужаликларининг 85%и, мобиль алок.а билан цолининг 72%и, уй хужалик­
ларнинг 93%и зса шахсий компьюrrерлар билан таъминланган. 7.4жадвалдан куриниб турибдики, Fарбий Европа давлатлари хам АКТдан
фойдаланиш буйича анча юк.ори курсаткичларrа зга. Шарк,ий Европа ва
Лотин Америкаси давлатлари бу борада зришган курсаткичлар эса деярли
бир хил даражада. ИЮ11содий жихатдан ривожланмаган Африка давлатлари
бу сохада хам ривожланган давлатлардан бир неча баробар ортда.
Миллий иктисодиётни ахборотлаштиришда уй хужаликларининг урин
хам мух;им. Шахсий компьютерлар билан 100 уй хужалигидан Россия
Федерацияснда 64 таси, Украинада 28 таси, Арманистонда 29 таси,
Узбекистонда 25 таен, Озарбайжонда 9 таси, l(иргизистонда 5 таен
таъминланган.
7.4-жадвал
Дунёнинг турли дудларида АКТ тарl(алиmи*
)(.удудлар
Кенг полосали
Мобил ало1<а %
Шахсий
интернетуй
ахоли
компъютерлар % уй
хужапиrи
хужалити
Шимолин Америка
85
72
93
Fарбий Европа
62
83
64
Шарl<ИЙ Европа
32
66
25
Лonrn Америкаси
29
66
21
Тпнч океан :х;авзаси
17
48
14
11
37
8
Африка
*www.itu.int-- Халкаро ,лектроало <а mтифокининг расмий сайтн ва McKinsey &
Company analysis компаниясининг маълумотлари асосида тайёрланган.
АКТ ривожланиши ва ундан кенг фойдаланиш жахон тарак.к.иётининг
охирги йнллардаги глобал тенденцияларидан хисобланмок,да. Динамик
равншда рнвожланиб келаётган хознрги дунёда АКТ миллий
1 иктисоднётнинг локомотнвн ролннн уйнаб, мамлакатга ннвестнцияларни
1
1
1
1
l
317
киритишга, янги иш уринларини яратишга, истиl\болли технологияларнн
ишлаб ЧИl\ариш ва бощарувга киритишга,
охир-окибатда
доимий
иктисодий усиш ва турмуш даражасини юксалтиришга кумак бермокда. Шу
боисдан хам жамият хаётининг турли жабхаларига АКТни жорий 1\ИЛИШ ва
ундан фойдаланиш даражаси давлат ижтимоий ва ИI\ТИСОдий
ривожланишнинг хал килувчи омили булмокда.
Республикамизда истикболдаги иктисодий
усишнинг
асосий
омиллари тарзида куйидаги йуналишлар белгилаб олинган:
миллий ик:тисодиётни фаол таркибий 1\аЙТа 1\УРИШ;
•
хомашё экспорт килишдан ЮI\Ори кушимча кийматга зга булган
махсулотлар экспортига боСI\ИЧМа-босl\ИЧ утиш;
иктисодий эркинлаштиришни давом эттириш ва И!\ТИСОдиётда
давлатнинг улушини камайтириб бориш;
молиявий секторни янада ривожлантириш;
•
"билимлар иктисодиёти"ни шакллантириш учун инсон
капиталига инвестицияларни ошириш;
•
жамиятни кенг ахборотлаштиришни таъминлаш;
инновацион институтларни ташкил :к:илиш;
х.удудларни комплекс ривожлантириш.
Юl\оридагилардан куриниб турибдики, "билимлар иктисодиёти"ни
шакллантириш ва ахборотлаштириш жараёнларини кенг куламда амалга
ошириш иктисодий усишимизнинг асосий омилларидан хисобланмокда.
Республикамизнинг хизматлар курсатиш сохасида ало:к:а ва
ахборотлаштириш хизматларининг улуши йилдан-йилга усиб бормо:к:да.
Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари
курсатишича ушбу хизмат турлари 201О йилда 130,5%га усган булса, 2017йилда бу сох.ада усиш 114,6%ни ташкил килди. Компьютерда дастурлаш
хизматлари 20l О йилда l 88,8%га усган булса, 2017 йилда l25,2%га
юксалди. Таъкидлаш жоизки, ушбу ю:к:ори интеллектуал соха мамлакатимиз
миллий иктисодиётида хам жуда Юl\ори суръатлар билан ривожланиб
бормо:к:да.
АКТ сохасида республикамизда фаолият курсатаётган корхоналар
х.исоблаш техникаларини ишлаб ЧИl\ариш (75 та корхона), ахборот ташувчи
воситалар ишлаб чи:к:ариш (2 та), дастурий воситаларни лойихалаштириш ва
ишлаб ЧИI\ИШ (371 та), ахборот-хисоблаш хизматлари (910 та), Интернет ва
компьютер тармоглари оркали хизмат курсатиш буйича (2426 та)
шуrулланишмокда.
318
7.5-жадвал
Рееnубликамизда АКТ со:х;асида фаолият курсатаётган корхо ■алар
Йиллар
Сохалар
2008 2009
52
55
2010 2011
48
52
2012 2013
44
41
2014 2015
2а16 2017
44
13
47
75
)vlсоблаш
техникалари ва
дтиёт
уларrа
J<;ИСМЛар ишлаб
чщариш
3
2
3
2
2
Ахборот ташувчи
2
2
3
2
2
воситалар ишлаб
чщариш
206 221
220 225 243 257 277 313
Дастурий
360 371
воситалар ишлаб
чщариш
476 526 536 520 457 513 519 795
736 910
Ахборот
хисоблаш
хизмати
Интернет
ва 1345 2324 2679 3226 3019 3177 3192 2432 2340 2426
компьютер
тармоrи ор1<али
хизмат курсатиш
7.5-жадвалдан куриниб турибдики, охирги беш йилда АКТ сох;асида
фаолият курсатаётган корхоналар сони узгариб турган, чунки юкори
интеллектуал билимларни талаб киладиган бу турдаги тадбир1юрликда
Ракобат нихшпда юк:оридир. Мазкур корхоналар
яратаётган
махсулотларини замонавий дастурлаш тиллари, платформалар ва
технолоrиялар асосида истеъмолчиларга такдим килишмаса, уларнинг
товарларига талаб булмайди. Бундан ташкари, ушбу тадбиркорлик
субъектлари замонавий технологиялар буйича истикболни олдиндан
билишлари шарт, акс холда рак:обатдаги субъектлардан ортда колишлари
табиий. Шунга карамасдан, АКТ сох;асидаги тадбиркорлик субъектлари
сони йилдан-йилга ортиб бормоКда. Бунинг учун республикамизда барча
шарт-шароитлар яратилган.
АКТнинг
давлат
макроикгисодий
курсаткичларига
таъсири,
авваломбор микродаражадаги бошкарув ва хужалик субъектларининг
улардан фойдаланиш даражасига тугридан-тугри боглик:. Республикамиз
йирик тижорат корхоналари мисолида ахборотлаштириш жараёнларини
тах.лил киладиган булсак, АКТнинг асосий таркибий к:исмларидан
319
)(Исобланмиш шахсий компьютерлар сони 2010 йилда 380929 та булган
булса, 2017 йилда 801767 тани ташкил IОШди, яъни 2,1 мартага усган. 7.6жадвал маълумотлари курсатишича, охирги йилларда серверлар сони,
корхона веб-сайтлари сони, жумладан, электрон тижорат учун
мулжалланганлари хам ортиб бормокда. Исти1<;болни )(Исобга олиб фаолият
курсатаётган хужалик субъектлари АКТга киладиган молиявий ресурслар
охир-оi\Ибатда иктисодий самарадорлик олиб келишига ишонишлари керак.
7.6-жадвал
Республикамизда ахборотлаштиришнинг асосий курсаткичлари
2010
2011
2012
Й11.ЛЛар
2013
2014
2015
2016
2017
380929
441057
492196
555050
620212
734569
800767
801767
4067
4454
4644
4992
4796
5349
5451
5581
525
604
655
821
846
985
772
795
22
33
37
68
69
100
101
110
Курсаткичлар
Компьютерлар
сони
(серверларни
хисобга
олган
1\Олда) (корхона
ва
ташкилотларда)
Серверлар сони
(йирик тижорат
корхоналарида)
Корхона
вебсайтининг
интернетда
мавжудлиги
(йирик тижорат
корхоналарида)
Шу
жумладан,
электрон тижорат
буйича
(интернетдуконлар)
АКТнинг техник воситаларига килинган харажатлар улардан туrри
максадда фойдаланишга хам жиддий боrли1<; булиб, унда замонавий
дастурий воситалар мух.им роль уйнайди.
7.7-жадвалдан куриниб турибдики, 3338 та тижорат корхоналари
фаолиятида хозирги кундаги мавжуд дастурий воситаларнинг деярли
барчасидан кенг фойдаланилиб, усиб бориш динамикасини кузатиш
мумкин. 2017 йилда энг куп I<;улланилаётганларидан (1824 та корхона ёки
52,6%) антивирус дастурлари, (1496 та, 42,1%) электрон шаклда молиявий
320
хисоб-китобларни бажариш дастурлари (710 та, 20,9%) электрон IУI\УК:ИЙ­
маълумотнома тизимлари, (513 та, 15,4%) ташкилий, бош1Q1рув ва
ик:тисодий вазифаларни ечиш дастурлари, (324 та, 9,1%) товарларни сотиш
ва сотиб олишни бошк:ариш дастурларидир.
7.7-жадвал
Республикамиз йирик тижорат корхоиалари фаолиятида иавжуд
махсус даС'I)'рий воситалар (умумфойдаланувдаги даС'I)'р ■й
воситадардаи ташr;:ари)
Курсаткичлар
Махсус дастурий воситалар:
илмий та;щик:отлар учун
лойющлаштириш учун
автоматлаштирилган
ишлаб
чщаришни ёки алохида техник
воситаларни ва технологик
жараёнларни бощариш учун
ташкилий, бощарув ва иктисодий
вазифаларнинг ечими учун
товар (иш, хизмат)ларни сотиш ва
сотиб олишни бошкариш учун
электрон шаклда молиявий хисобкитобларни бажариш учун
интернет глобал ахборот тармоги
орк:али ташкилот маълумотлар
базасидан фойдаланиш имконияти
беришучун
элк
хук:ук:ий-маълумотнома
тизимлари
СРМ-тизимлар
ЕРП-тизимлар
ССМ-тизимлар
½.РМ-тизимлар
тцрир-нашр тизимлари
антивирус дастурлари
ук:ув дастурлари
бошк:алар
Ииллар
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
165
178
167
161
202
189
159
162
140
151
159
124
178
177
168
172
231
263
307
228
235
267
249
255
496
596
518
468
550
532
513
533
244
302
320
241
284
313
304
321
806
904
973
942
1253
1350
1406
1496
208
260
289
281
303
320
304
314
605
679
681
709
724
769
699
710
34
28
40
48
38
57
53
54
33
27
29
36
40
62
62
65
15
10
24
22
17
24
20
22
х
х
х
х
40
48
47
49
39
43
59
44
195
125
98
101
1383
1254
1337
1103
2151
2004
1723
1824
95
104
123
86
119
129
126
128
212
238
236
201
272
292
292
296
Шуни таъкидлаш жоизки, дастурий воситаларнинг замонавийларидан
кенг фойдаланмаслик натижасида АКТга к:илинаётган инвестициялар
ик:тисодий самара бермаслиги мумкин. Шунинг учун хам
321
республикамиздаги бош <арув ва хужалик субъектлари дастурий
воситаларни нафа <ат четдан олишлари, балки миллий дастурчиларимиз
яратаётган замонавий турдагиларидан хам кенг фойдаланишлари ма <садга
мувофщ. Бу борада Европа ИттифоI<И корхоналарида АКТдан
фоЙдаланишга эътибор берадиган булсак, уларнинг 94%и Интернетга
уланган, 80%дан ортиFИ веб-сайтига, 38%и автоматлаштирилган ахборот
тизимлари ва Экстранетга эга.
Интернет
тармогидан
Тах,лилларимиз шуни
курсатмокдаки,
республикамиздаги тижорат корхоналарн хам уз фаолиятида кенг
фойдаланишмокда (7.8-жадвал).
7.8-жадвал
Республикамиз йирик тижорат корхоналарида Интернет
тармогидан фойдаланиш маl(садлари
Ииллар
Курсаткичлар
Интернет тармОFндан бош .:арув
орrанларв
бнлав
цмкорлнк
учуп фойдалапнш:
бошн;арув орrанларининг фаолияти
хах:ида маъпvмот ОЛJIШ vчvн
шакллар бланкаларmш олиш учун
(масалан, статисrnка ёки COЛJII<;
J<Исоботлари)
тулдирилган шаклларни такдим
этиш учун (масалан, статистика
ёки солик хисоботлари)
товар(иш,хизмат)ларни сотиб олиш
билан бОFЛИК электрон савдоларда
2010
509
2011
638
2012
751
2013
965
2014
1013
2015
1073
2016
1103
2017
1201
595
918
1293
1706
1791
1787
1847
1920
602
973
1364
1793
1820
1824
1868
1900
79
105
118
298
358
434
376
461
х
х
х
х
х
х
10
11
66
98
125
243
316
432
530
560
х
х
х
х
841
1015
1075
1120
168
282
423
737
755
939
1021
1201
53
460
566
637
514
785
649
1069
692
1251
730
1630
605
1750
1820
ИШТИDОК ЭТТIШ VЧУН
товар(иш,хизмат)ларни
сотиш
би.1ан бОFmщ электрон савдоларда
ИШТИРОК ЭТТIШ VЧVН
интерактив давлат хизматларини
КVРсатиш учун
давлат органлари веб-сайтлари
оркали
интерактив
давлат
хизматларидан фойдаланиш vчvн
интерактив
давлат
хизматлари
Ягона портали оркали интерактив
давлат хизматларидан фойдаланиш
УЧУН
бошка максадларда
Электрон хужжат айланиш тизими
мавжудлиги
322
625
Агар 20 l 7 йил буйича карайдиrан булсак, тижорат корхоналари
Интернет статистик, солик, божхона
ва
молия
хисоботларининr
тулдирилrан шаклларини такдим этиш (1201 та корхона ёки 55,9 %), ушбу
шакллар бланкаларини олиш (1920 та, 553 %) ва бошкарув орrанларининr
фаолияти хакида маълумот олиш учун (1201 та, 33,0 %) кенr кулланилrан.
Шу билан бирrаликда Интернетдан товарларни сотиб олиш билан боглик
электрон савдоларда иштирок этиш (461 та корхона, l l,3 %), интерактив
давлат хизматларини курсатиш (510 та, 15,9%) ва интерактив давлат
хизматларидан фойдаланиш учун (1201 та, 30,6 %) унчалик кенr rуламда
фойдаланилмаяти. Бу борада хозирrи кунда ишrа туширИJЛrан давлат
интерактив хизматлари порталининr урни ошиб бориши мумкин.
Хулоса
к,илиб
айтганда,
АКТнинr
ижтимоий-иктисодий
ривожланишrа таъсири натижасида макро ва микро даражада мехнат
унумдорлиrи усишиrа эришилади, янrи иш уринлар сони купаяди, ишлаб
чикилrан махсулот ва хизматларни истеъмолчиrа
етказиб
бериш
харажатлари камаяди, инновацияларни кенr жорий килишrа кумак беради
ва локал бозорлардан бошка хУдудлар ва мамлакатларrа кириб бориш
хисобиrа рак,обатбардошликни жиддий юксалтиради.
7.6. Ра"амли и1q11содиёт боm"арувида тежамкор иивестициялар
Иктисодий усиш сусайrанда компаниялар чикимни камайтиришrа ва
фойдани купайтиришrа харакат килади. Гарчи, AKTra купинча 1:орхона
харажатларининr кичик улуши туFри келса-да, одатда, рахбарият I<Ийин
ва qларда биринчи навбатда АКТ бюджетини киркади. Аслида компаниялар
айнан АКТга инвестиция киритиш туфайли куп даромад олади ва юкори
тежамкорликка эришади.
Кейинrи йиллирда АКТ ривожланишида катrа сакраш юз берди.
Интернет компаниялар шиддат билан купайrан даврда АКТ бюджетлари
оша бошлади, лекин кейинрок, "совун пуфаги" ёрилганда эса кескин
кискарди. Кейинги йилларда АКТ директорлари бизнес-бирликлари
рахбарлари ёрдамида уз булимлари самарадорлиrини ошира бошлади:
иловалар портфелини оптималлаштирди, инфратузилмалар яратиш
харажатларини камайтирди, етказиб бериш консолидацияланди ва жуда куп
иш турларини аутсорингга узатилди.
Электрон бизнес мода булган ,оядан корпоратив хакикатнинг бир
кисмига аиланди. АКТ туфайли компаниялар сотиш буйича янги каналлар,
323
истеъмолчиларнинг янги буrимларини топади ва :,щтто янги бизнес­
моделларни шакллантиради.
Шунинг учун хам хозирги пайтда АКТ харажатларини I<ИСI<;артириш
хар к;ачонгидан хам I<Ийинрок;. АКТ-бюджетнинг барча моддаларини
1\ИСl\артириб, компаниянинг асосий иш йуналишлари - сотишдан тортиб,
истеъмолчига хизмат курсатишгача булган сох,аларга тузатиб булмас зарар
келтиради. Битта зарбада муаммоларни хал этишга сабри етмайдиган
рах,барлар, яхшиси, аввало, яхши ва ёмон томонларни чамалаб кургани
маък;ул.
АКТ булимлари бошлимари шубх,асиз, операция самарадорлигини
оширишлари ва ЧИI\ИМЛарни, айник;са, харажатлар асоссиз ошириб
курсатилган сохаларда чик;имларни камайтиришлари лозим. Охирги бир
неча йиллардаги каби харажатлар узок; вак;т купайганда, тартиб-интизом
буйича мак;садли курсаткичлар пасаяди. Агар компания барча самарасиз
харажатларни камайтиришга эришса, у холда улар у харажатлар буйича
мак;садли курсаткичларга эришади.
Лекин, хар к;андай холатда - агар вазият фалокат ёкасида булмасагина
АКТ-инвестицияни инкироз пайтида тухтатиш бизнес учун хавфли. Чунки,
ик;тисодий усиш бошкатдан юксалса, компаниянгиз керами малакани
йук;отиб к;уяди ва унинг замонавий технологияси булмайди. Бундан
ташкари, инвестиция туфайли юк;ори технологияларда купинча киск;а ва
урта муддатли фойда ошади.
Агар компания ва АКТ-хизмати рахбарлари биргаликда бизнес­
жараён охиригача тахлил килиб ЧИI<ИЛСа ва ОI<Илона инвестициявий карор
к;абул 1,илинса, у ходда самарадорлик одатий ик;тисодни АКТ
харажатларидан ун баровар ошириши мумкин. Асосийси, ривожланиш учун
янги имкониятларни топиш лозим. Масалан, мижозлар
талабини
кондиришни ошириш, киримлар йукотилишини тугатиш, махсулот
таннархига кирадиган доимий харажатлар улушини камайириш керак.
Биринчи навбатда, жуда тез кутариш мумкин булган ишлаб чик;ариш
сохаларини, даромад келтиришни ва самарадорликни топиш зарур. Турли
тармокдардаги иш тажрибаларига таянган х,олда, АКТга инвестиция
киритиш сезиларли самара берадиган бир неча йуналишларни айтиб утамиз:
сотув ва нархни шакллантириш. Нархни оширмасдан купрок
даромадга эришиш учун истеъмол доирасини ЧУКУР тахлил килиш ва
нархни шакллантириш тизимини такомиллаштириш керак;
324
•
таъминот ва ишлаб ЧИI<:ариш. Махсулот
етказиб
бериш
тармогини I<:айта тузиш ва логистика тизими туFриланса ва мол етказиб
бериш жадвалига аник риоя килинса, захирани яхши бошкариш имкони
туFИЛади;
кумакчи жараёнлар. Мижозлар билан бевосита ишлайдиган
мутахассислар ишини маI<:буллаштириш зарур;
юк хати харажатлари ва самарадорлик. Таваккалчиликни янада
синчиклаб улчаб куриш, I<:apop I<:абул 1\ИЛИШ ва самарадорликни бошI<:ариш
жараёнларини такомиллаштириш даркор.
Санаб утилган чораларни амалга ошириш учун икки сохада боодарув
узгаришлари керак.
Кейинги йилларда маълумотларнинг мисоли селдек купайиши айрим
компанияларгагина
наф
берди.
Уларнинг
купчилиги
тупланган
ахборотларни умуман урганиб чиI<:Майди, даромаднинг янги манбаларини
топишга уринмайди.
Булимлар уртасидаги ахборот ОI<:имлари I<:Исман автоматлаштирилган
усулда амалга оширилиши мумкин. Лекин, бундай ёндашув ахборотларни
бир нечта маълумотлар базасида такрорланиши натижасида кузланган
натижага эришиб булмайди. Аслида бу оптималлаштиришни бизнес­
булинмалар ва АКТ-булимлар ходимларининг жамланган гурухи амалга
оширса булади. Бизнес-жараёнлар ва тупланган маълумотларни сиичиклаб
тахдил 1\ИЛган холда улар турли минтаI<:алардаги илгор тажрибаларни, кайси
истеъмолчиларга етарлича хизмат курсатилмаётгани ёки аксинча, хаддан
зиёд холатларни киёслашлари мумкин. Шу тарика компания I<:айси
уринларда маблаFни йукотаётгани аниI<: булар эди.
АКТ бизнес-жараёнлар билан тобора кушилиб кетмщда. Шунинг
учун ахборот тизимларида компания самарадорлигига путер етказувчи
НУI<:Талар - ишлаб чикаришдаги барча тухталишлар, камчиликлар ва
бушликлар акс этади.
Бундай буш жойларни бирданига иккита - ишлаб чикариш ва АКТ­
НУf\Таи назардан аниклаган холда, компания эскирган жараёнлар,
операцияларни кулда бажариш, ортикча ишлар ва турли таркок нукталар
туфайли юзага келадиган муаммоларни аниклайди.
Баъзан, янги АКТлар урнатишга туFри келади, лекин купинча
дастурий таъминот иш имкониятларини кенгайтириш ёки тизимнинг айрим
блокларини модернизациялашнинr узи етарли булади. Масалан, кредит
325
буюртмадаги хатоларни кушимча текшириш маълумотларни кайтадан
киритиш зарурияmни бартараф 1\ИЛадИ.
Баён этилган ёндашишларни айникса, и исодий холатни яхшилаш
имконияти юкори булган йуналишларга куллаган холда, нафакат даромад
усишига тез эришиш, шунингдек, узок истикболли юкори курсаткичларга
эришишнинг дастлабки шартини мустахкамлаш хам мумкин.
Даромадларни купайтириш хар доим, шунингдек, инкироз пайтида
хам мух:им. Бунинг устига, бунга нархни оширишмасдан эришиш мумкин
булса. Куплаб компанияларда нархни шакллантириш амалиётини яхшилаш
талаб килинади. Хамонки, нархни шакллантириш жараёнларни ва
операциялар кетма-кетлигини бошкарувчи АКТга боFЛИК экан, даромадлар
пасайишининг олдини олишга эришишда хам бу ахборот тизимига жуда куп
нарса боFлик.
Битта телекоммуникация компанияси куп сонли маълумотлар
базасини бирлаштирган ута мухим ва киммат булмаган иловани татбик
этган холда ушбу муаммоларни хал эта бошлади. Илгари компания
махсулотлари туFрисндаги ахборотлар шартномалар, сотиш каналлари, иш
хаки тизимлари, СРМ ва бошка алохида тизимлар туFрисидаги турли
маълумотлар базасида сакланган. Компания барча маълумотларни
марказлашган ва хамма кира оладиган сакловга йиFиб, олдга капа кадам
ташлади. Ушбу хамма ахборотларни тах.лил килган холда, у кераксиз нарх
туширишдан воз кечди, турли махсулотлар ва минтакалар буйича нарх
сиёсатини тартибга солди ва даромадларни купайтиришга эришди.
Буларнинг барита биргина чора
асосий ахборотлар окимини
интеграллашгириш оркали эришилди. Янги тизимларни яратишга хожат
колмади.
Корхона булимлари буйича ахборотлар бипа ягона маълумотлар
базасига мужассамланади. Лекин, корхонанинг узи эса функционаллик
асосида ташкил килинган. Бипа ягона маълумотлар базаси булrанлиги учун
булимлар 5ртасидаги ахборотлар окими жиддий камаяди.
Ишчи гурух:ининг кучи билан хамма жараёнлар янада ошкора туе
олди ва компания нима ва унда кандай руй бераётгани туFрисида аник
тасаввурга зга булди. Бу эса сотув булими ходимлари куз унгида ишчи
гурухининг обрусини кутариб юборди. Ахборот окими яхши
ташкиллаштирилса, сотиш услуби кандай холатларда бозор кучи билан
шаклланиши-ю, кандай холатларда савдо вакиллари карорига боглик
эканлиги бир зумда куриниб туради.
326
1
Компания нархни шакллантиришдаги камчиликларни тузата бошлади:
')
биринчи галда у янги процедураларни ишлаб чикди ва синаб курди, сунгра
янги курсаткичларни, самарадорликни ва иш х; щини бошкариш тюимини
тасдИЮiади. Эндиликда янги процедуралар ташкилотда хамма учун - оддий
сотувчидан сотув буйича директоргача мажбурий булиб колди.
АКТ бунда асосий роль уйнайди. Ишчи гурух;и бир неча ахборот
тизимидан ягона маълумотлар базасига турли махсулотлар туrрисида
ахборотларни, нархни шакллантириш учун балансланган курсатК11чларни
туплади. Натижада турли сотув гурух;лари буйича маълумотлар IВlсбатан
равшан ва тушунарли куринишга эга булди. Савдо вакилларининг иш хаки
нархни шакллантириш сохасидаги муваффакиятга боглик булиб ко1щи. Бу
муваффакиятлар эса савдо вакилларининг нарх ва арзонлаштирилган
нархларни уртача курсаткичлар билан киёслаш оркали аникланди. Сотув
буйича дирекгоргача булган х;ар бир даражада иш унумдорлиги борасидаги
маълумотларни куриш мумкин.
АКТ сиёсатидаги бу узгаришлар компанияга нархни иотуFри
шакллантириш туфайли йукотишларни пасайтириш
ва
янги
шарmомалардан келадиган даромадларни 3-5% ошириш имконини берди.
Бу эса, уз навбатида фойданинг 15-20% ва ундан куп усишига олиб келди.
ИнI<Ироз пайтидаги бошка яна бир мух;им вазифа - ойликни
оширмасдан ходимларнинг юкори иш унумдорлигига эришиш. Масалан,
ишлаб чикариш х;ажмини купайтириш, килинган ишни камрок кайта ишлаш
учун жараёнларни туFрилаш ва бунда АКТ мух;им роль уйнаши мумкин.
АКТга сармоя киритишни пухта режалаштириб, улгуржн банк
булимларида савдо самарадорлигини оширади. Бунда янги мижозларни
жалб этиш ва сотув хажмини оширишга комплекс ёндашувни топиш керак
эди. Янги АКТ туфайли маркетологлар имконияти кенг мижозлар сж.имини
кенгайтиришга эришди. Бундан ташкари банк
мижозларнинr
операциялардан тушадиган мурожаатини автоматик тарзда кайта ишлашни
йулга к.уйди. Энди у янги мижозларни тезрок жалб этиб, ходимлар
даромадини оширди.
Илгари янги аризаларни куриб чикиш, якка таклифларни тайёрлаш ва
битимлар тузиш тарикасидаги бундай операциялар том маънода кулда КОFозда амалга оширилган. Сотув жараёнининг кайсидир боскичи
автоматлаштирилган, бирок хеч кимда жараён хакида тулик ягона тасаввур
булмаган ва АКТ ёрдамида уни кандай такомиллаштиришни билмаган.
327
Бизнес-булинмалар ва АКТ-хизмати муrахассислари банк булимлари
ишини урганишди ва тез орада ма1<садга йуналтирилган 1<андай узгаришлар
мух;им натижа бериши мумкинлигини тушунишди. Энди имкониятли
мижозларни автоматик тарзда сотув булимига "утказишган". Бунда биринчи
навбатда имконият утган кампания пайтида энг яхши натижаларга
эришганларга берилган. Шунинrдек, имкониятли мижозларни кузатиш
жараёни автоматлаштирилган ва уларни жалб этиш буйича самарали
тажрибани бойитишган. Натижада сотув булими самаралироI< ишлай
бошлади, компания эса тах.лил I<ИЛМасдан туриб мижозларга бир хил
махсулотларни таклиф I<ИЛМай 1<уйди.
Имкониятли мижозлар базасини СRМ ахборот тизим билан
бирлаштиришди ва энди савдо вакиллари битта тугмачани
босиб,
мижознинг банк билан узаро муносабатлари тули1< тарихини кузатиши
мумкин. Янги тизим хар бир мижоз учун "захира таклиф"ни, шунингдек,
мижозга янги мах:сулотни таклиф этувчи сотув булими уз ходимлари
сух;батини яратиш имконини берди. АКТ-хизмати хар бир битим
тугаллангач, маълумотларни киритишни тартибга солди. Шу туфайли
мижозларни жалб этиш стратегиясини ишлаб чи1<ишда х:исобга олиш жуда
мух;им х:исобланган барча ахборотлар янада тули1< ва ани1< акс этди.
Шу узгаришлардан сунг барча билимлар томонидан имкониятли
мижозларга бир кунда I<ИЛИнган f<УНFиромар сони икки баравар ошди.
Шунингдек, жалб этилган мижозлар сони купайиши ва иш унумдорлиги
ошгани 1<айд этилди. Бутун тизим доирасидаги сотиш буйича айрим
жараёнлар самарадорликнинг бундан буён хам ошишидан дарак беради.
ИI<Тисодий пасайиш пайтида одатий ну1<сонлардан воз кечган
компания АКТга инвестициялар киритишни кенrайтириши мумкин.
Тажрибаларимиз шуни курсатадики, АКТга максадли инвестициялар
киритиш купrина йуналишларда иш унумдорлигини ва даромадни ошириш
имконини яратади. Бу харажатларни сийкаси чиккан шаклда
кискартиришдан кура купрок самара беради
Муваффакиятли лойиха белrиланган муддатида тугалланади,
режалаштирилган бюджет билан ёпилади ва айни пайтда кузланrан
натижаларrа эришилади. Бошка лойихаларнинг ахволи нима булади? Улар
ёки янги ва яна янги молиялаштиришни талаб килиб, куrилганидан бироз
чузилади ёки хеч кимга керак булмаган ва хеч ким хохламаган ёки у билан
ишлаб булмайдиган КААТ тузилади.
328
, Муваффан:иятсиз лойихалар бир-бирига жуда ухшаш. Улар уё бирбиридан нусха олиб, битrа ва айнан уша сценарийни такрорлайвериб,
ЮТJ(азаверади. Куп йиллик кузатиш компания рах;барларни 61-р неча
коидаларни ёзишга ундайди. Бу коидалар корхонани бош1<аришни
автоматлаштиришда анча одатий хатоларга йул к:уймасликнинг олдини
алишга ёрдам беради. Улар бюджетлаиггиришни автоматлаштириш,
бошкарувга оид хисоб-китобни юритиш, ишлаб чи1<;аришни бош1<; иш ва
корпоратив бош1<;аришнинг бошка сохалари лойихалари учун бир хилдек
юапи мое келади.
АКТга илмий асосланган холда инвестицияларни кенг жалб 1<;илиш,
корхоналар молиявий-и1<;тисодий жихатдан ривожланишининг асосий
омилларидан х;исобланади.
Купинча дастурларrа х;ужжатлар пала-партиш тузилган булади. шу
сабабли эксплуатация давомида дастурнй мах,сулот устидан назорат
ЙуI<;отилади. Бу рисклар шу билан хам кучаядики, ахборотлаштириш
лойихаларида, коидага кура, хизмат курсатиш харажатлари кузда тугилмай,
ба харажатлар эса анча катта булиши мумкин.
Ра1<;амли
иктисодиёт
глобал
эканлигини
хисобга
олиб,
ахборотлаштириш ва ракамлаштириш барча давлат лойихалари (электрон
х;укуматдан тортиб уй-жой-коммунал хизматгача) комплексли равишда
х;амда иктисодий ва бошкарув ахборотларини кодлаштириш ва
идентификация килиш тизими асосида куриб чикилиши лозим.
Ишбилармонлик мухитини соддалаштириш х;амда ах;ОJ1и ва
бизнеснинг давлат билан узаро алокалари харажатларини пасайтириш
ИI<;ТИсодиётниllг ракамли сегментини ривожлантиришнинг мураккаб
боскичи хисобланади.
Ракамлаштиришнинг келгуси истикболлари давлат-хусусий шериклик
доирасида икки томоннинг узаро алока харажатларини максимал даражада
пасайтириш ва ташкилотлараро моделни амалга ошириш билан бОFлик.
Бу жараённинг фуидаментал асоси
ракамли иктисодиёт
платформалари булиб, уларнинг воситасида «бирга-бир» ва «бирrа куп»
узаро алокалар парадигмасидан «купга-куп» парадиrмасиrа утиш амалга
оширилади.
Уз навбатида, хужалик юритувчи субъектлар узаро муносабатларини
ташкил 1<;илиш ва технолоrиялар узгариши давлат ёрдамида ташкил
I<;Илинадиган кичик ва урта бизнесни куллаб-кувватлашrа ихтисослашган
консалтинг ва техник бизнес-марказлар билан комплексда автоматик
329
равишда иl(ГИсодиётнинг реал секторида структурали узгаришларrа
(структурали ислохотларга) ва инновацион иктисодиёт шакллантириш учуи
шароитлар яратишга олиб келади.
Давлат-хУI<)ЩИй тарmбга солиш тизими янгича техналопос
имкониятлар даъватларидан ортда к:олмокда. Ба бу нафа1<;ат кибер­
хавфсизлик, электрон савдо ва интернетни тартибга солишни таъминлаm
масалаларида, балки биомухандислик технологиялари, учувчисиз транспорт
воситалари, ЗD-принтер ва х.к.да хам кузатилмокда.
330
i
1
1
1
.J
и'lн 8-БОБ. РАI(АМЛИ ИI(ГИСОДИЁТНИ МЕЪЁРИЙ ТАРТИБГА
Й!<,'
, 1. ,.
солиш
Ll. Ul(ТllcoДllёт фанида меъёр ва меъёрий тартибга солиm туmуичаси
«Меъёр (норма)» тушунчаси ва ундан х;осила булган «нормаmвлик»,
«меъёрий тартибга солиш» тушунчалари турли ижгимоий фанлардli турли
цамиятга эга. Улар иктисодиёт фанида х;ам, х;уf\Уl\ШУНОсик фанuда х;ам
фойдаланилади, бунда ушбу фанлар Н)'Ю'аи назаридан «меъёр» ва «меъёрий
тартибга солиш» тушунчаларининг х;ар хил томонлари куриб ЧIЩИЛади.
Мавжуд тафовутлар тах;лили уларнинг ракамли иктисодиёт
учун
цамиятини тавсифлашга имкон беради.
Иiqисодиёт фани учун меъёр ва мъёрий 'I'артибrа солиш тушув.чалари
мох;иятга оид тавсифномалар шу даражада калин боFЛИК тушунчалар
х;исобланадики, иктисодчилар уз асарларида «ижобий иктисодиёт фани»
туmунчаси билан таккосланадиган «норматив иктисодиёт фани»
тушунчасидан фойдаланади. Замонавий иктисодиёт фанида меъёрийлик ва
ижобийлик масаласи у х;аКида замонавий тасаввурларнинr мух;им бир
таркибий х.исмлари сифатида куриб чик;илади ва айнан шу сабабли мазкур
муаммо, илмий адабиётларда кайд этилишича,
куплаб
замонавий
дарсликлар ва укув-услубий кулланмаларнинг кириш булииларига
kИритилади.
Бунда иктисодий адабиётларда меъёрийлик ва ижобийлик бутун
ИКТИсодиёт фанига мансублиги ёки унинг мустакил кисмини ифодалаши
:Х.цидаги масала буйича якдил фикрлар йук.
Олимлар иктисодиёт фанини ижобийлик ва меъёрийликка булиш
FОяси Дж.Кейс томонидан айтилган деган фикрга кушиладилар, у куйидаги
ФИКрни билдирганди: «Иктисодиёт фани бор нарсаларни, у ёки бу карорлар
кабул килиш натижасида вужудга келиши мумкин булган нарсаларни
тадкик этадиган ижобий фандир». Унинг фикрига кура «ижобий фан бор
нарсаларга алокадор тизимли билимлар йиFиндиси сифатида, меъёрий ёки
регулятив фан эса - булиши лозим булган ва шу сабабли х;акикатдагидан
фарманиб турадиган идеал нарсаларни уз предмети килиб оладиган
систематик билимлар йигиндиси сифатида тавсифланиши мумкин».
Уйлаймизки, Кейнснинг rояси XIX аср охиридаги иктисодиёт фани
Х:олатини акс эттирадиган рефлексия ва иктисодиёт фанининr <<Юзю>ни
анимаш лозим булган вазиятrа реакция х;исобланади. Бир томондан, узини­
узи тартибга соладиrан бозор иктисодиёти rояси бу пайтга келиб давлат
331
«тунги I<оровул» ролидан узоI<Лаша бошлаганидан далолат берадиган янги
Иl(ТИсодий ва сиёсий воl(еликлар билан озиклантириладиган жиддий
шубхалар уйготарди. Бу нафаI<ат давлат,. балки I<ИЗИI<ишлар доираси буйича
фарI<Ланадиган турли
ижrимоий
кучлар
хам
мавжуд
нарсанинг
тавсифинигина эмас, балки иктисодий муаммоларни хал I<ИЛИШ
«рецептлари»ни кутадиган фанга нисбатан янгича талаблар юзага келтирди.
Бошl(а томондан, турли манфаатларга йуналтирилган ва шу сабабли бир хил
ИI<ТИсодий вазиятга нисбатан мазмунан фарI< I<ИЛадиган Иl(ТИсодий вазиятга
йуналтирилган иктисодий сиёсат рецептларини ишлаб чиI<Ишда илмий
билимлар объективлиги хакида савол тугилади. Илмий билимларнинг турли
томонларини ажратиш зарур булиб, Кейнс айнан шу ишни l(ИЛади. Гарчи
Кейнснинг фикрлари бошl(а даврга мансуб булсада, улар замонавий
ИI<Тисодиёт фаниrа улкан таъсир этди ва куплаб нашрларда такрорланди.
Иктисодиёт фани бор нарсаларни, у ёки бу I<apop I<абул I<ИЛИШ натижасида
вужуга келиши мумкин булган нарсаларни тадI<ИI< этадиган ижобий фан
хисобланадн. ИI(ТИсодиёт фани маълум даражада шартлилик билан ижобий
фанга (назарий булим) ва амалий фаолиятда риоя I<илиш зарур булан
тавсиялар, тамойиллар, курсатмалардан иборат норматив фанга (амалий
булим) булиниши мумкнн. Ижобий тахлил бутун иктисодиётда ходисаларн
изохлаш ва башорат I<ИЛИШ, меъёрий тахлил эса I<андай булиши лозим деган
саволга жавобни назарда тутади. «Норматив (меъёрий))) сузи «норма
(меъёр)» сузидан келиб чикl(ан булиб, шу сабабли бу ёндашувни урганишда
купинча меъёрий тах.лил бу - Rандай булиши лозимлигидир дейилади.
Масалан: олиб кириладиган товарларга божлар махаллий саноатнинг
муваффаI<иятли ривожланиши учун зарур деб 1<арор l(ИЛиниши билан,
I<уйидаги саволга жавоб I<идириш бошланади: куплаб омиллар истеъмолчилар даромадлари, у ёки бу товарга талаб ва х.к.ни хисобга олган
холда олиб кирилаётган товарларга оптимал солиI<Лар I<андай. Меъёрий
тахлилда асосий суз бу - оптимал, ижобий тахлилда эса - амалдаги, хаI<ИI<ИЙ
ва мавжуд сузлари асосий хисобланади.
ЮI<орида келтирилган фикрлар шундан далолат берадики, Иl(Тисодиёт
фанида ушбу тушунчанинг ортида турмайдиган 1<андайдир муайян х:одиса
тавсифига боглаб "9йилмаган «меъёр» мавхум, максимал даражада
умумлаштирилган тушунчаси I<абул !\ИЛинган. Бу иктисодчиларга
иктисодиётда руй бераётган жараёнларни тушуниш учун зарур булган,
иктисодиётга мух.им таъсир курсатадиган янги омилларни, маълум бир
манфаатлар билан изох.ланадиган ХУI<УI<ИЙ анъаналар. фикрлар ва гояларни
332
i
.1
тадки1<:0т объекти сифатида киритган холда илмий иктисодий бwшмлар
доирасини кенrайтиришrа имкон беради. Меъёр rоялари идеал тупунчаси
билан боrлик булrан: Норма - реал предметдан фаркланиб турадиrан
объектларин бахолаш учун хизмат киладиrан эталон (намуна булиб хизмат
киладиrан улчов). Меъёрлар факат инсон эх;тиёжлари ва максад1ар бор
жойда мавжуд булади. Факат инсон хаёти мазмунини амалrа оширпн холда
эзrу максадrа эришишrа хизмат киладиrан объект меъёрrа мое кеnади ва
меъёрий хисобланади ... Чеrаралар уртасида олтин урталик (ошимум),
минимал ва максимал меъёрлар чеrаралари фаркланади. Максадrа зришиш
учун оптимал восита идеал деб хам аталади (Д.Н. Кейнсда меъёрий
иктисодиёт фани предмети). Идеалrа эришиш учун уртача курсаrкичлар
сифатида меъёр тушунчаси фойдаланилади.
Норматив элементни иктисодиёт фаниrа киритиш
ахлок
муаммолариrа, ахлокий ва иктисодий узаро алокалар ва муносаfuтларrа
мурожаат килишrа олиб келди.
Меъёр ва меъёрийликни жуда кенr
тушуниш
июисодий
ходисаларнинr психолоrик жихатларини хам тадкик этишrа имкон беради.
Масалан, меъёрийлик тушунчасиrа инсон табиати билан боrлик хамма
нарса киритилиши лозим деrан фикр билдирилди. Хусусан, агар инсон
«эrоизми» жон саклаш маъносида узини асраш билан боrлик булса. Бу
меъёрий тахлилда беписанд колмаслиrи лозим.
Меъёрийлик ва ижобийликни фарклаш иктисодиёт фанида
Кадриятларни тушунишrа ва талкин килишшrа таъсир этди. И.В.Филатов
кайд этишича, классик сиёсий иктисодда, асосан, британча кадриятлар
муаммоси борликни тавсифлайдиrан ва изохлайдиrан ижобий июисодий
Назария билан иктисодиётнинr норматив томони - иктисодий сиёсат
масалалари буйича экспертларнинr амалий тавсияларини бир-биридан
фарклашда намоён булади. Бу ерда Вебер позицияси билан маълум бир
ухшашлик кузатилади: иктисодчи олим сифатида объектив далиллар ва
муаммолар сохасида колиши лозим, лекин манфаатдор фукаро сифатида у
кенrрок форумrа чикиши ва узининr кадриятлар борасида нималарни афзал
деб билишиrа караб, у ёки бу иктисодий вокеликларни унинr фикриrа кура,
яхширок булrан холатrа кандай килиб якинлаштириш хакида маслахат
бериши мумкин. Умуман олrанда, у янада объектив позиция эrаллаши
мумкин. Маълум бир кадриятларrа мувофик (масалан, тенrлик ёки
адолатлилик), экспертга максадни карор кабул килувчи шахе (ёки сиёсий
орган) белrилаб беради. Эксперт фан номидан бу максадrа эришиш учун
333
.
кайси воситалар туFри келиши, унга эришиmда харажатлар кандай булиши
хакида гапиради, холос. Танлов эса бу шахснинг узига колади.
Меъёрни кенг тушуниш шуни кузда тутадики, иктисодиёт фани учун
гап кайси характер ва мазмундаги меъёрлар хакида, ахлокий, диний, ички
корпоратив ва х.к. меъёрлар хакида боришининг ахамияти йук, уларнинг
барчаси, агарда иктисодий ходисаларга таъсир этадиган булса, меъёрлар
сифатида тадкикот сохасига киритилган булади. Бу маънода икrисодиётни,
жумладан, ракамли иктисодиётни меъёрий тартибга солишни тадКИК этиш
иктисодий муносабатларни хук:ук билан тартибга солиш доирасидан чикиб,
бундан тартибга солишнинг барча турларини камраб олиши лозим.
Таъкидлаш жоизки, хУКУК меъёрлари эмас, балки бошка меъёрлар билан
тартибга солинган соха Узбекистонда замонавий ракамли иктисодиёт
шароитларида анча каттадир. Интернет хамжамиятида норасмий,
интернетдан фойдаланувчилар ва интернет ресурслари эгалари томонидан
ишлаб чикилган профессионал одоб-ахлок кодекси фойдаланилаётган
булиб, у ракамли иктисодиётнинг шаклланишига сузсиз таъсир этади.
Х,укук фанида меъёр ва меъёрий тартибга солиш тушунчаси
Х,укукшунослик фанида хук:ук меъёри тушунчаси (шунингдек,
юристлар томонидан «хукук меъёри» тушунчасиинг синоними сифатида
фойдаланиладиган юридик меъёр ва хукукий меъёр тушунчапари) асосий
тушуналардан бири хисобланади. Катта юридик луFатда ушбу тушунчанинг
«классик» таърифи келтирилган: хукук меъёри - давлат томонидан
белгиланган ёки рухсат этилган ва мажбурий кучи билан таъминланган,
хамма учун мажбурий хулк-атвор коидаси.
Турли хукукшунос олимлар томонидан таклиф килинадиган «хукук
меъёри» тушунчасининг илмий таърифлари маълум бир хилма-хиллик
билан фаркланиб туради. Масалан, А.С. Пиголкиннинг фикрига кура, хар
кандай меъёр бу - давлат томонидан белгиланган ва таъминланадиган
одамларнинг бир-бирига муносабати буйича хулк:-атвор коидалари,
шунингдек, инсон хулк-атворини тартибга солиш тамойиллари ва умумий
ташкилий асосларни белгилаб берадиган бошка коидалар. А.А.Алексеевга
кура, юридик меъёр бу - конунлар ва давлат томонидан тан олинадиган
бошк:а макнбаларда уз ифодасини топган ва хукук субъектлариниг хукукий
рухсат этилган (шунингдек, такикланган ва курсатилган) хулк:-атвор мезони
сифатида намоён буладиган умумий мажбурий хулк-атвор коидасидир.
В.Д.Переваловнинг хисоблашича, хукук меъёри бу давлат ва жамият
томонидан белrиланrан ва таъминланадиган, расмий хужжатларда
334
курсатилган ва чоп этилган, катнашчиларнинг )()'К)'К ва мажбуриятларини
белгилаш йул билан жамиятдаги муносабатларни тартибга оолишга
каратилган, умумий мажбурий расмий белгиланган хулк-атвор кодасп.
Х:укукий адабиётларда ташкаридан караганда иктисодий фанида
меъёрнинг тушунилишига ухшаб кетадиган )()'К)'К меъёри таърифлари х;ам
учрайди. Масалан, М.Н.Марченко шундан келиб чикадики, х;укук меъёри
турли одамлар хулк:-атворини бах;олашда f\УЛланадиган микёсга тенr булган
узига хос улчов сифатида намоён булади. У турли х;укукий муносабатлар
субъектларининг х;аракатлари туFРилиги ёки нотуrрилиги, аникроrи,
конунийлиги ёки rайриконунийлигини аниклаш мезони х;исобланади. Ушбу
таърифга к:ушилар экан, И.Д.Ягофанова таъкидлайдики, )()'К)'К меъёрлари,
инсон фаолиятида умумий ва жушкин купам билан одамларнинг хулк_-атвор
чегараларини, у ёки бу вазиятда тегишли ва эх;тимолий хулк-атвор х;ажми ва
доирасини белгилаб беради. Бирок: бу факат ташкаридан к:арагандаги
ухшашлик, чунки х;укукшунослар бу х;олатда ушбу чорани давлат
белгилашини назарда тутади.
Уйлаймизки, ушбу тушунча таърифларидаги тафовутлар энг аввало,
шу билан асосланадики, бу тушунчанинг ортида уни тадк:ик этишда
олимлар тушунчани таърифлашда уни устувор деб белгилаган х;олда унинг
айрим томонларига алох;ида эътибтор каратадиган серкирра х;одиса ётади.
Шу билан бирга, х;укук: назарияси буйича тадк:ик:отларда кайд этиладики,
тушунчанинг таърифлари хилма-хил булган х;олда уларда умумий негизни
ажратиб курсатиш мумкин, чунончи: х;укук меъёрининг х;ал nшувчи
белгиси сифатида олимлар шу х;олатни ажратиб курсатадики, )()'К)'К меъёри
давлат билан туrридан-тугри боrлик: булиб, намунавий жамоат
муносабатларида давлат тартибга солувчиси сифатида намоён булади.
Бунда у юридик жих;атдан жамиятдаrи энr мух;им муносабатларни белгилаб
1\УЯди. Бу борада Л.В.Афанасьеванинг мох;иятан давлатдан келиб чикадиган
ва давлат томонидан мажбурий хулк-атвор к:оидаларини к:уллаш билан
таъминланадиган )()'К:УК меъёри сифатида умумий тушунча (кичик
тафовутлар билан) юзага келган деган фикрига к:ушилиш мумкин.
Хукук меъёрини замонавий тушунишнинг негизида х;укукни ижобий
тушуниш ётади. Гарчи х;укук назариясининг эволюция жараёнида хукукни
ижобий тушунишдан ташкари )()'кукни социологик, фалсафий, психологик
ва интеграцион тушуниш очиб берилган ва тадк:ик этилrан булсада, бирок
улар етакчи була олмаган.
335
--
Юридик нуктаи назардпн хУкуI<: меъёрининг бажариши лозим булган
вазифа хар 1<:андай муносабатларни тартибга еолиш х:иеобланади. ХукУI<:ий
меъёрлар томонидан тартибга еолинащиган жамиятдаги муноеабатлар бир
хил турда эмаелиги еабабли уларни таргибга еоладиган к:ий меъёрлар
хам дифференциация I<:ИЛИНrан булади ва дифференциация XYI<:YI<:
тармогининг узига хоеликларини ва уни тартибга еолиш предметини аке
эттиради.
X:YI<:YI<: меъёрлари объектив ва, мое равишда, xYI<:YI<: фанининг тадI<:ИI<:ОТ
объекти еифатида, тар1<:01<: холдаги бирликлар еифатнда мавжуд эмае, балки
xYKYI<: тармоI<:Ларига бирлашади, бунинг натижаеида умумий тартибга еолиш
предмети билан хУI<:УК:ИЙ мъёрлар тизими юзага келади. ТалI<:Ин к:илиш
(яъни, XYI<:YI<: меъёрининг мох:иятини анимаб олиш, тушуниш) унинг у ёки
бу XYI<:YI<: еохаеига, хукуI<:Ий инетитутга манеублигидан келиб чи1<:кан холда
амалга оширилади.
Х:укуI<: меъёрлари учун иерархия характерлидир: XYI<:YI<: меъёрининг
урни у урин олган хужжатнинг юридик кучи билан белгиланади, шу
еабабли хУI<:УI<:ИЙ меъёр шаклига ва хУкуК:Ий меёрларни мое келувчи хУI<:УI<:ИЙ
хужжатларга киритишга катта ахамият берилади. Хусуеан, конституция
меъёрлари конституция устуворлиги туфайли ОД!I.ИЙ 1<:онунларга киритилган
х:укук:ий меъёрлардан кура каттаро1<: юридик кучга эга. Хукук:ий меъёрлар
коллизияси шароитларида энг аввало, уларнинг ХУI<:УКИЙ хужжатлардан
олган урни бах:оланади. Агар турли юридик кучга эга булган хужжатларга
киритилган ХУI<:УI<:ИЙ меъёрлар ко,1лизияси уринга эга булса, бунда юридик
кучи каттарщ булган меъёр уетун курилади. X:YI<:YI<: фанида бир хил юридик
кучга эга булган хУЖЖатларга киритилган ХУI<:УI<:ИЙ меъёрлар коллизияеи
мураккаб масалаларини хал I<:ИЛИШ учун тулаконли уеуллар тизими ишлаб
ЧИI<:ИЛГан.
Бошка томондан, юриспруденцияда хуку1<:ий хУЖЖатларга бошка
меъёрлар эмае, айнан ий
меъёрларни киритиш, чеклаш масалаларига
катта эътибор 1<:аратилади (нафакат расмий, хУКУI<:ИЙ хУЖЖатrа киритиш
белгиси буйича, балки мазмуний, х:укукнй меъёрни бошка (ахлоI<:Ий, диний
ва х.к.) меъёрлардан ажратадиган мазмунга оид белгилар). Гарчи ХУI<:УI<:ИЙ ва
бошка меъёрлар (масалан, одоб-ахлок меъёрлари) уртасида якинлик мавжуд
ва ХУI<:УКИЙ меъёрларда купинча одоб-ахлок меъёрлари билан умумий
булган маданий мазмун ёки кадрият уз ифодаеини топадиган булсада,
хукукий тушуниш учун меъёрни хукуI<:Ий расмийлаштириш, мое келувчи
коидани давлат таи оладиган манбаларrа киритиш хал килувчи ахамиятга
336
г
эга булади. бу эса шу билан боrликки, Кl\а нисбатан хук:111ронлик
к:иладиган ижобий ёндашувни шакллантириш, жумладан, хук:укни боШ1<ача
тартибга солишдан ажратиш ва «тозалаш» куринишида руй берган, аста­
секинлик билан к:ий меъёрлар мазмуни ва уларни бошк:а ижrимоий
меъёрлардан ажратиш хак:ида тасаввур хамда мохиятан турлича булган
меъёрларни битта хужжатда аралаштириш мумкин эмас ёки хеч булмаса
мак:бул эмас деб хисобланиши хак:ида тасаввур шаклланган. Меъёрни
(айнан давлат томонидан белгиланган ёки рухсат этилган, «соф» 1,ук:ук:ий
меъёр сифатида) к:ий тушуниш ва ик:тисодиёт фанида меъёряи кенг
тушуниш уртасидаги фарк: мана шунда намоён булади. Х:аттоки 1,Ук:ук:ий
хужжатга, масалан, ахлок:ий мажбуриятлар киритилган холатларда хам
хук:ук:ий тадк:ик:отларда ушбу ходисанинг бу ёндашувга дахл к:илмайдиган
изохларини к:идириш амалга оширилади, масалан, бунда у ёки бу ахлок:ий
мажбуриятни к:онунчилик билан белгилаб к:уйиш меъёрни яратишга эмас (у
амалда мавжуд булади), балки ушбу химоя воситасини айтилган
мажбурият ваколатларини, чунончи, уни судда химоя к:илишни белrилашга
хизмат к:илиши таъкидланади ва бунда ноюридик императивни
ижобийлаштириш мак:сади намоён булади.
Х:ук:ук:ий меъёрнинг давлат билан «генетик» алок:аси унга жамиятда
амалда булган бошка - ахлок:ий, диний, гурух ва х.к. меъёрлардан ажратган
холда хамма учун мажбурийлик характери бахш этади. Шу билан бирга, бу
шуни англатадики, ик:тисодий муносабатларни тартибга соладиrан куп
сопли меъёрлар ичида хук:ук:ий нук:таи назардан фак:ат давлат томонидан
рухсат этилган меъёрларгина х.ук:ук:ий меъёр хисобланади. шу нук:таи
назардан хук:ук: фанида хук:ук:ий меъёрни «куриш» ик:тисодиёт фани билан
так:к:ослаганда тор йуналишга к:аратилган.
Х:ук:ук:ий меъёрларни ифодалаш шакли (улар к:онунчилик техникаси
к:оидаларига мувофик: ифодаланади) ва уларнинг тили хук:ук:ий меъёрларни
ижтимоий меъёрлар кенг тупламидан алохида ажратишнинг мухим
хусусиятларидан бири хисобланади. Х:ук:ук: меъёрларини к:онунчилик:да ва
к:онуности хужжатларида баён к:илиш расмийлаштирилади: уларда нафак:ат
ушбу меъёрда, балки бшк:а ижтимоий муносабатларни тартибга солишда
хам к:улланадиган маълум бир юридик тушунчаларга «боrлаб» к:уйилган
атамалар фойдаланилади; уларни мавжуд атамалар билан боrлайдиган
ва/ёки ушбу тушунчани тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар
узига хосликларига нисбатан к:уллашни аник:лаштирадиган янги тушунчалар
таърифлари келтирилади; норматив хужжатларда хук:ук:ий меъёрларни баён
337
I\ИЛИШ уелуби унинг ху -;ук;ий тизимдаги урни ва у манеуб булган х.ук:ук:
еохаеида баён килиш анъаналари билан белгиланади. бошк:ача I\ИЛИб
айтганда, х.ук:ук: тизимлилиги ички ва ташки (атамага оид) х.ук:ук:ий
меъёрлар алок:аеи х_иеобига таъминланади, бу эеа ижтимоий
муноеабатларни тартибга еолиш ва коллизия холатида х.ук:укий меъёр
уетуворлигини белгилаб беришга имкон яратади.
Иктиеодий муноеабатларни, айник:еа, янги, илгари тартибга
еолинмаган муноеабатларни тартибга еолишда ик:тиеодий атамаларни «к:айд
I\ИЛИШ» ва юридик мазмун бериш (мое келувчи хук:укий муноеабатларни
еамарали хук:укий х.имоя I\ИЛИШНИ таъминлаш учун) буйича жиддий
муаммолар юзага келади. Ракамли иктиеодиётга ниебатан бу муаммо
нафак;ат якинда пайдо булган аеоеий тушунчалар буйича муроеа йуклиги
(маеалан, «электрон еавдо» тушунчаеининг мазмуни ва таърифи буйича
мунозаралар олиб борилади ва бу борада купчилик фикрлар хали
шаклланиб улгурмаган булади) билан, балки уларни иктиеодчилардан
ташк:ари молия хук:уки еохаеидаги мутахаееиелар талкини билан боFЛаш
талаб килинадиган тушунчалар пайдо булиши билан хам мураккаблашади
(хуеуеан, криптовалюталар анъанавий маънодаги валюта х.иеобланмайди ва
мавжуд ху -;укий воеиталар к:атнашчиларнинг ракамли иктиеодиёт
бораеидаги х.ук:укларини к:ай даражада химоя к:илишга к:одирлигини ва
криптовалюталарни тартибга еолиш юзага келган пул
маблаFЛарини
тартибга еолиш ва пул эмиееияеи анъанавий давлат монополияеи билан
к:андай юшиб уйrунлаштириш лозимлигини тартибга еолишни
аник
тушуниш талаб этилади).
Иктиеодиётга ижобий таъеир этадиган ёки хеч булмаганда еалбий
таъеир этмайдиган иктиеодий муноеабатларни тартибга еоладиган хук:ук:ий
меъёрлар яратиш назарий жихатдан хам, амалий жихатдан хам ук:ий
шаклдаги модель ёки кандайдир идеал еифатида иктиеодий меъёрни
мужаееам этиш эхтиёжлари уртаеида мувозанат излаш хиеобланади.
Ракамли иктиеодиётни хук:укий тартибга еолиш бевоеита инеон
укдарига - замонавий ху -;ук: аеоеий инетитутаридан бирига хам дахл
I\ИЛади, бу эеа ракамли иктиеодиётнинг куплаб элементларини норматив
тартибга еолишга узига хое талаблар куяди. Мое равишда, ук:ий тартибга
еолиш амалиётини бахолаш нафакат унинг иктиеодий еамарадорлиги ва
иктиеодий муноеабатларнинг турли катнашчилари манфаатларини
ифодалашдан келиб чикиб, балки куреатилган жихатларни хиеобга олган
холда амалга оширилади.
338
8.2. Узбекистонда Иl(Пfсодиёmи норматив тартибга coJDm
амалиётининг хусусиятлари
Узбекистонда ракамли иктисодиётни норматив тартибга солиш
холатининг умумий тавсифи. Ракамли ик:гисодиётни норматив tартибга
солишнинг хозирги холати ракамли ик:гисодиётни эмас, ан-.анавий
ик:гисодиётни тартибга солишга таянади. Уларнинг коидалари ракамли
ик:гисодиётга нисбатан к:улланиши мумкин булган (ва к:уллнаётган) куплаб
Х}'ЖХ(атлар туплами мавжуд. Бунда ракамли ик:гисодиётни тартибга солиш
учун махсус яратилган ва унинг узига хосликларини акс эттирадиган
алохида хужжатлар хам мавжуд, лекин уларнинг сони куп эмас ва асосан,
электрон хужжат айланма ва электрон савдога тааллукли хисобланади.
Анъанавий ик:гисодиёт ва ракамли ик:гисодиёт учун норматив кукий
тартибга солиш умумий манбалари сифатнда Узбекистон Ресnубликаси
Конституция си, Узбекистон Республикаси Фукаролик
кодекси,
интеллектуал мулк хакидаги конун хужжатлари, савдо хак:нда коН)'нчилик
ва уларнинг конун-коидалари ракамли ик:гисодиётга нисбатан кулпаниши
мумкин булган (ёки кулланаётган) бошка хужжатлар намоён булади.
У Узбекистон хукук тизимини янгилаш, конунчиликнинг барча
сохаларини ривожлантириш учун узига хос катализаторга айланди.
Узбекистон Республикаси Конституцияда суверен демократик республика
сифатида таърифланади. Бу эса барча мухим масалалар, жумладан,
ик:гисодиётни ривожлантириш йуналишларини белгилаш, унинг янгича
шаклларини жорий килиш масалалари демократик асосларда хал этилиши
лозимлигини англатади. Конституция Узбекистон Республикасида ягона
иктисодий маконни, товарлар, хизматлар ва молиявий восиrгалар эркин
харакатланишини, ракобатнинг к:уллаб-к:увватланишини, иктисодий
фаолият эркинлигини, барча шакллардаги мулкчиликнинг бир хилда химоя
килинишини кафолатлайди.
Бу конституция коидалари ракамли иктисодиётни тартибга солишга
туFридан-туFри алокадор булиб, унга нисбатан тулик амал килади, яъни
шуни англатадики, ракамли ик:гисодиёт сохаснда кабул килинадиган колган
барча меъёрий хужжатлар ушбу конституция меъёрларига мое келиши
керак, коллизия холатида эса Конституция меъёрлари устунлик килиши
лозим. Бу ракамли ик:гисодиётни хукукий тартибга солишда хал килувчи
фурсат булиб, мавжуд ва таклиф килинаётган хукукий-меъёрий тартибга
солиш конституционлигини бахолаш учун бошланFич нук:га хисобланади.
339
j
Умуман олганда, Узбекистонда рак;амли иктисодиётни меъёрий
тартибга солишнинг холати илмий хамжамият томонидан танf\Идий
бахоланади. J\У!(У1'ИЙ тартибга солишнинг амалиёт эхтиёжларидан ЯЮ\ОЛ
отрда колиши кузатилмо1<да, бунда вакт буйича ортда колиш тобора ортиб
бормо1<да.
Бизнес ва иктисодиёт фани вакилларини ракамли иктисодиёт
ривожланиши учун норматив тусимар, мавжуд тартибга солишнинг
сезиларли f\ИСМини ракамли иктисодиётни ривожлантириш шароитлари
учун куллаб булмаслиги кониктирмайди.
Ракамли иктисодиётни тартибга солиш буйича янги меъёрий
хужжатлар.
Охирги йилларда рак:амли иктисодиётни комплексли ва жадал (янги
конунчилик жорий килиш умумий мезонлари буйича) тартибга солиш rояси
устунлик 1\ИЛдИ. Стратегик ривожланиш х:ужжатлари, янги ;;онунчилик ва
бошка меъёрий хужжатлар режалаштирилган узгаришлар учун асосий rояси
булиши лозим булиб, уларнинг бир 1\ИСМИ кабул килинган, меъёрий
хужжатларнинг бош ;;а f\ИСМИНИ ислох 1\ИЛИШ, шунингдек, янги конунлар
кабул килиш кузда тутилган.
Узбекистон Республикасининг харакатлар стратегиясида давлатни
инновацион ривожлантиришда асосий роль ракамли технологияларга
тегишли. Бунда Стратегияни амалга оширишнинг биринчи босf\Ичида (20172018 йиллар) инновацион иктисодиётга утишнинг ташкилий, молиявий ва
конунчилик механизмлари яратиш кузда тутилади. Стратегияни амалга
оширишнинг иккинчи боскичида эса (2019-2021 йиллар) ракамли,
интеллектуал
ишлаб
чикариш
технологиялари,
роботлаштирилган
тизимлардан фойдаланиш, шунингдек, янги илмий ишланмаларни
тижоратлаштириш ва экспорт килишдан иборат булган ракамли
иктисодиётни кенг куламли жорий килиш режалаштирилган.
Дастурда ра ;;амли иктисодиёт хужалик фаолияти сифатида
тавсифланади Дастурда ракамли иктисодиёт унда асосий ишлаб чикариш
омили ракамли шаклдаги маълумотлар хисобланган хамда жамият ва
фуКароларнинг сифатли ва ишончли маълумотлар олишга зхтиёжини
хисобга олган халда ахборот маконини шакллантиришга, ахборот
инфратузилмасини
ривожлантиришга,
Республика
ахборот­
телекоммуникация технологияларини яратиш ва ;;уллашга, шунингдек,
ижтимоий ва и ;;тисодий соха учун янги технологик асослар
340
шакллантиришга хизмат l(ИЛадиган хужалик фаолияти с1фатида
тавсифланади.
«Узбекистон Республикаси ракамли иктисодиёти» Даечрининг
максадлари сифатида куйидаrилар маълум 1<;илинган:
1) ра1<амли шаклдаги маълумотлар ижтимоий-иктисодий фаолиятнинг
барча сохаларида ишлаб чи1<;аришнинг асосий омили саналган 1а унда
самарали узаро ало1<алар, жумладан, хал1<аро ало1<алар, бизнес, илмий­
таълим хамжамияти, давлат ва фу1<;аролар уртасидаги а1101<;алар
таъминланадnган Узбекистон Республикаси рак,амли ИЮ'Исодиёти
экотизими яратиш;
2)институционал ва инфратузилма характеридаги зарурий ва етарли
шароитлар яратиш, ик:тисодиётнинг анъанавий тармок,ларида хаи, янги
тармомар ва ю1<ори технологияли бозорларда хам янrи тусшщар ва
чекловлар пайдо булишига йул 1<уймаслик ва ю1<;ори технологияли бизнесни
яратиш ва (ёки) ривожлантириш учун мавжуд тусик,лар ва чекловларни
бартараф !(ИЛИШ;
З)Узбекистон Ресnубликаси ИЮ'исодиётининг алохида тармощ ари ва
бутун И{(fисодиёт микёсида rлобал бозорда ракобатбардошликни ошириш.
Ра1<амли иктисодиёт Дастурга мувофи1<; учта даража билан
ифодаланади: бозорлар ва иктисодиёт тармомари (фаолият сщ:алари);
платформа.'1ар ва технологиялар хамда иктисодиё'r тармокдари (1\)аолюrr
сохалари) ва бозор субъектларининг самарали уаро алокалари учун
шароитлар яратадиган мух:ит. Буларнинг кейинrиси меъёрий тартибга
солиш, ахборот инфратузилмаси, кадрлар ва ахборот хавфсизлигини камраб
олади. Шундай килиб, мазкур Дастурда меъёрий тартибга солиш ракамли
иктисодиётнинг учинчи даражасига мансубдир.
Ракамли иктисодиётнинг ривожланишини бошкариш учун Дастурда
2021 йилгача булган даврда Узбекистан Республикаси ракамли
иктисодиётнни ривожлантиришннг бешта асосий йуналиши буйича максад
ва вазифалар белгилаб берилган булиб, бунда меъёрий тартибга солиш
биринчи уринда айтиб утилган.
Замонавий технологиялар вужудга келиши ва ривожланиши,
шунингдек, улардан фойдаланиш билан боглик
иктисодий
фаолият
(ракамли иктисодиё'r) амалга ошириш учун кулай хукукий режимни
таъминлайдиган янги тартибга солиш мухити шакллантириш меъёрий
тартибга солиш билан боrлик йуналишнинг асосий максади х.исобланади.
Бу йуналиш буйича f\УЙИдагилар таклиф этилади: биринчидан, ракамли
341
Иl(Гисодиётни тартибrа солит сохасида билимларни ва узгаришларни
бош1<ариш доимий амал 1<иладиrан механизми яратиш; иккинчидан, асосий
Х)'КУКИЙ чекловларни олиб ташлаш ва ра1<амли Иl(Гисодиёт
шакллантиришнинr биринчи rалдаrи вазифаларини хал килишrа
йуналтирилrан алохида хуI<)'I<Ий институтлар яратиш; учинчидан, ра1<амли
иl(Гисодиётнинr ривожланиши туфайли юзаrа келадиган муносабатларни
комплексли хуI<)'КИЙ тартибrа солишни шакллантириш; туртинчидан,
замонавий технолоrиялардан фойдаланиш, маълумотлар туплаш ва
фойдаланиш билан боrли1< булrан ИI<ТИсодий фаолиятни раrбатлантиришrа
1<аратилган чоралар куриш; бешинчидан, Евросиё и1<тисодий иттифоI<И
худудида ра1<амли иl(Гисодиётни ривожлантириш буйича сиёсат
шакллантириш, Евросиё Иl(Гисодий иттифоки худудида ра1<амли
ИI<ТИСодиётни ривожлантиришга хизмат киладиrан меъёриЙ-хУJ<УI<ИЙ
тартибrа солишга ёндашувларни уйrунлаштириш; олтинчидан, ра1<амли
Иl(Гисодиётни тартибrа солиш сохасида ваколатларни ривожлантириш учун
услубий асослар яратиш.
Дастурда белrиланrан чора-тадбирларнинr аксарияти
меъёрий­
хукукий тартибга солишни талаб I<ИЛИши сабабли ра1<амли Иl(Гисодиётни
хуку1<ий тартибrа солишни такомиллаштириш ва мониторингни
таъминлайдиган марказ ва йуналишлар Дастурини амалга ошириш учун
яратиладиган барча 1<атнашчиларнинг узаро ало1<алари ва уларни
мувофимаштириш зарурати таъкидлаб утилади.
Ра1<амли Иl(Гисодиётнинг ривожланишини бош1<ариш учун «иул
харитаси» шакллантирилrан булиб, у хар бир асосий йуналиш буйича
Дастурнинr ма1<садлари ва асосий вазифалари тавсифидан иборат булади,
шунинrдек, уларга эришиш муддатини белгилаб беради. Меъёрий тартибга
солиш борасида I<)'Йидаги муддатлар белгилаб берилган: 2018 й. - ра1<амли
иктисодиётни ривожлантириш ма1<садида хуку1<ий тартибга солишни
такомиллаштириш буйича биринчи rалдаrи чора-тадбирлар концепцияси
амалга оширилган булиши лозим, бу эса ра1<амли иктисодиётни
ривожлантириш учун асосий хуI<)'КИЙ чекловларнинг олиб ташланиши,
бундан та1<ари, ракамли иl(Гисодиётни ривожлантириш учун зарур булган
биринчи галдаги асосий ХУJ<УI<ИЙ тушунчалар ва институтлар белrилаб
берилиши лозим; 2019 йил - ра1<амли ИЮ'исодиётни ривожлантириш
максадида ХУI<УI<ИЙ тартибга солишни такомиллаштириш буйича урта
муддатли чора-тадбирлар концепцияси амалrа оширилиши лозим, бунинг
натижасида ракамли иктисодиётда вужудга келадиган муносабатлар
342
l
коммексл равишда тартибrа солиниши ва янrи вужудrа ке адиrан
муносабатларни тартибrа солиш механизми яратилиши лозим; 2021 йил рцамли иl('Тисодиётнинr ривожланиши билан бОFЛИ!\ равишда юзаrа
келадиrан муносабатларни комплексли Х:Уf\УI\ИЙ тартибrа солиш
концепцияси амалrа оширилиши лозим, бунинr натижасида тартибrt солиш
мухити ракамли иктисодиёт юзаrа келиши ва ривожланиши учув кулай
хукукий режимни тулик хажмда таъминлаши лозим.
J<;укумат дастури хакикатда бажарилrан холатда узrариш.1арнинr
ижобий томони энr аввало, давлат орrанлари учун очик булrаи катта
маълумотларни
жипслаштириш
ва
бошкаришни
марказлаштириш
даражасини оширишдан иборат. Бизнес учун (энr аввало, йирик бизнес
учун, чунки бу борада унинr имкниятлари купрок) Дастур ва Режаrа
киритилrан имmёзлар олиш ва маьлумотлар тупламиrа уланишни
кенrайтириш х;исобиrа маълум бир (жумладан, иктисодий) фоцца хам
кузатилади. Ушбу coxara, жумладан, режалаштирилrан конунчилик
узrаришлариrа янrи молиявий куйилмаларни хам хисобrа олиш лозим.
Бирок бу фурсатлар мамлакатнинr хукукий ва иктисодий тизими учун
рисклар ва потенциал эхтимолий салбий окибатлардан устун келиши ёки
хеч булмаса уларни мувозанатrа солиши аню<: эмас.
Биринчидан, кузда тутилrан конунчилик узrаришлари кулами узиrа
эътибор каратади: 10 дан ортик меъёрий хужжатлар пакетлари тайёрпаниши
лозим, бу эса rап конунчилик тизими учун, унинr янrича тартибrа солиш
мое келувчи сифатни таъминлаш учун илмий хамжамият то111онидан
жиддий мух;окама килишни талаб этадиrан янrи х;укукий воситалар ва
узгача тушунчаларни мослаштириш ва ижтимоий муносабатларни хар
1<:андай тартибrа солишнинr юзаrа келrан узиrа хосликлариrа эrа булrан
турли тармоJ<Лари учун жиддий узrаришлар хакида rап кетаётганини
англатади. Бирок айнан кенr куламли узrаришлар бундай узгаришлар учун
жуда киска муддатлар билан боrлиJ<Ликда таклиф J<ИЛинади. Чора­
тадбирларнинr катта J<ИСМИ бир йил давомида амалrа оширилиши лозим,
111асалан, ишонч умумий ра1<:амли мух;ити шакллантириш доирасида меъёрий
хужжатларни 2018 йил январдан декабрrача амалrа ошириш кузда тутилган,
ФУJ<аролик айланмаси хужжатлари ва узини-узи ижро этадиrан меъёрий
J<ужжатларни - 2018 йил январдан октябргача, маълумотлар туплаш ва
i\айта ишлаш хакида меъёрий хужжатлар - 2019 йил январдан айгача ва х.к.
Маълумки, XYJ<YK тизими ва конунчилик тизими хукукий меъёрлар ёки
меъёрий-хукукий хужжатлар тартибсиз туплами ва оддий йиrиндисини
343
эмас, балки уларнинг элементлари мувофимаштирилган ва бир-бири билан
боглик булган мураккаб тизимли тузилмаларни ифодалайди.
Ракамли иктисодиётни меъёрий тартибга солиш замонавий босl\ИЧИ
утиш боскичи ,щсобланади ва шу сабабли юкори даражада ноаниклиI<Ка зга
,щсобланади. Айни дамда, режалаштирилган копун лойихаларини ишлаб
чикиш ва мухокама килишга кадар режалаштирилrан конунчилик
узгаришларининr эхтимолий окибатлари ва уларнинr
иктисодиётrа
таъсирини объектив бахолаш кийин. Ракамли иктисодиётнинг х.укукий
базасини жадал тайёрлаш имконияти шубха уйготади, чунки бу х.укукий
институтларни ривожлантириш, мое келувчи халкаро хукукий тартибга
солиш ва ушбу сохадаги халкаро тажрибага таянган холда миллий хукукий
тизим доирасида мавжуд ва жорий килинадиган янги хукукий тушунчалар
уртасида узаро алока урнатиш буйича чукур ва режа асосидаrи ишларни
талаб килади. Бунда фанлараро тадкикотлар мухим роль уйнаши, янrича
иктисодий вокеликларга мое келадиган хукук:ий х.ужжатлар тилини ишлаб
чикиш максадида иктисодиёт ва хук:ук:шунослик фанлари тушунчавий
аппаратини бир-бири билан боглаш буйича харакатлар амалга оширилиши
мухим роль уйнаши лозим.
Давлат томонидан иктисодиётнинr
ракамли
секторини
ривожлантириш буйича кенг куламли чоралар курилмок:да, электрон
хужжат айланмаси тизими жорий килинмок:да, электрон туловлар
ривожлантирилмок:да ва электрон тижорат сохасидаги меъёрий-х.укукий
база такомиллаштирилмок:да.
Ахборот-технология платформаларида фаолият курсатадиrан ракамли
иктисодиёт
юкори
тезликлар
билан
ривожланмок:да,
ушбу
платформаларнинг янrи моделлари яратиш заруратини асослаб бермок:да.
Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат
Мирзиёев
2018
йилнинг 3 июлида «Узбекистон Республикасида ракамли иктисодиётни
ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»rи ПК.-3832 сопли карорни
имзолади.
К,арорда ракамли иктисодиётни ривожлантириш буйича энг мухим
вазифалар белгилаб берилган:
инвестициявий
ва
тадбиркорлик
фаолиятининr
турли
шаклларини диверсификация килиш учун криптоактивлар айланмаси
сохасидаги фаолиятни, жумладан майнинг (турли криптовалюталарда янги
бирликлар ва комиссия йигимлари форматида мукофот олиш имконини
берадиган таксимлаш платформасини таъминлаш ва янrи блоклар яратиш
344
буйича фаолият), смарт-контракт (раl(амли транзакцияларни авrоматик
тартибда амалrа ошириш ор-к,али -к, ва мажбуриятлар бажарИJишини
назарда тутувчи электрон шаклдаrи шартнома), консалтинг, эмиссия,
айирбошлаш, сак,лаш, та-к,симлаш, бошs;ариш, суrурталаш, крауд-фандинr
(жамоавий молиялаштириш), шунингдек, «блокчейн» технологшларини
жорий этиш ва ривожлантириш;
чикиш ва улардан
«блокчейн» технологияларини ишлаб
ахборот-коммуиикация
фойдаланиш
сохасида
замонавий
технологияларидан фойдаланган х,олда амалий иш куникмаларига эга
малакали кадрларни тайёрлаш;
крипто-активлар буйича фаолият ва «блокчейн» технолоrиялари
сох,асида халs;аро ва хорижий ташкилотлар билан х,амкорликни х,ар
томонлама ривожлантириш, ра1<;амли иктисодиётда лойих,аларни бирrаликда
амалга ошириш учун «блокчейн» технологияларини ишлаб чикиш сох,асида
фаолият курсатадиган юкори малакали хорижлик мутахассисларни жалб
килиш;
хорижий мамлакатларнинг илгор тажрибасини хисобга олган
холда «блокчейн» технологияларини жорий этиш учун зарур ий
базани яратиш;
•
ракамли иктисодиётни янада ривожлантириш учун инновацион
гоялар, технологиялар ва ишланмаларни жорий этиш сох,асида давлат
органлари ва тадбиркорлик субъектларининг якин х,амкорлигини
таъминлаш.
Узбекистон
Республикаси
Президенти
Хужжатга
мувофик,
х;узуридаги Лойих,а бошкаруви миллий агентлиги ракамли иктисодиётни
жорий этиш ва ривожлантириш сох,асидаги ваколатли орган хисобланади.
-«блокчейн» технологиялари жорий этиладиган
аник
фаолият
сох,алари манфаатдор вазирлик ва идораларнинг таклифлари буйича
Узбекистон Республикаси Президенти х:узуридаги Лойих,а бошкаруви
миллий агентлиги томонидан белгиланади;
-ра1<;амли
иктисодиётни
ривожлантиришни
ва
«блокчейн»
технологияларини жорий этишни назарда тутадиган норматив-х:rокий
хужжатлар лойихалари Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги
Лойиха бошкаруви миллий агентлигида мажбурий тартибда экспертизадан
утказилиши лазим;
-крипто-активлар айланмаси махсус нарматив-хукукий хужжатлар
билан тартибrа солинади.
345
Юридик ва жисмоний шахсларнинr крипrо-активлар айланмаси билан
боFЛИК операциялари, жумладан норезидентлар томонидан амалrа
ошириладиrан операциялар солик солинадиrан объект )(Исобланмайди,
мазкур операциялар юзасидан олинrан даромадлар эса солимар ва бошка
мажбурий туловлар буйича солик солинадиrан базаrа киритилмайди.
Крипто-активлар айланмаси сохасидаrи фаолиятни амалrа ошириш
учун белrиланrан тартибда лицензия олrан шахслар
томонидан
утказиладиrан крипто-активлар айланмаси билан боrлик валюта
операциялариrа валютани тартибrа солиш туrрисидаrи конун хужжатлари
нормалари татби11; этилмайди.
Лойиха бошкаруви миллий аrентлиrи хамда Ахборот технолоrиялари
ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиrи 2018-2020 йилларда
«блокчейн» технолоrияларини ривожлантириш дастурини ишлаб чикиш ва
амалrа ошириш топширилrан.
Дастур крипто-активлар айланмаси сохасидаrи фаолиятни, жумладан
мазкур фаолиятни ташкил этишнинr ХУJ<:УJ<:ИЙ асосларини яратиш оркали
жорий этиш ва ривожлантириш, бунда крипто-активларни махаллий ва
халкаро крипто-биржаларда реализация килиш имкониятини назарда
тутиши лозим.
Х:ужжат доирасида 2021 йил январдан бошлаб «блокчейн»
технолоrияларини давлат орrанлари фаолиятиrа, жумладан бошка давлат
орrанлари ва ташкилотлари билан хамкорлик килишда, давлат харидларини
амалrа оширишда, давлат хизматларини курсатишда, шахе туrрисидаrи
маълумотларни верификациялашда татбик этиш лозим.
Блокчейн давлат реестрлари, классификаторлари ва бошка
маълумотлар базаларини юритишда, жумладан
уларrа
киритилrан
ахборотни янrилаш ва уидан фойдаланишда кулланилади.
Блокчейн шунинrдек, устав фондида давлатнинr иштироки устувор
булrан йирик тижорат ташкилотларининr корпоратив бош11;аруви тизимиrа,
жумладан бизнес-жараёнларни такомиллаштириш, ишлаб чикариш,
маъмурий ва операцион жараёнларни макбуллаштириш, шунинrдек,
замонавий менежментни татбик этиш ва ресурсларни бошкариш учун
татбик этилади.
Ушбу технология клиринг операцияларида, туловларни амалга
оширишда, савдога оид молиялашда (аккредитив), шунингдек, лойихаларrа
кредит беришда фойдаланилади.
346
2018 йил 1 октябрдан крипто-активлар айланмаси сщасидаrи,
жумладан крипто-активлар савдоси буйича крипто-биржалар яратиш
фаолияти лицензияланиши лозим.
Узбекистон Республикаси Президенти '<)'Зуридаги Лойющ бошЮ1руви
миллий агентлиги крипто-активлар айланмаси сохасидаги фаолиятни
лицензиялаш буйнча ваколатли орган хисобланади.
Узбекистон рахбари «Узбекэнерго» АЖ ва «Узбекгидроэнерrо» АЖ
уч ой муддатда раю мли иктисодиёт элементлари ва крипто-активлар
айланмаси (жумладан майнинг) сохасидаги фаолият негизида тажриба
лойихасини ишга тушириш буйича таклифларни Узбекистон Республикаси
Президенти '<УЗУРидаги Лойиха бошк,аруви миллий агентлигига киритишни
топширди.
Лойиха бошкаруви миллий аrентлигиrа крипто-активлар айланмаси
сохасидаrи фаолиятни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш
буйича таклифлар киритиш топширилди. 2019 йил 1 январrа кадар муддатда
куйидагиларни назарда тутадиган «Ракамли иктисодиёт ва блокчейн­
технологиялар туrрисида»rи :К:онун лойихасини киритиш топширилди.
347
9-БОБ. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА РАI\АМЛИ
Иl(ТИСОДИЁТНИ ЖОРИЙ l(ИЛИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ
БУЙИЧА КОНЦЕПЦИЯ ИШЛАБ ЧИl(ИШ
Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги ПФ5349 сонли «Ахборот технологиялари ва коммуникациялари сохасини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги Фармони ижросини
таъминлаш, шунингдек, республикада ра1<амли ИI<Тисодиётни жадал
ривожлантириш буйича шароитлар яратиш, давлат бош1<арув тизимида
замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш, шунингдек, ахборот
хавфсизлигини таъминлаш максадида Вазирлар Мцкамасига Узбекистон
Республикасида
ра1<амли
ИI<ТИсодиётнинг
ривожланишини
мувофимаштириш буйича Комиссия ташкил килиш ташкил 1<илиш
топширилган.
Комиссиянинг f<УЙидаги асосий вазифалари белгилаб берилган:
•давлат ва хужалик органлари, мцаллий
давлат
органларининг
жойларда зарур ахборот тизимлари ва ресурсларини, дастурий таъминот ва
электрон хизматларнинг жорий I<ИЛинишини мувофиклаштиришларини
белгилаб олиш;
•мамлакатда ракамли иктисодиёт, ахборот технологиялари бозорини,
жумладан давлат хусусий шерикчилиги асосида технопарк ва коворкинг­
марказлар фаолиятини ташкил I<ИЛИШ оркали хорижий сармояларни жалб
I<ИЛИШ учун 1<улай шароит яратиш;
•замонавий телекоммуникация инфратузилмаси, ало!(а технология ва
тармомарини ривожалнтириш, замонавий телекоммуникация хизматларини
ривожлантиришни жорий килишни мувофимаштириш;
•давлат бошк.арувида ва иктисодиёт сохаларида электрон хизматларни
жорий килиш, электрон тижорат ва дастурий таъминот бозорини
ривожлантириш ор!(али ракамли иктисодиётни юксалтириш;
•Интернетнинг миллий сегментини, раl\амли медиа-контентни
ташкилий, моддий-техник ва иктисодий rуллаб-кувватлаш орl\али
ривожлантириш буйича таклифлар ишлаб чи1<иш;
•шахар ва худудий инфратузилмани бошкаришда фойдаланиш, хусусан
турар-жой ва коммунал хизмат rурсатиш, транспорт логистикаси, хавфсиз
ва "аклли шах.ар" учун "аклли тизим"ларни ишлаб чикиш;
•малакали кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш. Комиссияга
куйидаги вазифалар юклатилади:
•икки ой муддатда давлат органларида ахборот-коммуникация
348
технологияларининг холати, жумладан ахборот тизимлари ва кадрл"' билан
таъминланганлик холатини тулиI<; инвентаризациядан утказиш;
•2018 йил охиригача 1\УЙИдагилар буйича чора-тадбирлар кузда
туrилган 2030 йилга I<:адар «РаI<;амли Узбекистон» ривоЮiаниш
концепциясини ишлаб ЧИI\ИШ ва Вазирлар Мах;камасига тадсимаш учун
киритиш:
- телекоммуникация инфратузилмасини янада такомиллаштириш,
ахолини сифатли мобил алоI<;а ва интернетга кенг полосали уланишни
таъминлаш;
- замонавий ахборот тизимлари, дастурий махсулотлар ва сослиl\
саl\даш, ахолини ижтимоий химоя 1\ИЛИШ, таълим, коммунал хизмат
курсатиш, туризм сох;аларида маълумотлар тупламларини жорий 1\ИЛИШ,
шунингдек, «аl\дЛЮ> ва «хавфсиз» шахарлар ва минтаI<:алар ташкил 1\ИЛИШ;
- раI<;амли Иl\'ГИСодиёт сохасида давлат-хусусий шериклик асосида
инновацион лойих;аларни амалга ошириш, шунингдек, замонавий дастурий
махсулотлар ишлаб чиI<;аришни r<уллаб-I<;увватлаш;
- «интеллектуал хукумат» тамойиллари асосида тадбиркорлик
субъектларига ва ахолига электрон давлат хизматлари тамим этиш
тизимини янада кенгайтириш.
Унга юклатилган вазифаларни бажариш маI<;садида Комиссия
I<:уйидаги функцияларни амалга оширади:
• электрон хукумат сохасида давлат дастурлари ва бошI<;а дасгурлар,
шунингдек,
ахборот
технологиялари
ва
коммуникациялар,
телекоммуникациялар ва почта алоI<;асини истиI<;болда ривожлантириш
буйича дастурлар, жумладан, кенг полосали уланиш
замонавий
воситаларини жорий 1\ИЛИШ, юридик ва жисмоний шахсларга электрон
давлат хизматлари курсатиш тартибини такомиллаштириш, ракобаrоардош
дастурий махсулотлар ишлаб чиI<;ариш, ахборот тизимлари ва ресурсларини
ривожлантириш, ахборотлашган жамият ва ракамли иктнсодиёт
шакллантириш буйича боскичма-боскич дастурлар ишлаб чикиш ва амалга
ошириш;
• электрон хукуматни ахборотлаштиришни ривож.,1антириш, раI<:амли
Иl\'Гисодиётни шакллантириш, телекоммуникаuия тармоl\Лари ва почта
алоI<;асини
ривожлантириш
сохасида
стратегик
устуворликларни
шакллантириш ва амалга ошириш;
• тадбиркор.1ик субъектлари ва фуI<:ароларнинг I<;онуний манфаатлари
ва ХУ!\УI\Ларини химоя I<;илишда ваколатли органларга ёрдам курсатиш;
349
......
• «Электрон кумат» тизимини янада ривожлантиришнинг устувор
йуналишларини белгилаш ва электрон мат х.щида конунчиликmt:
такомиллаштириш буйича таюшфлар ишлаб ЧИ!\Иш;
• минтакаларда ахборот технологиялари ва коммуникацияларини
ривожлантириш ва жорий килиш жараёнларини, жумладан «Электрон
хокимият» ахборот тизимини яратиш ва
жорий
килишни
мувофиклаштириш;
• шахар ва минтака инфратузилмасини, жумладан, уй-жой-коммунал
хизмат курсатиш, транспорт логистикаси, шошилинч хизматларни
бошкариш, келгусида уларни «ак.лли» ва «хавфсиз» шахар умумий
комплексига бирлаштириш ва интеграция !\ИЛИШ замонавий интеллектуал
тизимлари жорий килиш ва ривожлантиришни мувофик.лаштириш;
• «Хавфсиз шахар» комплексини яратиш ва янада ривожлантириш
концепциясини ишлаб чикиш, уни «Электрон кумат» тизими билан,
шунингдек, давлат органлари ва бошка
ташкилотларнинг
ахборот
тизимлари билан интеграция килиш;
• шахар ва минт.ща инфратузилмасини бошкариш замонавий
интеллектуал тизимларини жорий килиш ва ривожлантириш билан боrлик
масалалар буйича давлат органлари ва бошка ташкилотлар ахборот узаро
алокалари самарали тизимини шакллантириш буйича карорлар кабул
килиш;
• миллий контент, веб-ресурслар ва миллий домен худудини
ривожлантириш ва оммалаштириш учун кулай шароитлар яратиш,
яратилаётган махаллий ахборот ресурсларини интернет бутун жахон
ахборот тармоrида янада оммалаштириш ва илгри суриш;
• манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан хамкорликда электрон
тижорат сохасида давлат дастурлари, концепциялар ва стратегиялар ишлаб
чикишни ташкил килиш;
• электрон тижорат сохасида тадбиркорликни янада ривожлантириш
учун кулай шароитлар яратишни таъминлаш;
• ахборот технологиялари ва коммуникациялар, ахборотлаштириш,
электрон кумат, телекоммуникациялар ва почта алокаси сохасида
дастурий махсулотлар ишлаб чикиш, маълумотлар тупламлари, миллий
ахборот ресурслари ва барча замонавий талабларни хисобга олган холда
барча даражадаги ахборот-коммуникация тармок.пари шакллантириш
йуналишлари буйича кадрлар тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш
тизимини ташкил килиш.
350
Белгилаб
I<)'Йилдики,
Узбекистон
Республикаси
А.хборот
технологиялари ва коммуникацияларни
ривожлантириш
вазирлиги
уларнинг иш режаларини тасдик.лаш, лойихани амалга ош1ришни
мониторинг l\ИдИШ ва бахолаш, махсус булинмалар ходимларини
апестациядан утказиш, шунингдек белгиланган тартибда уларни моддий
раrбатлантириш ва интизомий чоралар куриш буйича 1<арорларн1 1<абул
1(,ИЛИШ воситасида ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва
ривожлантириш учун масъул булган давлат органлари ва бошка
ташкилотларнинг
ихтисослашган
булимлари
фаолиятини
mзимли
мувофик,лаштиришни амалга оширади.
Узбекистон
Республикаси
Ахборот
технологиялар1
ва
коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигига икки ойлик муддатда:
•Адлия вазирлиги билан бирrаликда ахборот технологиялари сохасида
лойихаларни амалга ошириш самарадорлигини таъминлаш ва ягона
технологик ёндашувни ишлаб чи1<иш ма1<садида уларни такомиллаштириш,
мувофик,лаштириш ва уйrунлаштириш ма1<садида Комиссияга ахборот
технологиялари ва коммуникациялари сохасини тартибга солувчи илгари
1<абул 1<илинган 1<онунлар ва 1<онуности хужжатларини 1<айта куриб чикиш
буйича таклифлар киритиш;
•«Узстандарт» агентлиги билан биргаликда миллий стандартларни
халкаро талаблар ва меъёрларга мувофик холга келтиришни кузда rутадиган
ахборот технологиялари ва коммуникациялари сохасида стандартлаштириш
тизимини такомиллаштириш буйича Комиссияга таклифлар киритиш.
Давлат органлари ва бошка ташкилотларнинг рахбарлари Ахборот
технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиг1 билан
келишган холда икки ой мобайнида Комиссияга 1\)'Йидаги таклифларни
тамим этишлари лозим:
•асосий эътиборни уларни автоматлаштириш ва оптималлаштиришга
I<аратган холда ички идоравий бош1<арув ва ишлаб чиI<ариш жараёнлари
мавжуд тизимини 1<айта куриб чикиш;
•ахоли
ва
тадбиркорлик
субъектларига
хизмат
курсатиш
механизмларини жадал такомиллаштириш, электрон хизматлар курсатиш
тизимини тубдан кайта куриб чикиш ва модернизация 1<илиш;
•раI<амли иктисодиёт ва электрон хукуматнн
ривожлантириш
доирасида уларни мажбурий интеграция I<ИЛИшни хисобга олган холда
давлат ахборот тизимлари ва ресурсларини такомиллаштириш.
Комиссия унга юклатилган вазифалар ва функцияларни бажариш учун
351
куйидаги хукукларга зга:
• давлат органларидан Комиссия ваколатларига доир ахборотларни
белгиланган тартибда сураш ва олиш;
• мажлисларда давлат органлари вакилларининг,
шунингдек,
Комиссия аъзоларининг Комиссия ваколатларига доир масалалар буйича
х;исоботларини тинглаш;
• уз ваколатлари доирасида барча давлат органлари учун ижро этиш
мажбурий саналган карорлар кабул килиш;
• Комиссия фаолиятининг энг мух;им масалалари ва унга юклатилган
вазифалар буйича таклифлар тайёрлаш ва урганиш учун ишчи гурухлар
ташкил килиш;
• жойларда ракамли иктисодиётни ривожлантириш доирасида
лойихаларни амалга ошириш холатини урганиш, «Электрон хукумат»
тизимини жорий килиш;
• ахборот-тахлилий ва экспертлар ишларини амалга ошириш учун
белгиланган тартибда илмий ва бошка ташкилотларни, шунингдек, олимлар
ва мутахассисларни жалб килиш.
Комиссия куйидагиларга мажбур:
• Узбекистон Республикаси Президенти Девони ва Вазирлар
Махкамасининг суровлари буйича Комиссия фаолияти хакида ахборот
таКдим этиш;
• давлат органларини Комиссия карорлари хакида хабардор килиш.
Комиссияни унинг ваколатлари каторига куйидагилар кирадиган Раис
бошкаради:
• Комиссия самарали ишлашини таъминлащ;
• юклатилган вазифаларни бажариш буйича Комиссия
аъзолари
ишини мувофиклаштириш;
• Комиссия мажлислари чакириш ва кун тартибини белгилаш;
• Комиссия кабул килган карорлар бажарилиши устидан назоратни
ташкил килиш.
352
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ
lv\POPИ
03.07.2018 й. №ПR;-3832
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА РАR;АМЛИ ИR;ТИСОДИЁТНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ ЧОРА-ТАдБИРЛАРИ ТУFРИСИДА
1\уйидагилар ра11:амли ик:тисодиётни янада ривожлантириш буйича энг
мух.им вазифалар деб хисоблансин:
-инвестициявий ва тадбиркорлик фаолиятининг турли шаклларини
диверсификация 1\ИЛИШ учун крипто-активлар айланмаси сохасидаги
фаолиятни, жумладан майнинг (турли криптовалюталарда янги бирликлар
ва комиссия йигимлари форматида мукофот олиш имконини берадиган
та11:симлаш платформасини таъминлаш ва янги блоклар яратиш буйича
фаолият), смарт-контракт (ра11:амли транзакцияларни автоматик тартибда
амалга ошириш ор11:али J<YI<Yi\ ва мажбуриятлар бажарилишини назарда
тутувчи электрон шаклдаги шартнома), консалтинг, эмиссия, айироошлаш,
с аш, та11:симлаш, бош11:ариш, сугурталаш, крауд-фандинг (жамоавий
молиялаштириш), шунингдек, «блокчейн» технологияларини жорий этиш
ва ривожлантириш;
-«блокчейн» технологияларини ишлаб ЧИI\ИШ ва улардан фойдаланиш
сохаснда замонавий
ахборот-коммуникация
технологияларидан
фойдаланган холда амалий иш куникмаларига эга малакали кадрларни
тайёрлаш;
-крипто-активлар буйича фаолият ва «блокчейю) технолоrиялари
сохасида хал11:аро ва хорижий ташкилотлар билан хамкорликни хар
томонлама ривожлантириш, ракамли ик:тисодиётда лойихаларни биргалиi\Да
амалга ошириш учун «блокчейн» технологияларини ишлаб чи11:иш сохасида
фаолият курсатадиган ю11:ори малакали хорижлик мутахассисларни жалб
1\ИЛиш;
-хорижий мамлакатларнинг илгор тажрибасини хисобга олган холда
«блокчейн» технологияларини жорий этиш учун зарур хуку11:ий базани
яратиш;
-ра11:амли ик:тисодиётни янада ривожлантириш учун инновацион
rоялар, технологиялар ва ишланмаларни жорий этиш сохасида давлат
органлари ва тадбиркорлик субъектларининг якин
хамкорлигини
таъминлаш.
353
10-БОБ. СУНЪИЙ ИНТЕЛЛЕКТ Иl(ГИСОДИЁТНИНГ
ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ СИФАТИДА
10.1. Билимларни бomi<:apиm тадl(Иl(ОТ объекти сифатида
Билимларни бош1<:аришнинг сч,атегик жщатларини урганишга
замонавий ёндашув 1980-йилларнинг иккинчи ярмидан, фирманинг
ваколатлари ва билимларни стратегик активлар сифатида куриб чикишни
таклиф этган, технологик инновациялардан фойда олиш стратегиялари
концепциясин илгари сурган Д.Тис асарлари туфайли бошланди.
Бирок;, таъкидлаш жоизки, захираларни бошк;ариш буйича тобора
купайиб бораётган адабиётларнинг хаммаси хам стратегик бошк;арув
масалаларига тугридан-тугри алок;аси мавжуд эмас. Билимларни бошк;ариш
буйича куп сонли муаллифларнинг асарлари илгари мисли курилмаган ва
доимий такомиллашиб борадиган замонавий ахборот технологиялари
имкониятларининг фусункор таъсири остига тушиб !(олади. Бундай
нашрларда билимларни бошкариш энг аввало, ахборот технологиялари
сохаси муаммосига айланади, сунгра энг яхши холатда ташкилий хул!(­
атвор сохаси масаласига айланади ва деярли хеч к;ачон бизнес стратегиялари
билан богланмайди.
Бу маънода, муаллифнинг фикрига кура, билимларни бошк;ариш
буйича замонавий адабиётларда учта асосий окимни ажратиб курсатиш
мумкин - ахборm--технология, ташкилий-бошкарув ва ташкилий-иктисодий
оким.
Тадкик;отларнинг ахборот-технология йуналиши шу билан богликки,
афсус булсада, куп холларда билимларни бошкариш мавзусида илмий ва
маслахат ишланмаларида мохиятга оид узгаришларни тах.лил килиш
уларнинг одатда факат киск;а муддатли ракобатли устунликларини
таъминлайдиган ташки атрибутларини урганиш билан алмашинади. Бунинг
сабаби бизнес стратегиясига электрон тижорат ва АКТ таъсиридан ортикча
нарса кутилиши хисобланади.
Замонавий иктисодиётда ахборот технологиялари дархакикат ишлаб
чикариш, товар-моддий захиралар ва коммуникацияларни бошкариш илгор
тизимларининг уйгунликдаги бир кисми х:исобланади. Бундан ташк;ари, бу
технологиялар бизнес глобаллашувига хизмат килади, чунки минимал
харажатлар билан бутун дунё буйлаб компаниянинг тез уланишини,
шунингдек, киймат яратиш занжирининг турли б5тинларида булган
фирмаларнинг глобал узаро алокаларини
мувофиклаштиришни
таъминлайди. Ахборот технологияларини ишлаб чикариш технологиялариrа
'
354
1/
иlП'еграция IЩЛИШ куплаб тармок,ларда - кийим-бош ишлаб чющ,ишдан
тортиб велосипед ва автомобиль ишлаб чикаришгача оммавий касто111изация
жараёнларини ривожлантиришга, фирмаларга эса
оперщиялар
унумдорлигини оширишга имкон беради. Бирок ички ва фирмалараро
бошкарувнинг илгор ахборот технологияларига эгалик IЩЛИШ бизнесда
(раl(обатчилар томонидан тез нусха кучириладиган) баркарор етакчилик
манбаси хисобланмайди турли улчамдаги фирмалар ва тармок,лар
ракобатбардошлиги мажбурий шартларига киради.
«Билимлар ва стратегиялар» муаммоси асосий эътибор билимларни
бошкаришнинг ташкилий-бошкарув жихатигагина каратиладиган ишлар
учун хам марказий хисобланмайди. Шуниси кизикки, 1990-йилларда чоп
этилган П.Друкер ва П. Сенге асарларида; шунингдек, «билимлар
жамиятю>да менежмент вазифалари тах;лил килинган, «интеJUiектуал
ходимлар» ва «укиётган ташкилотлар» узига хосликлари очиб берилган
бошка айрим менежерларнинг асарларида иктисодий рента ва рцобатли
устунликлар яратиш механизмлари ва манбалари атамалари деярли
учрамайди.
Ушбу тушунчалар билимларни бошкаришни тадкик этишнинг
ташкилий-иктисодий йуналишлари учун асосий хисобланади ва айнан
шундай ракурс стратегик бошкарув замонавий назариясининг концептуал
узаrига мансуб ишларга хосдир. Бу тадкикотлар йуналиши билимларни
фирманинr энг катта стратеrик ахамиятrа молий ресурси сифатида талкин
килади. Унинг вакиллари таъкидлашича, фирмалар уртасида билимлар
туплами ва уларни яратиш ва
янгилаш
кобилиятлари
уртасидаги
асимметрия фирмаларнинг иктисодий самарадорлиги ва баркарор ра _обатли
устунликлар энr мухим детерминанти
хисобланади.
Стратегик
бошкарувнинг замонавий назариясида билимлар ролини бундай тушуниш
охирги 15-20 йилда ташкилий укитиш концепцияси ва ресурслар ёндашуви,
ахборот ва инновациялар иктисодий назариялари, технолоrияларни
бошкариш концепциясини интенсив синтез килишнинг натижаси булди.
Айнан шундай фанлараро ёндашув асосида стратегик бошкарув фирмаси
«билимга оид» концепцияларини ривожлантиришда хам, билимлар
иктисодиётида фирмалар муваффакиятли фаолият юритиши учун янrи
ташкилий структуралар ишлаб чикишда хам кизикарли натижалар олинган.
Х,озирги инновациялар ва ахборот даврида билимларни бошкариш
стратеrик бошкарув муаммоларининг ажралмас кисмига айланган.
Б.Мильнер аник кайд этrанидек, «агар билимлар стратегик максадларга
355
:!
эришиш учун фойдаланилмайдиган булса, уларни туплаш ва тарк,атищца.
самарали бошк:арув технологияларини жорий 1\ИЛИшда х:еч к:андай маъно ,
булмайди». Шу билан бирга, одатда фирма бошк:арув ташкилий-иктисоднй ·
«билимга оид» концепцияси яратиш шиори остида булиб утадиган
билимларни бошк:ариш мавзусида назарийлаштиришга мавжуд х:аракатлар
х:озирча фирманинг х:ак:ик:атда янги, мустаl\Ид назарияси пайдо булишига
олиб келмади. Энг яхши х:олатда у ривожланишнинг бошланrич босl\ИЧида
булади. Фирма стратегиялари буйича адабиётларда устунлик киладиган
нук:таи назар шундан иборатки, янги концепция унинг энг ривожланган '
варианти сифатида тушуниладиган динамик к;обилиятлар концепцияси ёки
ресурслар ёндашувининг хусусий х:олати ва давомигина х:исобланади. Гарчи
к:атор олимларнинг к:айд этишича, динамик к:обилиятлар концепцияси
рак;обатли устунликлар манбалари сифатида билимларни тах:лил 1\ИЛИШНИНГ
узига хос истщболларини очиб берсада (бу фикрга муаллиф х:ам кушиладн),
билимларни бошк:аришнинг стратеrик жих:атлари х:озирча у к;адар
урганилмаган ва куп жих;атдан мунозарали х:исобланади».
Билимлар иктисодиётида фирмалар муваффаl\Иятсизлиги ва
муваффак:иятларни олдиндан айтиб бериш ва изох:лаш динамик к;обилиятлар
концепцияси узиrа хос салох:ияти унинг методолоrиясида эволюция
назарияси имкониятлари, трансакция харажатлари назарияси, ташкилий
ук;итиш назариялари узига хос комбинацияси билан боFЛИI\. Стратегик
бошк:арувнинг мавжуд концепциялари орасида бу ёндашув
фирма
ИI\ТИСОдий назариясининг энг каrга «бошкарув кенгайтмаси»ни
ифодалайди. Бу х:олат узгаришлар жараёнларини стратегик бошкаришда
танлаб олиш ва мослаштириш жараёнларини тадкик этиш ва фирма
стратегияларининг иктисодий концепциялари билан ташкилий уl\ИТИШ
концепциясини самарали бирлаштиришга биринчи марта имкон берди.
Илмий тадl\ИI\ОТЛар сох:аси сифатида билимларни бошк:аришни янада
ривожлантириш максадида унинг учун умумий булган бир катор
методологик муаммоларни х:ам х:ал килиш зарур. Энг аввало, олимлар
уртасидаги сух:батларни 1\ИЗrинлаштириш учун умумий эътироф этилrан
(атамалар ва мазмуни буйича) тушунчавий аппаратни яратиш мух:им
ах:амият касб этади. Бундан ташкари, номоддий активлар билан ишлайдиган
исталган ижтимоий фанлар учун энг мураккаб булrан «билимга оид»
активлар ва назарий тузилмаларнинг бошка таянч элементларини мик:дорий
улчаш (демак, таккослаш) имконсизлиги муаммосига каrга эътибор
каратиш лозим, бу эса rипотезаларни эмпирик текширишни
356
, ашrиради, агар буни умуман имконсиз IQl.llмaca. Бундай вазиятда
свфат тадl(Иl<ОТЛарига яю<0л эътибор I<:аратилган холда улар охирги пайтда у
м;ацар куп амалrа оширилмаяпти.
Них;оят, глобал бозор иl(I'Исодиёти ва билимларда стратегик б(IJJI<:apyв
илrор концепциялари ва Fояларни f\УЛЛашни ажратиб турадиган хусусият
нафцат бизнес сохасида, балки ресурслар ва уз хизматлари истеъмо.J1чилари
учун ракобат 1\ИЛадиган давлат ва нотижорат ташкилотларида хам тайёрлик
J(Исобланади.
Янги Fоялар ва янги билимларни мунтазам излаш, уларни амалга
оmиришга I<:аратилган самарали ишлар етакчиликнинг асосида ётади.
БошI<:арувга катта ва етакчиликка сует эътибор I<:аратиладиган вазиятда
ташкилотларда бюрократик аппаратнинг усиши учун асос яратилади ва
алох:ида булиб олиш тенденциялари кучаяди. Билимларни бошI<:ариш айнан
шу тенденцияларни бартараф IQIJIИШ йулида вужудга келади. Бунда
билимлар сохибларининг билим яратиш ва алмашинишга мотивацияси,
шунингдек, бунга хизмат 1Q1Ладиган ташкилий маданият шакллантиришни
фда тутадиган бошI<:арув тизимини ташкил килиш талаб этилади. Бунда
турли функционал
булинмаларнинг
операциялари,
таъминаrчилар,
мижозлар ва билимлар манбалари хаI<:Ида маълумотлар туплаNларини
интеграция IQIJIИШ ва келгусида улардан хилма-хил тарзда фойдаланишга
имкон берадиган ташкилотдаги коммуникациялар тизими ва
умумий
ахборот макони ташкил килиш асосий роль уйнайди.
Интеллектуал ресурсларни бошкариш иккита бир хил ах;амиятга
молик - ташкилий ва технологик таркибий кисмларни уз ичига олади.
Ахборот технологиялари керакли ахборотларни топиш, сак,лаш,
структуралаш, хужжатлар устида биргаликда ишлаш, профессионал форум
ва анжуманларда муло <:от 1\ИЛИШ, ташкилий коммуникацияларни
таъминлаш, фаолиятни мувофик,лаштириш ва персонал хамкорлигига ёрдам
беради. Уз навбатида, ташкилий воситалар шундай шароитлар яратадики,
бунда технологик ечимлар самарали ишлайди, жамоаларда тажриба ва
Fоялар алмашиниш руй беради, янги билимлар яратилади, инновациялар
муваффаI<:ИЯТЛИ жорий IQIЛИНадИ.
Янги функциялар, чунончи - билимларга эга булиш, билимлар
узлаштириш ва узатишнинг пайдо булиши бошI<:арувга янгича талабларга
жавоб булиши лозим. Бу функцияларнинг хар бири узининг ма <:садли йул­
йурик,ларига, жавобгарлик ва назорат тизимига эга булиши керак.
Билимларни бош <:ариш билимларни аник,лаш, танлаш, синтез килиш,
357
умумлаштириш, саклаш ва таркатиш буйича харакатларни ва карорларнв ..
камраб оладиган бошкарув фаолиятининг янги турига айланади. Билимлар
фойдаланувчилар учун зарурий ва очик ахборотни ифодалаши учун
билимларга истеъмол характери бахш этиш хам шу каторга киради.
Одамлар мунтазам ахборот алмашинадиган ва янги билимлар узлаштириш
учун барча шароитлардан фойдаланадиган, интерактив укитиш мух:ити
яратиш хам мухим ахамият касб этади.
Бозорни билиш компанияларга уз таклифларини бозор э,х:тиёжларига
созлаш, хали эгалланмаган бозор «ниша»ларини излаб топиш ва х.к.га
имкон беради. Ташки мух:итни билиш компанияларга ракобатчиларнинг
харакатларини, иrсrисодиётдаги ва атрофдаги узгаришларни х:исобга олиш,
шунингдек, уларга уз ва qида мослашиш имконини беради. Ички
мувофиклаштириш компания ишини янада самарали ва унумли килади,
махсулот таннархини ва кушилган киймат яратиш буйича бошlQ!
харакатларни бажариш таннархини пасайтиради.
Таъкидлаш жоизки, билимларни аник назорат килиш ёки хатто анщ
белгилашнинг имкони йук. Билимлар билан ишлаш ностандарт фикрлашни
ва турли омиллар таъсирини хисобга олишни такозо этади, бу омилларнинг
асосийлари инсон омили, етакчиликнинг роли, жараёнлар, технологиялар,
бир хил шароитлар ва имкониятлар хисобланади. Курсатилган омиллар
таъсирига мисоллар куйида келтирилади.
Инсон омили. Гап одамларнинг хулк-атвори, уларнинг 1\адриятлари,
ташкилот доирасида алохида булиб олганлик ёки алокалар даражаси хакида
борадики, бу билимларни бошкариш даражасини
ошириши
ёки
пасайтириши мумкин. Инсонларнинг узаро алокалари ва ишбилармонлик
муносабатлари, шунингдек, ишонч ташкилотнинг самарали фаолият
юритишиFа хизмат килади. Ишонч операцион харажатларни пасайтиради ва
иктисодий усишнинг асоси хисобланади. Умумий тил ва кадриятлар,
харакатлар йуналиши ва мазмунини тушуниш ишончни мустахкамлайди ва
одамларга ташкилотда хамжихатликни ривожлантиришга кумаклашади.
Билимларни алмашлаш кулай мухити ижодкорлик ва хамкорликни
раFбатлантиради. Ходимлар хулк_-атвори узгаради, асосий эътибор
истеъмолчилар суровларини кондиришга, турли гоялар хосил килиш
базасини яратишrа, хамкорлик ва жамоавий ишларда мажбуриятлар
даражасини оширишга каратилади.
Етакчилик роли. Ташкилот маданиятини шакллантириш ва укитиш
самарадорлиrига етакчилар таъсири энr аввало, ривожланиш режаларини
358
apra мохирона етказиш, билимларни тар1<;атиш ва раFбатланmришда
..,оен
булади. Етакчилар компаниянинг ривожланиши бил мларга
· асосланиши учун жавобгардирлар.
Жараёнлар. Зарур ахборот очиI<;Лиги, айни1<;са, йирик ташкилотларда
мураккаб муаммо хнсобланади. Билимларга эга булиш ва уларни т14>1<;атиш
жараёнларини такомиллаштириш куплаб лойихаларнинг иа1<;сади
:х.исобланади.
Технологиялар. Технологиялар уз-узидан билимлар муаммосини хал
l(ИЛа олмайди ёки билимлар алмашиниш учун мухuт ярата олмайди. Бу эса
1
шуни англатадики, ташкилий муаммоларни писанд I<;Илмаслик хато булган
1
буларди. Гурух: ишини олиб бориш учун техника жорий I<;ИЛИШ хаккорлик
1
маданиятини
ривожлантиришдан кура осонро1<;. Айрим менежерлар
1
:цлигача
ишлаб
чщариш
технолоrиялари ёрдамида ишларнинг катта кисми
1
бажарилиши мумкинлигидан умид I<:ИЛади. Аслида технологиялар инсон
1
омили ва ташкилий омилга нисбатан иккиламчи даражали хисобJiанади.
Инсон фаолияти буларнинг барчаси учун негиз хисобланади. Самарали
1
булиш учун инсон омили ва ташкилий омил кундалик ишларда тулик
1
маънода фойдаланилиши лозим.
1
Бир хил шароит ва имкониятлар. Жараёнлар ва технологиялар,
1
ходимларнинг профессионаллик даражаси етарли эмаслиги билим:лардан
1
ФОйдаланиш ва уларни тар1<;атишни чегаралаб куйиши мумкин. шундай
1
шароитлар яратиш зарурки, бунда лойиха катнашчилари барча ахборотларга тулщ
эга булиши, ташкилий маданиятни тахлил I<;ИЛиши ва хисобrа олиши, барча
фундаментал коидаларни билиши зарур. Одамларга уз фикрини
билдириш, айни1<;са, вакилар томонидан кабул килинган нуктаи назардан
фар1<; киладиган нуктаи назарга эга булган одамларни тинrлаш МуХНМ
Ю(амият касб этади.
Персоналии VIQfТИШ. Сифатли интеллектуал ресурслар персоналии
Уl(Итиш, унинг малакаси ва профессионал чу1<;ур билимга эгалигини доимий
0 шириш, ижодий фаолият учун шароитлар ва корпоратив маданият
шакллантириш туфайли яратилади. Укитиш, ижодий жараён ва ахборот
таъминоти - инновацион ривожланишнинг таянч нукталари мана шулардир.
Билимларни узлаштиришдан максад бу - билимлар учун билимлар
эмас, балки ташкилотнинг
ракобатли
устунликларига
эришишдир.
Компания активларини бахолаш, одамлар эга булган хамда жараёнлар ва
инфратузилмада мужассам топган ахборот, маълумотлар ва билимлар ички
ва ташки манбаларини инвентаризация килиш айнан шунrа
359
буйсундирилади. Хар бир ташкилот узининr активлари ва стратеrик ,
ма1<садларидан келиб ЧИI<Иб, билимлар туплашнинr уз йулини топади.
Биро1< барча х_олатларда х;ам фойдаланиш ма.I<садrа мувофи.I< булrан айрим
умумий тамойиллар ишлаб чи1<илrан. Гао билимларни пресонификация
I<ИЛИШ зарурати, уларнинr фойдалилиrи, аниl(Лиrи, билимлар учун
мукофотлаш, аник.панrан билимлар тизимини яратиш х_ак.ида бормокда.
Бунrа уз ташкилоти ва бозор х;аI<Ида ахборот туплаш, билимлар янrилиrини
таъминлаш заруратини .((ушимча l(Илиш мумкин. билимларrа эrа булиш,
узлаштириш ва узатиш - бош1<арув харакатлари ва 1<арорлари йулидаrи учта
асосий булиниш мана шулардир.
Билимларни бошкариш тизими корхонада бутун бош1<арув
фаолиятини 1<амраб олиши х_амда интеллектуал ресурслар (номоддий
активлар) яратувчи, узатувчи ва фойдаланувчи менежментнинr янrи
функциялари ва янrи йуналиши сифатида шаклланиши лозим. Шу нуl(I'аИ
назардан лойих;ани асослаб бериш компаниянинr бозордаrи ах_волини
бахолашни,
персоналнинr
чу((ур
билимrа
эrалик
даражасини,
коммуникациялар ва ахборот таъминоти холатини, ишлаб чик.илrан
ташкилот стратеrиясини, ракобатли имкониятларни тах;лил к.илишни уз
ичиrа олиши лозим. Таклиф этилаётrан бош.I<арув тизимини жорий к,илиш
кандай узrаришлар ва натижаларrа олиб келини курсатиш мух_им. Лойихада
асосий масала - номоддий активларнинr хар бир элементини яратиш,
туплаш ва фойдаланиш буйича операцион вазифаларни бажариш учун зарур
булrан профессионал ролларни аниI<Лашдир.
Номоддий активларнинr инсон капиталиrа ва
илмий-тадкикот
ишлариrа куйилма; интеллектуал капитал; корпоратив маданият (жумладан,
ахлоl(ИЙ кадриятлар ва ммеъёрлар, стандартларrа зrалик, жавобrарлик),
савдо маркаси, бренд, компания нуфузи, имидж; ноу-хау, ваколат сохалари,
куникмалар, расмий куринишда ифодаланrан билимлар (патентлар, йул­
йуриI<Лар, лицензиялар, таомил:тар); бошкарув жараёнлари (рахбарлик
юшиш ва назорат, ахборот алмашииш, бош1<арув ахборотлари); юзаrа
келrан баркарор мижозлар базаси, таъминотчилар тармоrи, ишончлилик ва
сифат; менежерлар ва персоналнинr профессионаллиrи, уларнинr чукур
билимrа эrалик даражаси ю1<орилиrи каби злементларини 1<амраб олиш мухим ахамият касб этади. Лойих;ани ишлаб чиI<Ишда шакллантирилаётrан
бошкарув тизими вазифаларини куриб чиI<Ишда моддий ва номоддий
активлар уртасидаrи тафовутларни ани1< тасаввур кила олиш зарур.
360
Лойиха ишлаб ЧИЮIШ
манфаатларида
билимлардан
амалий
фойдаланиш характери, хусусиятлари ва мазмуни тах,лил ииади. Бу
истеъмол характери хамда муайян товарлар ва хизматларда мужассам
этишга каратилганлик билан боглик
муайян
билимлар
турларини
ажратишга имкон беради. Купинча ташкилотнинг жон саIЩаш ва
ривожланиш максадида узгаришларга кобилияти уларга асославадиган
ташкилий билимлар ажратиб курсатилади. Улар х;ар бир хоцимнинг
билимлари туфайли ривожланади х;амда ташкилотнинг ишбилармонлик
фаоллиги ва унииг кадрлар салохиятини таъминлайдиган усуллар, I<Ридалар,
куникмалар, далиллар ва тамойиллар доирасини камраб олади.
10.1-жадвал
Моддий ва номоддий активлар уртасидаги фарЮJар
Жисмоииi (моJЩиi)
активлар
активдан Битга
н:атнашчи
активдан
Очик.лик
Бmта
н:атнашчи
боIЩаларнинr
фойдаланиши бошн:аларнинr фойдаланиши
имкон
фойдаланишига
халал фойдаланишига
бермайди
бермайди
Амортизация
«Эскирмайди», одатда тез «Эскирадп», тез ёlЛ сеюm
пстеъмолдан чпн:адп
пстеъмолдан чикади
Узатпш к,ийматп
Х,Исоблаб чин:иш к.ийпн Х,Исоблаб
чин:иш
осон
билим (транспорт восптасща ташпш
(ошкора
булмаган
улушинпнг ортпшп билан
к.ийматпга боFлик)
усадп)
Чекланган
(патент, Одатда тушунарли ва анин:
Мулкчилик хун:ун:и
професспонал
сир,
муаллифлик х,укуклари, савдо
белгиси ва х.к)
Мулк
Нисбатан осон
хун:ун:и Нисбатан к.ийин
11:оидаларининг
1\УЛЛанпшп
IСурсаткичлар
Билнмлар (актив иомоддий)
Корхона билимларини бошк.ариш тизими уларнинг хар бири буйича
лойих;ада тавсиялар бериладиган ва уларни амалга ошириш усуллари кузда
тутиладиган асосий к.уйити зимларга булинади: 1) тизимни ташкил к,илишга
ёндашувлар ва ма!(садлар; 2) ташкилий структурада бирлаштирилган
бошк.арув субъектлари ва объектлари; 3) билимларни бошк.ариш
субъектларининг вазифалари ва функциялари; 4) методология, усуллар,
воситалар; 5) ахборот ва техника таъминоти; 6) билимлар аудити; 7) ижодий
жамоа ва гурух;лар; 8) кадрлар чукур билимrа эгалигини ошириш тизими.
361
Х,ар бир J<УЙИ тизимда (унинг узига хосликларини )(Исобга олган х;олда)
билимлар яратиш ва фоЙдаланиш буйича фаолият ташкил I<ИЛИнади, зарур
мажбуриятлар ва регламентлар белгиланади. Жавобгарлик ва функциялар
батафсил тавсифланган х;олда янги ва махсус лавозим позициялари алох;ида
режалаштирилади.
Билимларни
бошкаришнинг
юк:орида
куриб
чикилган
лойих;алаштириладиган турли вариантлари J<УЙидаги мак:садларда
ташкилий-иктисодий, технологик ва психологик шартлар яратиши лозим:
-янги билимлар яратиш ва натижаларни товарлар ва хизматларга
тезрок мужассам этиш билан бирга тадкик:отларни уз вак:тида
ривожлантириш;
-компаниянинг рак:обатли
устунлиги саналган самаралирок:
инновацион карорлар к:абул к:илиш ёрдамида мижозларнинг суровларига
жавоб бериш;
-билимларни товарлар ва хизматларга тезрок: мужассам этиш;
-биргаликда техник, функционал ва тармок экспертизасини амалга
оширган х;олда х;амокрларнинг номоддий активларидан фоЙдаланиш;
-персоналии ук:итиш ва унга зарур билимлар узатишни тезлаштириш;
-билимлардан фоЙдаланиш самарали натижаларига мак:садли
йуналтирилган х;олда эришиш учун жавобгарлик тизим яратиш ва
фойдаланиш.
10.2. Интеллектуал капитал мамлакатнинr нжтимоий-иl(fисодий
ривожланншида
Интеллектуал капитал назариясига россиялик тадкикотчилар х;ам
муносиб х;исса к:ушади. Хусусан, Б.Л.Иноземцев интеллектуал капитални
ходимларнинг илмий ва кундалик х;аётда фойдаланиладиган билимларини,
интеллектуал мулк ва тажриба, мулок:от ва ахборот структураси, ахборот
тармок.лари ва фирма имиджини мужассам этадиган «замонавий акл»
сифатида тавсифлайди. Б.Б. Леонтьев корхонанинг интеллектуал капитали
деганда унда мавжуд интеллектуал активларни, жумладан, интеллектуал
мулк, персоналнинг табиий ва узлаштирилган интеллектуал к:обилиятлари
ва куникмалари, mунингдек, тупланган билимлар тупламлари ва бошка
объектлар билан фойдали муносабатлар йиrиндисининг кийматини куриб
чик:ади. Леонтьевнинr фикриrа кура, интеллектуал капиталнинг асосий
функцияларидан бири «уз навбатида, корхона учун зарур булган, унинг
юкори самарали хужалик фаолиятини таъминлайдиган билимлар, нарсалар
362
ва муносабатлар тизимини шакллантириш ва амалга ошириш собига фойда
массасининг усишини тезлаштириш мухим ахамият касб этади».
Б.С.Ефремовнинг соблашича, интеллектуал капитал бу - ташкишл эга
булган, ошкора, бир маъноли ва осон етказиладиган шаклдаги билимnардир.
Интеллектуал капиталнинг асосий таркибий кисми - билимлар
мавжудлиги бу тушунчанинr куплаб талкинлари мщиятини белгилаб
беради.
Одамлар ва улар эга булган билимлар, номоддий актимар ва
кадрларнинг усиб бораётган профессионал чукур билимга эгалиги тобора
купрок ривожланишнинг асосий ресурсларига айланиб бормоКда.
Бошкарувдаги узгаришларнинг катrа кисми капиталга йуналтирилган
утмишдан билимларга йуналтирилrан келажакка харакатланиш билан
белгиланишини тушуниб етиш тобора купрок келиши тасодифан эма:.
Бу хакида билимлар И!(ГИсодиётини шакллантирадиган асосий
омиллар хаi\Ида замонавий тасаввурлар гувохлик беради:
1. Билимлардан самарали фойдаланиш, ишлаб чиЮiришни
ривожлантиришдан манфаатдорликни таъминлайдиrан иктисо,ций ва
институционал режим.
2. Билимлар яратиш, куриб чикиш ва фойдаланишга йуналтирилган
ходимларнинr куникмага эга булиш ва таълим тизими.
3. Самарали коммуникациялар, аосборот таркатиш ва узатиш учун
шароитлар яратадиган динамик ахборот инфратузилмаси.
4.
Глобал билимлар таркатилишининг усиши билан бОFлик булrан,
уларни махаллий эхтиёжларга мослаштирадиган ва янги технологиялар
яратадиган компаниялар, тадкикотчюшк марказлари, университетлар,
консалтинг ва бошка ташкилотлар амалий натижа берадиган инновацион
тизими.
Билимларни бошкаришнинг энг мухим вазифаларидан булган
ташкилотда ижодий мухит шакллантиришнинг умумий тамо:йиллари
каторига куйидагиларни киритиш мумкин:
•умумий йуналишларни ажратиш, вазифаларни ихтисослаштириш
эмас;
•жавобrарликни уз зиммасига олишга тайёрликни рагбатлантириш ва
карор кабул килишда мустакиллик;
•узгача фикрлашни рагбатлантириш;
•ташаббус ва ижодий мех:нат намойиш этиш учун реал имкониятлар
таКдим эта,:щган структура ташкил килиш;
363
•янrи Fояларrа диl\КаТ билан муносабат куллаши;
•фанлар кесишrан нуl(Гада ишларни ташкил 1<;илиш;
•ахборот эркин х,аракатиrа тухтовсиз ёрдам курсатиш.
Йирик компания доирасида самарали ахборот алмашиниш бу технолоrикдан кура купро1<; ташкилий муаммо булиб, умумий фойда
манфаатларида одамларни ма1<;садли йуналтирилrан тарзда раFбатлантириш,
бу жараёнларни куллаб-I<;уВватлашrа бориб та1<;алади. Билимларни ишлаб
чи1<;ариш ва тар1<;атиш нуl(Гаи назаридан новаторлик жамоалари
шакллантиришrа мунтазам эътибор 1<;аратиш м м ахамият касб этади.
Агар Иl(ГИдорли ва техник жих,атдан саводли ходимлар ишrа 1<;абул
I<;ИЛинrан булса, бу х,али индивидуал ва rypyx тарзидаги интеллектуал
фаолият айни1<;са, персоналнинr техник ихтисосликлари турлича булrан,
куплаб ташкилотлар тупланrан билимларнинr ижодий ва ноавторлик
салохиятидан фойдаланишrа 1<;одир булмай чи1<;адиrан х,олатларда самарали
булади.
Иl(Гисодчилар учун интеллектуал капитал интеллектуал салохиятни
капиталлаштириш шаклидир. Компания рах,барлари интеллектуал капитал
амалийро1<; таърифини афзал куриб, шундай кувватлайдики, киймат яратиш
учун фойдаланиш мумкин булrан ва уларсиз компания фаолият курсата
олмайдиrан ва ра1<;обатли устунликларни ривожлантира олмайдиrан
номоддий активлар йиFиндиси мухим ахамия, касб ·лади.
Интеллектуал капиталнинr мох,иятини тушуниш учун уни жисмоний
капитал билан алокасини таI<;Кослаймиз, ухшашликлар ва фаркларни
ажратамиз. Интеллектуал капиталнинr жисмоний капитал билан умумийлик
жойлари куп. Интеллектуал капитал х,ам, жисмоний капитал х,ам
ресурсларни (пул, моддий воситалар, билимлар, малака) товарлар ва
хизматлар ишлаб чикаришrа жорий I<;ИЛИШ натижасида вужудrа келади; уз
эrасиrа даромад келтиради; нафа1<;а сакланадиrан, балки купайтириш хам
мумкин булrан ресурс х,исобланади. Капиталнинr иккала тури пул шакли
бир вактнинr узида харакатнинr бошланFИч ва якуний нукталарини
белrилаб берадиrан киймат айланмаси жараёниrа киритилади. Жисмоний
капитал х,ам, интеллектуал капитал хам маънавий эскиришrа дуч келади
(интеллектуал капитал купрок даражада - дастурий таъминот х,ам, х,ар
I<:андай билимлар хам кадрсизланади), «таъмирлаш»rа эх,тиёж сезади, JIЪНИ
куллаб-кувватлашrа харажатлар сарфлашни талаб килади. Шу билан бир
вактда жисмоний ва интеллектуал капитал уртасида фарк,лар кузатилади
(10.2-жадвал)
364
10.2-исадвал
Жисмоний капитал ва интеллектуал капитал уртасидаги фар ар
Интеллектуал капитал
Жисмоний капитал
Моддий табиат
Утмишдаги харажатлар
Аддитив
Асосан молиявий бахолаш
Ташкилот бутун кашиталrа эгалик
Номоддий табиат
Келажакдаги харажатлар
Ноаддитив
I<,иймат ва нок.иймат бахолари комбпнацшсп
Ташкилот капиталга кисман эгалик киладв
килади
Утмишдаги маълум бир харакатлар натижасини фойдаланиuадиган
жисмоний капиталдан фаркди равишда, интеллектуал капитал келажакка
йуналтирилади. :Х:аттоки унинг IQiймати хам ундан келажакда фойдаланиш
имкониятларини кутишда келиб чиIQiб шакллантирилади. Интеллектуал
капитал янги махсулот яратиш ва товар бозорларида янги «ниша»лар
узлаштириш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш жараёнида энг
муваффакиятли ривожланиши му:\fкин. Ривожланиш компания бунинг учун
тащuщот ва ишланмаларни канчалик муваффакиятли ташкил кила олишига,
зарур интеллектуал, моддий ва молиявий ресурсларни мужассам этишига
б&ликдир.
Интеллектуал капиталдан самарали фойдаланаётган компания
аломатларндан бири унинг асосий фондлари, моддий ва
молиявий
воситалари кийматидан ортик булган бозор капиталлашуви х:исобланади.
Компания капиталлашувининг реал активлари
кийматидан
устунлик
килиши айнан интеллектуал капитал х:исобига: таклиф этилаётган махсулот
ёки хизматларнинг янгилик ва истикболлилик даражаси, янги бозор
сеrментларида кутлаётган натижалар, патентлар ва савдо маркаларидан
кузда тутилган фойда, истеъмолчилар билан узаро муносабатлар ва х:.к.
хисобига руй беради. Тадкикот ва ишланмаларга йуналтириладиган
инвестициялар х:ажмининг катта эканлиги интеллектуал капиталини
ошираётган компаниянинr мухим аломати хисобланади.
Жах:он иктисодиёти ва сиёсатида етакчиликни сакдаб келаётган
мамлакатларда инновацион ва сифат иктисодий усишини таъминлайдиган
иктисодий сиёсат куйидаги жих:атлар блан тавсифланади:
• камида 15-20 йилга тенг булган узок муддатли истикболга
иктисодий ва технологик ривожланиш стратеrияларини белгилаш ва
башорат килиш;
365
• 1<атнашчилар доираси чекланган ю1<ори технологияли товарлар ва'
хизматлар бозори ва умумий дунё илмий-техник маконни шакллантиришда::
иштирок этиш;
маълум
бир
(ушбу
мамлакатда
мухим
технологиялар
ривожланишини акс эттирадиган) технологик ихтисослашув асосида ю1<ори
технологиялари махсулотлар бозоридан мустахкам урин эгаллаш;
• билимлар ва ю1<ори технологияларга монополиядан рента олиш ва
1<айта та1<симлаш глобал механизмларини шакллантириш. Республика хом
ашё махсулотларини экспорт I<ИЛИШ 1<айта ишлаш даражаси ю1<ори булrан
махсулотларни импорт I<ИЛИШ, соф донор сифатида ишлаб чи1<арилrан
1<ушилrан 1<ийматни белгилаб 1<уйиш натижасида НОf<Улай савдо шароитлари
ОI<Ибатида унлаб миллиард доллар йу1<отади;
• хал1<аро даражада интеграция I<Илинган миллий инновация
тизимлари шакллантириш. Бундай тизимлар инновацияларни, янrи
технологияларни ривожлантириш ва 1<айта таксимлашни таъминлайдиrан
институтлар комплексини 1<амраб олади;
• инсон ресурслари сифатини оширишrа хизмат I<ИЛадиrан барча
шарт-шароитларни давлат томонидан фаол f<Уллаб-1<увватлаш;
• бизнес ва давлат уртасида 1<алин хамкорлик, фаол иктисодий
дипломатия ва дунё бозорининг янrи сеrментларига жорий I<ИЛИшда
кулайлик режими.
Бизнингча, миллий иктисодиёт тармок.лари ва сохаларида, шунингдек,
хужалик юритувчи субъектлар томонидан АКТ инновация лойихасидан
кенr ва комплексли фойдаланиш:
-мамлакат иктисодиётининг унда мавжуд табиий моддий неъматлар ва
хом ашё ресурсларига бОFлик.лик даражасини сезиларли пасайтиради;
-ишлаб чи1<ариш харажатларини пасайтиришга хизмат I<Илади, бу
мехнат сифати ва унумдорликни жиддий оширади;
-барча капитал турларини - асосий, айланма, ишчи ва пул капитали
харакатини тезлаштиради, бу эса трансакция харажатларини пасайтиради;
Мамлакат ичида мехнатни 01<илона та1<симлашни ва, айникса, шуниси
мухимки, хал1<аро мехнат таксимотини тезлаштиради, бу алохида олинган
мамлакатнинг
умумий
rлобаллашув
шароитларида
дунёдаги
ра1<обатбардошлигини оширади;
-ахборот туплаш, кайта ишлаш ва фойдаланиш билан боглик
замонавий янги касблар пайдо булиши учун шарт-шароитлар хисобланади,
366
,..,_ ,аm,анавий
касблар ва илгари мавжуд булган ишчи
181[111СОС11ИJ(ар тубдан модификация IОШИНади ва узгаришларга дуч RеЛади;
-янги турдаrи бандик, яъни телебандлик пайдо булишига олиб келади,
•JICl[IIII бунда <<ЭСКИ>> хизматлар ва сервислар сох;асидаги мех;нат билан
б8вдлик усади ва асосан, АКТ-хизматлар секторига таянадиган янги,
замонавий тармок,лар пайдо булади;
-ишлаб чикаришнинг оммавий кастомизациясига хизмат IОШади, яъни
JСОМпаниялар, ташкилотлар ва бошка товар ва хизматлар ишлаб
чищувчилар муайян мижоз-буюртмачининг талабларига тезда мо;лашиб
опади, бу эса ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар уртасидаги алщаларни
соддалаштиради, бундай ишлаб чикарувчига содикликни оширади ва х;.к.
Шундай к.илиб, замонавий инновация лойих;алари ва ахборот­
коммуникация технологиялари иктисодиёт структурасини ижобий томонга
узгартиради, бунда уз куламини ва таКдим этилаётган ахборот хизиатлари
диверсификациясини оширади, яъни ушбу х;олатда юкори технологияли
узгаришлар тараккий парвар узгаришларга сабабчи буладиган узини-узи
тартибга соладиган тизим х;акида очик гапириш мумкин булади.
Замонавий
корхоналар
ракобатбардошлигини
таъминлашда
икrеллектуал капиталнинг роли охирги ун йилликда жиддий усди.
Интеллектуал капитал куйидаги таркибий кисмларларга ажратилади:
ор
активлари (савдо маркалари, буюртмалар портфели);
•интеллектуал мулк (жумладан, патентланган технологиялар,
муал.лифлик х;укуI(Лари);
•корхона ходимларининг жамоавий билимлари, уларнинг ижодий
кобилиятлари, етакчилик хис;1атлари, тадбиркорлик ва бошкарув
куникмалари йигиндиси сифатида тавсифланадиган инсон активлари;
•инфратузилма
активлари
(корпоратив
маданият,
бошкарув
технологияси ва фалсафаси, алока тизимлари).
Корхонада интеллектуал мулкни бошкариш жуда мураккаб жараён
булиб, бир неча хил фаолият турларини, жумладан, интеллектуал капитални
идентификация IОШИШ, аудит килиш, х;имоя IОШИШ ва х;.к.ни уз ичига олади.
Бошкарув учун энг катта кийинчилик тугдирадиган сох;а сифатида алох;ида
билимларни бошкариш ажратиб курсатилади. Билимлардан фойдаланиш
самарадорлиги тугридан-тугри корхона ходимларининг билимларни
узлаштириш даражасига боглиКдир.
Таълим ходимнинг билимлари маълум бир базавий даражасини,
профессионал малака эса унинг иш жойидаги фаолияти узига хосликларини
<<ЭСКИ»
367
тавсифлайди. Иш билан боrлиl( билимлар ходимда унинг фаолюrrв.
натижасида пайдо булади, яъни унинг ушбу корхонадаги индивидуал иm
.
тажрибаси билан боглиl( булади.
Замонавий корхоналар учун билимлардан бизнес-жараёнларни .
такомиллаштириш, раR:обатбардошликни Юl(ори даражада Саl\Лаш учун
фойдаланиш зарур. Таълим ва касбий малака айни дамда яхши
ифодаланган, касбий мойилликларни анимаш учун зса кенг воситалар
мавжуд булган бир пайтда билимларни самарали туплаш ва фойдаланиш
хамон муаммо булиб турибди.
Постиндустриал жамият, уз таракl\Иётида ишлаб чиR:аришниг саноат
усулига таянган холда, анъанавий омиллар билан бир l(аторда, интеллектуал
капитал ва ахборотни хам ишлаб чин:аришнинг знг мух.им омиллари
н:аторига олиб чиR:ади. Илгари фаl(ат хизматлар сохасига мансуб булган
куплаб тармомар хозирги пайтда ишлаб ЧИR:ариш билан богланиб, бевосита
мах,сулот яратиш жараёнида иштирок зтмома. Учламчи секторнинг бошIС;а
R:уйитарМОI\Лари зса номоддий хизматлар сохасидан моддий хизматлар
сохасига утди, яъни бевосита моддий ишлаб чиl(аришга
хизмат
курсатадиган тармомарга айланди. Айтиш мумкинки, ишлаб чиR:ариш
кучларининг ривожланиши ва 1\ИСМан ишлаб чиR:ариш муносабатларининг
узгариши билан асосланадиган узига хос «силжиш» руй берди. Умуман
олганда, хизматлар сохаси "9шимча мах,сулот ишлаб чиl(аришда аввалгидан
купрон: иштирок зтмома, купроR: сонли хизматлар ишлаб чикариш билан
боrлиl( характерга зга булмома. Албатта, ушбу жараённинг знг ёрl\ИН
мисолини ахборот характеридаги хизматлар ифодалайди. Бу, биринчи
навбатда, ахборот ишлаб чикаришнинг мухим омилига айланиши билан
боглин:.
Постиндустриал жамият ривожланишининг асосларини белгилашда,
айтиш мумкинки: биринчидан, у ишлаб ЧИR:ариш муносабатларининг тулин:
изчиллигини намойиш зтган холда ривожланган индустриал жамиятга
асосланади. Дунёдаги биронта ривожланган мамлакат постиндустриал
хужалик асосларига индустриал йулни айланиб утган холда утмаган.
Ривожланган моддий ишлаб чи1<аришга зга булмаган, яъни индустриал
давлат сифатида ривожланмаган холда ривожланган постиндустриал
мамлакатга айланишнинг имкони йуR:.
Иккинчидан, бирламчи ва иккиламчи секторларда ишлаётrанлар
улушини пасайган бир пайтда учламчи секторда банд булrанлар сонининr
368
· постиндустриал жамият намоён булишининг ташки омил11 булиб
)1118381' ади, XOJJOC.
м Учинчндан, хизматлар сохасидаги структурали узгаришлар ахборот
хизм rrлари сохасига дахл I<ИЛади - уларнинг жиддий усиши куз11ГИЛади,
ВJУНИИГдек, махсулотларнинг, уларни ишлаб чи1<ариш ва истеъмол I<ИЛИШ
араi!илари бир-бири билан чамбарчас бо.лиI<; булган махсулот1арнинг
иидивидуаллик даражаси ю1<орилиги билан ажралиб турадиган хизматлар
J(ВМДа интеллектуал характердаги хизматлар улушининг ортиши 1<айд
ЭТИJtМокда.
Туртинчидан, учламчи секторнинг усишига 1<арамай, жамиятда
а
махсулот ишлаб чи1<аришда устуворлик моддий ишлаб чикариш
тармок,ларида сак,ланиб 1<олмокда. Айнан улар жамиятнинг ижrимоий
со:,щси, жумладан, хизматлар сохасини ривожлантиришнинг асосий манбаси
булиб колавермокда.
Бешинчндан, моддий ишлаб ЧИI<ариш сохасидаги узгаришлар ишлаб
чикариш воситаларининг жадал ривожланиши, мехнат унумдорлигининг
ортиши ва мое равишда, учламчи секторда I<улланадиган ишчи кучининг
бушатилиши билан тавсифланади, бунда малака даражасидан келиб чикиб,
бу оддий I(уЙИтармок,лар булиши хам, мехнат билан бандлардан ЮI<ори
интеллектуал тавсифлар талаб 1<иладиган I<Уйитармоклар булиши хам
булиши мумкин. Таъкидлаш жоизки, моддий ишлаб чи1<аришда банд
булганлар сонининг муглак кис1<аришида ишлаб чи1<ариш воситалари
ривожланиши билан асосланадиган мехнат унумдорлигининг усиши
хисобига моддий ишлаб чикариш тармоклари махсулот хажмининг ортиши
руй беради.
Олтинчидан, ишлаб ЧИI<ариш жараёнида ахборот ва интелпектуал
капитал алохида ах;амият касб этади. Бунда ушбу жараён объектив
хисобланади ва биринчи навбатда, шунда уз ифодасини топадики, ахборот
харажатлари, худди аввалги мехнат ёки капитал харажатлари каби, соф
МИI<дорий жихатдан хам асосийга айланади. Масалан, америкалик олим
Т.Стюарт I(уЙидаги маълумотларни келтириб утган. 1991 йил Аl(Шда 112
млрд долларни ташкил килган ахборот ва ахборот технологиялари харид
I<ИЛиш харажатлари биринчи марта ишлаб чикариш технологиялари харид
килиш харажатларидан (107 млрд. долл.) ортиб кетди. Бундан ташI<ари,
1995 йилга келиб америка иктисодиётида саноатда яратилган 1<ушилган
кийматнинг ¾ га якини ахборот ёрдамида яратилган. Шундай килиб, айтиш
мумкинки, буйича моддий ишлаб чикаришнинг барча тармоl(Ларида
369
билимлар
ёрдамида
яратиладиган
1'}1Ймат
улушининг
уеиши
поетиндуетриал жамиятнинг энг мух:им белгиеи. Бу чу!()'р технолоrик
узгаришларни
тавеифлайдиган
интеллектуаллаштириш
ва
ахборотлаштириш жараёнидир.
Еттинчидан, ишлаб чикариш жараёнида билимлар ва ахборотнинг
роли ортиши таълим тизимини биринчи уринга чикариб к:уйди.
Поетиндуетриал жамият шароитларида таълим узлукеиз характерга эга
булади. Юкори талабларга мое келиш учун ходим нафакат маълумотли
булиши, балки укиш ва малакаеини узгартириш кобилиятиrа хам эга
булиши лозим. Бу характерли тенденция хакида бир нечта омил далолат
беради. Дунёнинr барча ривожланган мамлакатларида мажбурий таълимга
ажратилган вакт доимий равишда уеиб бормокда. Ахир замонавий ишлаб
чикариш ходимдан кенr дунёкараш, юкори даражада умумий маданият
талаб килади. Куп еонли тадкикотларнинг куреатишича, умумий маданий
захирага эга булган ходим янги билимларни яхширок узлаштиради, у ёки бу
вазиятларга мое равишда жавоб кайтаради ва катта ижодий захирага эга
булади. Айнан шу еабабли Япониянинг йирик корпорациялари корхоналар
х:иеобидан уз ходимларини Европага «маданият еафарлари»га юборади.
Таълимнинr узлукеиз булиб бораётганидан ишлаб чикариш ва таълимнинг
«кушилиш» жараёни хам далолат беради. J<айта укитиш ва малака
узгартириш жараёнлари корхоналарда мунтазам булиб, уларнинг хиеобидан
амалга оширилади. Деярли барча йирик корхоналар узининг укув базаеига
эга.
Саккизинчидан, фан ижтимоий такрор ишлаб чикариш тизимида
тобора мух:им ахамият каеб этмокда, у ижтимоий ишлаб чикаришнинг энг
мухим омиллларидан бирига айланмокда. Бу жараён шу жихатдан хам
мухим ва 1'}1зикарлики, фан мохиятан нотижорат еохаеи булиб
колавермок:да, лекин шунга карамай, ижтимоий ишлаб чикариш омиллари
ораеида тобора хал килувчи уринга эrа булиб бормокда. Бундан ташкари,
поетиндуетриал жамиятда фаннинг узи к:ушимча махеулот ишлаб
чикармокда. Агар илгари индуетриал жамият шароитларида фан факат
ишлаб чикаришга хизмат килган ва унинг махеулотни мустакил равишда
еотишнинг имкони булмаган булеа, хозирги шароитларда у кушимча
махсулот ишлаб чикарадиган мустакил, алохида бир тармокка айланмоКда.
Айрим тармокларида у интеллектуал ишлаб чикариш хислатига
эrа
булмокда. Албатта, бу жараён бевосита шу билан богликки, интеллектуал
капитал ишлаб чикаришнинг энг мухим омилига айланмокда. Муаллифнинr
370
фикрига кура, постиндустриал жамият таърифига 11;айтиб, хал 11;Илув,и омил
сифатида айнан фаннинг ишлаб чи11;аришдаги ахамиятини ошириш
жараёнини ажратиб курсатиш лозим. Постиндустроиал жамият
шароитларида 1<андайдир ишлаб чикариш доимий илмий иumанмаларсиз
ривожланиши мумкинлигини тахмин хам килиш мумкин эмас.
Тукюшинчидан, куплаб ун йилликлар давомида технология ва ишлаб
чикариш воситаларининг ривожланиши. Бирок, муаллифнинг фикрига кура,
бу турдаги тукнашувлар купрок даражада аграр (индустриалгача) ва
индустриал жамиятнинг белгиси хисобланади. Аграр жамият, 111асалан,
табиат билан калин алокада булади (асосий ресурс - хомашё, технологиялар
асоси - казиб олиш, технологиянинг узи - сермашаl(Il;ат). Индустриал
жамият эса инсон томонндан узгартирилган табиат билан узаро алщаларни
ифодалайди, асосий омили энергия хисобланади, технологиянинг асосини тайёрлаш ташкил килади, технологиянинг узи эса - капитал сиrими катта
)(Исобланади.
Аввалгилардан фарк,ли равишда,
постиндустриал
жамият
одамларнинг бир-бири билан узаро алока 11;Иладиган жа111иятини
ифодалайди, чунки асосий ресурсга ахборот, технологиянинг асоси ва
иumаб чикариш фаолияти характерига - кайта ишлаш айланади, технология
эса илмий хажмдор булади. Постиндустриал жамият хусусиятларидан келиб
чикиб, айтиш мумкинки, унга хос булган жихатлар туфайли модций ишлаб
чикариш ва экология уртасидаги низо билан боrлик муаммолар, нихоят, у
томонидан хал этилиши лозим. ишлаб чикаришда модций харажатларнинг
тобора катта улуши ишлаб чикаришнинг атроф-мухитга нокулай таъсири
билан боrли1< окибатларни бартараф килишга туrри келмок:да. Куплаб
илмий ишлар янги экологик хавфсиз технологиялар излаб топишга
багиmланган. Бу жараённинг иктисодий томонидир. Бирок яна маънавий
томон хам бор. Иктисодий талаблар биланр асосланадиган ахолининг
маданий ва таълим даражасини ошириш инсон кадриятлар тизимини
узгартиради. Биринчи уринга номодций эхтиёжлар чи11;Иб, уларнинг орасида
уз соrлиrи хакида хавотирланмасдан соrлом мухитда яшаш имконияти
мухим урин тутади.
Бирок хозирги шароитларда хаттоки узини постиндустриал деб
атайдиган энг рююжланган мамлакатларда хам модций ишлаб чикариш ва
экология уртасидаги низо нафакат хал этилмади, балки, аксинча, янада
кучайди. Муаллифнинг фикрига кура, гап шундаки, постиндустриал
жамиятга утиш жараёни энди режалаштирилмок:да. Ривожланишнинг
371
мазкур босIЩчида табиат билан низолашмайдиrан ёки унга моддий иIIUiaб
чикаришнинг салбий таъсири йук1<:а чикарадиган ишланмаларни тобора
куnрок таклиф килади. Бирок агар ишланмалар маълумотларини жорий
l(ИЛИШ жараёнида кандайдир моддий харажатлар ёки к_улдан чикарилган
фойда муаммоси аралашадиган булса, улар дархол йукотилади. Шундай
килиб, ахлокий омиллар хали ишламаяпти, худди шунинrдек, зколоrик тоза
технолоrиялар жорий килиш натижасида номоддий характердаги фойда
олиш истикболлари хам. Ушбу хакикат муаллифнинг постиндустриал
жамият назарияси хозирrи пайтда купрок даражада футуролоrик
хисобланиши ва кузrа ташланаётrан тенденцияларнигина аник.лаши
хакидаги фикрини яна бир бор тасдик,лайди.
Унинчидан, куплаб олимлар, постиндустриал жамият назарияси
сохасидаrи таи олинган мутахассислар шуни кайд зтадиларки, иIIUiaб
чикариш усулигина эмас, балки жамиятнинr ижтимоий тузилмаси хам
узгаради. Пайдо буладиган синф турлича аталади: «меритократия» (merit хизмат), яъни шахсий хислатлари туфайли ажралиб турадиган одамлар;
«когнитариат» - яъни хужаликнинг ахборот сектори ходимлари. Бунда
постиндустриал
жамиятни
шакллантириш
жараёни
олимларга
пролетариатнинr капа кисмини
интеллектуал
соха
ходимлариrа
айлантириш, одатий синфий низоларни бартараф l(ИЛИШ, меритократия
томонидан бошкариладиган ижтимоий давлат вужудга келишида булиб
куринади. Бунда куплаб олимларнинr кайд зтишича, шаклланадиган жамият
нисбатан гомоген ва синфий тафовутлардан холи булади. Бундан хулоса
келиб чикадики, эксплуатация тушунчаси, худди феноменнинr узи каби,
утмишда колиб кетади. Бундай фикр шунrа асосланадики, хозирrи
шароитларда асосий ишлаб чикариш омилига интеллектуал капитал, асосий
ресурсга зса - ахборот айланади. Интеллектуал капитал мулкдори зса,
биринчи навбатда, ёлланма ходимлар тоифасидан мулкдорлар тоифасиrа
утадиган ходимнинr узи хисобланади. Интеллектуал капитал мураккаброк
структурага зга. Дархакикат, уларнинг марказида «интеллектуал капитал»
тушунчаси ва у билан боглик жараёнлар ётадиган
руй
бераётган
жараёнларга соддалаштирилган караш шаккланаётган жамиятни айнан
шундай талкин килишга имкон беради. Лекин шунга карамай, руй бераётган
вокеа-ходисаларнинr иктисодий мохиятини тахлил килиш бизни
ривожланишнинг мазкур боскичида эксплуатация феномен сифатида йук
булиб кетмаслигини, балки намон булишнинг ташки шакллариНИ
372
_fзгарt'Ириши, яъни яширинрок жараёнга айланишини таи олишга мажбур
Jl;Rllaди.
Шундай 1\ИЛИб, асосий жихатларни ажратиб курсатгач, хосил увчи
тамойилларнинг асосий тизимларидан келиб чикиб, постиндустриал
жамиятни таърифлаш мумкин булади.
Ик,тисодий тизим фаолият курсатишининг янгича шартлари янгича
ишлаб чикариш ресурслари - ахборот ва билимлар хамда янгича ишлаб
чикариш омили - интеллектуал капитал пайдо булишии асослаб беради.
бевосита ишлаб чикариш жараёнида мехнат инсоннинг асосий фаолияти
сифатида ижод билан алмашинади. Шу муносабат билан мехнат стиNуллари
ва мотивация узгаради. Номоддий омиллар биринчи уринга чикиб о.щди.
Табиийки, бу курсатилган узгаришларнинг барчаси июисодий
усишни белгилаб берадиган омилларга хам дахл килади. Биринчи навбатда,
таъкидлаш жоизки, ахборот энг мухим ишлаб чикариш ресурсларига
айланади. Мое равишда, ахборот узатиш воситалари, шунингдек, унинг
ишончлилигини текшириш учулларининг ахамияти усади.
Замонавий иктисодиёт фанида асосий элементлардан бири сифатида
билимлар ва ахборотни уз ичига оладиган ишлаб чикариш омили анъанавий
равишда «интеллектуал капитал» деб аталади. «Интеллектуал капитал»
тушунчаси илмий бахс-мунозараларда фаол кулланишига «арамай,
адабиётларда хозиргача ушбу тоифанинг умумий бир таърифи мавжуд эмас,
унинг функциялари етарли даражада тадкик этилмаган. Хар бир
Иl(ТИсодчилар ва социологлар мактаби ушбу ижтимоий-ик,тисодий ходисани
узича талкин килади. Лекин шунга карамай, улар ушбу бунёдкорли ресурси
мавжудлиги ва унинг ахамияти усиб бораётганлиги борасида ЯКдИЛ фикр
билдирадилар.
Бизнингча, «интеллектуал капитал» тоифасини таърифлашга
куйидагича ёндашиш зарур: биринчидан,
интеллектуал
капитал
тоифасининг иктисодий мохияти ва функцияларга асосланган холда;
иккинчидан, юридик тоифаларга асосланган халда, яъни факат айни пайтда
Узбекистан Республикаси хукукий базасида белгилаб J\УЙилган объектларни
хисобга олиб.
Интеллектуал капитал тоифасини таърифлашга бундай узини
оклайди, чунки унинг иктисодий мохиятини аниклаш
интеллектуал
мулкнинг янги объектлари пайдо булиши билан хУКУКИЙ
базани
кенгайтириш амалий имкониятини беради.
373
Бизнинг фикримизча, иктисодий нуцтаи назардан куриб чиюшган
интеллектуал капитал тушунчаси юридик тушунчадан кенгрок булиб,
нафакат интеллектуал ижод воситалари ва интеллектуал ме)Qlат
натижаларига кий белгиланган мувофиI<Лик амал юшадиган объектлар
йиrиндисини, балки киши шахсиятидан ажратиб булмаслиги ва буюм
холатида булмаган хусусияти туфайли юридик белгиланиши мумкин
булмаган кишининг шахсий хислатларини х;ам уз ичига олади.
Куплаб олимлар инсон капиталини асосий ишлаб чикариш
омилларидан бири сифатида тавсифлаган. Жамият иl(I'Исодий тизимининг
келгуси ривожланиш жараёнлари ишлаб чикариш
жараёнида
ишчи
кучининг роли усишига олиб келишдан ташкари, унинг ижтимоий J<УШИмча
махсулот ишлаб чикариш жараёнидаги етакчи урнини хам белгилаб берди.
Боз устига, айнан жамиятнинг ишлаб чикариш кучлари ривожланиши ишчи
кучининг инсон капиталига айланишига эътибор каратишга мажбур килди.
Куриниб турибдики, бу жараённинг асосида энг янги ишлаб чикариш
воситаларига хизмат курсатиш учун малакали ходимлардан фойдаланиш
заруратигина ётмайди. Асосийси, ходим фикрлайди ва уз интеллектуали
кучи билан узига хос махсулотлар - интеллектуал махсулотлар яратади.
Бундан ташкари, у узининг билим ва куникмаларини оширади, энг янги
ишлаб чикариш воситаларини саводли бошкаради, шу тарика J<УШимча
махсулот ишлаб чикаришда иштирок этади. Бу турдаги ривожланиш,
шунингдек, у билан боrлик жараёнларни тахлил !(ИЛИшни чукурлаштириш
ишчи кучининг интеллектуал функцияларини бевосита ажратиша олиб
келди. Бу, шунингдек, бошка айрим омиллар, жумладан, ишлаб чикариш
жараёнини ахборотлаштириш ва интеллектуаллаштириш «интеллектуал
капитал» атамаси пайдо булишини асослаб берди.
«Интеллектуал капитал» тоифасига ёндашувларни тахлил килиш шу
хакида гапиришга имкон берадики, бу тоифага юкорида айтиб утилган
позицияларга иккита асосий ёндашув мавжуд.
1.Интеллектуал капитал инсон капиталининг
бир
кисмини
ифодалайди ва истеъмол самарадорлигини ошириш, мехнат вактини тежаш
кобилиятига мустакил харакатлариш, мехнат ва хаёт фаолияти усулларини
узатиш, предметли ва фаолиятли шаклларда ноу-хау билан боrлик фаолият
алмашиниш узига хос сохаси вужудга келиши билан асосланади.
2.Интеллектуал капитал тушунчасн инсон капиталидан кура кернгрок
ва мураккаб тушунча булиб, мустакил ишлаб чикариш ресурси сифатида
ахборотни уз ичиrа олади.
374
Биз икrисодий самарани аник,лашда чалкашликларга йул куiмаслик
учун интеллектуал капитални тадкик этишда икки хил турдаги капитал -
иmеллектуал капитал ва инсон капитали киёсий тавсифномасиги амалга
ошириш зарур деб хисоблаймиз. Тоифанинг аник таърифига зга булнаган ва
унинг икrисодий мазмуни билмаган, яъни гап аник пима
хакида
кетаётганини билмаган холда жамиятнинг кушимча махсулотини ишлаб
чикаришда у ёки бу ишлаб чикариш омили самарасига ишончли бах.о бериш
ёки унинг самарадорлигини анимаш кийин. Шу аснода инсон капитали ёки
интеллектуал капитал хакида гап борганда купинча шундай руй беради хам
- бу атама пук.таи назаридан ажратилган, амалда бир-бирига мое келадиган,
гщида бунга хеч 1\андай илмий асосларга зга булмаган холда бир-бирининг
урнини босадиган тушунчалардир.
Микродаражада инсон капитали - маълум бир тупланган билимлар ва
кунималар, кобилиятлар, харакатчанлик, ходимлар бир-бирининг урнини
боса олиши, куйилган вазифани тез ва сифатли бажаришга имкон берадиган
захирага зга жамоадир. Асосийси - иш хаки харажатларини оширмаган
холда доимий равишда кушимча махсулот ишлаб чикаришнии оширишдир.
Интеллектуал капитал бир томондан, чикарилаётган махсулот ишлаб
чикаришда бевосита фойдаланиладиган (улар шунингдек, ресурс хам
хнсобланиши мумкин) ёки корхона ишини ташкил килишга
имкон
берадиган тупланган интеллектуал кобилият ва махсус билимларни
ифодалайди.
Худди микродаражада булгани каби, интеллектуал капитал
макродаражада хам инсон капитали ва структурали капиталнинг бир
I<Исмини ифодалайди. Батафсил куриб чикишда айтиш мумкинки, инсон
капиталининг уйrунлик:даги элемент сифатида интеллектуал капиталга
кирадиган кисми, шубхасиз, миллатнинг маданий, маънавий, интеллектуал
салохияти хисобланган ахолининг энг уюшган кисмини ифодалайди.
10.3. Интеллектуал ресурслар шакллантпрпш ва фойдаланиш
муаммолари
Уртача замонавий юкори технологияли корхона капиталлашув
умумий курсаткичида билимларни капиталлаштириш улуши 85%ra етди.
Бунда ихтиролар, саноат намуналари, фойдали моделлар, товар белгилари,
Э)(М учун дастурлар, маълумотлар тупламлари ва х.к. куринишида
куриманадиган интеллектуал мулк шаклидаги билимлар энг 1\имматли
ХИсобланади.
375
Билимлар ва ахборотдан ИI(ГИСодий ресурслар сифатида
фойдаланишга уларнинг билимлар ва ахборотни анъанавий мах:сулотлар ва
ишлаб чи1<ариш омилларидан жиддий фармаб турадиган ва мое равишда,
уларни хужалик айланмасига жалб J<ИЛИШГа таъсир этадиган мох:иятга оид
тавсифномалари таъсир курсатади.
Билимлар
ва
ахборотнинг
умумий
хусусиятлари
орасида
J<УЙИдагиларни айтиб уrиш мумкин:
• билимлар ва ахборот улардан фойдаланиш борасида камайиб
1<олмайди ва куп марта фойдаланилиши мумкин, ахборот бир марта
шакллантирилади, лекин ундан куп марта фойдаланиш мумкин;
•билимлар ва ахборотни бегоналаштириш мумкин эмас - улар сифати
ва сонини йу1<отмаган х:олда бир ваl(ГНинг узИда бир нечта истеъмолчи
томонидан фойдаланилиши мумкин;
•билимлар ва ахборот харажатларига потенциал истеъмолчилар сони
таъсир этмайди;
•билимлар ва ахборот маконга боглик эмас, улар бир вцтнинг узида
турли жойларда фойдаланилиши мумкин, бирок купинча улар маълум бир
ваI<Тда ёки маълум бир х:одиса руй бергунча I<Ийматга эга буЛ1ади, шундан
сунг улар тули1< I<адрсизланиши мумкин; билимларнинг маънавий эскирнш
суръати бош1<а ресурс турларидан анча ю1<оридир;
-табиатига кура билимлар ва ахборот 1<айтариб берилмайдиган тарзда
берилади;
•билимлар ва ахборотга бойлик уларнинг 1<ийматини пасайтирмайди;
•билимлар ва ахборот I<Ийматини олдиндан бахолаш I<Ийин; билимлар
ва ахборотни статистик ва бухгалтерия нуI<Таи назаридан бах:олаш
I<Ийинлаштирилган, чунки купинча, масалан, тадI<Икотчилик ишларида ва
кадрлар тайёрлашда, киришдаги харажатлар ва чикишдаги натижалар
уртасИда сезиларли ИI<Тисодий мувофиклик йук, шу сабабли харажатлар
ми1<дори оркали интеллектуал мех:нат натижалари I<Ийматини ишончли
бах:олашнинг имкони булмайди;
•билимлар ва ахборот номоддий булиб, объективлаштиришга эх:тиёж
сезади (ёзма, босма, график, вербал ёки бош1<а рамзий шаклда та1<дИМ
этилиши лозим).
Уларни турли бош1<арув объектлари сифатида куриб чикишга имкон
берадиган билимлар ва ахборот фаркларини ажратиб курсатиш мумкин.
Агар ахборот бир марталик тактик карорлар кабул килиш учун
фойдаланиладиган булса, билимлар куплаб тактик ва стратегик карорлар
376
I
11;абул килиш учун фойдаланилади. Билимлар бу - марказлаштврилган
шахсий ёки жамоавий ахамиятга эга булган, синовдан утган, атроф-мухит
микромоделини шакллантирадиган ахборот.
Бир 11;атор иктисодчиларнинг таъкидлашича, билимларни 11;олган
ресурслардан
ажратиб
турадиган
асосий
фар11;
бу
унинг
чекланмаганлигидир. Ушбу масала буйича к,уйидаги фикрни айтиб утиш
лозим:
-моддий ва ижтимоий мухит хдкидаги билим, гарчи бwшмлар
мщдорининг узгариши дархаки11;ат чексиз жараён булиб куринсада, доимо
муайян вакт доирасида чекланrан булади;
-ахборотни билимrа айлантириш ташкилот имкониятлари билан
чекланrан, яъни чекловлар эндоrен характерrа эrа;
-билимдан ресурс сифатида фойдаланиш муайян ташкилотиинr ва
ижтимоий-иктисодий тизимнинr имкониятлари билан чегараланади;
-билим 11;иймати (капиталлашуви) бозор мухити талаби билан
чегараланади.
Шундай килиб, билимни турли табиатдаги ва улчамдаги ижтимоий­
иктисодий тизимлар шароитларида ва муайян вакт оралиги доирасида куриб
чикишда уни чекланган деб хисоблаш мумкин.
Билимларни бошкариш 11;уйидаги муайян имкониятлар беради:
•эволюция жараёни к,онуниятлари, сабаб-окибат ало11;алари ва
омилларни аник.лаб, тизимнинr жорий холатини тушунтириш;
•тизимнинг келажакдаrи эхтимолий холатлари йигиндисини ани11;Лаш
ва уларга утиш динамикасини бошкариш;
•омиллар асосида карор к,абул килиш ва харакат килиш;
•узrаришларrа рак,обатчилардан тезрок мослашиш;
•транзакция харажатларини пасайтириш.
Билимларни бошкариш учун уларни уртача мувофиклик ва
тизимлилик белгилари буйича таснифлаш фойдалидир. Х:аётийлик
даврининr объект ва унинr ривожланиш к,онунларrа мансублиrи буйича уч
хил турдаги мухитrа мансуб билимларни ажратиб курсатиш мумкин:
•моддий-техник мухит (артефактлар мухити);
•ижтимоий-иктисодий мухит;
•табиий мухит.
Тизимлилик нуктаи назаридан билимларни куйидагиларrа ажратиш
мумкин:
377
,j
1
•функционал билимлар (тизимда объектнинr ривожланиш динами
ва хусусиятлари);
•композитли билимлар (сабаб-окибат алок;алари ва
узrариши);
•структурали билимлар (тизимлар хусусиятлари ва эволюцияси).
Интеллектуал капитал х;ак;ида билимлар туплаш ХХ аср охириrа.
келиб, унинr структурасиrа умумий ёндашувларни аник;лаш, унинr намоi!в.
булиш шакллари х;ак;ида у ёки бу даражада умумий тасаввурлар ишлаб '·
ч1щишrа имкон беради. Куплаб нашрларда интеллектуал
таркибий 1<Исмrа - инсон капитали, ташкилий капитал 111а истеъмол
капиталиrа булинади (10.1-расм)
Интеллектуал
капитал
Инсон капитали
--
J.
Ташкилий капитал
Истеъмол капитали
1
1
l
Билимлар
Куникмалар
Тжодий обилиятлар
дхло ий адриятлар
Ме,с;нат маданияти
ва ,с;.к.
Технология
Жараёнлар
Ихтиролар
Ташкилий структура
Ташкилот маданияти
ва,с;.к.
Мижозлар билан
ало алар
Мижозлар а ида
ахборот
Мижозлар соди иги
Савдо маркаси
Бренд ва .к.
10.1 -расм. Иmеллектуал капитал струкrурас11
Ташкилот
билимларини
капиталлаштириш
мумкин
булrан
интеллектуал ресурсларrа айлантириш жадал технологик узrаришлар ва
динамик
рак;обат
шароитларида
ташкилот
рак,обатбардошлиrини
оширишнинr асосий ресурси х;исобланади. Интеллектуал ресурсларНИ
интеллектуал капиталrа айлантириш ва уларни мавжуд интеллектуал
ресурслар йитиндиси сифатида уларни самарали бошкариш ишлаб чикарИIП
жараёнларини фаоллаштириш, билимларни ташкилот доирасида таркатиш
ва фойдаланишrа имкон беради, бу эса инновацион фаолиятrа туртки
беради.
Жисмоний каnитал ва интеллектуал капитал уртасидаrи асосий
фарклар 10.3-жадвалда келтирилrан.
378
.L
10.3-;кадвал
Жнсмоний капитал ва интеллектуал капитал уртасндаrн фар ар
,
Интеллектуал капитал
Жисмовнй капитал
'
Моддий табиат
Номоддий табиат
9'nmmдarи харакатлар наmжаси
kелажакдаги х,аракатларни бахолаш
Харажатлар буйича бах;олаш
ймат буйича бахолаm
An-
Ноаддитив
Асосан моЛИJ1вий бахолаm
ймат билан боrлик ва боrлик булмаrан
бахолаш комбинацияси
nаврий бахолаш
Узлуксиз бахолаш
Таmкилот барча капиталга эгалик килади
Таmюшот капиталrа 1\ИСМан эгаликкилади
«Интеллектуал капитал»атамасини биринчилардан булиб l\}'ллаган
Т.Стюарт ун компания ракобатбардошлигини таъминлайдиган унинг барча
ходимлар йиFиндиси сифатида таърифлаган. Стюарт интеллектуал
kаПИталнинг учта асосий таркибий кисмини ажратиб курсатган: инсон
kапитали:; структурали капитал; истеъмол капитали.
Инсон капитали бу - «мижозларга карор таклиф килиш кобилияти»,
яъни биринчидан, билимлар мавжудлиrи ва иккинчидан, улардан
мижозларнинг э)\Тиёжларини кондириш учун фойдаланиш кобилиятидир.
Бу таърифда бозор иктисодиёти шароитларида му:х;им ахамиятга эга булган
интеллект ва интеллектуал капитал уртасидаги фарк яширинган: агар
интеллект бу - ак,лий фаолият, тупланган билимлар булса, уни капиталга
айлантириш интеллектдан тижорат йулида фойдаланиш йули билан
даромад олиш, аникрОFи, билимларни интеллектуал ресурслар ва
интеллектуал капиталга айлантириш кобилиятидир.
Инсон капитали инсон салохиятининг узини-узи устириш ва унинг
зrасиrа даромад келтиришrа к.одир булган амалий натижа берадиган к.исми,
lПунингдек, инсон салохи.чтини капиталлаштириш шак.1и сифатида куриб
чикиш мумкин. БМТ Ривожланиш дастур (БМТРД) маълумотларига
мувофик, х_озирrи пайтда саиерамизда жисмоний капитал умумий
бойликнинг атиги 16%ини, инсон капитали (ёки тупланган инсонга
379
киритилган f<УЙИЛмалар)
64%ни ташкил J<ИЛДИ.
мамлакатларда инсон капиталининг улуши 80%га ЯI\ИН.
Структурали капитал бу - билимларни туплаш, синовдан утк
ташкил этиш, фильтралш, сак,лаш ва тарl(Зтишни самарали ам
оширишга имкон берадиган шакллар, усуллар, структуралар. У тиз '
ходимларнинг билимларини келтириш ва улардан энг сам
фойдаланишга, ходимларнинг билимларини хамма учун ОЧИI\ 1\ИЛ
ахборотни сакдаш ва зарур тезлик билан етказишга, биргал
фаолиятдан синергик самарага эришишга имкон беради. С
структурали капитални «ташкилотнинг бозор талабларига жавоб бер11111
ташкилий I<:Обилиятлари» сифатида тавсифлайди ва у хам, худди инсов
капитали каби, фаI<:ат якуний маI<:сад, стратегия ну!(I'аи назаридан мавжу,11,
булишини l(айд этади. Инсон капиталидан - хар бир алохида ходимг,а
тегишли булган билимлардан - фаркди равишда, структурали капитал буrуи
ташкилотrа теrишли булади. Уни такрор ишлаб ЧИl\ариш, унда улушли
иштирокни аникдаш мумкин.
Структурали капитал таркибиrа Стюарт х:ужжаl'лар билаи
расмийлаштирилиши ва юрндик х:имоя 1\ИЛИниши мумкин булган
технологиялар, ихтиролар, маълумотлар тупламлари, нашрлар, жараёнлар
ва х.к.ни киритади; шунингдек, бу l(аторга ташкилот маданияти ва
стратегияси, структуралар ва тизимлар, ташкилий жараёнлар ва х.к. хам
киради. Структурали капиталнинг барча санаб утилган ва боШЮI
элементлари икки гурух:га булинади: моддий воситаларда, жумладан,
компаниялар билимлар тупламлари яратиш ва уларни самарали бошl\ариmга
имкон берадиган компьютер ва дастурий махсулотларда объективланган
хамда одамларнинг шахсий мулокотларидан келиб чиI<:адиган ижтимоий
(маданият, мулоl\ОТ меъёрлари, хаётий тажриба алмашиниш) гурух. Стюарт
I<:айд этадики, структурали капитал муайян компаниядан келиб чик«:ан холда
турли шаклларга зга булиши мумкин. Структурали капитални бошкаришда
асосий вазифа - ходимларни компания мулкига айлантириш ва уларни бу
сифатда сакдаб f\ОЛИШ хисобланади.
Истеъмол капитали бу - ташкилотнинг интеллектуал капиталнинг
мухим I<:Исмини ташкил 1\ИЛадиrан унинг махсулоти истеъмолчилари билан
алоl(алари, чунки интеллектуал капитал айнан шу муносабатларда пулrа
айланади, реал даромад келтиради. Бу муносабатларни бахолаш инсон
капитали ёки структурали капиталдан кура осонроI<:, бунинг учун куйидаги
курсаткичлар фойдаланилади: компаниянинг молиявий курсаткичлар
380
аси билан осон боFЛаш мумкин булган мижознинr конИЩ1;анлиrи;
00 ва ишлаб чикарувчи уртасида х.амкорликдан фойда (икка.а томон
бахоланади); мижознинr содикдик нархи (янrи мижозга ЭD булиш
••"8 ва эски мижозни ушлаб колиш учун талаб к:илинадиrан харажаrлар).
Интеллектуал капитал структурасини тахдил к:илар экан, Сnоарт
н,111111r барча элементлари уртасида оптимал баланс мух.имлигини
таъJtИДЛайди, чунки алшщда элементларнинr х;аддан ташкари тез
,роюжланиши унумдорликнинг усишига эмас, балки аксинча, унинr
пасайншиrа олиб келади.
Э. Брукинг интеллектуал капитални таснифлашга янада деталлирок
&щошади ва унда туртга таркибий кисмни ажратиб курсатади: бозор
ресурслари, интеллектуал мулк, инсон ресурслари ва инфратузилма
ресурслари (10.4-жадвал).
10.4-жадвал
Интеллектуал капитал таркибий кисмлари
Бозор ресурслари
Хизмат курсатиш
маркаси
Товар маркаси
Корпоратив марка
Харидорлар
Харидорлар содИIQШГИ
Такрорий бнтимлар
Корпоратив исм
Буюртмалар портфели
Таксимот
механизмлари
ИmбилармоНJIИК
орлиги
Франпrиза битимлари
Лицензия бнтимлари
1\Jлай шартномалар
Интеллектуал капитал
Иисон
Интеллектуал
ресусрлари
мулкресурс
сифатида
Маълумот
Патент
Профессионал
МуаллифJШк J<YI\YI(,J{
малака
Дастурий таъминот
Профессионал
Дизайн уклари
Ишлаб чик,ариш
CaJIO)ЩJIT
Шахе тури
сирлари
Иш билан боrnик_ Ноу-хау
бИJШмлар
Товар белгилари
Иш билан боrлик Хизм:ат курсатиш
белгилари
куникммар
Ивфра'l)'зилма
ресурсларв
Корпоратив хотира
Корпоратив
маданият
Бошкарув
жараёНJiаря
Ахборот
технологшлари
Тармок алокалари
МоЛИJiвий доиралар
билан aлol\,Ulap
Талаб КИЛIIНГан
стандартл
Интеллектуал капитални ташкилот учун кийматrа эга булган ва унда
ИШЛаётrан одамлар иборат ёки ишлаб чикариш жараёнлари, тизимлар ва
ташкилий маданиятдан келиб чикадиган х;амма нарса сифатида тавсифлаш
мумкин. Интеллектуал капиталrа барча, яъни ошкора ва яширин, бутун
381
.J
ташкилотга ваалох.ида шахеларга тегишли билимлар ва куникмалар,
шунингдек, маданият элементлари киритилади.
«Интеллектуал актив» атамаеи факат ташкилот аник,лаш, тавеифлаш
ва белгиланган реестрга киритишга эриша олган интеллектуал рееурслар
турларига бириктириб 1\fйилади.
Ташкилот l(Ийматини яратиш учун интеллектуал капитал модели
1\)'ЙИдаги интеллектуал капитал турларини бир ваю-да бошR;ариши лозим:
•инеон капиrгали - шахелар ва жамоаларнинг мижозлар эхтиёжларини
шахелар фикрларини йуналтириш ва 11У"УР билимга эгалик билан R;ондириш
R;обилияти;
•мижоз капитали - мижоз билан алоR;алар R;алинлиги, мижозга
бериладиган Юiймат, R;apop кабул килишда мижознинг таъеири уеиши;
•ташкилий капитал
турли маълумотлар тупламларида, иш
жараёнларида, технологик инфратузилма ёки ташкилий маданиятда,
1\адриятлар ва меъёрларда мавжуд булган кодлаштирилган ахборотдан
келиб чиR;адиган ташкилот R;обилиятлари.
Интеллектуал капитал - ташкилотнинг R;иймат яратиш еалохиятини
макеималлаштирадиган инеон капитали, мижоз капитали ва операцион
капитал уртаеидаrи муноеабатлар.
«Интеллектуал капитал» тушунчаеи ва унинr таркибий 1\Иемлари
кандайдир янrиликлар ёки илгари номаълум буллган ишбилармонлик
фаоллиги таркибий киемлариrа эrа булмайди. Ициеодий ривожланиш
омили еифатида еафарбар R;ИЛИШ вабу омилни ташкилот интеллектуал
капитали еифатида идентификация 1\ИЛИШ учун интеллектуал табиат билан
бирлаштирилган рееурелар гурух.и тамомила янги хиеобланади.
Интеллектуал капитал концепцияеи компаниялар Юiймати ва
фойдалилигини ошириш воеитаеи еифатида ишлаб чикилган.
Шу еабабли нлмий-техник ёки еоцнологик нуцаи назардан эмае,
балки ициеодий нуR:Тан назардан энг 1\Имматли булган билимлар, rоялар,
интеллектуал рееурелар аеоеий ахамиятrа эrа булади. Интеллектуал капитал
rояеи аеоечиларининг бундай прагматик ёндашуви бозор иктисодиётининг
базавий 1\адриятлари ва капиталнинг ривожланнш аеоеий конуннятлари
билан тулик мое келади. Ию-иеодиёт назарияеиrа мувофик, капитал кенг
маънода - даромад келтиришга 1\Одир булган мулк. Мое равишда,
интеллектуал капитал бу - ташкнлот даромад олиш учун фойдаланадиган
номодднй неъматлар йигиндиеи.
382
«Интеллектуал капитал алохида кисмлардан - инсои к итали,
структурали капитал ва истеъмол капиталидаи шаклланмайди, балки
улариииг узаро алоl(аларидаи келиб ЧИl\адю>. Яъни одамлар ташкилоr ичида
хам мавжуд расмий ва иорасмий структуралар, меъёрлар ва 1\Оидалар
асосида узаро алоl(аларга киришади. Шундай 1\ИЛИб, интеллектуал 1:апитал
нафакат ташкилотиииг интеллектуал ресурслари йиFиндиси сиратида,
балки иктисодиёт субъектлари уртасида улариииг самарали фаолият
курсатиши учун зарур булган интеллектуал ресурслар ишлаб ЧИl\ариш,
тарl(атиш ва фойдаланиш буйича муносабатлар тизими сифатцца хам
намоён булади деб таъкидлаш уринли булади.
Иf\ТИсодий тоифа сифатида интеллектуал капиталнинг мщиятини
интеллектуал махсулот ишлаб ЧИl\ариш, алмашиниш, та1<;симлаш ва
истеъмол килиш борасида хужалик юритувчи субъектлари уртасида 1:апитал
индивидуал ишлаб чиl(ариш даражасида вужуга келадиган икrисодий
муносабатлар тизими сифатида аниl(Лаш мумкин. Интеллектуал капитал капитал такрор ишлаб чиl\ариш умумий иктисодий тизимининг
мураккаброI<: 1\уйитизимидир. Бу ерда гап маълум турдаги ресурслар
мавжудлигидан ташl(ари, бу ресурслардан самаралироl\ фойдаланиш
имконини берадиган ташкилот доирасидаги ва ундан ташl\аридаги узаро
алоl(алар сифати ва характери хаl\ида хам боради.
Х:озирги
пайтда
интеллектуал
капитални
бошl\ариш
стратегияларининг уни шакллантириш ва ташкилот раl\обатбардошлигини
ошириш учун фойдаланиш имконини берадиган бир нечта асосий турлари
кулланади. Улар ташкилотда билимларни ОI\Илона шакллантириш ва
фойдаланиш ёрдамида махсулотлар, одамлар ваараёнларда амалга
оширилган янги киймат яратишга йуналтирилади.
Интеллектуал капитални бошl(ариш буйича илмий ишларда мавжуд
стратегияларнинг еттита комбинацияси ажратиб курсатилган. Улардан
учтаси интеллектуал капитал турларидан бири (инсон капитали,
структурали капитал ва истеъмол капитали) доирасида билимларни
самарали шакллантириш ва фойдаланишдан иборат. Яна учта стратегия
интеллектуал капиталнинг икки хил тури уртасида узаро ало1<;алардан
ижобий самарага эришишни кузда тутади. Нихоят, сунгги, еттинчи
стратегия интеллектуал капиталнинг учала элементи бир вактдаги узаро
алоl\аларни хисобга олган холда тузилади. Шундай килиб, базавий
стратегиялар уни ошириш учун интеллектуал капиталнинг битта тури
383
доирасида билимлар алмашинишга ёки интеллектуал капиталнинг бmта
турини бошкасига самарали утказишга йуналтирилган булади.
Агар курсатилган базавий стратегиялар батафсилрок куриб
чикиладиган булса, инсон капитали доирасида билимлар шакллантириш ва
фойдаланишга асосланган биринчи стратегия уларнинг чукур билимга
эгалиги кандай ортиши ва у ташкилот ракобатбардошлигини ошириш учун
кандай фойдаланилиши, ташкилот ходимлари уртасида билимлар
алмашишнинг кандай руй бериши х;акидаги саволга жавоб беради. Мазкур
стратегия ходимларни укитиш, тренинглар утказиш,
мое
келувчи
корпоратив маданият шакллантириш йули билан уларнинг индивидуал
чукур билимга эгалигини ривожлантиришга йуналтирилади.
Иккинчи стратегия структурали капитал доирасида билимлар
шакллантириш ва фойдаланишни кузда тутади, ракобатбардошликни
ошириш учун ташкилот структурали капиталининг алох;ида элементлари
уртасида билимлар алмашиниш учун кай тарзда фойдаланилади деган
саволга жавоб беради. Ушбу стратегия доирасида ички корпоратив ахборот
тизимини шакллантириши ва ривожлантириши, технологик ва маркетинг
имкониятлари х,аКида маълумотлар билан тулдириши, шунингдек, у ёки бу
функцияларни амалга ошириш илгор тажрибаси х;акида маълумотлар билан
тулдириши мумкин. Ташкилот ичида жадал билимлар алмашинишини
таъминлайдиган ташкилий структурани шакллантириш
иккинчи
стратегияни амалга ошириш йуналишларидан бири. Компания активлари ва
интеллектуал мулкни бошкариш иккинчи стратегия дирасига мое келади.
Истеъмол капитали доирасида билимлар шакллантириш ва
фойдаланишга асосланган учинчи стратегия унинг элементлари уртасида
билимлар алмашинишдан фойдаланишга асосланади. Бу каторга мижозлар,
таъминотчилар, ракобатчилар, мах,аллий х,амжамият билан, шунингдек,
савдо маркалари ва ташкилот имиджи билан алокалар киради. Ушбу
стратегиядан максад
ракобатбардошикни оширадиган ва унинr
устунликларини амалга оширишга хизмат
киладиган
ташкилотнинr
самарали ташки алокалар ташкил килишдир. У таъминотчилар, ходимлар,
акциядорлар, мах,аллий х;амжамият ва х;.к.билан муносабатларни
ривожлантиришга йуналтирилган маркетинг технологияларига таянади.
Туртинчи стратегия инсон капитали ва истеъмол капитали уртасида
билимлар алмашинишга, ходимларнинг истеъмолчилар, таъминотчилар ва
бошка контрагентлар чукур билимга эгалигини оширишга, шунингдек,
ташки контрагентлар томонидан персонал чукур билимга эrалиrини
384
оширишrа йуналтирилади. Бошкача юmиб айтганда, у ташкилот ва унинг
хамкорлари биргаликдаги билимларни шакллантиришга йун илади,
компания
ходимларининг
индивидуал
билимларини
оширадиган
исrеъмолчилар билан узаро алща усулларини уз ичига олади. Бу турли
йуллар билан, знг аввало, истеъмолчилар билан туrридан-туrри мулокот
воситасида, шунингдек, маркетинг тадкикотлари ва социологик тадк1щотлар
ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
Бешинчи стратегия инсон капитали ва структурали капитал уртасида
билимлар алмашинишга асосланади, ходимларнинг индивидуал чук,ур
билимга згалиги ташкилотнинг ички стратеrиясини ташкил килишга ва мое
равишда, структурали капитал злементлари ёрдамида индивидуал чукур
билимга зrалигини оширишга йуналтирилади. Мазкур стратегия асосан
индивидуал билимларни ички корпоратив тизимларга утказИJШ ва бош1<а
ходимлар тдкенг фойдаланиш учун мустахкамлашдан иборат.
Мисол тари1<асида ташкилотда амал I<ИЛадиган, хар бир буюртмачи
Хакида маълумотлар, жумладан, лойиха 1<атнашчиларининг фамилияси,
мижозларнинг реакцияси ва бахолари, таклиф этилган ечимлар
киритиладиган маълумотлар тупламини келтириб утиш мумкин. Бу
индивидуал билимларни жамоавий билимларга айлантириш ХаI<Ида
rапиришга, янги ходимларни бевосита мажбуриятларни бажаришдан
узилмаган холда туqшдан-фри иш жойида укитишга имкон беради,
шунингдек, компанияни катта билим ва тажрибага эга булган у ёки бу
экспертлар иштирокиrа бОFликликлик даражасини пасайтиради.
Юкорида келтирилган барча мисолларда
ташкилотда
ошкора
булмаган билимлар ошкора билимларга, яъни хУЖЖатлар, таомиллар ва х.к.
шаклига айлантирилади. Шундай килиб, инсон капиталини струJсТурали
капиталга айлантириш руй беради. Билимлар 01<ими индивидуал чукур
билимга эгалик.дан ички структурага утади, сунгра ахборот тизиl'(ларида
мустщкам урин топади.
Олтинчи стратегия структурали капитал ва истеъмол капитали
уртасида билимлар алмашиниш билан тавсифланади, ташкилотнинr ташI<И
структураларидан ички структураларига ва аксинча, ички структуалардан
ташки структураларга билимлар оl(Имини ташкил килишга йуналтирилади.
Мазкур стратегия асосан билимларни ташкилотнинг ташI<И контрагентлар
билан узаро алокалар сохасидан ички корпоратив тизимларги утказиш ва
уларни бу ерда истеъмолчиларга хизмат курсатиш сифатини оширишда
ходимларнинг кенr фойдаланиши учун бириктириб куйиш билан ишлайди.
385
Мижозлар х; да маълумотлар туплами бу - ички структуранинг мух;им
элементи, компаниянинг энг мух;им ресурсларидан биридир. Сотув х:а а
маълумотлар туплаш ишлаб чщариш жараёнини рационаллаштириш,
йуI<:отишларни пасайтириш ва захираларни оптималлаштиришга имкон
беради. Куплаб компаниялар айнан раI<:обатчилар олдидаги устунликларни
индивидуал хизмат курсатиш ва уз мижозлари Х:аl(Ида маълумотларни
марказлаштириш йули билан таъминлайди. Баъзида истеъмолчилардан
билимлар окими тугри фирманинг булинмаларидан бириrа, жумладан,
ИПКИ булимига юборади.
Ташкилотнинг ташки мух:ити бу - нафаI<:аТ мижозлар, балки
раI<:обатчилар х;амдир, шу сабабли олтинчи стратегия доирасида билимларни
раI<:обатчилардан ташкилотнинг барча ички структураларига масалан,
ИТТКИ биргалима амалга ошириш йули билан утказишга к.аратилган
х;аракатлар учрайди.
Еттинчи стратегия бу - бир вактнинг узида билимларнинг барча
интеллектуал капитал турлари уртасида х;аракатига таянадиган стратегия.
Айрим ташкилотлар инсон капиталига, укитишга, тренингларrа,
мотивация тизимлари ва хизмат буйича х;аракатланишrа алохида эътибор
каратади. Бошкалар эса асосий эътиборни маркетинг масалаларига, товарни
бозор томон илгари суришга, мое келувчи бозор улушини эгаллашrа
I<:аратади. Учинчи шахслар замонавий ахборот технологиялардан
фойдаланиш ёрдамида тузилган корпоратив бошI<:арув тизимлари яратиш
билан машFул булади. Факат айримларгина билимларни бошкаришнинr
барча жих;атлариrа бир Ваl(Тнинг узида жиддий эътибор I<:аратади. Фирма
еттинчи стратегияни тулиI<: даражада амалга ошириши намоён булиши
шаклларидан бири - интеллектуал капитални мунтазам мониторинг
килишдир.
Интеллектуал капитални бошкаришнинr мухим элементи саналrан
бах;олаш энг мураккаб хисобланади, чунки интеллектуал ресурсларнинr
купчилиги ташкилотларнинг хисобrа
олинган
активлари
l(аториrа
кирмайди, демак, молия х;исобнинг объекти саналмайди. Илгари
компаниялар бозор кийматининг баланс кийматидан ЮI<:ори булиши турли
субъектив омиллар, жумладан, спекулятив омиллар билан изохланарди.
Бозор I<:ийматининг баланс кийматидан уступ булиши балансда тулик
хисобга олинмайдиган, лекин бозор кийматида интеллектуал капитал
сифатида хисобга олинган интеллектуал ресурслар мавжудлиги билан
боFЛанади.
386
Компанияларни интеллектуал капитал сох;асида тадКИI\РТларга
киришишга ундайдиган сабабларни тах;лил J<ИЛИШ шуни курсаrадики,
уларнинr барчаси келrуси ривожланишни таъминлаwrа йуналт илади.
Интеллектуал капитални х.исобrа олиш ёрдамида компания усишининr
асосида ётадиrан холатлар аниЮiанади. Бир неча йил
давомида
курсаткичлар диsамикасини тах.лил килиш ташкилотни ривожлантириш
омwшарини ва х;аракатларни мужассамлантириш йуналишларини ани}<Лаш
имконини беради. Ходимлар, уз фаолияти самарадорлиrи жихатларини
улчашдан утиб, компания I<)'Ядиrан талабларни яхширок тушуна бооmайди
ва тескари тартибда уз кучларини жипслаштиради. Шушдай J<ИЛИб,
интеллектуал капитални х,исобrа олиш келrуси ривожланишни юзаrа
келтиради.
10.4.2030 йилгача булган даврда республикада фан, технологияпар ва
техникани ривожлантириmнинг устувор йуналишлари
2030 йилгача булrан даврда Узбекистон Республикасида фан,
технолоrиялар ва техникани ривожлантиришнинr устувор йуналишлари.
1.Ахборот-телекоммуникация технолоrиялари ва электроника.
2. Космик фаолият.
3. Янrи материаллар ва кимёвий технолоrиялар.
4. Исrикболли курол-яроrлар ва харбий техника.
5. Ишлаб чикариш технолоrиялари.
6. Жонли тизим технолоrиялари.
7. Ёкилrи ва энергетика.
8. Транспорт. Экология ва табиатдан окилона фойдаланиш.
9.Ракамли Иl(I'Исодиётни амалга ошириш
Узбекистан Республикасида фан, технолоrиялар ва техникани
ривожлантиришнинr Устувор йуналишларини вакти-ваl(ТИ билан кайта
куриб чикиш буйича ишларни ташкил килиш учун
Узбекистон
Республикаси фан, технолоrиялар ва техникани
ривожлантиришнинr
Устувор йуналишларини шакллантириш, тузатиш киритиw ва амалга
ошириш методолоrияси ишлаб чикилган.
Сиёсатнинг асосларида илмий ва инновацион фаолиятга нисбатан
давлатнинr жавобrарлик худудлари аник белrилаб берилrан, жумладан:
фундаментал фанни, энr мухим амалий тадкикотлар ва
ишланмаларни ривожлантириш. Давлат сиёсатининr мое келувчи чоралари
етакчи илмий мактабларни к,уллаб-кувватлашrа, уларнинr кадрлар
387
салохиятива моддий-техника базасини такрор ишлаб чи.к;аришни
таъминлашга, илмий ташкилотлар тармоrини .к;айта структуралаш, уларни
таълим структуралари билан интеграция килиш ва х.к.га йуналтирилган
булиши лозим;
•илмий-технологик тара ётнинг глобал йуналишлари, миллий
ма.к;садлар ва устунликлар, узо.к; муддатли иктисодий усиш .к;онуниятларини
акс эттирадиган республика даражасидаги мух;им технологиялар, фан ва
техниканинг устувор йуналишларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш. Бу
устуворликлар давлатнинг куллаб-.к;увватлашида молиялаштириладиган
ма.к;садли дастурлар, имтиёзли кредитлар, давлат шартномалари, махаллий
ишлаб чи.к;арилган капитал сигими катта асбоб-ускуналар харидига давлат
кафолатлари остида инвестициялар та.к;дим этиш воситасида амалга
оширилиши лозим;
•инновацион фаолиятни кучайтириш учун шароитлар яратиш. Бунда
интеллектуал мулк объектларини хужалик айланмасига жалб килиш, уларни
яратиш, .к;уриl(Лаш ва х;имоя 1щлишни ху.к;у.к;ий таъминлаш, инновацион
фаолият инфратузилмаси ривожланишини тартибга солиш, давлат
ахамиятига молик инновация лойих;алари ва илмий-технологик дастурларни
амалга ошириш муаммоларини хал килишга
давлатнинг
алохида
эътиборини .к;аратиш талаб этилади. Давлатнинг бу дастур ва лойих;аларни
молиялаштиришда иштирок этишда иштироки - хусусий сектор учун у ёки
бу илмий-технологик йуналишларни ривожлантириш катализаторидир;
•илмий-технологик сохада давлат томонидан тартибга солиш
самарадорлигини ошириш. Давлат сиёсатининг мое келувчи чора­
тадбирлари бюджет маблагларидан фойдаланишни максадли йуналтиришни
кучайтириш хамда инновация циклининг барча боскичларини ёппасига
молиялаштириш механизмлари яратиш, давлат фан секторини ислох килиш,
илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш буйича давлат
функцияларини бажаришда иштирок этиш самарадорлигини ошириш,
хал.к;аро
илмий-техник
хамкорликни
(МНТС)
ривожлантиришга
кумаклашишни уз ичига олади.
Давлат танланган илмий-технология сиёсатини амалга оширишда
нафакат инвестициялар ва маъмурий таъсир билан, балки бошкарув
ресурслари ёрдамида х.ам фаол иштирок этиши лозимлиги яккол кузга
ташланиб колди. Бу даврда натижа олишга йуналтирилган бюджет
ресурсларини бошкариш хамда давлат ва бизнес уртасида х.амкорлик
механизмларини жорий килиш асосий иктисодий трендларга айланди.
388
Юзага келrан июисодий вазиятда илмий х:ажмдор ва юкори техно1оrияли
лойихалар ва тармокларни жадал ривожлантириш факат давлат-1усусий
шериклик хамкорларидан бири сифатида давлатнинr бевосита иштирокида
уринrа зга булиши мумкинлиrи тушунарли булди.
Илмий хажмдор корхоналар - ИТТКИ мутлак ва нисбий (умумий
ишлаб чикариш харажатлариrа нисбатан) харажатлари ю ори булrан
корхоналар rурух;идир.
Илмий хажмдор тарМОI\НИ ривожлантиришнинr асосий омил1аридан
бири сифатида унинr илмий-техник даражасини узлуксиз ошириш намоён
булади. Шу муносабат билан тармок илмий тадкикотлар ва тажриба­
конструкторлик ишланмаларида сезиларли уринrа зга булиши лозим.
К:оидаrа кура, илмий хажмдор тармок махсулотлари ишлаб чикариш учун
илюр материаллар тайёрлайдиrан ва замонавий техника ишлаб ЧИКi\ришни
таъминлайдиrан турдош тармоклар илмий-техник даражани оширишrа
муносиб хисса кушади. ТармоКда моддий
базани
ривожлантириш
жараёнида кундалик рационализаторлик узrаришлари хам, келиб чикиши
фундаментал ва амалий фанлар ютуклариrа бориб такаладиган янrи
иктисодий технолоrиялар ишлаб чикиш сохасидаrи йирик ютуклар хам
мух:им роль уйнайди (10.2-расм).
Замонавий илмий хажмдор
тармок структураси кичик бизнес
корхоналари,
устахоналар
ва
махсус
тажриба-конструrrорлик
ташкилотларидан тортиб йирик
фабрика, завод ва илмий-тадкикот
ташкилотлариrача булrан турли куламдаrи ва миl(ёсдаrи ишлаб чиl\аришлар
кенr форматли комплексини ифодалаши мумкин.
Мазмунrа оид нуктаи назардан хар андай инновация жараёни учта
таркибий кисмни - фундаментал тадкикотлар, амалий илмий ишлар ва
амалий (тажриба-конструкторлик) ишланмаларини кетма-кетлиКда
бажариш куринишиrа зга булади. Бирщ хозирrи пайтда соф назарий ишлар
- асосан, тиббиёт, биология, янrи ишлаб чиl\ариш материаллари яратиш
каби сохаларда - тез амалий l\улланаётrани, куплаб амалий тадкиl\отлар эса
фундаментал изланишлар учун бой озиl(а бераётrаниrа куплаб мисоллар
келтириш мумкин.
Илмий хажмдор тармоЮiинг институционал структураси куп укладли
булиши мумкин, чунки тармоl\ махсулотлари, коидаrа кура, жамиятнинr
турли эхтиёжларини кондириш учун мулжалланади.
Тадбиркорлик сектори тармоКда янrи махсулотларни муайян
эксплуатация шароитлариrа мослаштириш, таъмирлаш ва модернизация
389
килишrа ихтисослашrан
кичик бизнес корхоналари сифатида машхур
позициялар эrаллайди. Бундай ташкилотларнинr даромадлар манбаси булиб
илмий билимлар, профессионал тажриба, маълум бир куникмалар, маълум
бир сохада муваффаl(иятли иш натижасида тупланган обру-эътибор хизмат
килади. Кичик бизнес корхонаси уз фаолияти профилини белrилаш ва
узrартириш буйича карор кабул килишда етарли даражада мустакилдир,
такдим этиладиган хизматлар тупламини, персонал таркиби ва даражасини,
техник асбоб-ускуналар турлари ва улчамларини тез ва аник белrилашrа
имкон беради.
д)\оли
эх,тиёжлари
Истеъмол сектори
ЭJ\ТИёжлари
Янгиликларга
Давлат
буюртмалари
бозор талаби
Солик тизими,
---
суf'{рта
Бозор конунчилиги.
Эркин ракобат
)\ИМОЯСИ. Суд
тизими
Нарх шакллантириш
'---------, 1
Ички инновацион
ишлаб чикариш
Импорт
_
(илмий )\ажмдор
тармок)
Илмий-тадкикот
сектори
Ме)lнат
ресурслари
- '--Божхона
конунчилиги
,
//
,
г-"------
Илмий-тадкикот
сектори
Ме)lнат
Ме)lнат
ресурслари
ресурслари
10.2 -расм. Илмий-технологик ривожланиш механизмининг
умумий схемаси
390
J
r.
с
Х:озирга пайтда кичик корхона унинг махсулотларига сервис
хизматлари курсатиш ва тарR:атиш буйича сунгги доимий топширtl\,Парни
бажарган х,олда катта фирма билан R:алин х,амкорлик 1\ИЛадиган хюлатлар
кенг тарR;алган. Бундай симбиоз иккала томон учун фойдали булиб ЧиR:ади,
чунки истеъмолчиларнинг турли талаблари ва манфаатларини яхироR:
хисобга олиш ва шу тариR:а ишлаб ЧИR:ариладиган мах.сулот бозорини
кенгайтиришга имкон беради.
Умуман олганда хусусий сектор илмий хажмдор тармоR: учун «)ойдали
хисобланади, чунки f\УШИМЧа молиявий ресурслар жалб I(ИЛишга хизмат
R:ИЛади, венчурли компаниялар билан ишлаш ва турли фонд.rарнинг
максадли грантларини олишга хизмат 1\ИЛади. Бундан ташR;ари, кичик
хусусий корхоналар талабнинг структурали ва сифат тавсифларини жуда
тулик ва аник белгилаб беради ва ЮR:ори фойда олишга интилишдав келиб
чиI(Иб, келгусида йирик ишлаб чиR;арувчилар амалиётига киритИ11адиган
истеъмол тури ёки R;атор R:ушимча техник янгиликлар пайдо булишига
хизмат R:ИЛадИ ёки уларни ишлаб чиR:ади.
Илмий х.ажмдор тармома фойда келтирмайдиган (нотижорат) сектори
мухим ах,амият касб зтиши мумкин. Фойда келтирмайдиган корхона.11арнинг
моддий асоси одатда жамоатчилик кумагида, махаллий маъмурият ва унинг
х.амкорлари - илмий фондлар, истеъмол ташкилотлари, янги илмий хажмдор
махсулот ишлаб ЧИR:ИШ ва илгари суришдан манфаатдор булган
университетлар ва хусусий фирмалар хисобидан ва унинг ёрдамида
яратилади. Уларнинг келгуси ривожланиши узини-узи к.оплат асосида,
узининг маблаrлари хисобидан, маълум бир даромад олишга таянган х.олда
руй беради. Фойда келтирмаслик маR;оми шуни англатадики, корхона бошR:а
фойда курмайди. Гап шундаки, бу х.олатда фойда факат корхонанинг
зх,тиёжларига йуналтирилади ва маъмурият, персонал ва х,.к. уртасида
таксимланмайди. Шундай килиб, бундай муассасанинг асосий ИаR:сади
фойда олиш змас, балки маълум бир максадга зришиш, масалан, ушбу
жойдаги кам даромадли истеъмолчилар гурух.и орасида янги (ракамли)
телевизорлар тарк.атиш х,исобланади. Жамият бу турдаги ташюшотлар
ривожланишига уларга бир R:атор солик. имтиёзлари тамим зтиIU йули
билан хизмат килнши мумкин.
Илмий х.ажмдор тармокнинг ривожланишида тулик давлат
корхоналари ёки давлат мулки улуши катrа булган корхоналар хал l(Илувчи
роль уйнайди. Бу давлат секторига ижтимоий вазифалари туфайли на
хусусий, на фойда курадиган була олмайдиrан ташкилотлар киради.
--
391
Илмий хажмдор тармоf\НИНГ ривожланиш жараёнида, ривожланган
мамлакатлар тажрибасининг курсатишича, айрим зиддиятлар ва муаммолар
тезда , илмий фондлар, истеъмол ташкилотлари, янги илмий хажмдор
мах;сулот ишлаб чикиш ва илгари
суришдан
манфаатдор
булган
университетлар ва хусусий фирмаларни тезда туплаш ва кучайтириш
мумкин. Бундай муаммолар I<;аторига даромадлар кескин усиши ва уларнинг
иктисодий самарадорлиги паст булган вазият хам киради. Бу эса шу билан
бОFлиI<;Ки, илмий хажмдор тармоI<;нинг башорат I<;Илинган юI<;ори
даромадлилиги ва жалб этувчанлиги келиб чикиши турлича булган - давлат
дастурларини амалга ошириш билан боFЛИI<: хамда хусусий фирмалар ва
банклар I<;уйилмалари билан боглиI<; ортикча маблаFлар окимига олиб
келади. Натижада турмуш сифатининг етарли даражада оширилмаслиги ва
уларнинг ривожланиш имкониятлари чекланишига олиб келадиган
кондиришда
соха ва бошI<;а тармоклар
эхтиёжларини
ижтимоий
мувозанатланмаганлик юзага келиши мумкин.
Шундай килиб, жалб I<;илинадиган ресурслар куламининг
мувофиклигини текшириш, тармокнинг динамик усиши, жамиятнинг бу
хизматларни
I<;ондириш
даражаси,
ресурслардан
фойдаланиш
самарадорлигини ошириш асосида сифат ва сон курсаткичлари буйича
ушбу тармоI<; мах;сулотларига жамият эхтиёжларини туларок кондиришни
таъминлашrа 1<:одир тартибга солиш механизми булиши лозим.
l(азиб олиш саноати учун иктисодий усиш салохияти деярли туrади,
очилган конларнинг имкониятлари чекланган, транспорт инфратузилмаси
ортиI<;ча юкланган. Республика иктисодиёти I<;ушимча кенг куламли
инвестицияларсиз фоЙдали 1<:азилмалар экспортини ошириш хисобиrа
ю1<:ори суръатда усишни таъминлай олмаЙди. Узо1< муддатли истикболда бу
сохадан умид I<:ИЛИб булмаЙди, чунки табиий ресурслар тугаб I<;олиши
мумкин. Шу билан бир вактда мукобил энергия манбаларини фаол излаб
топиш ва мое келувчи технологиялар ишлаб чикиш амалга оширилмоКда,
шу сабабли бир катор анъанавий равишда экспорт I<;Илинадиrан ресурсларга
Ваf\Т утиши билан талаб булмай колади.
Юзага келган вазиятда иктисодиётнинг бошка сохаларини (биринчи
навбатда, юкори технолоrиялар сохасини) ривожлантириш зарур. Мамлакат
юкори интеллектуал салохиятга эга ва илмий хажмдор корхоналарни фаол
ривожлантириш хисобигаа иктисодий усишни амалга ошириши мумкин.
392
2000-йиллардаги
ижгимоий-икrисодий
шароитлар
мамлакат
корхоналарининг аксарияти дуч келган к,атор муаммоларни асослаб берадн,
чунончи:
-мамлакат давлат бюджетининг к,ис1<;ариши ва та1<;чиллиги билан
боFли!( молиялаштириш етарли даражада эмаслиги, харбий буюртмалар
l(ИС1<;ариши, корхоналарнинг катта к,исми хусусийлаштирилиши;
-иш хаки даражасининг пастлшги ва инновация дастурларининг
етарли даражада молиялаштирилмаслиги, шунингдек, таълим сифати ва
структурасининг узгариши туфайли мутахассисларнинг ишлаш ва яшаш
учун бошка мамлакатларга чиI<;Иб кетиши билан боFЛИI<: равишда ю1<:ори
малакали профессионал кадрлар етишмаслиги;
-давлат бош1<:арувиннг барча даражаларида кадрларнинг янгиланиши
ва бозор муносабатларига утилиши туфайли малакали рахбарлар умумий
так.чиллиги билан боFЛИI<: илмий хажмдор ишлаб чи1<;ариш сохасида
самарали давлат сиёсати йуклиги;
-янгича бозор хужалиги шароитларида профессионал менежмент
тцчиллиги (бунинг сабаби - советлар даврида бозор иI<;Тисодиёти учун
мутахассислар профессионал тайёрлаш булмаганлиги).
Санаб утилган омиллар мамлакат фани ва илмий хажмдор корхоналар
холатига катта таъсир курсатган ва шудай булиб келмома. Шу билаи бирга,
но1<;улай шароитлар мавжудлиги мамлакатнинг инновацион салоЮtятини
ТашI<;И курсаткичлар буйича тулик маънода бахолашга имкон бермайди.
Республика илмий хажмдор корхоналарида давлат миллий
бойлигининг ярмини ташкил киладиган инсон капита.1идан фой.Щ1Ланиш
борасида улкан салох;ият мавжуд. Шу билан бир пайтда, табиий капитал
даражасининг катталиги ундан олинадиган даромадларни инновациялар
сох;асига инвестициялар учун фойдаланишга имкон беради.
Йил давомида МДХ.нинг турли минта1<;аларидан тахминан 200-250
минг нафар малакали мутахассислар уз мамлакатини тарк этмома.
«Ам окими»нинг I<;уЙидаги сабабларини кайд этиш мумкин:
-моддий база сустлиги;
-жамият томонидан ИТТКИга етарли эътибор 1<;аратилмаслиги;
-уз фаолиятида шахсий камол топиш эхтимоли пастлиги;
-жахон хамжамияти тан оладган тад1<:и1<:отчиларни жамоага 1<;абул
I<:ИЛиш учун имкониятлар чекланганлиги;
-мое келмайдиган иш хаки;
393
-фундаментал фаннинг давлат ва хусусий корхоналар билан
интеграцияси сустлиги;
-корхоналарда (давлат ва хусусий корхоналари) ИТТКИ сектори
кечиклиги (ёки умуман йукдиги);
-ижтимоий-иктисодий истиr,;боллар ноаникдиги.
Келтирилган
маълумотлар
давлат
сиёсатини
инновацион
ривожланишга йуналтириш ва илмий хажмдор молиялаштиришлар
раr,;обатбардошлигини ошириш маr,;садида фан-техника сохасидаги
позицияларни мустахкамлаш заруратидан далолат беради.
Одамлар - малакали мутахассислар ва тармоr,;даги профессионал­
менежерлар илмий хажмдор ишлаб чик:аришнинг кучли ресурс салохияти
хисобланади. Ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги корхоналарда
эришилган натижалар салмоr,;ли эканлиги билан тасдиr,;ланади.
Шу муносабат билан r,;уйидагиларни айтиб утиш жоиз:
-гетероструктураларда электроника сохасида илмий захиралар етарли
эканлиги хамда мамлакат илмий ишланмалари ва тадl\Иl\ОТларига хорижда
талаб мавжудлиги;
-махаллий ва хорижий мижозларнинг истеъмол талаби ва халк:аро
стандартлар талабларига жавоб берадиган, мунтазам тулдириб бориладиrан
ва кенг технология номенклатураси;
-яроми махсулотлари чикиш коэффициентининг ишончли усиши
билан тавсифланадиrан технологияларни такомиллаштириш;
-замонавий технологиялар асосида ишлаб чиr,;аришни комплексли
автоматлаштириш;
-кичик хажмли ЧИП-конденсаторлар ишлаб чиr,;ариш, ута соф
материаллар яратиш, прецизион фотолитография ва куч электроникаси
ишлаб чик:аришда жиддий сифат муваффаl\ИЯтлари;
-сифатли махсулот ишлаб чиr,;ариш ва экспорт хажмининг ортиши.
Биргалиr,;даги харакатлар хар бир корхона муваффаr,;иятларИНИ
кучайтиришга хизмат 1\ИЛади, микроэлектрон техникани ривожлантириш
учун r,;улай шароитлар яратади ва очилаётган янги имкониятларга
йуналтиради.
Бундан к:уйидагилар далолат беради:
-линияларни бутлаш ва сервис r,;урилмалари билан жихозлаш учун
кулай булган модулли тамойил асосида кимёвий к:айта ишлаш ва прецизон
йигиш учун асбоб-ускуналарни серияли тайёрлаш;
394
-тизимли ёндашув - технолоrиялар ва асбоб-ускуналар яратиш кенr
((уЛЛанадиrан индивидуал буюртмалар буйича СТО комплектлари ишлаб
ЧИIQ{Ш;
-СТО тавсифларини яхшилаш: лойиха унумдорлиrининr усиши,
ишончлилик курсаткичлари ортиши, таннарх пасайиши;
-корпоратив ало11;аларни мустахкамлаш, турли технолоrиялар ва
корхоналар сифат тизимларини сертификаташ;
-квант электроникаси махсулотлари учун АI<Ш ва Европаrа экспорт
мининr усиши;
-Узбекистон Республикаси саноа-г вазирлиrи учун технолоrиялар
ишлаб чикиш ва ишлаб чи11;аришrа лицензия ва аккредитация олиш.
Лекин ташки МУJ<ИТда бар11;арорлик аввалrидек мавжуд эмас.
Иl(J'Исодий rлобаллашув ва сиёсий тар11:омик уртасидаrи номуваримик
усмо11:да. Бу эса салбий таъсир курсатмаслиrи мумкин эмас.
Таш11:и МУJ<ИТ томонидан асосий хатарлар:
-ривожланrан мамлакатларда ёш ахоли сонининr камайиши, бозор
оркали корхоналарнинr кадрлар таркиби шаклланишиrа таъсир этадиrан
ЮJ<ори малакали мутахассислар харакатчанлиги ва иммиrрацияси;
-инвестицияларда акс этадиrан ахоли даромадларини та11;симлашдаrи
узгаришлар.
Илмий хажмдор ишлаб чнкарншга куйиладиган l(НЙинчнликлар
хамрохлик R:Илади:
-узо11; муддатли даврrа ( l 0-15 йил) ривожланиш исти11;болли
дастурлари й:уR:Лиrи;
-халкаро хуку11; меъёрлариrа доим хам мое келавермайдиrан 11:онун11:оидалардаrи камчиликлар;
-давлат буюртмаси учун туловларнинг уз ваЮ"ида ва тулик амалrа
ощирилмаслиrи.
:Х:озирги кунда илмий хажмдор корхоналар учун 11;уйидаrилар биринчи
rалдаrи вазифалар сифатида намоён булади:
-ра11;06атбардошликни ошириш, рискларни пасайтириш ва ташки
М)'хитдаги жараёнларга мослаштиришrа хизмат 11:иладиrан инновацион
ривожланиш дастурларини ишлаб чикиш ва амалrа ошириш;
-ишrа ёллашдаrи хатоларни
минималлаштириш,
асосланrан
мотивация, кунимсизликни пасайтириш, бизнес-жараёнлар доирасида
Фаолиятни раrбатлантириш ва мехнатнинr натижалари учун жавобrарликни
кучайтиришни хисобrа олган холда персоналии самарали бошкаришни
1
1
1
J
1 !i
395
.t
таъминлаш;
-алохида ходимлар, турли гурух.лар ва бутун ташкилот манфаатлари
уртасидаги карама-1\аршиликлар билан изохланадиган зиддиятларни
бартараф килиш ва билимларни бошкариш, малака ошириш воситасида
стратегик кадрлар «узаги»ни шакллантириш ва ривожлантириш
(менежментнинг вазифаси - бу ресурслардан самарали фойдаланиш,
корпоратив билимларни ривожлантириш, профессионал тажриба изчиллиги
ва корпоратив маданият анъаналари сакланишини таъминлаш);
-ракобатбардош илмий хажмдор махсулот ишлаб чикаришнинг асосий
омили сифатида интеллектуал капитални самарали бошкаришни ташкил
килишга йуналганлик.
Мамлакатда ишлаб чикарилган илмий хажмдор махсулот
ракобатбардошлигини таъминлаш вазифасини хал килиш илмий хажмдор
корхоналар ракобатли устунликларини таъминлашда интеллектуал
капиталнинг роли ва ахамиятини хар тарафлама тахлил килишни такозо
этади.
Ривожланган давлатларнинг постиндустриал ишлаб чикаришга утиш
шароитларида тараккий этиш истикболлари иктисодий усишнинг энг мухим
стратегик омилларидан бири сифатида интеллектуал салохият яратиш,
саклаш, химоя килиш, куллаб-кувватлаш, ривожлантириш, туrри
фойдаланиш ва мохирона тижоратлаштириш муаммоларини хал килиш
билан боrлик. Бутун дунёда ижтимоий ишлаб чикаришнинг янrи тармоrи «ахборот-интеллектуал махсулотлар» саноати шаклланиш ва ривожланиш
жараёни руй бермоКда. Бундай вазиятда самарадорликни оширишнинr
асосий йуналиши ресурс тежайдиrан, энергия тежайдиrан ва башка шунrа
ухшаш технологиялар ишлаб чикиш ва фойдаланиш доирасида ижодий
ташаббусларни технолоrик таъминлаш, асосий стратеrик йуналиш эса ахборот-интеллектуал махсулот ва хизматлар бозорининr ривожланиши
хисобланади.
Шу муносабат билан билимларrа асослашrан, интеллектуал капитал
шакллантириш ва ундан
фойдаланишrа
йуналтирилrан
иктисодиёт
мамлакат ва алохnда минтакаларнинr ижтимоий-иктисодий ривожланиши
бош омилиrа айланади.
Билимларrа асосланrан постиндустриал жамият иктисодиётининr
олдинrи иктисодий формациялардан асосий фарклари куйидаrи жихатлар
хисобланади:
1.Хозирrи шароитларда махсулот ва хизматларда объективлашrан
396
билим жамият яратадиган кийматнинг катта кисмини шакллантирщи. Бу,
хусусан, товарлар ва хизматлар илмий хджмдорлиги усиши окибапда руй
беради. Истеъмол товарлари ишлаб чикариш (масалан, автомо6ИJ1Созлик,
маиший техника ва электроника сохасида), казиб олиш саноати ва кишлок
хужалиги тобора купрок илмий хажмдор булиб бормоКда.
2. Халкаро бозорларда интеллектуал товарлар ва хизматлар етакчилик
кила бошламоКда. Масалан, урушдан кейинги дастлабки йилларда америка
экспортининг туртдан бир кисмини хам ташкил килмаган лицеизиялар
унинг ярмидан хам ошиб кетди. Экспертларнинг бахоларига кура,
интеллеюуал товарлар ва хизматлар жахон бозори айни дамда анъанавий
бозорлар билан таккослаганда беш баравар тезрок умоКда.
3.Замонавий иктисодиёт шароитларида билимлар ишлаб чикариш,
саклаш, узатиш ва фойдаланиш билан бошик фаолият биринчи даражали
ахамиятга зга булмоКда. Бу фаолиятда узига хос роль уйнайдиган таълим
характери ва ахамияти энг юкори даражада усмоКда. Ривожланган
мамлакатларда «бутун хаёт давомида таълим» концепциясига тобора купрок
эхтибор каратилмоКда, унга кура хар бир мутахассис узининг мехнат
фаолияти давомида хар беш-саккиз йилда малака ошириб туриши керак.
4. Постиндустриал иктисодиётга хос булган хусусият - «ишчи
билимлар» индустриал ишчилар гурухидан устунлик килишидир. Айрим
бахоларга кура, хозирги кунда AIGll иктисодиётида банд булганларнинг 1/3
кисмига якини «ишчи билимлар»га мансуб.
Бозор глобаллашуви, фирмалар соннинг усиши, янги бозорларга
чикишни енгиллаштирадиган янги технологиялар, акциядорлар томонидан
босимнинг усиши - буларнинг барчаси гипер-ракобатни юзага келтирди.
Шу муносабат билан истеъмолчига йуналтирилганлик, унинг индивидуал
хусусиятларини туларок хисобга олиш, шунингдек, бизнес-жараёнларни
мунтазам такомиллаштириш ракобат курашида асосий кУРОлга айланади.
Хам биринчи, хам иккинчи стратегия интеллектуал ресурслардан самарали
фойдаланишни талаб килади.
6. Фан-техника тараккиёти суръати ва кулами шу билан изохланадики,
мехнат ресурслари сифати ва ишлаб чикаришнинг моддий негизидаги
узгаришлар техник имкониятларнинг усишидан ортда колаётганлиги билан
изохланади. Бу эса каттик ракобат янгиликлар тулкинини юзага келтиргани,
юкори технологияли товарлар ва хизматлар сони ва хилма-хиллигини
оширгани, лекин бунда уларни бозорга чикариш ва устунлик киладиган
товарлар ва хизматлар билан алмаштриш билан бошик.
397
7.Замонавий шсrисодиёт шунинrдек, ахборот
излаш,
бозорни
урrаниш, шартномалар тузиш ва уларнинг бажарилишини назорат l\lШИШ,
мулкчилик хУl\Уl\ИНИ химоя l\ИЛИШ ва х.к. билан боFлик: трансакция
харажатларининг усиши билан тавсифланади.
8. Постиндустриал иктисодиётда ахборот ва коммуникацияларнинг
ахамияти корхоналар рак:обатбардошлигини
таъминлашнинг
мухuм
омилига айланмок:да. Ахборотни к;айта ишлаш ва етказиб бериш жараёнлари
интеграцияси улкан ижтимоий, маданий ва Иl(Тисодий синергия таъсирини
таъминлади.
Ушбу хусусиятлар интеллектуал ресурслар сохасида менежментнинг
роли сезиларли даражада усганлигини асослаб беради. айнан ахборот­
интеллектуал ресурслардан фойдаланиш замонавий корхоналарга ноёб
рак,обатли устунликларга зришиш ва уларнинг хипер раl\обат шароитида
уларнинг омон к,олиш ва ривожланишини таъминлаш имконини беради.
Интеллектуал ресурслар шакллантириш ва фойдаланиш муаммолари
корхона ва ташкилотларнинr стратегик режалари доирасида инновация
лойихалари ва дастурларини амалrа ошириш самарадорлиrи
билан
чамбарчас боглик,. янrи технологиялар, янги махсулот ва хизмат турлари,
ишлаб чик,ариш, молия, маркетинг ёки бошк,а характердаги ташкилий­
техник ва ижтимоий-ик,тисодий к,арорлар ишлаб чикиш билан боrлик,
инновация жараёнларини амалrа ошириш ресурслар харажатларидан
ташк,ари, махсус ташкилий-ик,тисодий воситалардан фойдаланишни так,озо
зтади.
Шу муносабат билан илмий-ишлаб чик,ариш, ахборот-технолоrик,
маркетинг ва бошк,а ИА ни уз ичига оладиrан ИК нафак,ат янгиликлар
киритишни амалrа ошириш учун зарур pecypcra, балки компания
рак,обатбардошлигини оширrан холда уни ривожлантириш самарали
ташкилий-бошк,арув воситасиrа хам айланади 10.3-расм)
Талаб
шакллантириш
Инновацион лойих,алар
амалга ошириш
Таклиф
шакллантириш
10.3 -расм. Интеллектуал капитал инноваuион ривожланиш
ресурси ва воситаси сифатида
398
Келтирилrан фикр айниl(са, хужалик юритувчи субъектлар фаолияти
натижалари инновация дастурлари доирасида ИТГКИ мувафф1.киятли
амалга оширишга тугридан-тугри бОFЛИl\ булган илмий хажмдор тармок.лар
учун адолатлидир. Бу, хусусан, шу билан хам боглиl(Ки, илмий хажмдор
тармоl( уз фаолиятида иктисодий ва ижгимоий
функцияларни
бирлаштиради.
Интеллектуал махсулотлар мамлакат бозорининг айрим узига хос
хусусиятлари ва тавсифларини куриб чиl(амиз:
1.Товар тавсифи. Интеллектуал махсулотлар бозорида ишлаб
чи11;арилган махсулотлар Тадi\Иl\ОТ ва ишланмалар натшкалари,
конструкторликва технологик хужжатлар тупламлари, оригинал техник
ечимлар ва дастурий таъминот товар сифатида
намоён
булади.
Интеллектуал махсулотнинг асосий истеъмол сифати -истеъмолчилар
эхтиёжларини кондиришнинг энг самарали усуллари хаi\Ида янги
маълумотларга асосланган холда 1\)'Шимча даромад олиш 11;06илияти,11ир.
Бозорда ихтиролар, саноат намуналари, товар белгилари, компьютер
дастурлари, ноу-хауни уз ичига оладиган технологиялар куринишидаги
интеллектуал фаолият натижалари, товарнинr тижорат l(ИЙМатини
сезиларли даражада оширишга 11;аратилган турли хил ХУI\Уl\ИЙ мух,офаза
объектлари катта l(ИЗИl(ИШ уйготади. Технологияларни сотишда уларни
консалтинг ва мухандислик хизматлари, асбоб-ускуналар, сотувлар тизими
ва сотилаётган технология буйича чиl(ариладиган махсулотларга сервис
хизматлари курсатиш билан бирга утказилиши алох;ида ахамиятга эга.
Бошка товар турлари билан таl(Кослаганда интеллектуал товарларнинг
11;уйидаги хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин:
-яратувчилар интеллекти табиий монополияси махсулоти сифатида
намоён булади;
-тулиl( бегоналаштирилмайди, карз олинади ва шу сабабли брданига
бир нечта битим объекти булиши мумкин;
-жисмоний шаклга эга эмас;
-мазмунига зиён етказмаган холда куп марта сотиш мумкин;
-товар шаклининг характери чекланган, чунки интеллектуал товар
бирданига эмас, балки факат унинr амалий ахамияти аник.ланиши билан
товарга айланади;
-уларнинг киймати асосида индивидуал мехнат харажатлари ётади,
чунки интеллект махсулоти бетакрордир;
399
1,1
1,
1
хукуца
-интеллектуал махсулотларнинг аксарияти моддий восита ва
,ц1моя объекти булган гш1вий к.исмдан иборат булади.
2.Талаб тавсияси. Интеллектуал мах:сулотларга булган
мах:сулотни ишлаб чикариш ва сотишда интеллектуал фаолиятнинг cw
к.илинадиган натижаларидан фойдаланиш, шунингдек лицензия шартиомаси
асосида ИП-объектлардан фойдаланиш ху марини сотиш ор и l('УШИМЧа
даромад олиш учуи тижорат максадларида фойдаланиш реаллиги
аниманади.
Интеллектуал махсулотларга талаб камроl( мослашувчан хисобланади,
чунки l(Оидага кура, аналоги булмаган махсулот бозорга чиl(ади: у ёки
мустак.ил ёки амалда урни босилмайдиган мах:сулот хисобланади. Демак,
нарх сиёсати сотув хажмига чекланган таъсир курсатади.
3.Интеллектуал махсулотларнинг ракобатбардошлиги омиллари.
Интеллектуал мах:сулот ра1<;обатбардошлиги f<УЙидаги омиллар билан
белгиланади:
-хукукий х:имоя даражаси, яъни, муайян бозорда монопол Хуl(УМарни
таъминлаш даражаси, бу асосий ёки иккинчи даражали узеллар, товар
белгиси х й химоя к.илиниши мавжудлигини назарда туrади;
-замонавий техник даражага мое келадиган, ундан юкори булиши хам
мумкин булган интеллектуал махсулотнинг техник даражаси;
-янгилик даражаси (интеллектуал махсулот юкори даражадаги
янгиликга зга булиши, яъни хозирги в.щтда кондирилмаётган эхтиёжни
1<:ондириши, шунингдек, янги хусусиятларга эга булиши ёки бозорда мавжуд
булган нарсаларга ухшаш булиши мумкин);
-маl(садли бозор хусусиятлари;
-шунга ухшаш, яъни тахминан бир хил хусусиятларга зга булган
махсулотларнинг нархига нисбатан нарх;
-кутилаётган раl(обат жидцийлиги (ухшаш махсулотга эга булган
ракобатчиларнинг товар билан кириши тадкикотлар ва ишланмалар
харажатлари катта эканлиги туфайли чекланган ёки шунга ухшаш
махсулотга эга булган чекланган сонли раl(обатчилар пайдо булиши ёки
деярли хар кандай фирма к.иск.а вакr ичида ухшаш махсулот яратиши ва У
билан бозорга кириши мумкин);
-бозорни кенгайтириш потенциал имконияти, яъни интеллектуал
махсулотга ривожланиш салохияти киркrилганлиги.
4. Интеллектуал махсулотлар бозорининг хусусиятлари куйидагича:
400
-хаётийлик даврининг биринчи босrщчи, чунки махаллий бозср энгди
шаклланиш боскичида;
-бозорда монополия даражаси юкори;
-бозорни тахлил килиш кийинлиги шу билан хам белгил::11адики,
х;озирги пайтда Узбекистон Республикасида патентларни руихатдан
утказиш шартлиги муносабати билан факат патент лицензия шартномалари
· статистикаси мавжуд;
-эластиклиги паст талаб;
- сотувдан кейинги хизмат курсатишнинг юкори талаблари;
- тегишли хизматлар бозори, хусусан, консалтинг ва бах;олаш
хизматлари бозорининг усиши;
- сотувдан олдинги маркетинг тахлиллари утказишга юкори та.ваблар;
- ракобатбардошликнинг асосий омили сифатида стандарrлардан
фойдаланиш, яъни стандартларнинг мавжудлиги компанияга тармок:да
устунлик килиш ва монопол ХУJ<Укдарни олиш имконини беради.
5.Интеллектуал махсулотлар бозорининг ривожланиш тенденциялари.
Сунгги пайтларда Узбекистон Республикасида ихтироларнинг
сони
куnайган, аммо муглок жихатидан бизнинг мамлакатимиз хали хам паст
даражада. Шу билан бирга, Узбекистон интеллектуал мулк бозоридаги
тенденциялар глобал жихатдан фарк килади. Дунёда сотиб олинган
лицензияларнинг асосий кисми - махсус лицензиялар, Узбекистон
Республикасида эса - купинча патентли ёки махсус булмаган лицензиялар
ташкил килади.
Лицензияларни
руйхатга
олиш
жараёни
хозирги
кунда
баркарорлаштирилган ва бу курсаткичнинг баркарор усиши кузатилган
булса-да, бошка тенденция - эксклюзив хукукдарнинг умумий сонидаги
Улуwининг пасайиши баркарорликка эришмок:да
Интеллектуал капитал такрор ишлаб чикаришни
бошкаришдаги
асосий муаммоларни иккита йирик синфга ажратиш мумкин:
1) ИК шакллантириш ва ривожлантириш билан боrлик муаммолар;
2) ИК фойдаланиш ватижоратлаштиришни бошкариш муаммолари.
Ажратилган муаммоларнинг хар бир синфини хал этиш билан боrлик
Назарий тадкикотларнинг асосий йуналишларини куриб чикамиз ва илмий
Х.ажмдор корхоналар ИК бошкариш самарадорлигини оширишнинг асосий
йуналишларини аник.лаймиз.
)(озирrи пайтда мамлакат илмий хажмдор корхоналарнинг юкори ва
урта буrин менежерларининг купчилиги ташки.1от интеллектуал
401
капиталини бошкаришни ташкил юшиш зарурлигини тушуниб етган. Шу
муносабат билан юкори технологияли корхоналарнинг интеллектуал
активлар (ИА) шаклланишининг узига хос хусусиятлари ва муаммоларини
куриб чикиш, шунингдек, ушбу жараённи бошкаришни такомиллаштириш
йулларини танлаш ва бахолаш керак.
Муаллиф куйилган вазифаларни танланган сохада бошкарув
карорларини ишлаб чикиш ва кабул IQШИШ нуктаи назаридан хал этишни
таклиф килади. Шундай IQШИб, бошкарув жараёни юзага келадиган
муаммолар буйича бошкарув карорлари кабул IQШИШ жараёнини
ифодалайди. ИА шаклланиши ва ривожланишини бошI<:ариш объекти ва
предмети хусусиятлари
кандайлигини,
шунингдек,
бошкарув
I<:арорларининг узига хос хусусиятларини куриб ЧИI<:амиз.
ИА шаклланиши ва ривожланиши билан боглик жараёнлар
урганилаётган сохада бошкарув объектии сифатида намоён булади.
Бошкарув
объектининг
10.4-расмда
акс
эттирилrан
f\УЙидаги
хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин.
Интеллектуал,
Ишлаб чи ариш ва
Уникаллик,
ижодий характер
истеъмолни
натижалар янгилик
бирлаштириш
даражаси ю орииги
Интеллеюуал
мавжудлиrи
ИПrа Э)\ТИёЖ
/
фаолликка бо,лиfV!ИК
ТИРИШ ВА
РИВОЖЛАНТИРИШ
ЖАРАЕНЛАРИ
Корхонанинг барча
69линма ва хизматларини
амраб олиш
Модций мужассам
Узлуксиз.11ик,
Ахборот таъминотиrа
этиш тули ёки
динамик характер
катта э)lтиёж
исман йу иги
10.4 -расм. Боm)(арув объекти хусусиятлари
Санаб утилrан бошкарув объекти хусусиятларини батафсилроI<: куриб
чикамиз:
(ИА)
ривожланиш
1.Интеллектуал
актив
шаклланиш
ва
жараёнларининг интеллектуал, ижодий характери уларнинг амалrа
402
dr:
оширилиши шахслардан ижодий бунёдкорлик энергиясига катrа
харажатларни талаб этиши билан изох.панади. Айнан шу энергияни
f\УЙилган ижодий энергия доирасида ходимнинг интеллектуал салщиятига
татби1<: этилиши унинг ахамияти корхона фаолияти самарадорлигини
оширишда, хусусан, махсулот ра1<:обатбардошлигини ошириш (с11фат ва
техник даражанинг усиши окибатида), ишларнинг ме ат сигими пасайиши,
ресурслар таъминоти ва энергия тежамкорлигидан иборат булган l(fшимча
интеллектуал махсулот шакллантириш руй беради
2.ИА шаклланиши ва ривожланиш жараёнлари доирасида ишлаб
чи1<:ариш ва истеъмолни бирлаштириш. Бир томондан, инсон ишлаб
чи1<:ариш жараёнларига тобора купрок жалб килинмома, бошка тоиондан,
иш жойидаги фаолият тобора купро1<: ахборот истеъмол килишни ва бош1<:а
одамлар олган билимларни узлаштиришни уз ичига олади. Натижада, ишлаб
чи1<:ариш ва ноишлаб чикариш ме ати, ишлаб чи1<:ариш фаолияти ва дам
олиш ва охир-окибат ишлаб чи1<:ариш ва истеъмол уртасидаги чегараларни
йу1<:олиб кетмома. Тоза ишлаб чи1<:аришдан истеъмол МуХИИ роль
уйнайдиган ишлаб чи1<:аришга утиш, соф истеъмолдан узига хос дам олиш
сифатида 1<:абул килинадиган ишлаб чикариш фаолиятига утиш руй
бермома
3.ИАни шакллантириш ва ривожлантириш жараёнларининг ноёблиги,
натижаларнинг юкори даражадаги янгилиги инсоннинг ижrимоий­
психологик хусусиятлари, унинг фикрлашнинг узига хос хусусиятлари
билан богли1<:. Интеллектуал фаолият объектни узгартиришнинг радикал
хусусиятини тавсифловчи ва янги деб аташ хуI<:укини берувчи тавсифлар
мажмуаси сифатида янгиликка эга булиш, ихтиро килишга караrилади.
Янrилик, яхшиланган тавсифларни (хусусиятлар, курсаткичлар ва х.к.)
таъминлаган холда вакт омилини, янги товарнинг хаётийлик даврини
хисобга олган холда махсулотнинг (хизматларнинг) сифатини ва
ра1<:обатбардошлигини оширишга ёрдам беради.
4.Синергетик таъсир мавжудлиги. Ижодий вазифани бажариш
жараёнида ходимларнинг интеллектуал салохиятини бирлаштириш
конструктив синергистика таъсири билан тавсифланади. Синергия таъсири
ташкилотнинг корпоратив маданияти салбий таъсири, унинг интеллектуал
МуХити, ахборот технологиялари ва ижодий жамоа аъзоларининг
психологик жихатдан бирга була олмаслиги шароитларида деструктив
булиши мумкин.
403
5.Интеллектуал салохиятга эхтиlёж. Ходимларнинг интеллектуал
салохияти билимлар, тажриба ва ижобий !(обилиятлар йишндиси сифатида
ИА ша!\Ллантириш ва ривожлантириш жараённда узига хос ишлаб чи!\ариш
воситалари сифатида намоён булади. Шундай !\ИЛИб, интеллектуал фаолият
самарадорлиги аввало, ходимларнинг интеллектуал салохиятига бОFЛИ!\
булади.
ИАни ша!\ЛЛантириш ва ривожлантириш жараёнларининг моддий
юзага чикиши тули!( ёки кисман йу!(Лиги шу билан бОFЛИIО<И, мия фаолияти
кузга куринмайди, ижодий жараён эндоген характерга эга, шунингдек,
унинг натижалари билимларни материаллар ташувчисига узатиш йули
билан хам ифодаланади. Аммо, бу моддий
ташувчи,
билимлар
яратувчисидан ажратилган холда, узининг фойдалилигини сезиларли
даражада йу!(отади.
7. ИА нинг ша!\Лланиш ва ривожланиш жараёнлари узлуксизлиги,
динамик табиати шунда уз ифдасини топадики, ижодий вазифа таъсирида
ишлайдиган ходим иш куни якунлангач, у билан шутулланишни
тухтатмайди. У доимой равишда ушбу вазифа ха!(ИДа уйлаб, унга ечим
топиш учун харакат !(Илади. Бу жараён доимой равишда амалга оширилади
хамда шахе ва корхонанинг барча ва!(Т майдонини !(амраб олади. Бундан
таш!(ари, баъзи бир ижодий натижаларни олиш автоматик тарзда диалектик
ривожланишига олиб келади, шунинг учун жамият
доирасида
янгиликяратиш жараёни хеч !(ачон тухтамайди.
8. Ахборот таъминотига жиддий эхтиёж. Куриб чикилган жараёнлар,
бош!(а хар !\андай жараёнлар каби, ресурслар кирувчи о!(имларидан
фойдаланишни талаб !\ИЛади. Ижодий интеллектуал фаолиятда ресурслар
сифатида асосан билимлар, маълумотлар ва ахборот фойдаланилади. Ушбу
ресурсларни !(айта ишлаш жараёнида энергия сарфланиши натижасида
!\ушимча интеллектуал махсулот олинади ва бу ахборотни J()'ЛЛаб­
!\УВватлашда ижодий фаолиятга катта эхтиёж сезилмома.
9. Корхонанинг барча булинма ва хизматларини !\амраб олиш.
Х:озирги пайтда ижодий фаолият нафа!(ат илмий-тад!\И!\ОТ ишларини олиб
борувчи техник булимлар, балки маркетинг, молиявий, кадрлар ва бошка
бош!(арув хизматларини хам уз ичига олади. Бу бозорларни, илмий, техник
ва технологик гоялар, техно:югияларини,
маркетинг
воситаларини,
молиявий о!(имларни бош!\ариш тартиби, молиявий тахлил услублари,
ходимларни ривожлантиришни раrбатлантириш технологиялари, бош!\арув
усуллари ва воситалари, ахборотни яратиш, !\айта ишлаш ва тахлил килиш
404
технологиялари ва бошкаларни узлуксиз урганиш ва тах;пил 1'ИЛИШ билан
боглик. Шундай килиб, фаолиятнинг самарадорлигини ошириш корхонага
тегишли барча хизматлар компанияга сезиларли молиявий ва ижгимоий
таъсир курсатадиган интеллектуал капитал ишлаб чикариш билан
Ш)'FУЛЛаниши )<Исобига эришилади.
10. Интеллектуал фаолликка боFликлик. ИАни шакллантириш ва
ривожлантириш жараёнларининг самарадорлиги нафакат шахснинг
интеллектуал сало)<Иятига, балки унинг интеллектуал ижодий фаопиятига
хам боглик. Айнан интеллектуал фаолликни I<уллаш жараёнида
интеллектуал салохиятни ва кирувчи ахборотни кушимча интелпектуал
махсулотга айлантириш руй беради.
Сунъий интеллект компанияларнинг ишлаб чикариш f<УВВаrларига
тобора купроI< кириб бормоКда. «Машинада укитиш - шундай усулки, унинг
ёрдамида компьютер маълумотларни караб чикади ва мохиятан, аникланган
статистик конуниятлар асосида уз дастурини ёзади. Машинада укитишнинг
амалиётда фойдаланилишига энг ёрl(ИН мисол - эектрон почтадаги спамни
фильтрлашдир. Дастур керакли ахборотни мустакил равишда таниб олишга
урганади. Кераксиз почта хабарларининг асосий кисмини автоматик
равишда идентификация 1'0Ла оладиган ва бунда доимий такомиллашиб ва
янги спамлар вужудга келишига мослашиб борадиган дастур». Машинада
укитиш технологиясига бошка бир мисол жумладан, фотосуратлар буйича
юзни таниш технологияси булиб, у Facebook тизимида муваффакиятли
амалга оширилган.
Айрим бахоларга кура, «автоматлаштирилган савдо алгоритиларига
фонд бозоридаги жами операцияларининг камида ярми ва хатто 70%и туFри
келади. Робот-трейдерлар сунъий интеллектуал технологиялари асосида
ишлаб чикилган. Улар автоматик равишда пай инвестиция фондлари ва
пенсия фондларининг харакатларини кузатиб боради... аввал тизимни
калбаки буюртма-тузок билан тулдириб, сунгра сониялар ичида улардан воз
кечган холда бошка алгоритмларни алдашга уринади».
Машинали укитиш технологияси (Machine Learning) максадли
мулокот доирасини кенгроI< I(амраб олишда мижозларга хизмат курсатишда
персоналлаштиришга сезиларли якинлашиш имконини беради. Машинали
,УI(ИТИШ технологиясидан фойдаланиш анча кимматбахо иш булиб, кичик ва
урта бизнес компаниялари учун яна бир неча йил давомида имкосиз булиб
туради.
405
--
Корхонанинг барча булинмалари
ва
хизматлари
рахбарлари,
маркетинг, патент, кадрлар булимлари ходимлари, шунингдек, корхонанинг
олий рахбарияти ИА шакллантириш ва бошl(ариш субъектлари сифатида
намоён булади. Бошl\арув субъектларининг хусусиятлари J<УЙИ!Дагича: улар
Юl(ори малакага, иJ<ТИсодий ёки хуl(ук;шунослик буйича маълумотга зга
булиши, бошl(арув объектининг мохияти
ва
хусусиятларини
яхши
тушуниши лозим. Бундан ташl\ари, менежерларнинг янги Fоялар илгари
суриш ва олий рах;бариятнинг доимий назоратисиз фан ва техниканинг янги
сохаларнда ишлаш l(обилияти мух:им щамият касб этади. новаторлик ва
ташаббускорлик каби шахсий хислатлар муваффаJ<Иятли ишлашнинг мухим
омилларига айланади.
ИА шакллантириш ва ривожлантириш сохасида бошl\арув карорлари.
ИА шакллантириш ва ривожлантириш жараёнида, хусусан, 1\уйидаги каби
карорлар 1\абул I<ИЛИНади:
-ахборот-интеллектуал мух:ит шакллантириш буйича;
-ИА яратиш йуналишларини белгилаш ва дастурларини ишлаб ЧИI<ИШ
хаI<ида;
- интеллектуал ресурсларга эхтиёжни аник,паш хаJ<Ида;
-билимлар фондидан фойдаланиш хаI<ида;
-интеллектуал мехнат унумдорлиги ошириш хакида;
-етакчилик ва ижодий ишлашга мойилликни ривожлантириш хакида;
-ИА шакллантириш ва ривожлантиришга жалб I<ИЛИНган барча
мутахассислар
харакатларини
мувофик,паштириш
учун
керакли
таомилларни ифодалаш ва тартибга солиш хакида;
-корхонанинг
ахборот-интеллектуал
базасини
яратиш
ва
ривожлантиришга жалб J<Илинган ходимларнинг хукуI< ва мажбуриятларини
белгилаш хакида;
-ахборот туплаш, узатиш, кайта ишлаш, саклаш ва фойдаланиш
усуллари тизимини шакллантир хаI<ида;
-ахборот сакланишини таъминлаш ва унга уланишни чегаралаш чора­
тадбирларини ишлаб чикиш хаI<Ида;
-ташI<И мухит мониторингини таъминлаш хакида;
-тижорат ахборотларининг ташки мухитга чиJ<Иб кетишининг олдини
олиш хаI<ида;
-ХУJ<УКИЙ химоя килиниши, номоддий активлар сифатида балансга
киритилиши лозим булган ИА аниклаш хакида;
- хукукий химояни ташкил килиш хакида;
406
-Fирром ракобатнинг олдини олиш хающа;
-яратилаётган ИА тижорат J<Ийматини тахлил килиш ва бах:олаш
хающа;
-бошI<:а ташкилотларнинг интеллектуал салохиятини жалб 1\ИЛИШ
хаI<:ида;
-молиявий воситаларни ташкилот интеллектуал салщиятини
ривожлантиришга инвестиция I<:ИЛИШ максадга мувофиклигини асослаб
бериш хакида.
Интеллектуал актив шаклланиши ва ривожланишини бощариш
буйича карорларнинг узига хослиги шундаки, улар:
-бозордаги вазиятни тахлил R:ИЛИШ, ишланмаларга талаб тенденцияларини
хисобга олиш билан сезиларли даражада боFЛИК булади;
-товар узига хосликлари туфайли хамкорлар билан узаро муносабатларнинг
хукукий асосларини билишга юкори талаблар билан тавсифланади;
-мехнат фаолиятини интеллектуаллаштиришга, унинг илмий
хажмдорлигини оширишга хизмат килади;
-стандартлаштирилиши кийин, чунки улар хал килиши лозим булган
муаммолар турли йуналишларга йуналтирилган, бир-бирига ухшамас ва
ностандарт булади;
-ишлаб чикариладиган товарлар ва хизматлар таркибини узгаришга,
уларнинг сифатини яхшилашга, жамият ва шахсларнинг усиб бораётrан
эхтиёжларини кондиришга йуналтирилади;
-риск ва ноаниклик даражаси юкори;
-корхонанинг ривожланиши ва самарали фаолият курсатишига кучли таъсир
этади;
-иктисодий мувозанатни бузади, иктисодиёт динамикасига ноникликлар ва
карама-каршиликлар киритади;
-бошкарувнинг барча даражаларида кабул килинади;
-купинча каршилик курсатиш юзага келишига сабабчи булади;
- мое келувчи услубий таъминотдан фойдаланишни, жумладан, ИА
шакллантириш ва ривожлантириш жараёнига к:ушиладиган индивидуал
хиссани, яратилаётган интеллектуал махсулотларнинг тижорат кийматини,
шунингдек, ИА шаклланиши ва ривожланишини бошкариш буйича фаолият
устидан мониторинг услубиятларини бахолашдан фойдаланишни талаб
килади.
Шундай килиб, менежерларнинг ИА тижоратлашувини бошкариш
буйича фаолияти ижодий интеллектуал характерга эга булади, кабул
407
IGJЛинадиган бошR;арув R;арорлари эса бозор муносабатлари шароитларида
корхона раR;обатбардошлигини таъминлаш учун барR;арор инновацион
ривожланишга йуналтирилади.
Муаллифлар фикрига кура, ИА шаклланиши ва ривожланишини
бошR;ариш сохасида R;apop R;абул 1\ИЛИШrа таъсир этувчи омиллар R;аторига
10.5-расмда акс этгирилган омилларни киритиш мумкин.
Омиллар:
-сиёсий-х,ук,ук,ий м ит
-эколоrик вазият
-корхонанинr фаолият сох,аси
-корхонанинr ташкилий-х,ук,ук,ий шакли
-корхонанинг танлаб олинrан стратеrияси
-корхонанинr танланrан стратеrияси
-х,амкорлар билан узаро муносабатлар
-мавжуд ва потенциал бозор сиf"Ими
-корхона имиджи
-бошк,а ташкилотлар билан коммуникация алок,алари мавжудлиrи
-корхонада ишбилармонлик фаоллиrи
-молиявий-ик,тисодий омиллар (молиялаштириш манбалари мавжудлиrи)
-бошк,арувнинr ташкилий-услубий таъминоти, жумладан, Ид к,иймат
курсаткичларини бах,олаш услубий таъминотини ривожлантириш
-интеллектуал мах,сулотнинr патент софлиrи
-ахборот омиллари (ихтисослашrан дастури таъминот мавжудлиrи, ички фирма
ахборот алмашинишни ташкил к,илиш даражаси)
-кадрлар омиллари (кадрар интеллектуал салох,ияти, ишчи гурух,лар
к,атнашчиларининг эмоционал-nсихолоrик бирга була олишлиrи)
-ишлаб чик,ариш-ик,тисодий омиллар (ма,,;сулот номенклатураси кенrлиrи, уни
ишлаб чик,ариш х,ажми)
-мах,сулотнинr илмий х,ажмдорлик даражаси, мураккабликлари ва х,.к.
Ид wаклланиwи ва ривожланишини боw ариw
10.5 -расм. ИА шаклланишн ва рнвожланншннн бош"арншга
таъснр этувчн омнллар
Анъанавий моддий махсулотларга нисбатан имкониятлардан фарк
килrан холда, бозор иR;Тисодиёти шароитларида инновациялар (инновацион
махсулот) истеъмолчиларида доимо танлов имконияти мавжуд булади.
Истеъмолчи муайян ишлаб чикарувчининг хизматларидан воз кечиши,
бошR;а ишлаб чикарувчини ундан афзал куриши ёки умуман
408
'
инновацияларни рад этиши мумкин. Инновацион фаолиятнинr
узига
хослиги шундаки, таклиф, IФИдага кура, етакчи х,исобланади, талаб эса унга
эргашади. Бунинг оI<;ибатида инновацион махсулот истеъмолчиларига
янгиликларни
«утказиш»
лозим.
Инновацион
махсулотлар
раI<:обатбардошлиги - уларни бозорда сотишнинг зарур шартидир.
Инновациялар бозорининг иктисодий мохияти ва узига хос1иклари
I<:уйидагилардан иборат:
• инновацион фаолият махсулотлари билан тижорат алмашинувини
шакллантириш фан-техника, инновацион ва ишлаб чи1<ариш фаолияти
сохаларида мехнатнинг ижтимоий булиниши, мутахассислик
ва
хамкорликни чуI<;урлаштириш билан боглиI<:;
• айирбошлаш сохасига келиб тушадиган инновацион махсулотлар
барча товар хусусиятларига жавоб беради, уларнинг тижорат алмашинуви
ушбу объектларнинг товар сифатидаги узига хослигини акс эттирадиган
битимлар тузиш йули билан амалга оширилади;
• инновацион махсулот объектлари билан савдо сохасида шаюшанган
ва фаолият юритаётган бозор механизмининг асосий элементлари талаб,
таклиф ва нарх х.исобланади;
• инновацион махсулот объеК1'лари миллий бозорлари, худди
анъанавий махсулотлар миллий бозорлари каби, миI<:дорий хусусипларга,
тармоI<; ва географик структурасига, реклама шакллари, нарх хисоб-китоб
килиш услубияти ва хукуI<:ий шакллариrа эгадир. Миллий инновацион
махсулотлар бозорида конъюнктура омиллари доимий таъсир курсатиб,
уларнинг I<;аториrа фан-техника салох,ияти ва ишлаб чикариш сохаси,
бозорда инновацион фаолиятнинг муайян объектлари иктисодий ва сиёсий
шарт-шароитларини
киритиш
мумкин.
Иктисодиёти
ривожланrан
давлатларнинг миллий бозорлари асосида глобал инновациялар бозори
шаклланмоI<;Да.
Бозор товари инновацион махсулот, яъни интеллектуал фаолият
натижалари булиб, улар I<;уйидаги тарзда таI<:дим этилиши мумкин:
• моддийлаштирилган шаклда (товарлар, техник, асбоб-ускуналар,
агрегатлар, синов курилмалари, асбоблар, технологик линиялар ва x.rc тайёр
эксnериментал ишланмалар куринишида);
• моддийлаштирилмаган шаклда (тавсифлаш усули, конструl(Торлик
ва техник хужжатларни умумлаштирадиган тахлилий хисобот шаклидаги
илмий-тадКИI<;ОТЧИЛИК,
лойиха-конструкторлик,
технологик
ишлар
маълумотлари );
409
1
1
1
ь
• инновацион фаолиятни таъминлаш ва хизмат курсатиш билан боглиl(
билимлар, тажриба, консалтинг, маркетинг, лойихани бошl(ариш,
инжиниринг ва бошl(а илмий-амалий хизматлар шаклида;
• интеллектуал махсулотлар Ху!(уl(ИГа лицензиялар ва патентлар
шаклида.
Инновация "rоя-бозор" жараёнининг муайян босl(Ичида, бу rояни
тижоратлаштириш борасида реал имконият англаб етилганда, экспертиза
амалга оширилганда, эхтимолий кулланиш сохалари аниl( белгиланганда
товарга айланади ва фаl(аТ шундан кейингина инновация олди-сотди
объекти хисобланади. Инновация товарнинг стандарт талабларини
кондириши лозим.
Интеллекrуал капитални ба-х;олаш методолоrияси. Бахоловчилар
асосан битта бахолаш методологиясини биладиган кучмас мулк, кучар мулк
ва бизнесни бахолашдан фарl(Ли улароl\, интеллектуал мулкни бахолаш
учун икки хил бахолаш услуби мавжуд: l(ИЙмат ва башорат, яъни
интеллектуал мулк ёки l(ИЙмати буйича, ёки унинг бошка объектлар
олдидаги устунлиги буйича бахоланади. К,иймат методологиясидан
фойдаланганда, интеллектуал мулкнинг бозор 1\Иймати энг самарали
фойдаланиш шартларига асосланади. Бундай шартлар остида юридик
жоизлик,
жисмоний
амалга
ошириш
мумкинлиги,
молиявий
таъминланганлик ва интеллектуал мулк объектларидан (ОИС)
фойдаланишнинг максимал махсулдорлиги тушунилади.
Юридик жоизлик. ОИСдан фойдаланиш юридик жоизлигини
текшириш биринчи навбатда, унинг тижорат маl(садларида ишлатилиши
билан боFЛИI\ барча холатларда амалга оширилади. Бундай холатда, ОИС
мух;офаза l(ИЛИШ ва фойдаланиш буйича махсус чеклашлар, норматив
хУЖЖатлар, шу жумладан, ОИСдан тижорат маl(садларида фойдаланишнинг
муайян турида уринга зга булиши мумкин булган давлат хавфсизлиги, атрофмух;ит хавфсизлиги, иктисодий ва бошl(а турдаги хавфсизликнинг
талабларига риоя l(ИЛИШ куриб чиl(илади. ОИСни l()'ЛЛашнинг юридик
жоизлигига узок муддатли лицензия шартномалари мавжудлиrи таъсир
курсатиши мумкин. ОИС дан фойдаланиш хУI\УI\Ларини сотиб олиш буйича
шартномаларда белгиланиши мумкин булган чекловларни хисобга олиш
керак. Улар баъзи йуналишлар, шакллар, вакт ва фойдаланиш худудларига
тегишли булиши мумкин. ОИС асосида тайёрланган махсулотларнинг тури,
улчовлари, техник тавсифи ва истеъмол хусусиятлари мух;им ахамиятга эrа.
Лицензияланадиrан махсулот (масалан, харбий махсулотлар, дори410
дармонлар, акциз товарлари ва бошкалар) ишлаб чикариш ва сотиш учун
махсус рухсатномалар ёки муайян тартибга солувчи чеклашлар
лицензияланадиган мах;сулотларни бозорга олиб чикиш ва мое равишда,
ОИСдан фойдаланишдан реал даромад олиш учун вактни сезиларли
даражада кечиктириши мумкин.
Жисмоний а.малга ошириш мумкинлиги. Жисмоний амалга ошириш
мумкинлиги мезони ихтиро, фойдали модель (саноат намунасининг асосий
хусусиятларида) формуласида эълон килинган техник
тавсифлар,
хусусиятлар ва бошка ечимларни муайян мах;сулот ёки технологияда,
уларнинг функционал параметрлари ёки истеъмол хоссаларида амалий
тарзда амалга ошириш хисобланади. Техник хужжатларнинг мавжудлиги,
ишлаб чикилган ишлаб чикариш режимлари ва коидалари, лицензияланган
мах;сулот ва технологияларнинг экспериментал, ярим саноат ва саноат
намуналари мавжудлиги, олинган мувофиклик сертификатлари ишлаб
чикариш ва инвестиция рискларини сезиларли даражада камайтириши ва
ОИСдан тижорат максадларида фойдаланиш вариантига таъсир ((ИЛиши
мумкин. ОИСнинг якуний фойдалилиги х;укукий х;имоя даражасига, эълон
килинган техник ечимларнинг ракобатли устунлигига, саноат усулида
амалга оширишrа тайёрrарлик даражасига боFЛИК. ОИСдан фойдаланишда
энг катта самара олиш хажми ва куламига потенциал лицензиатнинr ишлаб
чикариш салохияти, лицензияланадиган махсулотларга булган талаб ва уни
куллаш (истеъмол) сохаси ва бошкалар таъсир килиши мумкин. ОИСдан
тижорат максадларида фойдаланишнинг жисмоний
жихатдан
амалга
ошириш мумкинлиги тахлил килиш жараёнида ОИС асосида янги
(такомиллаштирилган) махсулотларни ишлаб чикаришда уларнинг кейинги
фаолияти имкониятларини аниклаш учун ишлаб чикариш майдончалари ва
линияларининг холатини куриб чикиш зарур. К:оидага кура,
кайта
таъмирлаш (кайта созлаш) харажатлари киймати одатда лицензияланадиrан
махсулотни ишлаб чикариш режалаштилган асбоб-ускуналар, катнашчилар
ва ишлаб чикариш тармокларининг жисмоний холати, жойлашуви,
мослашувчанлиги ва бошка хусусиятларига боrлик. Бу холда лицензиатнинг
ишлаб чикариш кувватларини кенrайтириш, ишлаб чикариш линиялари ва
участкаларини лицензияланадиган махсулотларни ишлаб чикаришга кайта
йуналтириш муддатларини аниклаш зарур. Ишлаб чикариш линияларини ва
объектларини кайта жихозлаш харажатлари ва кийинчиликлари келажакда
ОИСдан фойдаланиш борасида кутилаётган самарадорлик нуктаи назаридан
салбий таъсирга эга булиши мумкин.
411
Молиявий таъминланганлик. ОИСдан тижорат максадларида
фойдаланиш варианти аrарда у эксплуатация харажатлари х;ажмидан,
молиялаmтириш харажатлари ва талаб <:ИЛинадиган капитални <:айтариш
схемасидан катrаро <: I<УШИМЧа даромадни таъминласагина моддий жщатдан
ма <:бул х,исобланади. Агар даромад харажатлардан паст булса ёки улардан
салгина орти <: булса, бундай фойдаланиш молиявий жих_атдан яро <:сиз деб
х,исобланади. Аксинча, агар ОИСдан фойдаланишнинг соф даромади
инвестицияларнинг зарурий даромадлилигига мое келадиган булса ва ОИС
дан фойдаланишдан олдинги даромаддан купро <: даромад олишни
таъминласа, I<Уллашнинг бу тури молиявий жих;атдан амалга оширилиши
мумкин саналади. Куриниб rурибдики, молиявий жих;атдан макбул
фойдаланиш турларини аниклаш лицензияланадиган мах_сулотлар бозори
конъюнктурасини, унга булган талаб ва таклифнинг мавжудЛигини тахдил
<:илишга асосланади.
Максимш1 мщсулдорлик. Максимал мах_сулдорлик бу х;у!\уК
эrасининr узи ОИС асосида мах_сулотлар ишлаб чикариши (ОИС дан
хужалик айланмасида фойдаланиш) ёки ОИС дан фойдаланиш учун
лицензияларни (ОИСдан тижорат ма <:садларида фойдаланиш) бош <:а ишлаб
чи <:арувчиларга (ОИС истеъмолчиларига) сотишидан <:атьи назар,
интеллектуал мулкнинг энг катта 1\ИЙматидир. Ушбу мезоннинг амалга
оширилиши шуни назарда тутадики, барча юридик жоиз, жисмоний амалrа
ошириш мумкин булган ва ижобий миморда даромад таъминлайдиган
барча вариантлар орасида интеллектуал мулк максимал кийматини
таъминлайдиган ОИС куллаш турини танлаш керак булади. Максимал
мах_сулдорлик ОИСдан фойдаланиш натиижасида олинадиган даромад
ми <:дорини фойдаланишнинг ушбу тури учун бозор талаб 1\ИЛадиган
капиталлаштириш ставкаси билан таi\1\ослаш йули биан аникланади.
ОИС энг ю <:ори даромадлилигини таъминлайдиган фойдаланиш тури
энг самарали х_исобланади. интеллектуал мулк 1\ИЙМатини аник:лаш учун
<:улланадиган барча усулларнинг асосида ОИС томонидан яратилган
самарани чи <:ариш техникаси ётади.
ОИС томонидан яратилган самара ОИСдан фойдаланишдан куйидаrи
фойда (даромад) шаклларида уз ифодасини топиши мумкин
• мах.сулотни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари ва/ёки
инвестицияларни, шу жумладан амалдаrи харажатларни
кис <:артириш, ОИСни куллаш х;у <:укини олиш учун х.еч кандай
харажатлар йуклиrи;
412
--
•
•
•
•
янги истеъмол хусусиятларига зга булган мах.сулот.1арнинг
функционал хусусиятларини кенгайтириш хисобига ишлаб
чик.ариш бирлигига нархнинг ошиши;
чик.арилаётган махсулотнинг жисмоний хажмини ошириш;
солик.лар
ва
бошка
мажбурий
туловлар
мицдорини
к,ис1<;артириш;
I<;арзларга хизмат курсатиш хисобига туловларни к.искарmриш;
•
ОИСдан фойдаланишдан пул ок.ими олмай 1<;олиш рискини
пасайтириш;
• ОИСни куллашдан пул ок.ими вакт структурасини яхшилаш;
• курсатилган шаклларнинг турли комбинациялари.
ОИСдан фойдаланишдан олинадиган фойда ОИСни куллащщн пул
ок.ими олиш хажми, риски ва вактини ушбу ОИС йук.лигида х:укук згаси
оладиган пул окими хажми, риски ва вакти билан таI<;Кослаш асосида
аникланади.
Интеллектуал мулкнинг бозор !(ИЙматини бахолаш инвестор
томонидан хужжатлар билан куллаб-кувватланган башоратга асосланади.
Ушбу бахолаш натижаси номоддий активнинг хисобланган IUfймати
хисобланади. Бунда классик ёндашувлар (даромадлар, харажатлар, киёсий)
ва уларга мое келадиган усул:1ар кулланилади. Агар инвестор ушбу
активлардан фойдаланишни к:уллаб-кувватламаса, унда кийматни бахолаш
учун асосан харажатлар ёндашуви к.улланилади. Интеллектуал мулкни
бахолашда кийматнинг мезонлари инвесторнинг ушбу интеллектуал мулк
иштирок зтган бизнесни, лойихани ёки дастурни молиялаш учун розилиги
(копуний ёки опаки) хисобланади.
Интеллектуал мулк объектлари (ОИС) тижорат салох_иятини
бах_олаш
ОИС тижорат салохиятини хисоб-китоб килиш ,:уйидаги кетма­
кетликда амалга оширилади:
1.ОИС расмий белгилари маълум шартнома шартлари асосида муайян
юридик ва жисмоний шахслар иштирокида муайян мак.садлар учун кейинги
фойдаланиш учун манба маълумотлари сифатида ХуКуклар доирасини
белгилаш даражаси буйича, бу ХуКукларнинг муайян мудцати ва муайян
худудда идентификация килинади. Одатда потенциал рак.обатчилар ва
бизнес хамкорлар учун ахборот кидиришни бошлаш учун расмий белгилар
етарли булади.
413
2.Интеллектуал мулк объекти туFри келадиган ракобат М)')Q1ТИ
килинади. Ракобатчилар хакида асосий ахборот манбаларидан бири
тадкикотлари ва реклама ахборотлари :х:исобланади. Хозирги
Интернет муаян бизнес ривожланишига таъсир зтиши мумкин бу
потенциал :х:амкорлар ва ракибларни аниклаш учун зарур булган m,;
ахборотларидан стратегик ва окилона фойдаланиш учун янги микон
очиб берган.
3.Берилган товар бозори учун асосий эхтиёжларни кондир
доирасидан чикадиган истеъмолчиларнинг афзал куришидаги фapмaplllf
аниклаш ва шунга мое равишда уни истеъмолчилар гурухларига буЛИ18
максадида бозор сегментлаш амалга оширилади. Сегментлаш асосиl
бозорнинг потенциал харидорлари мажмуини сегментларга - ухшаu·1
хусусиятларга зга булган ва бозорда узини бир хил тутадигаи
истеъмолчилар гурухларига ажратиш жараёнини ифодалайди.
4.Юзага келган ракобат муносабатларини хисобга олrан :х:олда
таркибида ОИС булган махсулот сотиш бозорини кенгайтириш потенциав
имкониятлари бахоланади. Бунда бозор деганда факат географик чегарага
зга булган минтакаларгина тушунилмаслиги лозим. Шунингдек, к.уйидаги "
каби мезонлардан фойдаланиш максад мувофик: а) тилга оид минтакавий
бозор (масалан, Германия, Австрии, Швейцария, Жанубий Тироль);
б)тармок (оёк кийими, сопол ёки ёгоч кайта ишлаш саноати); в) корхоналар
кулами (масалан, ходимлар сони 1000 кишидан ортик булган барча
корхоналар): г) белгиланган турдаги буюртмачилар (масалан, САПР
куллайдиган ташкилотлар), д)бахолаш учун зарур булган бошка мезонлар.
5. Хук:укларнинг амал килиш худуди ва давр буйича интеллектуал
мулк объектини сотишдан умумий даромад (фойда) бахоси башорат
килинади. Умумий фойда ОИС бахоланган тижорат салохиятини
ифодалайди
Интеллектуал мулк тижорат сало:х:иятининг к,уйидаги мезонлари ва
боскичлари ажратилади
1.Расмий белrиларни идентификация к,илиш: ОИС хукук згалари­
муаллифлар фамилияси, исм ва отасининг исми; ОИС номи; ОИС вазифаси
(фойдаланиш мак,садлари): норматив ёеи шартномада белгиланrан
х:ук,укларнинг амал килиш муддати; хук,укларнинг амал килиш :х:удуди
2.ОИСни ишлаб чикишда ва амалга оширишда хакикий ва потенциал
ракибларни аниклаш: ушбу интеллектуал мулк объекти буйича таникли
ишлаб чикувчилар; интеллектуал мулк объекти буйича тахмин килинган
414
-nцувчилар; товарлар ва хизматлар 6озорида таними раl\о6аrчилар;
ва хизматлар 6озорида кутилаётган рцо6атчилар
·.• 3.Микросегментлаш тахлили, у турт 6осl\ИЧда амалга ош илади:
· IIIJOaveнтлaw тах;лили ёки 6озорни ухшаш тахминлар ёки тала6ларга эга
fl8JвraR турли хил потенциал харидорлар гурух:ларига 6улиш, яъни 6ошl(а
't4МР(ентларнинг истеъмолчиларидан фар!\ IQfЛадиган, '<аР хиллик шартлари
тавсифланадиган 6ир хилликнинг умумий шартлари; 61 ушбу
..ампаниянинг стратегик истаклари ва узига хос имкониятларини ино6атга
•-елган х,олда маl\;садли сегментни танлаш; в) рак,о6атчилар позициясини
хисобга олган х,олда уш6у фирма ва унинг товарлари потенциал харидорлар
томонидан к,андай 1\;а6ул ЮfJ]инишини 6елгилаб 6ерадиган бозорда
жойлаштириш; г) МЗ!\Садли сегментларrа йуналтирилган фирманинг 6озор
сеrменгида уш6у маl\садни амалrа оumриш учун махсус мулжаяланган
маркетинг дастури ишла6 чик,иш.
4.ИСТИl\болда х,ук,ук,лар амал 1\ИЛИШ х,удудини 6оск,ичма-6оск,ич
кенrайтириm салох,иятини 6ахолаш: рак,обат6ардош ОИС иштирокида;
рак,обатбардош мах_сулот сотиш х,ажмининг рак,о6атли ОИС мавжудлиrини
билиm; рак.о6атдош муносабатлар мавжуд 6улмаганда. Бундай бах;олаш
мах.сулоти к,уйидагилар булиши лозим: а) уларнинг ривоЮiаниш
бошланиши учун 6ошлангич санани, уларнинr салохияти ва хажмини
оmнриш динамикасини курсатган холда янги бозорларни 6оск,ичма--6осl\ИЧ
ривожлантириш жадвали; 6) миллий патент идораларида патентлаш режаси
(товар махсулотида фойдаланиладиган ОИС х,ук,укларини юридик
расмийлаштириш).
5.ОИСдан и6орат булrан махсулот сотипrдан умумий даромадни
6ашорат к,илиш, алох,ида 6озорлар ва х:удудлар 6уйича: башорат
к.илинаётдан даврга ишла6 чик,ариш ва сотиш х,ажми; реклама
харажатларини хисобга олган холда 6итта мах;сулот (хизмат) таннархи;
битта махсулот (хизмат) сотиш нархи; турли 6озорларда ОИСдан и6орат
товар сотиш рискини 6ах;олаш; ОИСдан иборат товар сотишдан йиллик
даромад; башорат юшинган даврда умумий даромадлар.
6.ОИС умумий тижорат салохиятини хисо6-китоб кили куйидаги
формула 6уйича амалга оширилади
КПс ш, = "L' ..,Д,
бу ерда Д - алох.ида давлатлар миллий бозорларида ОИС сотишдан
даромад.
415
Тижорий салохиятrа бах:о бериш ишлаб чик,аришни туrри ташкил
этиш ва хужалик юритувчи субъектнинг туrри маркетинг сиёсатини ташкил
килиш шартида ОИСнинг келгусидаги даромадларни ишлаб чик,ариш
салох;иятини анимашни ифодалайди. Тижорий салох;иятни бах:олаш
башорат характерига эга. ОИС тижорий салохиятини бахолаш
тижоратлаштириш объекти х;уl\)'!\Ий экспертизаси утказилгандан сунг
амалга оширилади ва унда l\)'Йидаги жих;атларга алох;ида эътибор
R;аратилади: 1) химоя килиш усули, муаллифлик XYf\Yl\И эгаси, хавфсизлик
х;ужжатининг амал килиши; 2) Узбекистонда ва экспорт 1\ИЛИНадиган
мамлакатларда потенциал мувофимик; 3) патент тадкиR;оти натижаларига
кура энг Яl\ИН аналоглар; 4) лицензияланадиган махсулот намуналари.
Тижорий
салох;иятни
бах:олашда
авваламбор,
технологияни
тижоратлаштиришга тайёрлиги бахоланади. ОИС тижоратлаштиришга
тайёрлик мезонлари R;уйидагилар булиши мумкин:
-технология истеъмолчи хусусиятлари ва / ёки ишлаш курсаткичлари
жщатидан маълум булган аналоглардан камида 1О фоиздан ошиши керак;
-устунлик мустакил экспертиза (сертификатлаш) билан тасдиманиши
керак;
- технологиянинг ИСО стандартларига мувофимиги;
-Узбекистон Республикаси ва хорижда хуl\)'!\Ий химоя ва уни
такомиллаштириш имкониятлари (янги патент олиш имконияти)
мавжудлиги;
-технологияни R;уллаш сохаси;
- технология киймати ва раR;обатбардошлиги;
-тижорий 1\уллаш йуллари (лицензиялаш ёки мустаl\ИЛ ишлаб
чикариш имконияти);
-технология намуналари мавжудлиги;
- потенциал лицензиатларга намуналарни беришдаги кийинчиликлар;
-технологияни 1\улланиш сохасига етказиш учун уз маблаrлари
мавжудлиги.
Уз навбатида, тижоратлаштириш объектининг техник экспертизаси
куйидагиларга имкон беради:
-таникли намуналар билан та1Q1:.ослаш учун лицензияланадиrан
махсулотлар техник-иктисодий курсаткичлари (ТИК) номенклатурасини
урнатиш;
- техник-иR;Тисодий курсаткичларнинг оrирлик омилларини аниклаш;
416
- ОИСнинг савдо ах;амияти даражасининг асосий хусусия,ларини
аник.лаш;
- ривожлаН1иш боск.ичларини бах,олаш (rоя, ПИР, ОКБ, саноатда
узлаштириш );
- амалий иш учун ОИС мувофиК)Iиm даражасини белгилаш;
-ОИС нинг мах;сулотнинг техник даражасига таъсири, унинг
истеъмолчи хусусиятлари ва унинг ишлаб чикариш к,ийматидаги
узгаришларини бах;олаш:
-ихтиро формуласи буйича Х)'J\УIЩЙ :,щмоя камрови ва хtжмини
аниклаш;
-лицензияланадиган мах;сулотга тулов лаёкати эга булган талаб
кутилаётган даражасини аник.лаш.
ОИСни тижорат максадларида амалга ошириш куйидаги тарзда
амалга оширилиши мумкин: ОИС буйича хукук.ларни ён бериш; ОИСдан
фойдаланиш учун лицензияларни сотиш; ноу-хау режимида утказиm; ОИС
базасида янги ишлаб чикаришни яратиш ва / ёки мавжуд ишлаб
чикаришларни l(айта куриш; ишлаб чикаришга янги техника ва
технологияларни киритиш; ОИС ёрдамида ишлаб
чиl(арилган
махсулотларни (мах;сулотларни, ишларни, хизматларни) сотиш. Баъзида
истиl(болли лойихаларга сармоя киритиш учун ихтироларни танлашда
харажатлар ва ва!\ТНИ тежаш маl(садида, уз-узини англаш имкониятларидан
анча содда :,щсобланган савдо салохият индекси фойдаланиm
анча
l(улайдир. ОИСнинг тижорат салохияти индекси l(уйидаги формула буйича
аникланади
к
Р =-хВ,.
3
(2)
-·
бу ерда Р - ОИС тижорат сало:,щяти индекси; К - лицензияли
махсулот техник даражаси умумлаштирилган курсаткичи; Зu - лицензияли
махсулот тайёрлаш харажатлари; Збо - лицензияли махсулотнинг техник
даражаси унга нисбатан бах;оланадиган махсулот базавий намунаси
тайёрлаш харажатлари; 30 - лицензияли махсулот бирлиги ишлаб ЧИl(ариш
нисбий харажатлари (30 = З.13,т ); В - ОИС ишлаб чиl(илганлик даражасидан
келиб чи!(Иб тижорат муваффакиятининг эхтимоли (гоя - эхтимол 0,01-0,25;
ИТИ - 0,25-0,5 ТКИ - 0,5-0,75; узлаштириш - э11;тимол О.75-1,0).
Лицензияли махсулот техник даражаси умумлаштирилган курсаткичи
l(уйидагича аник,панади:
(3)
Кт; = / -+- 2,.±Kz
417
бу ерда 2,±К1 - базавий намуна билан тц1<;0слаганда ИС
бах:оланаётган объектидан фойдаланган холда яхшироr<: ёки ёмонроr<:
томонга узгарадиган техник-и[(Тисодий курсаткичлар вазн коэффициентлар
алгебраик йиrиндиси.
ОИСдан фойдаланиш самарадорлигини бахолашнинг
асосий
мезонлари идагилар х,исобланади: 1) ишлаб чиr<:ариш самарадорлиги
курсаткичлари (соф мах,сулот усиши, таннарх пасайишидан тежаш);
2)молиявий самарадорлик курсаткичлари (соф фойда (даромад) усиши,
рентабеллик усиши); 3) инвестицион самарадорлик курсаткичлари
(и[(Тисодий самара, узини r<:оплаш муддати); 4) бюджет самарадорлиги
курсаткичлари (интеграл дисконтланган бюджет самараси, молиявий
иштирок этиш даражаси). Уларни математик формулалардан фойдаланган
холда батафсилроr<: куриб чиr<:амиз.
ОИСдан фойдаланиш ишлаб чиr<:ариш самарадорлиги курсаткичлари:
l. Ишлаб чu7<;ариш сщасида ОИСдан фойдаланишдан соф мщсулот
усиши (ЛЧП) r<:уйидаги формула буйича аниманади:
ЛIПI = IПI1 - IПio == (Ш1 - М1 -А1)-(Шо-Мо-Ао)
(4)
бу ерда ЧП1 ва IПio - ОИСдан фойдаланган холда ва ундан олдин
ишлаб чиr<:арилган мах,сулотни сотишдан мое равишда йил учун
хисоблаганда соф махсулот, m - йиллик мах,сулот х,ажми; М - йиллик
мах,сулот ишлаб чиr<:ариш моддий харажатлари; А - бир йилга х.исоблаганда
асосий воситалар амортизацияси.
2. Таннарх пасайишидан тежаш (Э) r<:уйидаги формула буйича
х.исоблаб чи!(ИЛади:
(5)
бу ерда Шт - базавий вариантда махсулот ишлаб чиr<:ариш хажми
(ОИС фойдаланилгунча); Сио ва Сит - мое равишда ОИСдан фойдаланган
холда ва базавий вариантда яратилган мах:сулот норматив таннархи.
ОИСдан фойдаланиш молиявий самарадорлик курсаткичлари.
l. ОИСдан фойдаланиш хисобига яратилган соф даромад усиши
(ЛЧД) идаги формула буйича хисоблаб ЧИ!(ИЛади:
лqд = чд1 -чдо
(6)
бу ерда ЧД1 ва чдо - мое равишда ОИСдан фойдаланган холда ва
ундан олдин яратилган соф даромад.
418
2. Бир йилга хисоблаганда ОИСдан фойдаланиш хисобига я :-mлган
соф даромад буйича рентабеллuк усиши (ЛR,щ) куйидаrи формула буйича
хисоблаб ЧИI\ИЛади:
ЛР
,щ-
_ !Щ1 х 100 ЧЦ0 xl00
РП
РП
( 7)
0
бу ерда РП1 ва РПо - мое равида ОИСдан фойдаланган холда ва ундан
олдин олинган фойда
ОИСдан фойдаланиш инвестицион самарадорлик курсаткичлари:
I. ОИСдан фойдаланишдан олинган ин;тисодuй самара (Э) qйидаги
формула буйича аникланади:
Э = ЧП - К.,хКип
(8)
бу ерда ЧП - ОИСдан фойдаланишдан олинган соф махсулот умумий
хажми; Ки - капитал йилмалар умумий ЙИFИндиси; Кип - индексация
коэффициенти, унинг ёрдамида Ки хисоб-китоб йилига келmрилади.
2) ОИСдан фойдаланишдан соф даромад буйича хисоблаб чикилган
капитал н;уйилмалар узини н;оплаш муддати (То) куйидаги формула буйича
аникланади:
Т
Кпr
о=Д
пи
(9)
бу ерда Ки - ИС объектини яратиш ва у режалаштирилган максадларда
фойдаланиш учун яроми булган холатга келтиришга капитал харажатлар
умумий йиFиндиси; Д - ОИСдан фойдаланиш натижасида олинган соф
даромад умумий йиFиндиси; Тпи - ОИСдан наф билан фойдаланиш муддати.
ОИСдан фойдаланиш бюджет самарадорлиги курсаткuч.лари:
1. ОИСдан наф билан фойдаланиш муддати давомида интеграл
дисконтланган бюджет самараси (Эо) КJЙИдаrи формула буйича
аниманади:
э= '° Д-1 Р,
o
(10)
L., (1+ d)I
бу ерда Д1 - ОИСдан ишлаб чикаришда фойдаланилган ва бюджетга /йил келиб тушган даромад; Р1
ОИСдан
ишлаб
чи щришда
фойдаланишнинг J-йили бюджет харажатлари; d-дисконтлаш ставкаси.
2. ОИСни амалга оширишда давлатнинг (минтаканинг) са.марали
иштирок этиш дара:жаси (D) КУйидагича хисоблаб чикилади:
100
D = Р. х• К
(11)
бу ерда Р - ундан наф билан фойдаланиш тулик даври мобайнида
ОИС яратиш ва фойдаланишни молиялаштиришга йуналтирилrан бюджет
419
харажатлари умумий микдори; К - барча инвесторлар томонидан ОИС
амалга оширишга (уни яратиш амалий фойдаланиш даражаига етказиш ва
ишлаб ЧИJ<:аришда фойдаланишга) йуналтирилган бир марталик харажатлар
(капитал I<Уйилмалар) умумий микдори.
Бундай башоратли бахолаш натижасида ушбу интеллектуал мулк
асосида ишлаб ЧИJ<:арилган товар бозри сигими аниманади. Бошща
холатларда барча бозорларда (шахар минтаI<:а мамлакат бошI<:а мамлакатлар)
ушбу махсулотга умумий бозор талаби аниманади. Сунгра ушбу
интеллектуал мулк объекти таркибида булган товарни сотишдан олинган
фойда потенциал массаси аниманади.
ОИС
тижорат
салохиятини
башоратли бахолаш мезонлари доимо сотув хажми ва барча - мавжуд ва
потенциал бозорларда олиш кузда тутилган фойда хисобланади. Бунда
бозорлар интеллектуал мулк истеъмол товарларида (озиI<:-ОВI<:ат, дори­
дармон, маишиф техика ва 6.) фойдаланиладиган худудий бозорлар хам, гап
маълум бир тармок технологияларига мансуб булган фойдаланилаётган
ишлаб чщариш воситалари хаI<:Ида борадиган тармоI<: бозорлари хам
булиши мумкин.
10.5. Илмий х:ажмдор корхоналар И:К бошкарувнинг методологик
асослари
Ташкилотда бутун илмий-тадкикотчилик, тажриба-конструкторлик,
ташкилий-бошкарув, маркетинг ва бошI<:а характердаги билимлар фаолияти
давомида ички фирма маданияти, ходимларнинг тажрибаси ва малакаси,
савдо маркалари, обру-эътибор ва хоказолар компаниянинг хакикий ва
асосий I<:адриятлари сифатида I<:аралмайди, шундай экан, ёрдамчи ресурслар
ва иккинчи даражали махсулотлар сифатида кабул килинади, тартибсиз ва
норационал фойдаланилади, камдан-кам холларда компаниянинг асосий
махсулоти сифатида куриб чикилади
Шу муносабат билан таъкидлаш жоизки, ИА иккиёмама характерга
эга: улар Юl\ори технологияли махсулотларни ишлаб чикариш учун ресурс
сифатида ишлатилади ва бозорда сотилиши ёки корхоналарнинг ички
бизнесида ишлатилиши мумкин булган якуний махсулот хисобланади.
Юкорида таъкидланганидек, ИАни самарали бошкариш муаммоси мураккаб
булган характерга эга булиб, иккита асосий муаммоли сохага айланади:
интеллектуал ресурсларни яратиш ва улардан фойдаланишни ва
ракобатбардош махсулотни бошкариш. Иккала муаммони куриб чикишни
420
Jglll мураккаблиги ва куп 1\Ирралилиги сабабли битrа иш до11расида
мослаштириш 1\ИЙИН булади.
Ю!\орида айтилган фикрлар нуктаи назаридан муаллиф уз эътиборини
илмий :х;ажмдор корхоналарда ИА бош!\ариш жараёнини ташкилий
жн:х;атдан 1'9ллаб-1\УВватлашга 1\аратиши ма!\садга мувофик
ИА бош!\арув жараёнини ташкилий таъминлаш ушбу да :турлар
харажатларини минималлаштиришда белгиланган ма!\Садлар
ва
дасrурларни амалга оширишда самарали натижага эришиш учун ИАни
боm!\Зришда иштирок этувчи ташкилотнинг кичик тизиNларини
шакллантириш ва такомиллаштиришга олиб келадиган бир 1\атор жараёнлар
ёки :х;аракатлар мажмуини ифодалайди.
Тавсия этилган таъриф, афтидан, Чу!\ур назарий урганишни ва акс
эттиришни талаб 1\ИЛади. Биринчидан, бу ИА бошкаришв концептуал
асосларини очиб бериш, бош!\арув жараёнига таъсир 1\ИЛувчи таш!\И ва ички
му:х;ит омилларини урганиш ва аНИ!\Лаштириш, ИА бош!\арув тизими
доирасида ишлайдиган 1\УЙИ тизимларнинг функционал мазмунини очиш,
корпоратив бош!\арув тизимидаги урнини аНИ!\ЛаШ, шунингдек, ИА
бош!\Зрув тизимининг ишлашини ба:х;олашга ало!\адор.
Аввало таъкидлаш жоизки, юкорида му:х;окама 1\ИЛИнган "ИС"
rюнцепцияси билан бОFЛИ!\ масалалар узо!\ вактдан буён 1\Онун устуворлиги
масалалари сифатида куриб ЧИ!\ИЛГан ва Я!\Инда улар фа!\аТ бопщарув
нуктаи назаридан 1\аралиб, "активлар" соф иктисодий атамасининr пайдо
булишига сабаб булмо!\да. Биро!\, уларни идентификация 1\ИЛИШ учун,
куриб ЧИ!\ИЛаётган бош!\арув объектларининг махсус ХУ!\У!\ИЙ хусусиятини
хисобга олган :х;олда, уларнинг узига хос хусусиятларини акс эттирадиган
концепциядан фойдаланиш зарурати аНИ!\ булиб 1\Олади.
Ю!\орида таъкидлаб утилганидек, хорижий адабиётларда
"ИК"
атамаси энг куп фойдаланилади. ИК нинг турли таърифлари мавжуд.
Концептуал аппаратни анимаш учун, урганилаётган тушунчанинг энг
М)':х;им хусусиятларини бирлаштирган 1\УЙИдаги таърифлардан фойдаланиш
тавсия этилади.
«ИК» атамаси остида муайян илмий :х;ажмдор корхона доирасида ИА
ва ме:х;нат ресурсларини бирлаштиришни тушуниш таклиф 1\ИЛИНади (10.6расм).
421
Бу
муайян
корхона
илмий
)\ЗЖМДОр
бу дастурлар харажатларии минималлаштирrан ><;олда белгилаrан ман,садлар ва дастурларни амалга
доирасида
ме><;нат
оширишдан самарали натижа олиш ман,садида интеллектуал активларни бошн,аришда иштирок
ресурслари
интеллектуал
еа
этадиган ташкилот 11уйитизимлари узаро ало11алари шаклланиши ва такомиллаwуеига олиб
активлар йиfиндиси
Бу
келадиган х,аракатлар ёки жараёнлар йиfиндисини ифодалайди
персоналнинг
интеллектуал
индивидуал
корхонанинr кадрлар таркиби асосини
ташкил н,иладиган муайян шахсларнинг
профессионал
билмилари
маълумот
,
--
ва
-
-
ва
тажрибаси
(жумладан,
малакавий
даражаси),
инновацион
фаоллик даражаси ва
интеллектуал
Яратуsчилардан беrРналаwтирилиwи
ИНПЛЛЕКТУАЛ КАПИТАЛ
н,обилиятлари,
><;амда
l///
Ме><;нат ресурслари
1
//
фаолияти
v/
Интеллектуал активлар
ва
корхона
контраrентлари
учун
булиши
унинr
реал
тижорат
мумкин
булган
ва
ахборот-интеллектуал
ресурслар
ахборот-интеллектуал
мах,сулотлар
ЙИfИНДИСИ
Ахборотинтеллектуал
ресурслар
фаолия-т узон, муддатли (бутун ><;аёт
давомида руй берадиган) жараёнининг
Ахборотинтеллектуал
ма><;сулотлар
бощк,а натижалари
ташкилот ходимларининг интеллектуал мех,нати
натижасиа
олинган
ва
унинг
р-бли
Бу
яратувчилардан
беrоналаштириш
JУЛИI\
устунликлари вужудга келишини асослаб берадиган ахборот мавжудлигининг турли шакллари
даражаси ва ташн,и му><;итда турли битимлар
ва технологиялар, воситалар, усуллар, илмий-ишлаб чин,ариш, молияеий" маркетинг, ташкилий-
объекти
бошн,арув, кадрлар,
хусусан, Х.У!\У!\ИЙ х,имоя жараёнини амалга
ахборот-технология, ахборот,
бош11арув, юридик вабош11а
булиш
юялар йиfиндиси. Бкндай ресурслар яратув4илардан 11исман ёки тули)\ бегоналаштирилиши
оширишни
мумкин
интеллектуал
10.6 -расм. Интеллектуал капитал структураси
422
билан
кузда
тавсифланадиган,
тутадиrан
ресурсларни
ахборотузгартириш
Мех.пат ресурслари каторига индивидуал интеллектуал кобилиятлар,
профессионал билим ва тажрибалар (жумладан, маълумот ва малака
даражаси), инновацион фаоллик даражаси ва корхона кадрлар таркибини
ташкил к:иладиган муайян шахслар интеллектуал фаолияти жараёнининг
бошка (бутун х:аёт давомида юзага клеадиган) натижалар киритилад•. Ушбу
натижалар корхона ходимларидан алох;ида фойдаланилиши мумкин эмас.
Улар мик:дорий ифодага эга булмайди ва доимо такомиллашган х;ол,m турли
хил ишлаб чикариш даврларида фойдаланилиши мумкин.
Куриб чик:илган ресурсларни узгартириш натижасида интелпектуал
фаолият натижалари мажмуи яратилиб, бу алох:ида тижорий ах;ами1тга эга
булади. Интеллектуал фаолият натижалари муайян шахслардан ту.шк ёки
к:исман ажралиб туриши ва иктисодий фаолият жараёнида мустак:ил
объектлар сифатида ишлатилиши мумкин. Улар корхона ИА асосини
ташкил этади.
ИА деганда уларнинг муаллифларидан ажратилиши мумкин булган
хамда корхона ва унинг контрагентлари учун реал тижорий кийматга эга
булган ахборот ва интеллектуал ресурслар, ахборот ва интелпектуал
мах;сулотлар йигиндисини тушуниш таклиф этилади.
Ахборот-интеллектуал ресурслар - бу ташкилот ходимларининг
интеллектуал фаолиятидан олинадиган илмий-ишлаб чикариш, молиявий,
маркетинг, ташкилий-бошкарув, кадрлар, ахборот технологиялари, )()'КУКИЙ
ва бошка гоялар, усуллар, воситалар, технологиялар ва ташкилот
ходимларининг интеллектуал мех:нати натижасида олинган ва унинг
ракобатли устунликлари пайдо булишини асослаб берадиrан ахборот
мавжудлигининг турли шакллари мажмуидир. Бундай ресурслар уларнинг
муаллифларидан к:исман ёки бутунлай ажратилиши мумкин.
Ахборот-интеллектуал
махсулотлар
ахборот-интеллектуал
ресурсларни уларнинr муаллифидан тулик ажратиб турадиган ва ташк:и
мух;итда турли хил битимлар объекти булиш кобилияти билан ажралиб
турадиган ахборот-интеллектуал ресурсларни узгартириш жараёнини
ифодалайди, бу, хусусан, х;укукий х;имоя жараёнларини амалга оширишни
назарда тутади.
Шундай килиб, "ИА" тоифаси "ИС" тоифасидан кенгрок. Бухгалтерия
хисоби буйича «Номоддий активларни х;исобга олиш» 3-б.га мувофик (ПБУ
14/2000) ИА кисман корхонанинг НМЛ таркибиrа киритилиши мумкин.
Моддий ва номоддий активларнинг хусусиятларини солиштириш
бизга НМА моддий активлар билан биргаликда устав капиталига
423
киритилиши, олди-сотди битимлари объектлари буnиши, ижарага берилиши
ва х:.к. булиши мумкин деган хулосага келишимизга имкон беради. Улар
корхона активларининг умумий l\ИЙМатини, якуний мах:сулот l\ИЙМатини
шакллантиришда !(аmашади, бу эса молиявий Оl\ИМЛарнинг муомаласига,
шу жумладан солю( имтиёзларига сезиларли таъсир курсатади.
10.5-жадвал
Моддий ва номоддий характерли активлар асосий
тавсифларининг та"симланиши
Асосий тавсифлар
Модцпй
Номоддий
активлар
активлар
Жисмоний шаЮI мавжудлиги
Иук
Ха
К:иймат мавжудлиги
Ха
Ха
1\ийматни бахолаш имконияти
1\ийин
Ха
Бир вак:гнинг узида бир нечта хужалик
Йук,
Ха
юритувчи
субъект
томонидан
фойдаланиш имконияти
Устав капиталига киритиш, олдиХа
Ха
сотид ва ижара объекти булиш
кобилияти
Маънавий эскиришга мойиллик
Ха
Ха
Жисмоний эскиришга мойиллик
Йук
Ха
Амортизация ажратиш имконияти
Ха
Ха
Якуний
мах:сулот
кийматини
Ха
Ха
шаЮiлантиришда иштирок этиш
Активлар кийматини шакллантиришда
Ха
Ха
иштирок этиш
НМАнинг моддий активлардан асосий фарки - уларнинг табиий­
моддий шаклининг йук.лиги ва бунинг окибатида, номоддий активдан
фойдаланиш х:укук.и х:укук эгасининг барча мулкий х:укукларини сак.лаб
турган х:олда махсус рухсатнома (лицензия шартномаси) асосида чексиз куп
одамга утказилиши мумкин. Бу нарса товарларни сотишнинг махсус
("елпигич") характерини бундай товарлар билан битимлар юкори
даромадлилик ва ОИС асослаб беради. Молиявий менежмент жих:атидан
жиддий фарк, - активларнинг к.ийматига R;араб х:исоб-китоб килинадиган
барча курсаткичлар ва НМАнинг киймат тавсифларини аниклаш
кийинлигида намёон булади.
424
---
Интеллектуал капитал тавсифлари ва хусусиятлари 10.6-жадвалда акс
эттирилган.
10.6-жадвал
Интеллектуал капитал тавсифлари ва хусусиятларв
Тавсиф
Хусусиятлар
1
2
Х:озирги шароитларда ИК иктисодий усишнинг
Ик:rисодий усишга
асосий тенденцияларини белгилаб беради
таъсир
ИК шакллантириш Бунёдкорлик 1\)'драти катта харажатларини талаб
l(ИЛадИ
харажатлари
капитал
куринишида
ИК
туплаш Ташкилий-структурали
тупланиши мумкин
имконияти
ИК
манбаси I<;изFин мехмат фаолияти (фаол мехнат ёши) юкори
сифатида ИП усиш чегараси билан чекланган даражагача усади, кейин
имконияти
эса пасаяди
ИКга инвестициялар характери ва турлари тарихий,
ИКга
миллий, маданий хусусиятлар ва анъаналар билан
инвестициялар
асосланади
ИКга куйилмалар хажман катта, вак:r буйича узок ва
характери буйича интеграл ик:гисодий ва ИJ<Тимоий
самара беради
ИКга инвестициялар унинг эгасига ю1<орирок даромад
олишни таъминлаши лозим. Инсонга куйилмалар
1<анчалик тезро1< !(ИЛИНСа, улар шунчалик тезрок
самара беради. Шуни эътиборга олиш керакки,
сифатлиро1< ва узунрок инвестициялар катrарок ва
узо1< муддатлирок самара келтиради. Интеллектуал
капиталнинг инвестиция даври 12-20 йилни ташкил
l(ИЛИШИ МУМКИН
пастлиги
билан
ИК ликвидлиги
ИК
ликвидлик
даражаси
тавсиФланади
lllакллантириш
ИК уни ташувчидан ажратиб булмайдиган ИПни
манбалари
узгартириш воситасида шакллантирилади
Бош1<ариш
ИК шакллантириш, ривожлантириш, туплаш ва
Фойдаланиш жараёнларини бошкариш мумкин
имкониятлари
Ми1<дорий
улчаш Уларни шкалалаш ёки бош1<а иос келадиган воситалар
имкониятлари
ёрдамида ми1<дорий бахолаш сохасига утказиш
асосида сифат курсаткичлари билан улчанади
Бош1<алар
Х:укукий химоянинr белrиланrан коидалариrа
тасарруфиrа
мувофик мулкнинr кисман бошкалар тасарруфиrа
утказиш имконияти утказиладиrан ва таркатиладиrан объекти сифатида
намоён булади
425
1
Бир ваl(ТНинг узида
бир нечта субъект
томонидан
фойдаланиш
имконияти
Эскиришга
мойиллиги
2
Бир ваl(ТНИНГ узида бир нечта субъект томонидан
фойдаланилиши мумкин
Билимларнинг тез эскириши
маънавий эскириши мумкин
окибатида
кисман
ИАнинг мазмунга оид хусусиятларини урганиш мак:садида уларнинг
структурасини куриб чик:иш зарур. ИА структураси куп сопли таркибий
кисмини уз ичига олган жуда куп сопли объектлардан ташкил топганлиги
сабабли уларни таснифлаш ва тизимлар асосида тизимлаштириш зарур.
Тизимли тах,лилдан уз воситаси сифатида фойдаланиш к:уйидаги
тамойилларга риоя килишни кузда тутади: моддий дунё объектлари,
жараёнлари, ходисаларининг узаро боrликлиги; объект яхлитлиги ва унинг
чегаралари аниклиги; объектни структуралаштириш ва узаро алок:аларии
типларга ажратиш; объектнинг ташки мухитини аниклаш; объект ва ташки
мухитнинг динамикаси; тадкик:от объектининг куп жихатли эканлиги.
ИА илмий хажмдор корхона фаолиятининг турли сохаларида
фойдаланилиши сабабли уларни бошк:ариш мак:садларида (фойдаланиш
сохалари буйича) гурухлаш таклиф этилади.
Ушбу к:улланмада ИА дан тижорат мак:садларида, яъни, ушбу
активларни хужалик айланмасига жалб этишдан фойда олишни кузда
тутадиган фойдаланиш масалалари куриб чикилганлиги сабабли таклиф
этилган ахборот-интеллектуал махсулотларнинг таклиф к:илинган кичик
гурухлари таснифига ИАдан фойдаланишнинг ОИСга булган хук:укларни
хадя килиш ва бепул бериш каби йуналишлар киритилмаган.
Илмий хажмдор корхоналарнинг ИА бошк:арув сохасини куриб
чикишда к:айси омиллар махсулотнинг илмий хажмдорлик даражасини
белгилаб бериши, илмий хажмдор ишлаб чик:ариш юк:ори сифатли махсулот
яратиш ва тайёрлашга к:андай шартлар ва талаблар к:уйишини, инновацион
жараённи ташкил килиш ва илмий хажмдор махсулот ишлаб чик:аришда
к:андай к:ийинчликлар вужудга келиши хак:ида аник тасаввурга эга булиш
зарур (10.7-расм).
426
Интеллектуал активлар
L
"­
дхборот-интеллектуал ресурслар
--
дхборот-интеллектуал ма сулотлар
+
---• Илмий fоялар
---• Техник-технолоrик fоялар
чик,ариш Ид
,, Ишлаб чик,ариш технологиялари
--------··-• Бошк,а Ид
Илмий-ишлаб
Устав капиталиrа
Лицензия буйича
киритиладиrан
бериладиган
Ид моли я-
-· -► Молиялаштириш манбасини топиш жараёни
Олди-сотди
Кредит олишда гаров
лашти иш
р
- " Молиявий ок,имларни бошк,ариш жараёни
·- ► Бошк,а Ид
объектлари
сифатида фойдаланилади
Маркетинг Ид 1- ►Бозорни 9рганиш, та><,лил килиш ва унинг
Кушма фаолиятга исса
ривожланишини башорат к.илиш технолоrияси
сифатида фойдаланилади
'-------_,--• Бошк,а Ид
Ташкилий­
бош)iарув Ид
Кадрлар Ид
1
·-·· -►Корхонанинг ташкилий структураси
Саноат мулки
---•Бошк,арув усуллари ва воситалари
1-Бошк,а Ид
\ -: :
ма сулотлари
: ; ;: т:; : тиёжларни
Патентлар
Саноат намунаси
Фойдали модель
Товар белгиси
Товар келиб
чик,к,ан жой нами
Селекция
ютук,лари
Бошк,а Ид
------- ·-·
►Режалаштириw технолоrиялари
Бошк,а Ид
Бирламчи ахборот олиш, к,айта ишлаш,
дхборот­
----►та>v1ил н.илиш автоматлаштирилган
технология Ид
технолоrиялари
----------•Башк,а Ид
Юр иди к Ид
-
t
Музокара 9тказиш ва шартномалар тузиш
жараенлари
-...Бошк,а Ид
1
'-------
10.7-расм. Интеллектуал активлар
427
Муаллиф X.YliY'iИ
мах,сулотлари
Техник
Ташкилий
Маркетинг
Молиявий
Технологик
Бош11а Ид
ма сулотлари
Фан, адабиёт,
саньат асарлари
эх,м учун
дастурлар
Маьлумотлар
т9пламлари
Интеграл
микросхема
топологиялари
Бошк,а Ид
Сунгги йилларда ахборот техноJ11огияларининг жадал ривожланиб
бораётганини х:амда махаллий корхоналарининг жах:он JЩТисодиётига
интеграциялашув жараёнининг узига хос хусусиятларини х:исобга олган
холда, санаб утилган омиллар l(аторига, муаллифнинг фикрига кура,
J<УЙидаги омилларни !\JШИШ мумкин: ма.хсулотлар яратиш ва ишлаб
чиl(ариш жараёнларини ахборотлаштириш даражаси (эксперт ва амалий
ахборот тизимларининг мавжудлиги, бошl(арув l(арорлари кабул l(НЛИШН
!\JЛлаб-J<Увватлаш
тизимлари
мавжудлиги);
ИАни
бошl(ариш
механизмларининг мавжудлиги ва ривожланганлик даражаси; !\JШМа
(халкаро) лойихаларнинг мавжудлиги.
Илмий хажмдор корхона доирасида яратилаётган ва ишлаб
чиl(арилаётган махсулотларнинг узига хос характери J<УЙида келтирилган,
ИА бошl(арув жараёнини мураккаблаштирадиган курсаткичларнинг
мавжудлигини асослаб беради:
- ИА яратиш жараёнида катта иивестициялар, mрром ракобатнинг
олдини олиш чоралари ва эксклюзив x:yJ<YIQiapни !\JЛЛаб-кувватлаш;
- илмий, ишлаб чикариш ва бошl(арув жараёнлари учун юкори
малакали мутахассислар тайёрлаш;
- бизнес-жараёнларни ахборотлаштириш, жумладан, ИА бошкарув
жараёнини назорат килишга имкон берадиган тармокланган маълумотлар
тупламлари яратиш;
- ИА хаётийлик даври узунлигининг башорат характерини хисобга
олган холда илмий хажмдор мах:сулот х:аётийлик даври узунлигини
аник,лаш;
- ИА турлари, уларни идентификация килишдаги мураккабликлар;
- муайян ИА бозор кийматини аниклаш, уларнинг якуний махсулот
кийматини шакллантиришга хиссасини аник,лаш;
- ИА бошЮ1рув сохасида бошкарув карорлари кабул килишда риск
даражаси, чунки илмий хажмдор тармокларда кафолатланган натижани
олиш юкори даражадаги ноаниюшк билан тавсифланади;
- илмий хажмдор махсулот яратиш ва ишлаб чиl(ариш жараёнида
ИАни бошкаришнинг куплаб турли функцияларини мувофиклаштириш
зарурати;
- патентлар билан химояланган бизнес майдонининг усиши ва ушбу
жараённи кузатишнинг мураккаблиги, бу ракобатчиларнинг хукукларини
бузилиши ва кушимча харажатлар пайдо булиши рискларига олиб келади;
428
◄
>
-корхона интеллектуал активларининг барча турларини янmлашни
асослаб берадиган инновацион лойихалар, бу ИА бошкариш жараёни
ташкилий таъминотига мунтазам узгаришлар киритади;
- саноат муки объектларини патентлаш вакти;
- ИА бошl(аруви назарий-услубий базаси.
Илмий-техник дастурларни ташкилий ва техник жщатдан к;уллаб­
кувватлашнинг динамик тизими куплаб бошкарув йи тизимларини уз
ичига олади. Муаллифнинг фикрига кура, бундай кичик тизимлардtн бири
ИА бошкаруви кичик тизими хисобланади.
Таъкидланганидек, ИА бошкарув функцияларининг купчилиги
махаллий корхоналарнинг патент-ахборот, маркетинг, молия ва бошка
булимлари томонидан амалга оширилади, fарб комnаниялари эса асосий
бошкарув функцияларини ИА рахбариятига башшланган махсус булинма
ёки булим ташкил килиш йули билан интеграция килиш ва
мувофиклаштиришга интилади.
Бундай булинма яратиш барча асосий функцияларни
битrа
структурали бирликда мужассам этиш, шу тарика корхона ичида ва
ташкарисида мое келувчи ахборот
окимлари
айлавишини
оптималлаштириш хисобига ИА яратиш ва фойдаланишнинг барча
боскичларида бошкарув карорлари l(абул килишнинг асослангаплигини
ошириш имконини беради.
10.6. Илмий х.ажмдор корхоналар интеллектуал капитал
mаклланншини бошкариш моделини ишлаб чикиш
Х:озирги ваl(Тда тадкикотчи-назариячи ва амалиётчи-мутахассислар
томонидан корхонанинг инсон капиталини ва билимларни бошкаришнинг
турли усуллари таклиф килинади. Бирок, муаллифнинг фикрига кура, ушбу
тадкикотлар натижаларини муаллифлик концепцияси
доирасида мое
келувчи ташкилий ва иктисодий воситаларни ишлаб чикиш максадида
интеграциялаш зарур.
Муаллиф томонидан ишлаб чикилган ИА шаклланишини бошк.ариш
модели мах:аллий ва хорижий олимлар ва амалиётчи-мутахассислар
томонидан ишлаб чикилган билимлар, ахборот, инсон капитали, ИС ва
ИКни бошк.ариш воситалари ва усулларини назарий тад1<ик этиш куп
йиллик натижаларига, шунингдек, амалий апробация маълумотлариrа
асосланади. Бундай моделни ишлаб чикиш уларнинг ИА шакллантириш ва
429
ривожлантиришни бошl\ариш вазифаларини хал этишда бошl\арув
ходимлари учун ташкилий ва услубий ёрдам курсатишга 1\аратилган.
Ишлаб чи1<1Шrан алгоритмни тушунтиришда шуни таъкидлаб утиш
керакки, бошl\арув корхона умумий стратегияси доирасида амалга
оширилади, шунинг учун танланган йуналиш ИАни шакллантириш ва
ривожлантиришнинг кейинги боришини белгилаб беради.
ИА шакллантиришга йуналтирилган корхона сиёсати йуналишлари ва
тамойилларини ишлаб ЧИI\ИШ 1\УЙидагиларни уз ичига олади:
- корпоратив капиталнинг илмий базасини ривожлантириш шартлари
ва йуналишини анимашга, капитал хусусиятларини узгартиришни
ривожлантиришга, унинг муомала шартларини (тезлиги, шакли) анимашга
имкон берадиган фан-техника тараl\1\Иёти;
-моддий, молиявий, ме,с;нат ва интеллектуал ресурсларини оптимал
уйrунлаштиришни, капитал омилларнинг яхлит тизимини шакллантиришни
таъминлайдиган корпорация оптимал структурасини танлаш ва
такомиллаштириш;
- фойда манбаси - корпоратив капиталнинг айланиш тезлигини
барl\арор равишда ошириш имконини берувчи мулк шакли ва струтурасини
таъминлаш;
- ОИС айланиш 1\ИЙМатини чегаралаш ,с;исобига белгиланган ваl(Г
доирасида фойда меъёрини оширишга имкон берадиган ИС бошl\ариш
усулларини такомиллаштириш;
- давлат, мамлакат, миллий, жинс, ёш ва бошl\а хусусиятларни ,с;исобга
олган холда мехнат ресурсларини такрор ишлаб ЧИl\аришнинг асосий
шартларини белгилаб беришга 1\Одир мехнат 1\Онунчилигининг
хусусиятлари;
- нафакат жамият доирасида, балки муайян корхона тизимида инсон
ресурсларини такрор ишлаб чикариш шартлари ва ме,с;нат фаолияти
самарадорлигини анимашга кодир булган ИАни шакллантириш ва
ривожлантириш (инсон ресурсларини бошкариш, ИП) учун бошкарув
тизимлари;
ходимларни
бошкариш
самарадорлигини,
ходимларнинг
мотивациясини оширишга хизмат 1\Илиши мумкин булган корпоратив
маданият;
- бозорни, конунчиликни. сиёсатни, маданиятни ва, натижада,
ташкилотнинг кийматини кенгайтириш имкониятларини оширадиган
430
1
_
kорхона ички ва ташIЦt хамкорлари билан муносабатлар тшимини
таkомиллаштириш.
Аналогларни
танлаб
олиш,
потенциал
раl\обатчилар
ва
истеъмолчиларни аник.лаш Маl\садида ахборот (маркетинг) тадIЦtt,отлари
утказиш янги махсулотларга булган эхтиёж ва талабларни урганиш, аналог­
товарларни тахлил IЦtЛИШ ва аналогларнинг бу эхтиёжларни 1<опламайдиган
хусусиятларни
анимаш,
янги
махсулотларнинг
талаблари
ва
раl\обатбардошлигини х;амда уларни илмий хажмдор махсулот бозорнда
сотиш шартларини тадI<ИI< этишни уз ичнга олади. (10.8-расм).
Корхона стратеrиясини ишлаб чи11иш
Ид шакллзнтиришrа 11аратилrзн корхона сиёсати
йvналишлари еа тамойилларини ишлаб ЧИI\ИШ
Аналоглар танлаш, потенциал ра11обатчи ва
истеъмолчиларни аниl\}1аш ма11садида ахборот
тад11и11отлари ут азиш
3
"':rс:;
Ижобий вазифалар таркибини белrилаш
:s:
:s:
:,:
:s:
ИПrа Э)lтиёжни аниl\}1аш
3
s
:,:
ИП манбаларини аниl\}1аш
"u'
ИП шакллантириш
ИП ривожлантириш
Интеплектуц фао11.11 шa1VU1attтиpиw ва
оrтrимамаш
ИП шамланишини боwl\аришни
"аномИN!аwтири
Уwимч1:1 интем,жгуал мaJir.,cy11at
СТР8КЦИRСН
Асоси аа к.Уwимча Ид
идентификация м,илиw
аа ДЭ'JМW
ИА Jt. УК.МЙ моялаw
М8н,,ад,rа М)"!lофщ(
1!1а оrтт'4Мал wамини
тан11аw
....,.,
ИА тиж
ймати аа
119Рсат ич.ларини
ан14Маш
Ид Jl ИСобга олиш ва уларни wак.ллантирищ ва
ривожлантириш самарадорлwк f<Урсаткичларин" ба олаw
Ид ю\тисодий айланма шаклини танлаш
Ид у атиш
ИА дан хужапик фаопиятида
фойдапаниш
10.8 -расм. ПА шакллантириш моделини бошкариш
431
Илмий хажмдор ишлаб чих.ариш ю1<ори даражадаги янгилик ва ,·•·.... ·.
технологик мураккаблик билан тавсифланадиган товарларни ишлаб ·:
чи1<аришга асосланганлиги сабабли, маркетинг тадJ<Икотлари ИЛ , . '
ра1<обатбардошлиги омилларини анимашни, ривожланаётган бозор
шароитларини ва ихтиролардан фойдаланган холда тайёрланган
махсулотларни сотиш исти1<болларини таъминлаши керак.
Ахборот тадI<ИI\ОТлари натижалари буйича янги товар яратиш х щида
ижобий карор кабул I<Идrанда иш давомида хал 1\илиниши керак булган
ижодий вазифалар доираси белгиланади. Бунда нафа1<ат техник
топширимар, балки маркетинг, бош1<арув, кадрлар вазифалари ва х.к. х.ам
х,исобга олинади.
ИПrа булган эх.тиёжни анимаш менежер томонидан ходимларнинг
шахсий ИП сифат тавсифларига эга булган зарур мимордари ходимларни
бахолашни уз ичига олади. Куплаб корхоналарда бундай бахолаш интуитив
равишда амалга оширилади, бу интеллектуал ва ижодий ресурсларни
бош1<ариш муаммоларини кам ривожланишини акс эттиради.
ИП-манбаларини анимаш корхона ходимларининг интеллектуал
мех,натидан фойдаланиш ёки аутсорсинг асосида ИПни жалб килишни
назарда тутади ва бу охирги пайтларда сезиларли даражада оммавийлашиб
бораётир.
ИП шакллантириш нафа1<ат ходимларни онгли ва oIQrnoнa жалб
килиш, балки ижодий топширимарни, шу жумладан ижодий жамоаларни
шакллантириш оркали ИПни таксимлашни 1\амраб оладиган фаолият
мажмуасини ифодалайди. Шу муносабат билан мутахассислар бахолаши
умумий тизими доирасида ходимлар ИПни бахолаш комплексли тизими
шакллантириш масаласи юзага келади.
Интеллектуал фаолиятни оптималлаштириш жуда мураккаб
ва
услубий жихатдан етарлича ривожланмаган жараён. Интеллектуал фаоллик
объектив бахолаш жуда J<Ийин булган инсон миясининг иш лаёкатидаги
узгаришдир. Бирок интеллектуал фаолликнинг шаклланишига таъсир
килувчи омиллар мавжуд. Бундан ташкари, оптималлаш жараёнида
рахбарлар томонидан хисобга олиниши керак булган интеллектуал
фаолиятни оптималлаштириш мезонлари мавжуд. ИАни шакллантириш ва
ривожлантириш жараёнида интеллектуал
фаолиятни
бошкаришнинr
услубий жихатлари куйида келтирилган.
Шундай I<Идиб, уларни сотиш максадида rоялар ишлаб чикиш учун
кушимча фондлар онrли равишда ажратиш жараёнида ушбу фаолиятни
432
· :у
тижоратлаштиришни давом эттириш учун имкониятлар пайдо була.rщ. Икки
томонлама бизнес концепцияси илмнй ва технологнк ривожланншга
инвестициялардан максимал даражада фойдаланншни таъминлаЙди.
Афсуски, махаллий корхоналар бундай бизнес имконнят. аридан
фоЙдаланмаЙди, вахоланкн, бу уларнинг рентабеллигини оширишга ёрдам
бериши мумкин.
10.7. Интеллектуал капитални тижоратлаштиришни боmкариш
муаммолари
Технологияни тижоратлаштириш унинг ёрдамида ИТТКИ натижалари
уз вак,тида бозорда махсулот ва хизматларга айланrrири.пишини
ифодалаЙдиган жараёндир. Бу жараён технология ва бозор ха1щда фикр ва
rоялар алмашишни талаб 1\ИЛади.
Тижоратлаштириш жараёнининг натижалари нафцат ИТТКИга
инвестицияларни111г даромадлилиги, балки ишлаб чиI<:ариш хажмини
ошириш, сифатини ошириш ва нархни пасайтириш куринишидаги
афзалликларга олиб келади, компаниянинг мавжуд ва янги бозорларда
ишлашини таъминлаш учун ходимларнинг маълумот даражасига
талабларини аник.лашга ёрдам беради. Айнан технологияларни
тижоратлаштириш купинча зеки саноат тармок.ларини ёшартириш ва
янгиларини яратишнинг асосий харакатлантирувчи кучи х:исобланади.
Бугунги кунда тижоратлаштириш биринчи навбатда, илмий тадкнкот
натижаларига асосланган холда бизнесни I<:уриш булиб, унда технология
муаллифлари иштирок этадиган ва хорижий хамкорларнинг иштирок этиши
шарт эмас. Купинча олимлар тижоратлаштириш жараёни деганда уз
тадкнI<:отларини давом эттириш учун J\.УШИмча маблаrларни топиш ва жалб
1\ИЛИШ
жараёнини тушунадилар. Бу тубдан нотуrри тушунчадир.
Тижоратлаштиришнинг мох:ияти "пул ишлаб чикариш !()'рилмаси", яъни
барI<:арор молиявий окимларни яратадиган бизнесни ташкил этишдан
иборат.
:Х:озирги
вактда
амалиётда
«ИТТКИ
ва
технологияларни
тижоратлаштириш» тушунчасининг иккита таърифидан фойдаланади ва
уларнинг хар бири ушбу атаманинг мох:иятини узича акс эттиради:
Тижоратни
ташкиллаштириш
давлат
корхонасини
хусусийлаштиришнинг дастлабки боскичидир, унда корхона рахбарияти уз
фаолиятининг молиявий натижаларига жавобгар булади ва давлат
433
i
L
тадбиркорлик фаолиятидан тушган зарарни к.оплаш учун дотациялар
беришни тухтатади.
Технологияни
тижоратлаштириш
истеъмолчи
(харидор)
билимлардан фойдаланиш ХУI\Уf\ИНИ "УЛГа киритган ва улар уртасида
лицензия (ёки бошк.а) шартнома шартларига мувофик. белгиланадиган
микдорларда билимлар эгаларига (технология ишлаб чикувчиларга) у ёки бу
шаклда мукофот туланиши керак булган технология узатилиши шаклидир.
Илмий ишланмалар ва технологияларни тижоратлаштириш инновация
жараёнлари, инновацион фаолият билан боFЛик. булиб, унда илмий
натижалар ёки технологик ривожланиш тижорат самарасини олган холда
амалга оширилади. Идеал холда, манфаатдор
харидорлар
ёки
истеъмолчилар ИТТКИ ёки технология лицензиясига хак. тулайди, фан ва
ишлаб чи1<увчиларга эса жуда зарур молиялаштириш берилади.
Бирок., "илм-фан - технология - пул" идиллияси, худди инновацион
жараённи бошидан охиригача тарFИб I<ИЛИШ оралик. натижалар ва бозор
уртасида мажбурий к.айтувчан алок.ани талаб к.илади, чунки пул фак.атгина
бозордан олиниши мумкин, илмий салохият ёки технологияни эса улар
кимнингдир рак.обатли устунлигини ошириши, якуний истеъмолчини туFРИ
танлов ягона эканлигига ишонтириш ва шу билан бирга янги махсулот
сотувчисига даромад келтириши ёки ошириши мумкин булган холадиган
амалга оширилиши мумкин. Технологияларни узатишнинг тижорат
шакллари к.аторига техник хужжатлардан фойдаланиш хукуI<Ларини
утказиш учун лицензия шартномалари; интеллектуал (саноат) мулки ва ноу­
хаудан фойдаланиш хук.ук.ини бериш; мух;андислик ишларининг турлари
буйича шартномалар; биргаликдаги ИТТКИ учун шартнома ва
субшартномалар, илмий-техник маълумотлар, дастурий таъминотнинг
узатилиши; инвестиция битимлар киради.
Технологияларни узатишнинг тижорат шакллари 1<:атор:ига,
шунингдек, ишлаб чик.ариш ва бошк.а объектларни яратиш, "Ушимча
жихозлаш ва модернизация килиш буйича шартнома.- ар тузиш; техник
ёрдам курсатиш; илмий ва техник билим сохиби эгасининг ишлаб чи1<ариш
(тижорат) сирлари ошкор этилиши ва унинг х:у1<укларини олиш, топшириш,
утказиш ва химоя килиш учун шартлар белгиланадиган алохида махсулот
намуналарини етказиб бериш.
Технологияни тижоратлаштириш одатда аввал кузда тутилганидан
кура купрок вакт ва харажатлар талаб 1<:илади ва уни амалга ошириш
жараёнида нафакат тугри карорлар кабул килинади, балки хатоларга хам
434
--
л J\УЙИЛади. Тижоратлаштириш жараёни юкори даражадаги ноаник.лик
билан боrлик булиб, шу сабабли инновацион фаолиятни режалаштвриш ва
ушбу фаолиятни лойих:а ёндашувидан, яъни инновация лойцасини
тижоратлаштиришни
инновация
лойих:аси
сифатида
бошкариш
ёндашувидан фойдаланиб амалга ошириш максадга мувофикдир.
Инновация жараёни - янги мах,сулотни яратиш гоясини назорат килиш
ва аниклаштириш даврида, жУМЛадан, сипов партияларини сотишда
бозорнинг жозибадорлигини башорат килишни уз ичига олган х:олда
f\УЙилган максадга эришишга йуналтирилган янги товар яратиш ва
текширищ даврида белгиланган вак-г ва белгиланган бюджетда кfйилган
максадларга эришишга йуналтирилган буйича узаро боrлик чора-тцбирлар
комплексидир. Инновацион жараённинг максади келажакдаги бизнеснинг
режалаштирилган техник, технологик ва тижорат параметрларини
тасдиклашдан иборат, яъни серияли ишлаб чикаришнинг инвестиция
жараёнининг бизнес-режасини асослаш, ишлаб чикилган мцсулотни сотиш
ва сотишдан кейинги хизмат курсатиш бизнес-режасини асослаб бериш
зарур.
Бирок тижоратлаштириш бу - инновацион жараённинг энг Му)(ИМ
элементидир.
Юкори ривожланган давлатлар амалиёти шуни курсатадики, илмий
тадкикотлар натижалари бевосита истеъмолчиларга (мижозларга) - хужалик
юритувчи субъектларга етказиладиган жУда куп механизмлар мавжУд ва
давлат бунда х:ал килувчи рол уйнаЙди. Шунинг учун таъкидлаш жоизки,
инновацияларни тижоратлаштиришнинг асосий хусусияти щундаки, давлат
асосий иштирокчи, инновацион жараённинг "катализатори" х:исобланади.
давлат к.улай инновацион иклимни яратишда иштирок этади ва тадкикот
натижаларини тижоратлаштиришга ёрдам беради.
Умумлаштирилган куринишда давлат томонидан 1\}'ЛЛаниладиган
воситалар бир неча йирик сегментларга булиниши мумкин:
Биринчидан,
муайян
лойих:аларни
(масалан,
венчурли
молиялаштиришда иштирок этиш) ёки ташкилотларни (масалан, кичик
инновацион фирмалар) бевосита давлат томонидан молиялаштириш.
Иккинчидан, давлат ва хусусий сектор уртасида фан ва инновациялар
сох.асидаги алокаJJарни куллаб-кувватлаш (давлат-хусусий шериклик).
Учинчидан, ишлаб чикариш-технолоrик инфратузилма (техноnарклар,
инкубаторлар, технологияни тарrиб килиш буйича идоралар ва бошкалар)
яратишни молиялаш.
435
Туртинчидан, йирик бизнеснинг илмий тадl(И1<;0тлар натижаларини
тижоратлаштириш жараёнларида иштирок этиши.
Бешинчидан, воситачилар (агентлар) институтини шакллантиришга
ёрдам бериш, халl(аро х:амкорлик дасrурларини амалга оширишда
кумаклашиш.
Олтинчидан, илмий тадl(И1<0тлар натижаларини тижоратлаштириш
жараёнида иштирокчилар уртасидаги алоl(аларни ривожлантиришга
кумаклашиш.
ТадI<ИI<отчилик фаолиятини тижоратлаштириш куп жихатдан
инновацион жараённинг асосий иштирокчилари - илмий ташкилотлар ва
ОТМлар, кичик фирмалар, йирик корпорациялар уртасидаги алоl(алар билан
белгиланади. Ушбу алокаларни ривожлантиришни раFбатлантириш, шу
жумладан, тижоратдан олдинги босI<Ичда биргаликдаги тадl(ИI(отларни
I<9ллаб-J(увватлаш орl(али турли мамлакатларда тегишли дасrурлар амалга
оширилмоI<да.
Булар давлат тадI<ИI<ОТ ташкилотларининг шартномавий ишларини
I<9ллаб-I<Увватловчи дасrурлар, кичик корхоналарнинг замонавий
технологиялар асосида раl(обатбардош мах:сулотлар яратиш учун молиявий
имкониятларини кенгайтириш, кичик бизнес субъектларининг тижорий
тажрибасини I<9ллаш орl(али улар томонидан ишлаб чиI<илrан юI<ори
технологияли махсулотларни илгари суриш учун университетлар ва давлат
тадЮfI<ОТ марказлари учун J(улай шарт-шароит яратиш булиши мумкин.
Дастурлар асосида кичик бизнес субъектларига университетлар ва
давлат илмий марказлари билан биргаликда илмий-тадl(икот ишларини
амалга ошириш учун молиявий кумак берилади. ТадI<иI<отчилик ташкилоти
ва кичик фирма интеллектуал мулкнинг таI<симлаб олиниши туrрисида
узаро келишиб олади. Дастур шунингдек, узларининг ички устувор
йуналишлари буйича молиялаштирадиган, лойихаларни уз бюджетларидан
танлайдиган ва I<Исман молиялаштирадиган марказий муассасаларни уз
ичига олади.
Саноатни инновацион ва технологик реструктуризация килишга
йуналтирилган лойих:аларни амалга оширишни куллаб-кувватловчи
дастурлар мавжуд. Дасrур иштирокчилари асосан университетлар, илмий
ташкилотлар, компаниялар, савдо уюшмалари хисобланади. ТадI<Икот ва
лойихаларни молиялаштириш буйича карорларни бахолаш ва карор кабул
килиш муайян мезонлардан фойдаланган холда амалга
оширилади:
лойихалар саноатни инновацион ва технологик кайта куришга катта хисса
436
I<УШИШИ керак; лойиха натижалари нафаIG1Т битта компания ичида, балки
бир ёки бир нечта саноат тармоЮJарида кулланилиши лозим; них:оят, лойиха
аниl( технолоrик устунликларrа зга булиши керак.
Инновацион лойих:анинr муваффакиятини белгилаб, берадиган
технологияларни тижоратлаштиришнинг асосий омилларини мухокама
килишда одатда курсаткичларнинr учта асосий
гурухи
ажратиб
курсатилади:
-технолоrияларнинг узи (унинr даражаси, раl(обатли устунликлари,
бозор характери);
-зарур ресурслар (уларнинr орасида молиялаштириш биринчи уринга
R:УЙИЛади);
-менежмент (мое келувчи ёрl(ин рахбарлар мавжудлиги хам, муайян
бошl(арув стратегияси, хусусан, оозорга кириш l(онунлари
хам
тушунилади).
ИКни тижоратлаштириш умуман олrанда, ИК таркибий кисмларининг
корхона ички ва ташки мухитда Иl(ТИсодий айланишrа киришидан фойда
олишни назарда тутади.
Компаниянинr узоl( муддатли активларида интеллектуал фаолият
натижаларини киритишдан фойда олиш куйидаги сабабларга кура амалrа
оширилиши мумкин:
1.НМАдан фойдаланиб, корхонанинr илмий ва техник салохиятига
киймат тавсифномаси бериш ва илмий хажмдор махсулотлар
товар
бозорида ракобат кураши олиб бориш кобилиятини бахолаш мумкин.
2.НМА корхонанинr узок муддатли активлари таркибида турли
даражадаги бюджетларrа солик туловларининr
миl(Дори
сезиларли
даражада таъсир курсатиши мумкин. Амортизация туловларининr ортиши
юкори технологияли махсулотлар нархининг ошишиrа ва даромад солиrи
буйича солиl(Ка тортиладиган базани камайтиришга олиб келиши мумкин.
Бундан ташкари, агар битим патент лицензия шартномаси ёки муаллифлик
Хукукини утказиш буйича шартнома сифатида бажарилrан булса, компания
кушилган киймат солиrидан озод килиниши мумкин.
3.Бозорга чикариладиrан товарлар таннархининг ошиши товар
бозоридаги ракобат мухитини сезиларли даражада узгартириши мумкин ва
асосан кимматбахо ускуналар сотиб олrан харидорларrа каратилrан бозор
секторини шакллантиришга имкон беради. Аслида, узок муддатли активлар
тузилмасиrа НМА киритилиши товар бозори янги тармокларини
437
ь
шакллантиришни ва янrи молиявий стратегияларни шакллантиришни
раrбатлантириши мумкин.
4.Узоf\ мудuатли активлар тузилмасига НМА киритилиши
инвестицияларни жалб килиш жараёнларини фаоллаштириши мумкин.
Бундай х,олатда НМА инвестицияларни суrурталаш ва кафолат тизими
сифатида ишлайди. НМАнинг асосий объектлари патент ёки
патент
портфели булса, бу жих,ат сезиларли даражада яхшиланиши мумкин.
Инвестицияларни жалб килиш жараёни айнан патентлар гаров предмети
булиши мумкин.
5.НМА узоl\ мудuатли активлар таркибида
корхонангиз
активларининr умумий кийматини ошириш имконини беради, бу эса уз
навбатида истеъмолчилар томонидан ю ,:ори технолоrияли корхоналар
мах,сулотларининr ишончлилик даражасини оширади ва бу уз навбатида
!\)'ШИмча даромад олиш имконини беради.
6.ОЧИI\ кийматга эга булrан НМА ОИС х,у ,:уклари олди-сотди
битимлари тузиш, устав капиталини шакллантириш, ОИС яратиш, гаров,
суrурта, хадя !\ИЛИШ ёки бепул бериш, мерос ва мавжуд корхона ёки унинr
кисмлари (улушлар ёки акциялар пакети) мулк эгасининr узгариши билан
боrли ,: бош ,:а битимлар тузиш учун фойдаланилиши мумкин, бу уз
навбатида корхона самарадорлигини ошириш ва унинr рентабеллигини
ошириш омилига айланади.
Интеллектуал фаолият натижаларидан тижорат ма ,:садларида
фойдаланиш масалаларини куриб чикишда, бозор Иf\ТИСодиётида ИС
бах,олашнинг энr мух.им жих,атлари ва муаммоларини тушуниш алохида
ах,амиятга эrа.
ИКни шакллантириш, ишлаб чикиш, куллаш ва тижоратлаштириш
масалаларини х,ал килиш буйича мавжуд муаммоларни тах,лил 1\ИЛИШ
натижасида муаллиф 10.9-расмда келтирилrан ички
компания
бошкарувининг самарадорлиrини оширишнинr асосий йуналишларини
шакллантирди.
Муваффакиятrа эришиш учун мах,аллий корхоналар шериклар
эътиборини жалб килиш учун аrрессив рак:обат килиши керак. Буни амалrа
ошириш учун чет эл фирмаларининr стратегик битимлар ва х,амкорликка
нима учун айланишини аНИI\ тушуниш керак. Тах,лиллар шуни курсатадики,
бунинг учун жуда аник аник бир ,:атор сабаблар мавжуд.
438
ИК дан фойдаланиш ва тижоратлаштириш
самарадорлигини ошириш
1----+
ИК дан фойдаланиш ва тижоратлаштириш сох,асида
стратегия ишлаб чик,иш ва амалга ошириш
Иlнтеллектуал фаолият натижаларини хужалик
айланмасига жалб к,илишни бошк,аришнинг назарийуслубий асосларини ишлаб чик,иш
Интеллектуал капитал бозор к,ийматини бах,олашнинг
услубий базасини такомиллаштири
i
1--
Интеллектуал мах,сулот яратишнинг турли
боск,ичларида интеллектуал фаолият натижалари
тижорат салох,иятини бах,олаш ва мониторинг к,илиш
Интеллектуал капитал бозор к,ийматини бах,олашнинг
динамик моделларини ишлаб чик,иш
1J
..,.i
Интеллектуал фаолият натижаларининг ик,тисодий
айланма шаклини танлаш буйича к,арорлар услубий
таъминотини такомиллаштириш
10.9 -расм. ИК тижоратлаштириm ва фойдаланишни 6оmЮ1риш
самарадорлиrини ошириm йуллари
1.Технологияларни тижоратлаштириш. Замонавий рак:обат шароитида
янrи технологияларга эга булиш мух.им омил хисобланади. Бирок., илмий ва
технологик ишланмаларнинг юк,ори бах;оси туфайли дунёдаrи куплаб
фирмалар рак,обатбардош махсулотни яратиш учун устунлигини сак.лаб
колишга харакат к.иладиган тор технологиядан фойдаланиши мумкин.
Энг ракобатбардош махсулотлар куплаб илгор технологияларни
бирлаштиради. Узбекистон Республикаси бугунги кунда фирмалар
том:онидан катта ракобатбардош устунликларни яратиши мумкин булган
nойдевори янrи технологияларнинг потенциал
манбаси
сифатида
каралмокда. Бирок. мавжуд тажриба, афсуски, хорижий шериклар олдиндан
танишиш ва музокаралар боск,ичларида мумкин булган хамкорликнинг
439
илмий ва техник томонига аниl( I<ИЗИI<ИШ курсатса х;ам, улар расмий
хамкорлик шартномалари билан алок;алар хулосасига жуда кам учрайди. Бу
бир нечта сабаблар билан изох;ланади:
• мамлакат саноат мулки х;уl(уl(Ларини х;имоя к;илиш учун патент
тизимига утганидан кейин илгари ташкил этилган интеллектуал мех.нат
объектлари мулкчилик мак;омининг ноанимиги;
• тажриба етишмовчилиги, малаканинг заифлиги ва будан келиб
чшщан х;олда махаллий корхоналар рахбарларининг интеллектуал мулк
объектлари билан, айнин;са, уни х;имоя килиш сохасидаги эксклюзив
х;ук;умар билан ишлашни истамаслиги, н:онуний битимларда берилаётган
мулкнинг к;ийматини белгилайдиган реал ин;тисодий курсаткичлар хакида
тасаввурлар заифлиги.
Шунга I(арамай, ушбу турдаги стратегик шерикликка булган l(ИЗИJ<ИШ
жуда юн;ори, бу Узбекистонда Бoeing, Microsoft, Camsung каби жахонга
машхур компанияларнинг фаолияти билан богли1<; бир катор мисолларда
келтирилган. Ушбу фирмалар бир неча йилдан сунг интеллектуал мулк
масалалари хал этилиши ва улар республикамиз бозорида кучли
позицияларга зга булишига умид килишади. Ушбу хамкорликнинг мисоли
сифатида,
саноати
корхоналарининг
Узбекистон-Россия
кушма
лойихаларини муваффакиятли ривожлантириш билан боrлик иккита мисол
бор.
2. Бозорга янги махсулотни иложи борича тезрок киритиш истаги.
Янги махсулотлар бозорида ра1<;обат жуда юкори ва "имкониятлар ойнаси"
жуда киска вакт ичида очик колади. Компаниялар махсулотларини "уз
вактида керакли жойда тамим этиш" учун жиддий курашмома.
Бугунги кунда купгина янги махсулотлар янги махсулотни ишлаб
чикаришни тезда узлаштириш, энг мухими, янги махсулотни сотиш учун
етарли куч ва ресурсларга зга булмаган, рискка йуналтирилган янги кичик
фирмаларда тугилади. Шунинг учун бундай фирмалар:
• биринчидан, улар нисбатан сифатли ва катьий равишда бозор
томонидан белгилаб куйилган жадвалга мувофик
махсулот
ишлаб
чик:аришга имкон берувчи нисбатан арзон ишлаб чикариш объектларини
к:идиришади. Бирок, маълум булишича, республика саноати ишлаб чикариш
объектлари жуда киммат булган. Улар, коидага кура, имкониятлари
"арзонрок" булган собик социалистик давлатлар, Жануби-Шаркий Осиё
мамлакатлари ёки Хитой билан ра1<;обатлаша олмайди. Бирок, бу ерда
нархда макбул келишувга эришиш мумкин булса хам, бизнинг ишлаб
440
чцариш режалари, коида тарикасида, субъектив сабабларга кура ва саноат
корхоналари назорати остида булмаган омиллар туфайли, масалан, ,цавлатга
l(арзлар ва унинг хисоб вараrидан олинган маблаrлар автоматик равишда
бюджетга кайтариб олинади;
• иккинчидан, кенг ва яхши ташкил этилган маркетинг вt савдо
тармоrи булган потенциал х;амкорни Кидирмомалар. Шу маънода,
республикамиз саноат корхоналари улар учун потенциал шериклар
сифатида деярли кизикиш уйrотмайди.
3. Янги мах;сулотлар ишлаб чикишда хавф даражасини ва tапитал
харажатларини камайтириш. Янги мах;сулотни бозорга олиб чикиш ва янги
мах;сулотни ишлаб чикишни ташкил l(ИЛИШ билан бозорга нархларни
ошириш, айникса юкори технологияли мураккаб технологияни ишлаб
ЧИl(Ишда жуда м булиши мумкин. Стратегик хамкорлик ва l()'Шма
корхоналар уларни камайтиришнинг замонавий амалиётда, айниксt йирик
халкаро компаниялар томонидан кенг l()'лланиладиган бир йули
хисобланади. Улар янги мах;сулотларни ишлаб чикариш харажатларини
минималлаштириш, шерикларни танлаш учун алохида боскичларни амалга
ошириш учун кам харажат талаб l(ИЛадиган фма корхоналар ташкил
этишни талаб килади. Мисол учун, тадкикот бир мамлакатда амалга
оширилади, ишлаб чикариш ва синовдан утказиш - бошка, оммавий ишлаб
чикариш - учинчи мамлакатда ва х:.к. Шу нуктаи назардан караганда,
-Узбекистон Республикаси куплаб хорижий фирмалар томонидан арзон
илмий ва мухандислик мех:натига эга булган мамлакат сифатида каралади.
4. Ёпик ташки бозорларга кириш усули сифатида фма корхоналар
яратиш. Купгина мамлакатларда хорижий сармояларни жалб килиш конун
билан чегараланrан ва l()'Шма корхоналарни ташкил килиш уларнинг
бозорларига кирншнинг ягона усули хисобланади. Россияда, Хитойда,
Америка К::S,шма Штатлари ва бошка бир катор мамлакатларда конун 100%
Хорижий иштирокида корхоналарни ташкил этишга тjiсl(инлик килмайди.
Бирок, индистон ва Араб давлатлари каби мамлакатларда конунлар l()'Шма
корхона назоратини мах:аллий тадбиркорлар l()'Лида саклаб туришни талаб
килади. Ва бундай l(онуний чекловлар булмаса хам, аксарият холларда бу
мамлакатда маркетинг ва таркатиш тармоrига эга булган компаниJ' билан
биргалима l()'ШМа корхона тузиш оркали куп холларда маълум бир
мамлакат бозорига кириш тезрок ва осонлашади.
5. Рискли капитал бозорида шартларнинг жиД.1Iийлашуви. Кичик
технологик йуналтирилган хорижий фирмалар, айникса АЮЛда, уз
441
FОяларини "тарFиб 1\ИЛИШ"га маблаF туплаш учун катта фирмалар билаи·
кушма корхоналар ташкил этишга мурожаат килади. Шу билан бирrа, кичn
компания капитал ва йирик компанияларнинг бош1<а имкониятларини ишга ;
туширади ва йирик компания янrи
махсулотни
яратиш
нархини
пасайтиради ва унинr ривожланиши билан бОFЛИI< хавфни камайтиради.
Биро1<, бир н;атор сабаблар rуфайли, узбек корхоналари учун хорижий
капитал маблаFлари деярли мавжуд эмас, ва кушма корхоналар технолоrик
лойихаларни молиялаштириш учун имкониятлардан бири булиши мумкин.
Йирик трансмиллий корпорациялар купинча муайян мамлакатда
компонентлар ва таркибий н;исмларни оммавий ишлаб чикаришни ташкил
этиш учун кушма корхона тузишади. Шу билан бирrа, йиrув корхоналари,
одатда, махсулотни сотиш бозорлариrа ян;ин жойлашади. Шу сабабли,
куплаб узел ва бутловчи н;исмларга ишлаб чи1<ариш харажатларини
минималлаштириш мумкин.
Инновация жараёнини давлат томонидан тартибrа солиш бир неча
таркибий н;исмлардан иборат булиб, уларнинг асосийлари I<уйuдаrилар
хисобланади:
• ИТТКИни туFрИдан-туFри давлат томонидан рагбатлантириш, давлат
илмий устуворликлари тузилмасидан келиб чин;иб илмий тадн:икотлар ва
ишланмалар турли сохалари уртасида давлат ресурсларини (буюртмалар,
rрантлар, кредитлар) таксимлаш, давлат илмий тадн;икот марказларuда
тадн;ин;от ва ишланмалар бажариш;
• солин;, амортизация, монополияrа н;арши, патент, ташки савдо
сиёсати ва айнин:са, кичик бизнесни н;уллаб-кУвватлаш оркали фанни
билвосита давлат томонидан рагбатлантириш ва унинr ютукларини
ик:тисодиётнинг давлат ва хусусий секторuда узлаштириш;
• ик:rисодиётда к:улай инновацион мухит хамда тадн;ик:от ва
ишланмаларни таъминлаш инфратузилмасини шакллантириш, жумладан,
хорижий
тажрибани
урrаниш,
илмий-техникавий
ривожланиш
башоратларини тайёрлаш ва уларнинr негизuда карор кабул килувчи
шахсларни ахборот билан таъминлашда миллий илмий усrуворликлар
тизимини шакллантириш учун илмий-техника ахбороти миллий хизмати,
патентлаш ва лиuензиялаш, стандартлаштириш, сертификатлаш, статистика
ва тахлил марказлари яратиш; инновацияларнинr эхгимолий салбий
он:ибатларини бахолаш.
Шу билан бирrа, ушбу фаолиятни ишлаб чикиш ва амалга ошириш
инновацион фаолият учун кулай мухит яратиш учун зарур булrан
442
муаммоларнинг комплекси билан чегараланганлигини англаш керак.
Биринчидан, бу конунчилик базаси, жумладан, инновация жараёнида
1(8ТНашувчилар билан муносабатларни, ишлаб ЧИкУВчилар, инвестqшар ва
давлатнинг мулкий арини тартибга солувчи нормативй
атларни ишлаб чикиш.
Давлат илмий ва техник салохияrrни саклаб колишдан ман(>аатдор
булиши керак ва бу максадга эришишнинг асосий воситаси - хорижий
муrахассисларни тарк этишига, олимлар ва ихтирочиларнинг иш билан
таъминланишига тусl\Инлик киладиган, тармок ва академик фанлар
салохиятини талаб киладиган инновацион фаолият хисобланади. Давлат
даражасида
интеллектуал
мулкни
инвентаризация
килиш,
телекоммуникация тармокларидан фойдаланган холда ахборот файлларини
яратиш ва таркатиш масалалари хал этилиши мумкин. Шу билан бирга,
фаол инновацион сиёсат келгуси истиI<:болли лойихаларни ва асосий
инновацияларни танлашга асосланган булиши керак, натижада технологик
ютумар учун шарт-шароитлар яратилади. Шу муносабат бнлан фан ва
технология сиёсатида узоI<: муддатли башорат килиш ва устуворликларни
бахолашнинг ахамияти сезиларли даражада ошади.
Иl(Гисодиётни модернизация 1\ИЛИШнинг технологик базасини яратиш
учун инновацион салохиятни ижтимоий ва маиший йуналишдаги
ракобатбардош махсулотлар ишлаб чиI<:аришга жалб килиш зарур, бу
ижтимоий йуналишни узгартиришга асос булади. Давлат то111онидан
тартибга солиш, шунингдек, инновацион фаолиятнинг очиl(Лигини
таъминлаш, уни глобал инновацион жараён доирасида амалга ошириш,
патент МуХофазасига эга булган махсулотларнинг ракобатбардошлигини
таъминлаш, инвестицион жараёнларни ва кушма тадбиркорликни
кенгайтириш учун хам зарур. Глобал инновациялар жараёнига фаол жалб
1\ИЛиш хозирда мавжуд булган саноат комплекси корхоналари ва илмий
ташкилотлари томонидан ю1<;ори технологияли ва илмий хажмдор
ишланмаларнинг афзалликлари мавжудлигини ва амалда оширилишида
уринга эга булиши мумкин. Бирок, бу жараён кучайтирилиши керак, чунки
саноат комплексидаги мутахассисларнинг кетиши, айниI<:са, мамлакатдан
чикиб кетиши истикболли ишланмалар хакида маълумотларнинг
таркалишига, ундан фойдаланиш хук:уклари йуI<:отилишиrа олиб келади.
Шундай килиб, инновацион жараённи жадаллаштириш маI<:садларида
жахон ва мамлакат илм-фани ва технологияларнинr буrунги холати ва
риво:жланиш истикболларини хисобга олган холда инновацион ривожланиш
443
стратегиясини ишлаб чик,ишни, шунингдек, ички молиявий ресурслар,
инсон ресурслари ва илмий ресурслардан ок:илона фойдаланиш билан
имтиёзли узини узи таъминлашни, хорижий инвесторлар ва бизнес буйича
хдмкорларга ёрдамига сиёсий асослнган мурожаатни :,щсобга олган холда
давлат томонидан куллаб-к:увватлаш ва тартибга солиш чоралари талаб
к:илинади.
Технологиялар трансфери ва тижоратлаштириш жараёнида салбий
теиденцияларни бартараф этиш учун саноат комплексининг интеллектуал
салохияти ва ресурсларини химоя к,илиш, шунингдек, таркибий к:айта
к:уришни таъминлаш учун илмий-техникавий ривожланиш ва иккиёк:лама
технологияларни амалга ошириш учун ташкилий, ик:тисодий ва к:онунчилик
характеридаги чоралар куриш зарур.
Инновацион сиёсат технологияни ик:тисодий ва технологик
хавфсизликнинг асосий манбаи деб хисоблайди, бу эса мулк хук:ук:ларини
химоя к:илувчи к:онунлар, давлат ва саноат сирларини х;урмат к,илиш,
молиявий хавфсизлик, интеллектуал махсулотларга оид маълумотларни
манфаатдор томонларга жамлаш ва тарк:атиш шаклида тегишли давлат
томонидан куллаб-к:увватлашни талаб к:илади. Инновацион жараённинг
мухим бос <:ичлари - технологияни тижоратлаштириш, мамлакат ичида ва
хорижда утказишни таъминлаш, бу жараёнларни саноат сиёсати ва
хавфсизлик муаммоларини хал <:илиш учун масъул булган органлар
томонидан назорат килиш хисобланади.
Технологиялар
трансфери ва тижоратлаштиришнинг
асосий
муаммолари
инновация
жараёнини
тартибга
солувчи
юридик
нормативларни, шунингдек махсус ташкилий тузилмаларни, молиявий­
иктисодий, ахборот-методик ва бошк,а турдаги ёрдамни уз ичига олган
тизимни яратиш хисобланади. Технологияларни узатиш миллий муаммо
сифатида факат давлат, тижорат ва жамоат органлари, идоралар,
ташкилотларнинг комплексли ва мувофик:лаштирилган саъй-харакатлари
билан хал килиниши мумкин, чунки савдо тижоратлаштириш ва трансфер
жараёнида хавфсизлик масалаларини таъминлаш, халкаро шартномалар ва
битимларни амалга ошириш, ик:тисодий манфаатлар ва мулк хукук:лариги
риоя килишга каратилган давлат манфаатларига дахл килади.
Етакчи хорижий мамлакатларда технологияларни яратиш ва узатиш
сохасидаги давлат амалиёти Узбекистон Республикасида инновацион
иктисодиётни кайта куришни куллаб-кувватлаш учун кабул килиш зарур
булган саноат ва илмий-техника сиёсатининг асосий устувор
444
,,,..
►
йуналишларидан
бири хисобланади.
Унинr
асосий
ма адлари
!()'Йидаrилардан иборат:
инновацион фаолият жараёнида мамлакат хавфсишиrини
таъминлаш, жумладан, миллий, харбий, саноат ва жамоатчилик
манфаатларини химоя юшиш, технолоrияларни яратиш ва утказиш;
• илмий-техник фаолият натижалари ва янrи илFОр технолоrвяларни
фаол жорий этиш, илмий тадI(И!\ОТЛар ва истикболли ишланмалар
натижалари буйича илмий-техник ахборотни таркатиш, илмий-техник,
технолоrик ва уларнинr асосида мамлакатнинr иктисодий ва ишлаб
чикариш салохиятини ошириш;
• ички ва ташки бозорларда юкори технологик махсулотиарнинг
ракобатбардошлигини ошириш.
Технолоrиялар трансфери ва тижоратлаштириш салохиятини бахолаш
одатда бешта курсаткич буйича амалrа оширилади:
-тижорат ишланмаларининг окилона таннархи.
-махсулот ёки иловалар оиласини олиш имконияти.
-бозорнинг мавжудлиrи.
-ракобат афзалликлари.
-саноат усулида 1<:айта ишлаш мавжудлиги
Шу билан бирrа, технологияларни ишлаб чик:ариш ёки узатишrа
ёрдам берадиган гурухнинr мавжудлиrи, технологияларни бозор нуктаи
назаридан эътиборга олиш, тижорий ривожланиш
шартларининг
асослилиги, технология, лицензия сотиб олувчиларнинг мавжудлиги
эътиборга олиниши керак.
Одатда, технолоrияларни таккослаш балли бахолаш асосида матрица
шаклида а алга оширилади. Аудитор текшируви учун мижоз томонидан
та1<:дим этилган технологик бахолаш матрицаси тижоратлаштириш ва
трансфер салохиятини тавсифловчи баллар ми1<:дорини хисоблаб чиl(Илади
ва якуний бахолашни аниклашrа имкон беради. Аудиторлик текшируви
натижаси - барча технологиялар буйича бах.оларни умумлаштириш булиб,
унга асосан энr юкори курсаткичларга эга булган технологиялар трансфери
буйича ишларнинr устунлиги тугрисида тавсиялар
килинади,
баъзи
х.олларда эса афзал куриладиган трансфер ёки тижоратлаштириш
стратегиясига оид тавсиялар берилади.
Технологияларни тижоратлаштиришнинг асосий омиллари деб
куйидагиларни хисоблаш кабул 1<илинган:
445
- новация: технология, махсулот, хизмат -унинr даражаси, ракобатли
устунликлари, бозорда талаб борлиrи;
- ресурслар: технолоrик, мехнат, моддий, молиявий ресурслар;
- менежмент: лойиха рахбари мавжудлиrи, лойихани бош1<;ариш
стратеrияси, жамоани ташкил этиш ва туплаш 1<обилияти, инвесторлар,
мижозлар, етказиб берувчилар билан хамкорликни ташкил этиш 1<;обилияти.
Технолоrияни кейинчалик тижоратлаштиришrа 1<;аратилrан илмий­
техникавий ишланмаларни амалrа ошириш учун 1<уйидаrи ма1<;садлар
ажратиб курсатилади.
Технолоrияларни тижоратлаштиришrа 1<;уйидаrи хусусиятлар хосдир:
-ю1<;ори даражадаrи риск ва ноани1<Лик, инновацияларнинr иктисодий
тижоратлаштириш
самарадорлиrини
бахолашдаrи
к:ийинчиликлар,
жараёнида иJ<;ТИсодиёт аrентлари рационаллиrининr чекланrанлиrи;
-битимларнинr бир марталик характери билан уйrунлима
технолоrияларнинr товар сифатида узиrа хослиrи юк:орилиrи;
-янrи сотув бозори шакллантириш, инновацион махсулотларrа талаб
яратиш ёки янr,и бозорrа кириш ёки истеъмол сеrментида узrаришлар
киритиш зарурия-rи;
-rоялар бозорида иштирокчилар уртасида ахборот асимметрияси;
-бозор муносабатлари объекти - интеллектуал мулкка булrан
хуку1<Ларни химоя килиш , ихтисослашувдаrи мураккабликлар;
-ИТТКИ натижаларини тижоратлаштириш суръатини ошириш,
технолоrияларнинr хаётийлик даврини к:иск:артириш;
-жараён к:атнашчилари сонининr куплиrи ва улар уртасидаrи узаро
боFЛИl<ЛИКНИНГ кучайиши;
-интеллектуал мулк эrалари ва ишлаб чик:аришда тадк:ик:от
натижаларини к:уллайдиrан компаниялар уртасида узаро муносабатлар
шартномаларининr устуворлиrи;
-технолоrияни тижоратлаштириш учун транзакция харажатлари
юк:орилиrи.
Ушбу жараённи бош1<;ариш к:ийин булrанлиrи сабабли давлат
структуралари етарли миморда малакали мутахассисларrа эrа булиш
лозим, лекин бу купинча таъминланмайди. Бундай холат натижаси
инновацион жараён кечикишиrа ва муаммоларнинr долзарблиrи ортишиrа
олиб келиши мумкин. Шу муносабат билан, технолоrиялар трансфери
буйича
фаолият
манфаатдор
ташкилотлар
(ахборот-консалтинr
ташкилотлари) ёки интеллектуал мулкка эrа булrан субъектларrа
446
...
утказилиши мумкин. Шу билан бирга, давлатнинг роли конуний Jnвишда
белгиланган ваколатлар доирасида ва илмий, техник ва саноат сиёсати
коидаларига мувофик вазифаларни назорат килиш ва таъминлаш билан
чегараланиши мумкин.
Янги инновацион-технологик сиёсатни ишлаб чикиш билан боглик
булган купгина муаммолар у ёки бу даражада юкори технологияли ва
саноат комплексининг холати ва исти11;болларини тахлил 11;илиш билан
бОFЛИI\.
Комплекснинг ички холати ва унинг ривожланиш исти11;60.11Ларини
белгилаб берадиган асосий муаммолар 11;аторига 11;уйидагилар киради:
• давлат буюртмаси ва сафарбарлик вазифаларига жорий ва башорат
килинган давлат сарф-харажатларига нисбатан саноат махсуооти ва
хизматларини ишлаб чи11;ариш буйича ПК имкониятлари ортикчалигининг
сакланиб 11;олиши (хозирги ишлаб чи11;ариш 11;уввати юкланиши 25% дан
ошмайди);
• куплаб корхоналарнинг молиявий-и11;Тисодий холати коникарсизлиги
кучайиши;
•давлат бошкарув органлари томонидан унинг фойдаланилиши
устидан назорат сует булган холда давлат мулки улушининг катталиm;
• технологик жих;атдан богли11; ишлаб чикариш тармоклари ва илмий­
тадки11;от ташкилотлари дезинтеграцияси;
•мавжуд технологик даражани саклаб туриш учун еrарлича
тулдирилмаган ишлаб чи11;ариш ва илмий асбоб-ускуналар паркининг тез
эскириши;
•илмий ва ишлаб чи11;ариш ходимларининг кексайиши ва сифат
таркибининг кескин ёмонлашиши;
•экспорт шартномалари буйича даромадлардан самарасиз (узок
муддатли исти11;бол нуl\Таи назаридан) фойдаланиш;
• илмий-техник захираларнинг тобора камайиб кетиши ва уларни
тулдириш динамикасининг ёмонлашуви;
мавжуд ишлаб чи11;ариш объектлари ва технологи1лардан
ИI\Тисодиётнинг
фу11;аролик
секторида
фойдаланиш
учун
ракобатбардошлиги пастлиги (жахон даражаси билан таккослаганда).
Замонавий ПК узига хос хусусиятларидан бири унинг экспортга
йуналтирилганлиги булиб, бунда асосий даромад манбаи булиб х:арбий­
техникавий хамкорлик, курол-ас.1ахалар ва харбий техника ,юделларини
такомиллаштиришнинг асосий йуналиши энг йирик ва тулов лаёкатига эга
447
булган хорижий харидорларнинг талаби хисобланади. Экспортга
йуналтирилганликни кучайтириш ва натижада республика саноат
комплексининг экспортга боFЛИiqiиги 1\)'йидагилар туфайли руй беради:
• йирик анъанавий импортчилари томонидан уз харбий саноатини
жадал ривожлантиришга, НАТОнинг эскирган модели ва 1\)'рол-ярог
тизимлари тизимини купайтирилишига, янги экспортчиларнинг ра1<:обатни
кучайишига боFлик холда жахон 1\)'рол-яроF бозорининг ва харбий техника
бозорининг умумий ах:воли ёмонлашиши;
• ички ишлаб чикариш саноатининг айрим тармоiqiарини сурункали
ортда колишини коnлаш учун мажбурий чоралар сифатида экспортга
мулжалланrан саноат тизимларида хорижий ишлаб чикариш таркибий
кисмларининг фоЙдаланиш буйича белгиланган усиш теnденцияси, бу эса
экспорт ишлаб чикариш харажатларининг купайишига олиб келади;
• уни тайёрлаш, одатда, экспорт буюртмаси учун ракобатлашадиган
мустакил корхоналарда таркок холда жойлаштирилган экспорт килинадиган
саноат ишлаб чик:аришининг марказлашув даражаси нисбатан паст
даражаси;
• экспорт саноат махсулотлари ишлаб чикувчилар ва ишлаб
чикарувчиларнинr ташкилий ва иктисодий жихатдан таркоклиги, бу
экспортдан олинган тушумни серияли заводлар фоЙдасига таксимлашда
номутаносибликларга ва янги авлод махсулотлар яратиш буйича ишларни
давом эттириш имкониятини бермаЙдиган лойиха ташкилотларига
ажратиладиган миКдорларни белгилашга олиб келади;
• ишлаб чикарувчиларга лицензияларни так:дим этишга имкон
берадиган истикболли ишланмаларни молиялаштиришда импортчиларнинг
иштирокини кенгайтириш.
Саноат комnлексида ислохотларнинг энг мухим йуналиши уни кайта
ташкил этиш хисобланади. Комплексни ислох килиш, уни кайта куриш ва
замонавий техник комплексни шакллантириш буйича чора-тадбирларни
чуi\)'рлаштиришга асосланган, давлатнинг реал молиявий ва иктисодий
имкониятлари билан боглик булган сценарийни ишлаб чикиш зарурати
билан чамбарчас боглиКдир.
Инновацион ютукларнинг илмий базасини яратиш учун мамлакатнинг
илмий салохиятидаги туб узгаришларни талаб килади.
Куриниб турибдики, илм-фанга бюджет маблаглари капа миКдорда
утказилган 1960- l 980 йиллар мобайнида амалга оширилган фундаментал ва
амалий тадкикотлар каби кенг микёсли тадкикотларни амалга оширишнинг
448
'
.:rt{ 1
··..:
хозирда имкони йук. Бу чекланган илмий кучлар ва маблаr1арнинг
парчаланиб кетишига ва вакт уrиб кетган назарияларни деталлаштирган
холда сохта инновацияларни амалга оширадиган эски мактабларни куллаб­
кувватлашга олиб келади. етакчи мавкеига эга булиш ёки етакчилар
каторидан жой олиш мумкин булган илмий изланишлар йуналишларига
асосий эътибор ва ресурсларин йуналтирадиган селектив илмий сиёсат
зарур.
Илмий устувор йуналишларни танлаш осон эмас: у аксарияти нима
килиб булса хам бюджетдан ёрдам олиш х;укуки ва уз устуворлигини
исботлашга харакат киладиган, угиб кетаётган индустриал пара,щгмани
ифодалайдиrан мавжуд илмий мактаблар ва уларнинг тенденцияла{ЖГа дуч
келади.
Куриниб турибдики, бошка йул билан бориш керак. Биринчидан,
Фанлар ака,демияси, етакчи жамоат академиялари ва олий укув юрrларига
дунёда ва Узбекистон Республикасида узок муддатли (20-30 йил) илмий­
техник, инновацион, технологик, ижтимоий-иктисодий ва эколоrик
ривожланиш башоратини ишлаб чикиш ва даврий равишда (хар 4-5 йил)
ушбу башоратлар доирасини узгартириш ва кенгайтириш, шунингдек,
бундай
башоратларни
давлат
томонидан
куллаб-кувватланадиган
ракобатбардош, мукобил асосда ривожлантириш ва уларни чоп этиш лозим.
Бу илмий ва технологик инкилоб структурасини, унинг илrор
йуналишларини ва мамлакатнинг ушбу кашфиётларда иштиро1 этиш
имкониятларини, максадга йуналтирилган илмий тадкикотлар талаб
кила,диган "огрикли нукталар"ни янада асосли тарзда аниклаш na шу асосда
илмий устуворликлар руйхатини шакллантириш ва мунтазам янгилашга,
нисбатан кам сонли, асосан фанлараро тадкикотлар билан чекланишга ва
уларни максадли молиявий таъминлашга имкон беради.
Иккинч0дан, у ёки бу муаммони хал этиш боскичи, илмий ёки
инновацион устунликдан келиб чикиб, фуидаментал ва амалий
тадкикотларга, синов-конструкторлик ишланмалари олинган натижаларни
инновацион-инвестицион узлаштиришга ажратиладиган
ресурслар
нисбатини мослашувчан узгартириш керак. Агар дастлабки боскичларда
молиялаштиришнинr оrирлик маркази фундаментал тадкикотлар сохасида
булса, кейинчалик у ишланмалар ва инновацион узлаштириш боскичига
У"Гади; ушбу боскич якунлангач, давлат томонидан куллаб-кувватлаш
тухтатилади. Яхшилайдиган инновацияларни бозордан ташкари сектордаги
инновациялардан ташкари, давлатнинг гамхурлиги ва масъулияти
449
доирасида булган тадбиркорлар уз зиммасига олади. 1990-йиллар ищирози
даврида тapмoIQiap илму-фанининг йук килиниши ёки кескин
камайтирилиши натижасида амалий тадкикотлар сезиларли даражада
камайди. Бу инновацияларнинг куп карра пасайиши, И1ТКИ
буюртмаларининг кискариши билан асосланди ва фундаментал тадкикотлар
натижаларини туб инновацияларда амалга ошириш имкониятини
пасайтиришга олиб келди. Келажакда фундаментал ва амалий тадк.икотлар
орасида энг макбул нисбатларни тиКJ!lаш керак, аммо буни танланган
устувор йуналишларни барча боскичларни - асосий Fоядан тортиб
истеъмолчилар учун тамомила янги техника ва технологиялардан
фойдаланишгача уз ичига олган ва бу йулни сезиларли даражада
кискартирган холда Японияда ишлаб чикилган "лазер нурлари стратегияси"
га кура амалга оширишни таъминлаган холда янги тузилмада бажариш
керак. Шу тарика ресурсларни таксимлаш тадкикотлар, ишланмалар ва
инновациялар боскичларидан утишда узгаради. Бирок, бу грантлар буйича
танлов асосида олимларни янада кенг микёсда фундаментал кидиришни
истисно килмайди.
Учинчидан, республикада илм-фаннинг инновационлигини ошириш,
унинг ёш таркибини яхшилаш, иктидорли ёшлар окимини ушбу сохага жалб
килишнинг энг мухим усули - фан ва олий таълимнинг хакикий
интеграцияси хисобланади. Хозирги академик ва тармок илмий-тадкикот
институтларининг аксарияти йигирманчи асрда университетлар ва
институтлар негизида пайдо булган булиб, кейинчалик давлатдан кучли
молиявий ёрдам олган холда улардан ажралиб чиккан. Бирок, бу булиниш,
айникса инкироз шароитида, алохида булиб олган илмий-тадкикот
институтлари учун аччик мева бера бошлади: бу ерда кадрлар ва илмий
мактабларнинг кариш жараёни ривожланиб бормокда, уларнинг куплаб ёш
вакиллари хорижга чикиб кетишган, инновацион рух йуколиб бормокда.
Олий таълим муассасаларидаги илм-фан эса "хужайинлар столидан
ушок.лар" олади (2002 йилда - илмий тадкикотлар ва ишланмаларга ички
харажатларнинг факат 5,4%и), иктидорли талабалар, аспирантлар ва
укитувчиларнинг тадкикотчилик Fояларини амалга оширишга кодир эмас.
Бу сунъий булинишни енгиб утиш керак, бу эса илм-фан ва
инновацияларнинг ривожланишига тускинлик юшди. Бунинг йуллари
бошкача булиши мумкин: иктисодиёт университети каби илимй-таълим
марказлари ва илмий-укув-ишлаб чикариш комплекслари ташкил килиш;
бир катор илмий-тадкикот институтлари. лойиха бюролари, синов
450
заводларини йирик ОТМларга бериш; максадли дастурлар буйича с1:ратегик
инновацион-технологик устуворликларни амалга оширадиган консорциум
ёки стратегик технологик иттифомар ташкил 1\ИЛИШ ва бошкалар. Факат
шу тарздагина республикада илм-фанни ёшартириш ва унинг инновацион
фаоллигини табиий асосда ошириш мумкин, чунки диплом иши ва
диссертациялар тайёрлашда ёшлар ностандарт ечимларни излайди, дадил
rояларга 11;одир ва уларни инновация сох;асида амалга оширишга тайёр
булади. Бундай интеграцияни улфатчилик асосида эмас, балки органик
тарзда, шарт-шароитлар яратилиши ва стратегик устуворликларни амалга
ошириш учун мулжалланган дастурлар яратилиши билан амалга ошириш
керак.
Туртинчидан, мамлакат илм-фанини ва илмий мактабларни
ривожлантириш учун халкаро интеграция ва глобаллашув салохиятидан
янада фаолроI< фойдаланиш керак. Гап авваламбор, соби11; иттифщ х;удудида
илмий хамкорликни ривожлантириш ва олимларнинг умумий муамNоларни
)(ал IЩЛИШ борасидаги саъй-х;аракатларини бирлаштириш хакида кетмома.
Европа Иттифо!Qlнинг тадкикот дастурлари доирасида, турли дастур!Iардаги
лойщаларда республика олимларининг фаол иштирок этиши хам
мух;имдир.
Бешинчидан, давлат илмий муассасаларида ва университетларда жуда
кенг ми11;ёсдаrи фундаментал тадкикотларни 11;уллаб-11;уввшлашга,
иктидорли ёшларни ушбу сохага киритишига ёрдам бериши керак. Назарий
ривожланиш инновацион ривожланиш учун бошланrич нукта, илм-фан
кашфиётлари ва йирик ихтироларни ишлаб чикаришда инкилоб киладиган
тубдан янги технологияларга татбик этиш учун инновацион кашфиётнинг
асосий пойдеворидир.
Юзага
келган
тенденциялар
иктисодий
усиш
суръатини
жадаллаштириш, ун йилликда ЯИМни икки баробар оширишга йуналиш
инновацион ривожланиш стратегиясига мое келмаяпти, чунки ЯИМ хажми
ички ва ташR;И бозорларда ра11;обатбардош махаллий махсулотлар ишлаб
чи1<аришга боrлик.
Ушбу стратегияни келгуси ун йил ичида амалга ошириш учун
ихтирочилик фаолияти динамикасида, махаллий ихтироларни радикал
инновацияларда куллаш, давлатнинг амалда унутилган сохага булган
муносабатида туб узгаришларга эришиш керак. Бунинг учун нима килиш
керак?
451
БиринчидаНI, ю1<ори даражадаrи махсус хужжатда ихтирочилик
фаолияти хамда ички ва ташI<И бозорларда махаллий махсулотлар
ракобатбардошлигини ошириш учун ихтиродан фойдаланиш сохасида узщ
муддатли давлат сиёсати ва стратеrияси ишлаб ЧИI<ИШ зарур. Ихтиролар
жамгармаси бу - унинr ахамияти билимлар жамиятининг шаклланиш
шароитларида усадиrан, айнан илмий-техник фикрлашнинг энr ю1<ори
ютуI<Лари амалга ошириладиrан ихтиролар ра1<обатбардошликни ошириш ва
иктисодий усишни жадаллаштириш учун асосий пойдевор х,исобланади
деган фикр ЯI<КОЛ утказилиши лозим.
Иккинчидан, самарали ихтироларни бахолаш, танлаш ва улардан
фойдаланиш ушбу функцияларни тадбиркорлар ва ихтирочиларнинг
зиммасиrа кучирмасдан, давлат томонидан махсус гамхурлик курсатиш ва
J<Уллаб-J<УВватлаш предмети булиши керак. Эхтимол, ихтирочилик
фаолиятини давлат томонидан I<)'ллаб-1<увватлаш ва махаллий ихтиролардан
фойдаланиш тугрисидаrи республика 1<онуни талаб к:илинади. Ихтиролар
тупланган жамгармасини инвентаризация J<ИЛИШ ва уларнинг орасида
стратеrик инновацион устуворликлар, мухим технологиялар, тубдан янrи
махсулотлар, олтинчи технологик уклад техника ва технолоrияларини
шакллантиришга асос буладиrан турларини танлаш керак. Патент
аризаларини экспертиза к:илишда уларнинг орасида инноващион
устуворликларни амалrа ошириш учун, тамомила янrи ракобатбардош
махсулот ва технолоrиялар яратиш учун фойдаланиш мумкин булган
турларини танлаш, имкон I<адар тез ва кенг хажмда J<Уллашrни тавсия этиш
лозим. Инвестиция лойихалари ва дастурларини
бахолашда
таклиф
к:илинган махсулот ва технологияларни ихтирочилик даражаси ва
патентлилик тозалиrини бахолаб, патент экспертизасини утказиш лозим.
Учинчидан, давлат ихтироларни бахолаш, танлаш ва улардан
фойдаланиш, шунингдек, мамлакатда ва чет элда патент олиш учун ю1<ори
технологияли махсулотни экспорт к:илишни кенгайтириш учун асос булиши
мумкин булган энг самарали ихтироларга моддий ёрдам курсатишни
таъминлаши керак. Бусиз экспортда машинасозлик махсулотларининr
улушини ошириш ва жахоннинг ю1<ори технологияли бозорида Узбекистон
Республикасининг улушини оширишнинг имкони йу1<. Патент экспертизаси
юкори технологияли экспортни куллаб-J<УВватлаш учун бюджет
маблагларидан фойдаланилrанда хам талаб килинади.
Туртинчидан, республика фан-техника ютуI<Лари ва ихтироларнинr
катта к:исмини чет элrа бепул утиб кетадиган замонавий тенденцияларга
452
тусик к:уйиш керак. Жумладан, 2014 йилда бутун мамлакат буйича
технологиялар билан савдода импортнинг киймати экспорт кийматвдан 2,2
марта, жумладан, транспорт ва алока сох.асида - 9,5 баравар, ёкилrи
саноатида - 210 баравар, урмон хужалиги, ёючни кайта иШJ1аш ва
целлюлоза-кОFоз саноатида - 1052 марта, озик-овкат саноатида 1280 марта
ортик булди. Шу тарика тармокларнинг хорижий шериклар ва ТМКга
технологик боFЛиклиги кучаймок:да. Ушбу хавфли тенденцIЯЛарни
узгартириш, мах.аллий ихтироларга ва технологияларга устуворлик бериш
ва уларнинг экспортини кенгайтириш зарур булади.
Бешинчидан, одамларнинг ижодий фаолияти натижаларига вафакат
иктисодий ва технологик, балки социал-маданий омилларга х.ам, аввало,
таълим ва маданиятга, мафкуравий интилишлари ва ахлокий меъёрпар х.ам
сезиларли таъсир курсатади. 90-йилларда ижтимоий-маданий сох.адаги
салбий тенденциялар ихтирочилик ва инновацион фаолиятнинг пасайишида
мух.им омиллардан булган. Технологик таназзулни бартараф этиш, ишлаб
чикаришнинг постиндустриал технологик усулини юксалтириш ва олтинчи
технологик укладни узлаштириш келгуси ун йил ичида 90-йилпардаги
техник ижодкорликнинг жадал фаолиятининг сунгги боскичига келиши ва
келажак учун масъулиятни уз зиммасига олишга тайёр булишни, ёшлар
орасида техника ижодининг романтикасини ривожлантиришни, мамлакат
келажаги ва унинг глобал технологик, иктисодий, ижтимоий ва маданий
макондаги урни уларнинг фаолият натижаларига бОFлик булган одамлар
сифатида ихтирочилар, конструь.-торлар, мух.андислар, инноваторларнинг
обрусини оширишни талаб килади.
Агар биз бу сох.ада инновацион ривожланиш стратегиясини амалга
оширишни аниклаб олишга х.аракат килсак, биз к:уйидаги тахминий
йуналишларни белгилаб олишимиз мумкин:
-ах.олининг ихтирочилик фаоллиги коэффициентини (ах.олининг 10
минг кишига тугри келадиган талабномалар сони) 2030 йилга келиб жорий
даражага нисбатан 2-3 баробар, 2050 йилга келиб 4-5 баравар ошириш;
-ихтироларга патенти булган яратилган илrор ишлаб ЧИ!(ариш
технологиялари улушини 2000 йилда 27% дан 2030 йилrа келиб 45-50% ва
2050 йилда 70-80% гача ошириш, фойдаланилаётган илгор ишлаб чикариш
технологияларида эса 2002 йил 2,6%дан 2030 йилда 20-30% ва 2050 йилда 50бО¾rача ошириш;
453
,tl
!::,1i
-2030 йилга келиб, технолоrиялар билан ташl\И савдода ижобий
сальдога эришиш, саноат тармоl()Iарини асосан махаллий тех:нологияларга
йуналтириш;
-махаллий ихтироларни чет элда патентлашни 2030 йилга келиб 5-7
барвар ва 2050 йилга келиб 10-12 баравар ошириш;
-жахон Ю1'Ори технологияли махсулотлар бозорида Узбекистоннинг
улушини 2002 йил О,25%дан 2030 йил 3-4%гача ва 2050 йил 6-7%гача
ошириш.
Албатта, бу инновацион ривожланиш стратегияси хамда давлат, илм­
фан ва тадбиркорларнинг хамкорлигига каратилган ихтирочилик
фаолиятининг оптимистик сценарийсини акс этrирувчи, норматив
башоратнинг дастлабки варианти. Лекин шуни аник-равшан тушуниш
керакки, бундай ютуклар ва ривожланишсиз ихтиролар ва инновациялар
сщасидаги мавжуд тенденциялар самаб колинншида якин 10-15 йил илмийтехник, ихтирочилик ва инновацион салохиятнинг таназзулга учраши
натижасида Узбекистон Республикаси жахон технологик тараl(КИётининг
бир чеккасида колиб кетади.
454
..
11-боб. РАI(АМЛИ ИI(ТИСОДИЁТДА БАНК ИШИ
11.1. Ракамли иктисодиёт шароитларида банк mзимини баркарор
рнвожланmриш моделини ташкил лишнинг методологик асосларн
Бардошлилик динамик холат, баркарорликка нисбатан кенгрок
тушунча булиб, бардошлилик окибат х;исобланган, баркарорлик эса унинг
сифатини таъминлаш сабаби булган баркарорликка нисбатан сабаб ва
щибат холатида булади; бардошлилик баркарорлик асосида эришилади.
Фаолиятнинг турли жщатларини акс эттириб, бардошлилик ва
баркарорликнинг турли курсаткичлар ёрдамида бах;оланиши хам бежизга
эмас. Бирок, бу тушунчалар уртасидаги асосий фарк шундан иборатки,
бардошлилик предметни (ходиса, жараён) унинг ижобий ривоЮiаниш
нук:таи назаридан тавсифлайди, баркарорлик эса асосий эътиборни
доимийликни таъминлашга каратилган статус-квони сак.лаб колишга
1\аратилади.
Банк фаолиятини тахлил килиш жараёнида банКда нафакат эришилган
даражани (баркарорлик) саклаб колиш, балки ривожлантириш, фаолиятни
кенгайтириш (бардошлиликни ривожлантириш) буйича чоралар куришни
талаб килувчи мураккаб вазифалар пайдо булади.
Бардошлилик ва баркарорлик ракобатбардош к:илувчи тушунчалар
эмас, улар ходисанинг турли жих;атларини акс эттиради, унинг мух;им
тавсифлари булиб иштирок этади. Шуниси хам мух;имки, жараённи
тавсифлайдиган бардошлилик ва баркарорлик унинг хусусиятлари эмас.
Бардошлиликни тушунча сифатида тах;лил 1\ИЛИШ якунида айрим
дастлабки хулосалар чикаришимиз мумкин.
1.Энг аввало, таъкидлаш жоизки, бардошлилик унинг холати нуктаи
назаридан хам, ривожланиш нуктаи назаридан хам куриб чикадиган жараён
тавсифлномасини беради.
2.Бардошлилик - харакат, фаолият жараёни ва холати сифаги. Шу
билан бирга, бардошлилик - предметнинг (масалан, банк) сифати эмас,
балки унинг кандай фаолият курсатишини ифода этарди.
З.Бардошлилик нуктаи назаридан ривожланиш бу - доимо ижобий
харакатдир. У тезлашиши ёки секинлашиши мумкин, лекин бунда
яхmиланишни, тараккиётни ифодалайди.
4.Бардошлилик бу - тараl\киёт томон харакатнинг комплексили
тавсифномаси бу.1иб, тезликни, структурани, вакт буйича узгаришни, ички
ва ташки МуХИТ элементлари билан узаро алокаларини акс эттиради.
455
5.Бардошлилик купинча фаолиятни кенгайтирилгаи такрор ишлаб
чикаришrа каратИ1Лади.
Гарчи бу хулосалар мухим булса-да, биз банк фаолиятини
бардошлилик билан б&ламасак, улар тулик мавхумлик булиб чикади.
Эслатиб утамизки, куриб чикилаётган тушунча иккита элементдан иборат
булиб, бу бардошлилик мазмуиини умуман эмас, балки кредит
муассасасининг фаолиятига нисбатаи аиик,лаш имконини беради. Унинг
фаолияти узиrа хос хусусиятларrа эга булиб, МуКаррар равишда куриб
чикилган тушунчага туе беради.
Банк фаолиятининr бардошлилиги тулов воситаларини чикариш
жараёнида (шу жумладан, макродаражада - накд пулни муомалага чикариш
жараёнида), хужалик юритувчи
субъектларнинг
вактинча
буш
маблаrларини туплашда, тупланган ресурсларни накд ва накдсиз пулда
кайта таксимлашда намоёи булади. Банк фаолияти бардошлилиги - монетар
сохани баркарор ривожлантириш, пул муомаласи ва кредит, пул шаклида
такдим этиладиrан бошка банк хизматлари холатидир.
Албатта, моддий ишлаб чикариш сохаси, банк фаолиятини
ривожлантиришга сезиларли таъсир курсатади, аммо бу энди уз фаолиятини
змас, балки унга таъсир этадиган омилларrа айланади. Банк фаолиятининr
бардошлилиrи, унинг таъсир этадиган омиллари ижтимоий эхтиёжларга
таъсир киладиган булса, амалга оширилади деб хисобланилади.
Банкнинг тулов операцияларини тартибга солувчи давлат муассасаси
эканлигини унутмаслик керак; унинr фаолияти факат банкнинr муайян
махсулотни ишлаб чикарувчи корхона сифатида фаолиятидан иборат эмас.
Юридик шахслар хам, жисмоний шахслар хам, давлат хам, бошка банклар
хам банк фаолиятининr баркарорлиrидан манфаатдордир. Банк фаолияти
ижтимоий характерга эга булиб, унинг баркарорлиrи унинr умумий
ижгимоий эхтиёжларга мувофиклиги даражаси билан белгиланади. Факат
узлари учун фаолият юритадиrан банклар уз фаолиятларини кенгайтириш
учун хужалик юритувчи субъектларнинг манфаатларига жавоб бермайди,
охир-оl(ибатда ривожланишrа таъсир килишни йуl(отиб, бекарор иктисодий
тузилмалар туркумига айланади.
Банклар доимо ижтимоий мажбуриятларга зга.
Маълумки,
банкларнинг аксарият кисмида тупланган ресурслари уларнинг мулки
хисобланмайди. Банк мижозларининг хисоб варашдаrи маблаrлар
банкларrа теrишли эмас, банклар нафакат ушбу пулни саклаши, балки
тадбиркорлик субъектлариrа кайтиб беришлари шарт. Риск шароитларида
456
хам ички, х;ам таш!\И мухитда банк фаолнятининr барl(арор ривожлавишини
таъминлаш мажбуриятлари ортиб боради.
Буларнинr барчаси банк тизимининr бардошлилиrи унинr ху :усияти
сифатида - жамоатчилик эх;тиёжлариrа мое равишда фаолият кура:пишни
кенrайтириш билан бирrаликда кузатиладиrан 1Т структура тизшининr
ривожланишидир (албатта, сифат ва сон жих;атидан).
Банк тизими барl(арорлиrини бир нечта мезон ну((Таи назаридаи куриб
чикиш мумкин. Уларга мувофиl( куйидаrиларни ажратиб курсатиш мумкин.
Барl(арорлик энг аввало, фаолият характери буйича фаркланади.
Бундан унинr икгисодий, сиёсий, ахлоl(ИЙ каби турлари келиб ЧИl(адВ.
Барl(арорликнинr ушбу тури иктиtодий институт сифатида банкнинr
мохиятидан келиб чиl(адИ. Хужалик айланмаси неrизида келиб чиЮJб, банк
хужалик юритувчи субъектлар орасида пул операциялариrа ихтисоспашrан,
ижгимоий мах;сулот ишлаб чиl(ариш, истеъмол l(ИЛиш ва муомала сохасиrа
асосланган узига хос муассаса сифатида ажралиб чи((Кан. Унинr фао.в:иятида
На((Д пул, вексель, чек, облигация, сертификатлар ва бошl(а хисоб-китоб
хужжатлари куринишидаrи тулов воситалари шаклида иктисодий
институтлар фойдаланилrан. Банклар И((Тисодий битимларrа, ижтимоий
мехнат натижаларини алмашинишrа хизмат килади. Пул ресурсларини
эксплуатация l(илган, жамият манфаатлариrа мувофиl( пул-кредит
муносабатларини тартибrа солар, ИЮ'Исодиётrа хизмат курсатар экан,
банклар И((ТИсодий мувозанатни, демак, узининr и((Тисодий барl(арорлиrи
таъминлайди. Икrисодий муносабатлар юзаrа келтирrан банклар икrисодий
воситалар ёрдамида и((Тисодий муносабатларга хизмат курсатган, уларнинг
баркарорлиги конуний равишда икгисодий характерга эга булган.
Банк тизими ривожланишининг барl(арорлигини нафаl(ат бутун
тизимга, балки алох.ида банк институтларига нисбатан хам йуллаш мумкин.
Ахлокий барl(арорлик, фаолият йуналишлари барl(арорлиrи, операцион
барl(арорлик, вакт буйича барl(арорлик, кадрлар баркарорлиги, ташкилий
барl(арорлик бунrа мисол булиб хизмат килиши мумкин.
Маълумки, банкнинr хужалик юритувчи субъект сифатида фаолият
юритиши хар доим ахлокий жихатларга эга булади. Унинг ахлоl(ИЙ
баркарорлиги банк "адриятлари ва уларга эришиш воситаси жамият риоя
киладиган бажарадиган ахлоl(ИЙ тамойиллари, меъёрлари ва тамойилларига
мое келадиган даражада белгиланади. Банкнинг ахлокий баркарорлиги уни
l(онун бузарликларга 1<арши туриш, валюта билан боrлик фирибгарликларни
истисно килиш, уни экологик жихатдан зарарсиз саноатнинг
457
ривожланишига кумаКJiашишини талаб к.илади, шаффофлик, ошкоралик ва·
очимик тамойилларига риоя I<ИЛИШни талаб I<ИЛади. Жамият ахлоI<Ий
тамойилларини бузиш ок,ибатида банкнинг обрусини йу <отиши щибатида
кредит ташкилотининг иктисодий бар <арорлигига бе <арор зарар
етказилиши мумкин.
Банк бар <арорлиги унинг фаолияти йуналишлари нукгаи назаридан
хам куриб чиI<Илиши мумкин.
Банк фаолияти, унинг узига хос эканлигига <арамай, сер <иррадир. У
нафа <ат мохиятиии (кредит, депозит, х:исоб-китоб) ташкил этувчи
битимларни, балки <онун билан белгиланган бош <а операцияларни хам
<амраб олади. Амалиётда бежизга кредит портфелининг бар1<арорлиги,
ресурсларнинг бар <арорлиги, мижозлар базасининг баркарорлиги ва
бош <алар хак,ида гапиришади. РисЮiарни хясобга етарли булмаган :х;олатда
фаолиятнинг хар бир йуналиши мувозанатсизликка олиб келиши мумкин,
нафцат бундай хар бир йуналишнинг самарадорлигига, балки кредит
муассасасининг умумий иR;ТИсодий бар <арорлигига салбий таъсир
курсатиши мумкин. Шунинг учун банк фцат умумий бар <арорлик
холатини эмас, балки уз фаолиятининг хар бир томонини хам назорат
I<ИЛИШНИ талаб I<ИЛадИ.
Фаолият йуналишларининг бар <арорлиги билан бир <аторда, банклар
томонидан бозор эхтиёжларига мувофи < алохяда операциялар ва
битимларни амалга оширишда вужудг келадиган операцион бар <арорлик
хам фарI<Ланади. Баркарор ривожланишни даъво I<ИЛаётган банклар
мукаррар равишда уз фаолиятини кенгайтиришни, банк технологияларини
такомиллаштиришни ва банк махсулотлари ва хизматларининг сифатини
яхшилашни таъминлаши керак. Мижозларнинг талабларига кеч жавоб
бериш кредит муассасасининг ра <обатбардошлигини камайтиради, активлар
ва мажбуриятларнинг изчил усишига тусI<Инлик I<ИЛади. Актив ва пассив
операциялар хажмини ошириш ва сифатини ошириш
банкларнинг
операцион бар <арорлигини ривожлантиришнинг асосий шартларидан
биридир. У ёки бу операuияларни ривожлантиришнинг
устувор
йуналишлари уларнинг уртасидаги мувозанатга олиб келмаслиги мух:имдир.
Масалан, кредит операцияларини ривожлантириш нукrаи назаридан келиб
чик <ан холда шуни англатадики, банк кредитларни жалб килиш ва уларни
<айта та <симлаш учун маблаFларни жалб килиш буйича операциялар хажми
уртасидаги мувозанатни эмас, балки уларнинг шартларга мувофиR;Лиrини
таъминлаши керак.
1
1
1
1
1
!
458
1
1
1
_l.
..
Ривожланиш ва холат хусусияти сифатида баркарорлик узок: муддатли
. характерга зга булади, шу сабабли таснифлаш нуктаи назаридан, знг аввало,
баикнинг узок муддаrли баркарорлиги алохида ажратиб курсатилад11. Баъзи
вцтларда фаолият баркарорлиги пасайиши мумкин, лекин тарак;киёr томон
харакатнинг мохиятидан келиб чикиб, тенденция сакланиб колади. К,иска
муддатли баркарорлик бу - в.щт буйича уринга зга булмаган, фаолиятнинг
юк:ори сифатига, хакикий ва хаёлий, тасаввурдаги баркарорлик:дир. Купинча
банклар томонидан жиддий ютук,пар сифатида талкин килинадигаи киска
муддатли ютуклар факатгина "ширин узини узи алдаш"га киригилиши
мумкин, бахолашда субъективлик ва зйфорияга карамасдан, бахолашдаги
мубошwа
аслида
банк
фаолияти
самарадорлигини
оширишни
секинлаштирган номутаносибликларнинг кеч бартараф зтилишиrа олиб
келади.
Банк ходимлари таркиби буйича одатда банк фаолиятининг баркарор
ривожланиши хакида мулохаза юритиш мумкин булади. Яхши, баркарор
банк бу - яхши кадрларга зга булган банк:дир. Бу ерда куп нарса олий
даражадаги менежментга хам, умуман олганда замонавий билим ва зарур
касбий махоратга зга булган мутахассислар гурух,ига хам бОFлик. I(.оидага
кура, знг малакал:и кадрлар баркарор банк:да мужассам топади. Аксинча,
бекарор ривожланишни намойиш зтадиган банк, юкори малакали
мутахассисларнинг зтишмаслигини хис килади; у юкори даражадаrи
ходимлар айланмасига зrа, бундай банкнинг фаолияти ёмонлашиши билан,
1\ОИДага кура, малакали ишчилар "кочишга тушади
Баркарор
ривожланадиган банкда ходимлар малакасини оширишга куп вакт
сарфланади; бекарор банкда ук.итиш буйича таълим харажатлари, аксинча,
знг паст курсаткичга зга булади, бу зса инсон ресурсларини, янги истикболли
ходимларнинг окимини янада пасайтиради.
Баркарор ривожланиш нуктаи назаридан банк булинмалари ва
6m
0 карув аппарати структураси ривожланиш максадлари, стратегияси ва
максадпарига тула мое келишлари керак. Бошка турлар каби, ташкилий
баркарорлик хам илrор чора-тадбирларни амалга оширишни, ушбу холатда 60mкарув аппарати таркибида фаолиJJТни янгилаш ва кенгайтиришни
таъмимайдиган таркибий узгаришларни талаб килади. Бошкарув аппарати
структураси харакатчан булиши, муайян Ваl\Т давомида банк олдида юзага
келадиrан вазифаларга мувофик узгариши керак. Уз навбатида,
структураларнинг тез-тез узrариб бориши, заруратсиз структурани
алмаштириш, аксинча, булинмалар уртасида урнатилrан алок:аларни
459
бузиши, кредит муассасасининг барl\арор ривожланишини секинлаштириши
мумкин. Бозорнинг янги мах;сулот ва технологияларга булган эх:тиёжига
заиф жавоб к.айтариши ва шу билан бирга, структурани янгилашда
сусткашлик х:ам банкнинг барк.арорлиги учун салбий ок.ибатларга олиб
келиши мумкин.
Умуман олганда, банк тизими барн:арорлиги турлари 11.l-расмда
келтирилган куринишда тан:дим этилиши мумкин.
Сиёсий
АХJ\01<,ИЙ
Фаолият
йуналишлари
... j
1·
И11тисодий
1
1-
х
:s:
с::
11
о
,.
,.
"'
1
Ва11тбуйича
Кадрлар
1:,:1
11
Операцион
1
Ташкилий
Молиявий
11.1 -расм. Банк тнзнми ва унинг алох.ида инстнтутлари
баркарорлнк rурларн
Куриб чик.илган турлардан ташн;ари, иl(fисодий адабиётларда
мувозанатланган барl\арорлик ва бекарор мувозанатли, доимий
ва
узгаришда, тез ривожланадиган, бир хилда ривожланадиган, доимий ва тез­
тез узгариб турадиган, ижтимоий фойдали ва эгоистик турларни ажратиб
курсатиш мумкин. Улар х:акида ёдга олиш мунозарали характерга эга
булади, бирок бизнинг моделни ташкил 1\ИЛИШнинг асосида ётадиган
баркарорлик х:акидаги тасаввуримизни кенгайтиради.
Бунда банк тизимининг молиявий баркарорлигини алохида тур
сифатида урганиш алох:ида ах;амиятга эга. Бу 1\анчалик хайратланарли булиб
куринмасин, лекин унинг талl\Инида куплаб ноаниl\ ва бах;сли жихатлар
мавжуд.
Энг одатий янглишиш молиявий баркарорлик ва унинг узига хослиги
уртасидаги змас, балки унинг бахолаш мумкин булган асосий
курсаткичларни аниклаш ва баркарорлик уртасидаги нисбати х:исобланади.
Купинча, бундай курсаткичлар таркибига активларнинг сифати, капитал
этарлилиги, фаолият самарадорлиги киритилади. Куп холларда молиявий
баркарорлик деганда бузrунчи узrаришларrа карши туриш, етарли даражада
сифатли банк хизматлари комплексини бажариш (масалан, юридик ва
460
жисмоний шахсларнинг буш пул маблагларини туплаш, уларни пуплилик,
мудцатлилик ва l(айтариб беришлик, банк х.исоб ра1<;амлари очиш ва юритиш
асосида кайта таксимлаш буйича операциялар) тушунилади. Бундан
ташкари, "молиявий баркарорлик" тушунчаси корхонанинг узгарувчан ички
ва ташки мухитда уз фаолиятини туляк х,ажмда молиялаштириш 1<;обилияти
сифатида "ликвидлилик" тушунчасига жуда якин эканлиги юзага келади.
Банкларнинг молиявий баркарорлигини ошкор этганда банк
фаолиятининг хусусиятларини, хусусан, уларнинг молиялаштирюишини
х,исобга олиш керак. Маълумки, банклар асосан жалб килинган мабтwлар
буйича фаолият олиб борадилар. Та1<;симлаш жараёнида юзага келган
харажатларни амалга оширишнинг уз манбалари кичик миморни ташкил
этади.
Банкларнинг ликвидлик марказлари эканлигини эътиборга олмаслик
мумкин эмас. Бу шуни англатадики, улар фаолиятни кенгайтириш, уз
мажбуриятларини кайтариш, шунингдек бошка хужалнк юритувчи
субъектларнинг талабларини l(ондириш учун етарли молиявий ресурсларга
эга булиши керак. Банкларнинг харажатларни амалга ошириш умумий
манбалари таркибида жалб к,илинган маблаFЛарнинг улуши бошка хужалик
юритувчи субъеюrларга караганда анча юкори булади.
Банкларнинг молиявий баркарорлиги мазмунини очиб беришда банк
фаолиятининг хусусиятларини, жумладан, уларнинг молия хусусиятларини
х.исобга олиш керак. Маълумки, банклар асосан жалб килинган капитал
буйича фаолият олиб борадилар. Таксимлаш жараёнида юзага келган
харажатларнинг уз манбалари уларда кичик миморни ташкил этади.
Банк молиявий ресурсларининг узига хос хусусияти банклар асосан
пул операцияларини амалга ошириш билан боrли1<;. Мижозларнинг
топшириFИ буйича пул операцияларини утказар экан, банк уз мах,сулотини
пулли материаллардан мукаррар равншда ншлаб чикариши керак. Бунинг
учун "хом ашё"узининг ва жалб килингаи пул маблаrлари х.исобланади.
Банк фаолиятининг бош1<;а бир хусусиятига х,ам эътибор 1щратиш
керак. Банклар, маълумки, узининг молиясига эга булади; бирок банклар
барl(арорлиги бу - масаланинг бир томони холос; бошка, яна бир мух.им
жих,ат бу - банк фаолияти, жумладан, иктисодиётда пул маблаглари
х.аракати, пул айланмасига хизмат курсатиш билан боглик молиявий
фаолиятдир (жумладан, таксимот жараёнини билвосита ифодалаш, узига
хос воситалар - кредит, нам ва намсиз туловлар ва х.к. ёрдамида пул
окимларини мувозанатлаш).
461
'1
i
Тижорат
банкининг
молиявий
барк:арорлиги бу,
кенгайтирилган
асосда уз молиясини хам, бошк:а ик,тисодиSт
субъектларининг хам молиясини купайтириш, уларнинг молиявий
операцияларига хизмат курсатиm х,исобланади. Бошк:а корхоналар
молиясига хизмат курсатиш канчалик муваффак:иятли эканлигига нафцат
уларнинг барк:арорлиги, балки банкнинг уз молиявий барк:арорлиги хам
хисобланади.
Шу сабабли банкнинг молиявий баркарорлигини бахолаш унинr
активлари ва пассивлари мувозанати билангина эмас (бу, албатта, мух.им
ахамият касб этади), балки бу фаолият натижасида унинг уз молияси
канчалик барк:арорлиги билан боFЛИК булиши керак. Маълумки, хорижий ва
махаллий банк амалиётида энr куп учрайдиrан банкнинr молиявий
баркарорлигини талк:ин к:илиш унинг ик:тисодий баркарорликка эrа булиши
билан боглик:дир, чунки банк ик:тисодий пул-кредит институти сифатида
намоён булади.
Ушбу таъриф асосан молиявий бархарорликни комплекс бахолашrа
асосланrан омилларни тулик коплаш имконини берадиrан даражада
окланади. Кредит ташкилотини бундай бахолаш марказий банмар, рейтинг
аrентликлари ва
хамкор-банклар
томонидан
фойдаланиладиrан
ёндашувнинг марказида туриши бежиз эмас.
Бир томондан, молиявий баркарорлик бошка турдаги баркарорлик
билан як:индан хамкорлик килади. Улар таркибида молиявий барк:арорлик
асосий роль уйнайди. Биринчидан, банк фаолиятининr бошка жихатлари ва
унинг ик:тисодий баркарорлиrи умуман банкнинr молиявий холатиrа
боглик.
Молиявий баркарорлик сиёсий баркарорлик билан фаол хамкорлик
к:илади. Молиявий бархарор банк, шубхасиз, сиёсий х,окимиятларнинr
ишончини янада оширади. Бундай банк зарур ёрдамни, кушимча молиявий
ресурсларни олиш, мавжуд банк капиталига кушимча капитални тугридан­
тугри жалб к:илиш, бюджет ташкилотлари маблагларини самаш ва
жойлаштиришrа рухсат бериш ва хоказолар учун купрок имкониятларга эrа.
Банклар купинча хУJ<Мрон партиялар ва сисий етакчиларнинr
иттифокчилариrа айланади. Бунда уларнинr рисклари пасаймайди. Айрим
холларда ижобий бирлик киска муддатли булиши мумкин. Банк
фаолиятининr тамойиллариrа зид сиёсий манфаатларни шартсиз куллаб­
кувватлаш молиявий баркарорликни камайтириши мумкин.
462
Молиявий барl(арорлик маънавий баркарорлик учун хам катта
цамюrгга зга. Молиявий жихатдан барк.арор банк бошк.а барча шарmар бир
хил булганда имиджини йукотиш билан бОFлик турли хил шубхали ёки
ноl(онуний фаолиятларда иштирок этишига хожат йуl(. Уз навбатида,
молиявий очик.лик, молиявий хисоботларнинг шаффофлиги, ахлок.ий
барк;арор банкнинг обру-эътибори янги мижозлар оl(Имини купайтиради ва
улар билан кредит муассасасининг молиявий имкониятлари кенгаяди.
Банкнинг молиявий бар1<арорлиги унинг фаолияти йуналишларининг
барк;арорлиги билан чамбарчас бОFлик. Молиявий жихатдан баркарор банк
бизнес нукmи назаридан узини муваффак.иятли намойиш этган ан-ьанавий
фаолият йуналишларини ривожлантиришга хам, аста-секИ1Нлик билан
узининг молиявий муваффак.иятларини кенгайтирадиган янги махсулот ва
хизмат rурларини узлаштиришга имкон беради.
Молиявий барк:арорлиkНинг пасайиши банк учун унга янги rурдаги
фаолият rурлари билан таваккал к;илиш имконини бермайди. Молиявий
баркарорлик банкнинг операцион фаолиятини ошириш, унинг капиталинн
к;уллашнинг янги йуналишларини излаш учун банк олдидаги шарт­
шароитларни яратади. Молиявий баркарорликка асосланган холда, баЮ<
янги технологияларни жорий этиш, рак:обатчиларни молиявий бозорга жалб
l(ИЛИШ ва
янги сегментларни эгаллашга имкон берувчи фаолиятни
модернизация к.илиш буйича уз харажатларини ошириши мумкин. Бунда
операциялар тизимини шаkЛлантириш мух,имки, у мое келувчи банк
мах.сулотлари ва хизматлари сифатини яхшилаш ва ассортиментни янгилаш
мавжуд булганда банкнинг молиявий а;хволини мустахкамлашга энг катта
Xltcca к.ушадиган булиши лозим
Бар1<арорлик турларининг тарkИбида асосий мавкега эга булган
молиявий барк;арорлик банl(l(а бозорда бар1<арор узоI< муддатли
оnерацияларни таъминлаш имконини беради.
11.2. Узбекистон Республикасида ижrимоий-икгнсодий ривожланишни
бюджетлаштириш самарадорлиги
БюдЖет жараёнини такомиллаштириш Узбек.истон Республикаси
ижтимоий-иктисодий
ривожланишининг
бюдЖет
тартибини
такомиллаштириш, унинг самарадорлигини оширишнинг асосий, лекин
ягона булмаган муаммосидир. Бюджет жараёнини бошк:аришда бюджет
тuзимининг вертикал ва горизонтал
мувозанатига
эришишингиз
кераkЛиrини таъкидлаймиз.
463
Вертикал мувозанатланганлик минтаl\;авий бюджетларнинг харажат
функциялари ва ушбу бюджет даражасида белгиланадиган тушумлар
уртасидаrи номувофИI\ЛИКНИ бартараф этишни уз ичига олади. Марказий
хукумат исталган минтаI<:адан купрок Иl\;Тисодий тартибга солиш
имкониятлари ва соли" тушумларининг х;ажмларига эга эканлиги сабабли, у
бундай х;удудларнинг бюджетларининг мувозанати учун
бюджет
даражасида тупланган маблаrларни уз даромадларига
йуналтириши
мумкин. МннтаI<:авнй ва махаллий х;окимият органлари даражасида вертикал
мувозанатнинг тамойили жойларда мах;аллий бюджет-молия органлари
янада самарали ишлаши, шу жумладан, давлат муассасалари ва хусусий
сектор уртасида тегишли хизматлар курсатиш учун раI<:обатни ташкил этиш
оркали раrбатлантириш йули билан х;ал этилади. Бундан ташI<:ари, улар уз
х;укуl\Ларидан самарали фойдаланишга, уз даромадларини саl\Лаб I<:олиш ва
оширишга мажбурдирлар.
Вертикал мослаштириш горизонтал мувозанат сох;асидаги чоралар
билан органик равишда бирлаштирилиши керак.
Охирги пайтларда Узбекистон Республикасида ижтимоий-иктисодий
ривожланиш бюджетини тартибга солиш самарадорлигини оширишга
каратилган мух,им кадамлар f\УЙИлди ва тажрибалар утказилди. 2005 йилдан
бошлаб пулни режалаштиришнинг тубдан янги тизимига утиш ишлари
бошланган булиб, бунда асосий эътибор пулни таксимлашга эмас, балки
бюджет ваколатлари аниI<: ажратилишига каратилади.
Бунда асосий йуналишлар I<:уйидагилар хисобланади:
l)бюджет маблаrларини тартибга солиш (куп х;олларда бизнинг
давлатимиздаги бюджет тизимининг чуI<:урлиги 4-5 даражага етади, оптимал
эса 2-3 даража хисобланади);
2)бюджет тизимининг турли даражалари уртасида харажатлар
ваколатларининг чекланиши белгилаб I<:уйилиши;
З)солик ваколатлари ва даромад манбалари чекланиши белгилаб
1\;уйилиши;
4)молиявий ёрдам шаффоф ва самарали тизими яратиш;
5)минтакалар
жамоатчилик
молиясини
бошкаришни
такомиллаштириш.
Амалга оширилган тартибга солиш натижасида сарф-харажатларнинг
мавжуд булиниши бутун дунё амалиётига мое келади, яъни бюджет
тизимининг х;ар бир даражаси теrишли масалалар буйича жавобrар булади.
Шундай килиб, республика х;окимияти ва мудофаасини саЮiаш республика
464
бюджетидан молиялаштирилади ва бир нечта муассасалар э:циё)IJlарини
1<ондирадиган хизматлар, масалан, шифохоналарни таъмирлаш вилоят
бюджетидан молиялаштирилади. Мое равишда, шахар ахолисиниw ахлат
йшиш каби хизматлари махаллий хокимият томонидан молиялаштирилади.
Бюджет 1<онунчилигида белгилаб J<Уйилган ижтимоий (ооджет)
хизматлар турлари буйича харажатлар ваколатларини амалга ошириш учун
бюджет тизими даражалари уртасида даромадлар манбалари ва соли1<
ваколатларини ажратиш шундай амалга оширилганки, энг му.х:им Ааромад
манбалари (I<К,С, кириш ва ЧИI<ИШ божхона божлари, энг «IО-Iммат»
акцизлар, фойдали казилмалар к:азиб олишга солик:нинг 95%и ва б.) ю1<ори
даражада мужассам тоnади, даромадларнинг кичикро1< I<ИСМИ
субресnублика бюджетлари даражасида, соли1< билан боrлик ва боrЛИI\
булмаган янада кичикро1< 1\ИСМИ махаллий бюджетлар икки даражасида
мужассам тоnади. Якунда юзага келган минтак:авий ва махаллий
бюджетларда соли1< даромадларининг улушини пасайтириш тенденцияси
мутахассислар ва амалиётчилар уртасида катта бахс-мунозараларга сабаб
булади. Демократия ва субъектив.ilик тамойилларига таянган холда, бюджет
тизимининг ривожланиш йуналиши билан зиддият бор. Шунинг уrун, бу
ерда купрок узгаришлар J<Илиниши керак.
Шуни таъкидлаб утиш жоизки, хозирги бюджет тизимининг х:ар бир
даражасига узининг харажатлар тузиЛJиши билан бирга уз харажатлар
ваколатларининг руйхати, шунингдек ваколат берилган субвенциялар
берилган. Уз даромадлари 1<аторида ЮI<ори турадиган бю,![Жетдан
бериладиган молиявий ёрдамнинг тан олиниши янгилик булди, берилган
ваколатларга субвентциялар бундан мустасно.
Ислохотларнинг мухим босI<ИЧИ минта1<алар ва бюджетларнинг
бюджет хавфсиЗJ1Iиrини расмийлаштириш имкониятини юзага келтирди
(бюджет жараёнининг хар бир предмети хисоблаш ва оклаши мумкин
булган обектив, статистик ва тахлилий маълумотлар
асосида).
Бюджетлараро трансфертларнинг янги турлари (беrараз, кайтарилмас)
пайдо булиши, шунингдек, дотациялар тизими (максадсиз ёрдам),
субвенсиялар (ма1<садли), субсидияллар (улуш шартларида ёрдам
курсатиш), бюджет кредитларини жорий этиш (кайтариладиган ва нисбатан
арзон), шунингдек, шахарларнинг функционал вазифалари учун
субвенциялар (мактаб автобуслари ва х.к. ташкил этиш) ислщотнинг
ютумари хисобланади.
465
Молиявий ллаб- вватлаш фонди маR:садсиз дотациялар асоснда
жон бошига бюджет билан таъминланганликни умумий тенглаштиришни
амалга оширади.
Вертикал ва горизонтал буйича мувозанатланган бюджет жараёнига
эришиш ресурсларни оR:илона жамлаш ва улардан Оf\ИЛОна фойдаланишда
барча даражадаги миллий ИI\ТИСОдиётнинг барча субъектларининг сОFлом
I<;изикишини яратишга ёрдам беради. Аммо бюджет тизими муаммолари
доирасида одатда истиR:болли молиявий сиёсат масалаларини етарли
даражада ишлаб ЧИI\ИШ мумкин эмас.
Бюджет сиёсати стратегияси концентрацияланган шаклда давлатнинг
ижтимоий-иЮ"Исодий ривожланиши урта ва узоI<; муддатли маI<;садларига
эришиш учун давлатнинг бир I<;атор чора-тадбирлари ва ресурслари
йиrиндисини акс эттириши керак. Инкироздан мураккаблашадиган янги
шароитда стратегик йуналтирилган бюджетлар узгарувчан булиши керак ва
бундан аввал улар мамлакатнинг ИI\ТИсодий ва ижтимоий-сиёсий тизимини
модернизация килиш учун акс эттирувчи инновацион вариантларни излашга
ундашлари керак.
Адабиётларда тобора купроl\ таъкидланишича, мамлакатдаги пул ва
молия сиёсати иктисодиётнинг усиш оптимал даражасига эришиш ва уни
ллаб-1\УБватлашга
йуналтирилган
булиши
керак,
таR:чилликни
пасайтириш ёки пул миморини чеклаш каби уз вазифаларига эътибор
каратиш эмас.
Куплаб олимлар ва молиячилар (молиявий капиталнинг саноат роли
хаl\ида тушунчани самаб R:олганлар) жахон инкирозндан анча олдин агар
барI<;арорлик жамrармаси (кейинчалик Захира жамrармаси ва Миллий
фаровонлик жамrармаларига булинган) Республика банк тизимида
жойлаштирилганда, тизимни жуда каттиR: давлат ва жамоатчилик назорати
остида ссуда фонди сифатида ллаш орI<;али инвестиция функциясини
тамим этиш мумкин деб хисоблаган.
Мамлакат иктисодиётининг холати шундайки, жамиятда мавжуд
барча воситалар билан янги иктисодий усишни таъминлаш буйича кучли
харакат талаб килинади. У инновацион таркибий узгаришлар, асосий саноат
тармомарида ишлаб чикариш аппаратларини модернизация килиш,
ижтимоий ривожланишда сезиларли ютумарни амалга ошириш учун асос
яратиши керак.
Жахон конъюнктураси башорат I<;Илиш I<;ийин булган сценарийлари
туфайли нефть ва газ даромад тушумлари беI<;арорлиги нефтга оид булмаган
466
'1
бюджет даромадлари, жумладан, 1\)'Шилган I<Иймат солиFи ва акциз
солИFидан тушадиган даромадларни купайтиришга ундайди.
Иктисодий усишни таъминлаш учун шарт-шароитлар Я\Хlтишга,
а:х:олининг умумий талабини раrоатлЗ1НТиришга, инновацион фоолиятга
йуналтирилган фаол инвестиция сиёсатини амалга оширишда бюджет
маблаFларини жамлашни таъминлаш зарур. Шунга кура, ишлаб чикариш
салох;иятини тиклаш ва жадал янгилашни таъминлайдиган устувор
лойих;аларни давлат томонидан куллаб-кувватлашни ташкил этиш зарур.
Бизнеснинг
бир
нечта
устувор
дастурларда
реtурслар
контсентрациясини таъминлаш ва аник белгиланган якуний натижага
бОFлик булган харажатларни бОFлаш учун дастур максадли молиялаштириш
услубига
утиш
истикболли
х;исобланади.
Фойдали
натижалар
буюртмаларни, шартномаларни ракобат таксимлашни, ракобатбардош
мах;сулотлар ишлаб чикаришни таъминлашни таъминлайди (айникса,
инновацион секторда).
Шундай килиб, бугунги кунда бюджет жараёни ва ИI(ГИсодиётнинг
истикболли реал сектори ривожланишидаги узгаришларнинг тfFридан­
фри ва тескари алокаларини тах;лил килиш ва ривожлантириш мух;им
ах;амиятга эга.
11.3.Банк инновацняларн ншлаб ЧИ1'НШ стратегнялари
Банк сох;аси иктисодиётнинг янги технологиялар кенг кулланадиган
сох;аси х;исобланади. Улар техник ва инсон кичик тизимлари билан амалга
оширилади.
Сунгги ун йилликлар янги компьютер технологиялари, кредит
карталари ва пул-молия бозорида мух;им инновацияларни жорий этиш даври
булди. Тадкикотлар шуни курсатадики, банклар ижтимоий тармокларга,
мобил Интернетга ва х;атго онлайн уйинлар эътиборини тортадиган янги
реклама каналларини фаол ривожлантирмоКда.
Банк инновациялари
тамомила янги банк мах;сулот ва
хизматларининг йигиндиси сифатида мижозларга фойда олишда ёрдам
берадиган янгиликлар киритишни жорий килиш оркали ресурслар
салох;иятини шакллантириш ва жойлаштириш учун кулай шарт­
шароитларни яратиш жараёнида кушимча даромад олишга каратилган янги
технологиялар сох;асида банк фаолиятининг максади ва натижаси хакида
синтетик тушунчадир.
467
Янги банк хизмати - мижозга фойда олишда ёрдам курсатиш ёки
кумаклашиш буйича фаолият, кушимча комиссион даромад келтириш
I(обилияти (тугалланмаган характерга эга);
Янги банк мщсулоти - бозорда маркетинг тадI<ИI\ОТлари асосида
яратиладиган, банк хизматлари курсатишнинг аралаш ёки ноанъанавий
шакли.
Молия-кредит воситаси х;ам янги банк махсулоти булиши мумкин.
1958 йил илк оммавий банк карточкаси Bank Americard (х;озирда Visa)
ЧИl\арилган булиб, узайтирилган кредит такдим этиш имконини берган.
Банкларнинг
мижозлар
билан
муносабатлари
шериклик
тамойилларига асосланади. Бу, хусусан, шуни англатадики, банклар нафаl\ат
мижозларнинг капиталини саf\ЛаШ х;а щца I(айrуради, балки молиявий­
хужалик фаолиятини кенгайтиришга, харажатларни пасайтиришга,
ишбилармонлик фаолиятини ривожлантиришга ва унинг даромадлилиrини
оширишга хизмат I<ИЛадиган янги хизматларни таклиф 1\ИЛГан х;олда
уларнинг капиталини ошириш х;а щда Fамхурлик I<ИЛадИ.
Банк хизматларининг янги турлари пайдо булишининг яна бир сабаби
- пул-кредит ва молиявий бозорларни тартибга солиш шароитида банк­
молия институтлари уртасидаги раl\обатдир. Банк
менежерларининг
максади банк фаолиятини диверсификация 1\ИЛИШ ва банкни молиявий
корхона ёки дивидеид банкига айлантиришдир.
Банк инновациялари ихтисослашган ва аралаш булиши мумкин.
Замонавий банк инновациялари хилма-хил воситалар ва турлар - I<Имматли
коFозлар, пул мажбуриятлари, банк карталари, депозит ва омонат
сертификатлари, валюта !(ИММатлари билан ифодаланади. ИI\Тисодий
мазмуни буйича банк сох;асидаги янгиликлар киритишни икки хил турга
ажратиш мумкин: технологик ва махсулотга оид.
Технологик инновациялар каторига куйидагилар киради: пул
маблаrлари электрон утказмалари, банк карталари, махсулотга оид
инновацияларга - янги операциялар ва хизматлар билан х;ам, анъанавий
банк операциялари билан х;ам боFЛИI\ булиши мумкин булган янги банк
махсулотлари киради.
Банк инновацияларининг келиб ЧИI<ИШИ шундан далолат берадики,
технологик инновациялар банкларга ракобатли устунликларни таъминлайди
ва замонавий тулов тизимларининг ривожланишига хизмат I<ИЛадИ.
Молиявий инновациялар ролини бахолаш I(ИЙинрок. Агар мамлакатда янrи
молиявий воситаларни яратиш ва улардан фойдаланиш жараёнини тартибга
468
:,
... .. . ,
:
,i
:
':\
;
,,
[
- -,: '
►
солиш тизими мавжуд булмаса, уларнинг икrисодий мазмуни ва l()'Ллаш
ма1<садлари бузиб кусатилади, яъни улар анъанавий мах,сулотларга нисбатан
мавжуд булган коидалар учун айланма восита булиб коладилар.
Шундай килиб, банк инновацияларини ривожлантириш стратеrиясини
белгилашда иктисодий ва JQ'кУК,ИЙ нуктаи назардан банк операцияпари ва
битимлари, банк хизматлари ва мах,сулотлари каби тушунчаларни вималар
бирлаштириши ва ажратиб туришини хисобга олиш керак. Хащаро ва
махаллий амалиётга мувофиf\, банк махсулотлари ва хизматлари стандарт
операциялар ва битимларни, банк инновацияларини ва банк кредит
ташкилотлари учун ихтисослаштирилrан хизматларни уз ичига олади.
Жахон амалиётида одатда l()'Йидаги банк инновациялари тур.варидан
фойдаланилади:
-янги сегментлардаги банк мах.сулотлари: кучмас мулкка
инвестициялар, суrурта бизнеси, молиявий лизинг, траст операциялари ва
х.к.;
-тижорат кимматли коrозлари, молиявий фьючерслар, молиявий
опционлар, котировка килинмайдиан к,имматли 1<;оrозлар бозори каби пул­
молия бозорининг янги сохаларидаги инновациялар;
-нам пулни бошкариш ва янги ахборот технологияларидан
фойдаланиш;
операцион харажатларни камайтириш хамда актив.вар ва
мажбуриятларни, масалан, депозит сертификатлари, ИЛУ хисоб вараклари,
пул бозори,цаги депозит хисоб вараклари ва х.к.ни янада
самарали
бошl\ариш буйича молиявий воситачилик хизматлари;
- ссуда капиталлари бозорининг анъанавий сегментларида янги
махсулотлар, масалан, узгарувчан фоиз ставкалари воситалар, сноплар,
чукур дисконтли облигациялар, серияли облигациялар ва бошкалар,
шунингдек капитал ва карз пул маблаFЛари тавсифига зга булган пул бозори
воситалари (ссудалар ва иштирок этиш облигациялари, инвестициялар
сертификатлари ва бошкалар).
Банк инновацияларини таркатиш жараёни бир катор омиллар,
жумладан тартибга солиш тизимига таъсири остида булади. Айрим
давлатларнинг банк сохасини давлат томонидан тартибга солиш буйича
тафовутлар окибатида айрим фаолият турларининг конунчилик билан
Таf\Иманиши, фаолиятнинг муайян турларига конунчиликни чекловлари;
капитал етарлилиги буйича талаблар, баъзи мамлакатларда чеклов
туrрисидаги конунчилик шаклланиш боскичида эканлиги киради
469
Банк инноsацияларини ривожлантириш буйича миллий тажриба
глобал амалиётга ва Узбекистон Республикасининг банк туFрисидаги
конунчилигига асосланади. Бу шуни англатадики, махаллий кредит
ташкилотлари банк операцияларини тулдирувчи банк
конунчилигида
назарда тутилган битимларни бажаришдан цушимча даромад олишлари
мумкин.
Мамлакат амалиётида одатда куйидаги банк инновациялари турлари
ажратиб курсатилади:
-банк ишини тартибга солиш жахон тенденцияларига мое келадиган
инновацион фаолият (лизинг ва инвестиция фаолияти такикланмаганлиги
ва, аксинча, суrурта бизнесига такикловчи чекловлар мавжудлиги);
-пул шаклида мажбуриятлар ижросини назарда тутадиган учинчи
шахсларга кафолат бериш;
-юридик ва жисмоний шахслар билан шартнома буйича
пул
маблаrлари ва бошка мулкни ишонч асосида бошкаришни (траст
операциялари) амалга ошириш;
- учинчи шахслардан мажбуриятла рни пул шаклида бажаришни талаб
килиш хукукини олиш;
-валюта бойликлари билан операциялар утказиш;
-банк карталари билан операцияларни амалиётга жорий килиш;
-жисмоний ва юридик шахсларга хужжатлар ва кимматбах.о
нарсаларни сакла1111 учун махсус сейфлар ёки биноларни ижарага бериш;
-маслахат ва ахборот хизматлари курсатиш;
-«бошка битимлар» хисобига, жумладан, х.осилавий молиявий
воситалар билан молия-пул бозорида операцияларни ривожлантириш.
Банклар операцион нархларни ва нархларни ракобатбардошлик
даражасига мослаштириш учун уз хизматларини яратиш ва етказиб бериш
усулларини модернизация килишдан манфаатдор. Янги
банк
махсулотларини ва хизматларини ривожлантириш - банк фаолияти
стратегиясини узгартириш жараёнидир.
Стратегиялар турлари. Банк инновацияларини ишлаб чикиш
стратегиялари янги махсулотлар талабига (тез жавоб кайтариш стратегияси)
ёки таклифига (таклиф стратегияси) йуналтирилган булиши мумкин.
Банк инновацияларини жорий этиш жараёнида муайян стратегияни
танлаб олиш билан, шунингдек, инновацияларни ривожлантириш учун
ресурсларнинг етишмаслиги, олий рах.бариятнинг кизикиши йумиги, бозор
тадкикотлари, реклама ва хизматларни бажариш билан боrлик
470
•
муваффаЮtятсизликлар булиши мумкин. Утган асрнинг 80-йиллариrа к.адар
кредитлашда фоЙда меъёри анча юкори даражада саI<Ланиб келган,
янгиликлар киритиш конун билан чекланган, шунинг учун глобал банк
амалиётида талаб узгаришларига тезкорлик билан жавоб бериш вазифаси
бириочи уринга l\9йилмаган.
Келгусида тезкор жавоб бериш стратегиясини амалга <JIIириш
жараёнида унинг афзалликлари ва банк янгиликлариои ишлаб ЧИl\Ишда
билиш зарур булган камчиликлар аникланди.
Тез жавоб бериш стратегиясининг афзалликлари шундан иооратки,
стратегия банкнинг молиявий воситачи сифатида ролини ортишига ва фоиз
маржасидан комиссион туловларга, маркетинг мах.сулот марке'IИнrини
истеъмолчилар маркетиогига утказиш орк.али даромад маржасини
кенгайтиришга имкон беради.
Тезкор жавоб бериш стратегиясининг камчиликлари банк
ресурсларини анъанавий фаолиятдан янги мах.сулотларни ишлаб чицаришга
кайта таксимлаш бе!\арорлик х,олатини келтириб чикариши ва зеки даромад
манбаининг ролини камайтириши мумкинлиги билан боf'лик.
Ривожланган банк тизимиrа зга булган мамлакатлардаги кредит
ташкилотларининг
аксарияти
уз
стратеrиясида
талабrа
йуналтирилrанликдан талабни тартибrа солишга, ёки янrи банк мах:сулоти
ва хизматларини таклиф к.илиш стратегиясиrа утди.
Янrи мах.сулотларни таклиф килиш стратегиясининr афзалликлари
банк инновацияларининr узаро бОFликлиrи билан белгиланади, бу уларни
Иl(ГИсодиётнинr башка тармокларида ёки инновацияларда ажратиб туради.
Масалан, компьютерлаштиришнинr кенr жорий к.илиниши туфайли накд
пул маблагларини бошк.ариш воситалари жарий счетларнинr, муддатли
депозитларнинг, узаро фондлар акцияларининr интеграцияси асасида янги
мах.сулатни яратиш йулини ачиб берди.
Янrи мах.сулотларни таклиф к.илиш стратеrиясининr камчиликлари
банк тизимининг ссуда капитали бозоридан пул-молия бозорининr башка
сегментлариrа утиши ва сахта капиталнинг усишига хизмат килиши билан
бОFЛИI(.
Умуман олганда, банк инновацияларини ишлаб чикиш ва таклиф
килиш стратеrиялари знг мухим маркетинг концепциялари: хизматларни
дифференциация юшиш ва базорни сеrментлашга асосланади.
Банк инновацияларини ишлаб чикиш жараёни 1\УЙидаги боскичлардан
иборат:
471
- экспертлар бахолаши ёрдамида янги гояларни ишлаб чикиш;
-банк стратегияси ва янги хизматнинг мувофиклигини тах,лил юmиш;
- банк мижозларининг э:кrиёжларини ва хизматга булган талабнинг
мавжудлигини урганиш;
- банкнинг имкониятларини, унинг тажрибасини бахолаш ва натижада
муайян стратегияни танлаш буйича 1<арор кабул килиш.
Банк инновациялари ишлаб чикиш самарадорлигини ба олаm.
Банк инновацияларини ишлаб чикиш уларни жорий килишнинг иктисодий
максадга мувофиклигини бах;олаш х;амда янги хизматлар ва мах;сулотлар
учун тарифлар белгилаш билан боFЛИК. Бундай муаммоларни бартараф
этиш учун банкнинг молиявий бош1<аруви янги хизматни ривожлантириш
самарадорлигини бахолаш услубиятига зга булиши керак. Ушбу услубият
куйидагилардан иборат булиши керак:
• таккосланаётган хизматларнинг рейтинг бахолаш усуллари ва
инновациялар жорий килиш зарурлигини асослаб бериш;
• рцобатни х,исобга олган х;олда бозор секторининг салох,иятини
баллда бахолашга асосланган янги хизмат самарадорлигини аниклаш;
• олинган натижани мезон даражаси билан солиштириш усуллари.
Инновация (янги хизмат) умумий баллини )(исоб-кнтоб килиш
куйидаги формула буйича амалга оширилиши мумкин:
БНУ = ПР - К- ПСХ ± ПСП,
бу ерда:
БНУ- инновация (янги хизмат) умумий балли,
ПР - бозор (минтака) сектори салох;ияти,
К- ракобат даражасини бах;олаш,
РСК- мижозлар эх;тимолий каршилиги реакцияси,
РСР- рахбарият тайёрлиги ва ички каршиликни бах;олаш.
Янги хизматни ишлаб чикиш ва жорий килиш максадга мувофиклиги
борасида карор 1<абул килиш учун олинган умумий балл мезон даражаси
билан та1<косланади, у 1\)'Йидагича булиши мумкин: янги хизмат ишлаб
чикиш ва жорий килиш самарасиз - О балл; уртача самарали Х - Н балл;
самарали - Х балл.
Кредит ташкилотларининг иш амалиёти уларнинг инновациялари
хилма-хиллигидан дарак беради. Банклар, маъ:l)'МКИ, мижозлар
манфаатлари учун нам ва депозит операцияларини фаол равишда амалга
оширмома. Уз фаолияти бошиданок улар уз мижозларининг кассасини
472
•
юритиш учун пулни сак.паш вазифасини бажаришди. Ушбу аmанавий
сохадаrи янrи мах,сулот "накд пулни бошкариш буйича хизматлар" деб
номланrан банк операциялари мажмуи (хизматлар туплами) шакли,m пайдо
булади.
Шундай к.илиб, банк инновацияларининr умумий тоифалари умумий
максад билан бирлаштирилrан муайян турдаrи банк махсулотлари ва
хизматларининr энr мух.им хусусиятларини акс эттиради. Банк
инновацияларининг асосий гурух;лари каториrа 1<;уйидаrилар киради: пул ва
молия бозорининr ривожланиши билан боrлик янги мах,сулотлар,
инвестицион операциялар, пул маблаFларини бошкариш хизматлари, кредит
капитал бозорининг анъанавий сегментларида инновациялар билан боFлик
янrи махсулотлар.
Технологик инновациялар
Электрон тулов воситаларининr ривожланиши. Бугунги кунда жах,он
амалиётида учта даражадан иборат булган янrи технологи
банк
хизматларини такдим этиш тизими юзага келган. Биринчи даражаrа савдо
нуЮ"аларида хисоб-китоб тизимлари, банк карталари ва автомат­
кассирлардан фойдаланишни кузда тутадиганчакана банк хизматлари,
шунингдек, пул х,ужжатларини I<;айта ишлаш ва сак,;,аш билан боглик,
хизматлар киради. Иккинчи даражага телеграф оркали пул утказмаларини,
пул операцияларини бошI<аришни ва назоратни уз ичиrа олган улгуржи
банк хизматлари киради. Учинчи даражага автоматлаштирилган хисоб­
китоб палаталари (Automated Clearing House - АСН) киради.
Мамлакатимизда электрон тулов элементларининг ривожланиши икки
йуналищда амалга оширилади: биринчи навбатда,
тулов
(банк)
карточкалари тизими етарли даражада таксимланди; иккинчидан, 1990
йилларнинг урталаридан бошлаб, дунёнинr бир к,атор ривожланган
мамлакатларида (Буюк Британия, АЮП, Австралия, Япония ва бошl(алар)
булгани каби янги пул агрегати булган электрон пул деб номланган
лойихани амалга ошириш ишлари олиб борилмоl(Да.
Банк карталари банк бозорининг энr тез ривожланган сегментларидан
бири хисобланади. 2002 йилда Внешэкономбанк узининг Росиянинг
биринчи картаси - Eurocard/Мaster-Card чикарганига 14 йил тулди. Бирок,
купчилик банкирлар «карточка» бизнес.и 1991 йил, Кредобанк биринчи
VISA картасини чикарган йилда туFилган деб хисоблайди.
Халкаро
хисоб-китобларни
амалга
ошириш
жараёниларини
такомиллаштириш воситаларидан бири банклараро электрон
473
>
..
телекоммуникация тизими
СВИФТдан фойдаланиш ва уня
ривожлантириш х.исобланади. СВИФТ тизими (Society Wordwide InterBank
Financial Telecommunication, SWIFT) 1973 йил Брюссель конференциясида
кооператив жамият форумида банклараро операциялар юритиш J<УЛай
булиши учун яратилган. Ушбу анжуманда 239 банк вакиллари 1\аТНашди.
)(озирги пайтда СВИФТ тизимига дунёнинг 189 мамлакатидан 6,5 минrдан
орти11; банк ва бошка молия-кредит муассасалари киради.
90-йилларнинг охирига келиб, микроэлектроника сезиларли даражада
ривожланди ва янги технологик имкониятларни таклиф этди. Оптик
толалалар мис кабеллар урнини босди, сунъий йулдош технологияси
такомиллаштиридди; маълумот узатишнинr визуал шаклдан раl(амли
шаклига утиш бошланди, бу бутун тизимнинг ишончлилигини сезиларли
даражада ошириш ва бир вак:тнинг узида унинг таркибий 11;Исмларининr
11;Ийматини камайтириш имконини беради.
Янги компьютер ва телекоммуникация технологиялари жараёни
кредит-хисоб-китоб ва тулов-х.исоб-китоб операциялариrа нисбатан
rеографик узомик курсаткичини реал «йу11; l(ИЛИШ» ха11;Ида rапиришrа
имкон беради, бу электрон пулларни ривожлантириш ва улардан амалий
фойдаланиш борасида янrи имкониятлар очиб беради.
Ушбу йуналишдаги дастлабки 11;адамлардан бири смарт-карталарни
куллаш булди. Амли карта - (Smart
card)
интеграл
схема
ва
микропроцессор билан жих.озланган ва ,щсоб-китобларни бажаришга 11;одир
карта хисобланадн.
Смарт карталар асосан Европада кенr таркалган. R:Ушма Штатларда
туловларнинг купчилиги чеклар ёки кредит карталари ор1<али амалга
оширилади. Шу сабабли ушбу мамлакатда янги тулов воситаларини жорий
этиш ва таксимлашда туси11; булиб хизмат 11;ИЛадиган чекларни
автоматлаштирилган 11;айта ишлаш юкори самарали бошкариш тизими
ишлаб чикилди.
Охирги йилларда гарб мамлакатларида янrи тизимлар лойихалари
экспериментал бос11;ИЧДан амалий куллаш боск:ичиrа утди. Бундай тизимлар
каториrа l(уйидаrилар киради: накд пулни алмаштириш тизимлари, масалан,
Mondex, VISA ва электрон соатлар.
Интернет оркали банк хиз:\fатлари. Интернет - инсон фаолиятининr
турли жабхаларида ахборот хизматлари такдим этиш учун мулжалланган
rлобал компьютер тармоги. Ушбу тизимнинr вужудга келиши 1969 йил
АК:Ш хукумати мудофаа вазирлиги учун тармок яратишга киришган пайт
474
билан бОFланади. 1983 йил тизим иккига булинди: тинчлик максадл..,и учун
ва х:арбий максадлар учун тармок ташкил килинди. Вакт утиши билан
тизимнинг ривожланиши хусусий секторга утди, тармоклар уртасида
ахборот алмашиниш имконияти пайдо булди. Бу тармоклар бирлашуви
Интернет деб атала бошлади. Интернетда банк хизматларини амалга
оширишнинг асосий тусикларидан бири, айникса кредит операцИJЛарини
амалга ошириш жараёнида персонал маслах;ат муаммоси х.исо&:анади.
Тармокнинг асосий афзалликлари - стандарт хизматлар буйича хара.жатлар
пастлиги х.исобланади. Хозирги вактда IФНунчиликда етарлmа акс
эттирилмаган махфий ахборотни электрон тарзда юбориш стандартлари
ишлаб чикилди.
1980-йиллар охирларида Англиянинг National Westminster
Bank
телефон алокаси асосида мижозларга масофадан
туриб
хизмат
курсатишнинг кашшофи булди. 1995 йил «туrридан-туrри банкинг»
муваффакиятлари дастлабки виртуал банклар пайдо булишига олиб келди.
Банкларнинг аксарияти глобал тармокда уз сайтлариrа эга, лекин улар
асосан реклама ва ахборот бериш маl\садларида фойдаланилади. Айрим
банклар кимматли коrозлар харид килиш ва сотишга талабномалар бериш
им1юнини берадиган дастурий мах.сулот харид килди, интернет оркали банк
х.исоб ракамларини бошкариш тизими - уй банкингини ишлаб чик,дилар. Бу
тизим валютани конвертация килиш, коммунал хизматлар учун пул тулаш,
пул утказмаларини уйдан туриб утказишга имкон беради.
Интертнет хизматлар ривожланишини тухтатиб турган омиллар
орасида, айникса, 1\ИШЛОК ахолисининг даромад даражаси пастлиги, шахси
компьютер харид килиш учун пул йуклигини ажратиб курсатиш мумкин.
Мах:сулотга оид инновациялар. Лизинг битимлари ва уларни ташкил
килиш. Лизинг - жахон амалиётида (I950-йиллар бошида юзага келган) хам,
махаллий амалиётда (1989 йил урталари) хам нисбатан ёш ходиса
х.исобланади. Хозирги пайтда молиявий битимлар бозорида узок муддатли
ижара тури буйича биринчи уринни АI<Ш эrаллаган.
Лизинг битими транспорт воситалари, саноат товарлари ва
ускуналардан ишлаб чикариш максадларида ижарага олиш шартномамасига
асосланади, бунда уларни ижара вакти давомиа мулкка эrалик хукуки унда
саманиб коладиган ижарага берувчидан пулини булиб-булиб тулаш
шартида харид олиш мумкин. Шу сабабли лизинг ижара операцияси
сифатида хам, махсус кредит махсулоти сифатида х.ам куриб чикилади.
475
Лизингнинг кредитдан асосий фарк,и кушимча кафолат ва гаров талаб:
к,илмайдиган, маблаFЛардан кафолатланган максадли фойдаланишдав
иборат, чунки лизинг буйича олинган мулк лизинг берувчининг балансида
акс эттирилади ва туловлар тухтатилган х.олатда кайтарилиши лозЮ&
булади. Бу белгилар лизингни кредит шартномаси билан эмас, бепул
фойдаланиш ёки ссуда шартномаси билан купрок даражада бирлаштиради.
Лизинг битимининг асосини куйидагилар ташкил 1\JU!адИ: лизинг
битими катнашчилари (лизинг берувчи, лизинг олувчи, таъминотчи,
билвсита катнашчилар), жумладан, тижорат банклари ва битим объекти.
Лизинг битимларини кредит инновациялари тоифасига киритиш мумкин.
Лизинг берувчи арзон нархлар буйича лизинг олувчининг топmирИFИ
буйича асбоб-ускуналар харид к,илишни амалга оширадиган, яъни мохиятан
асбоб-ускуналар
харид
килиш
ва
мавжуд
меросни
мохиятан
молиялаштирадиган ва уни лизингга беришга буйрук билан асбоб­
ускуналарларни харид к,илишни амалга оширадиган компания ёки банк
хисобланади.
Лизинг бу - ижара ва кредит муносабатларини узига хос ташкил
килиш ёки вак:тинчалик буш ёки жалб килинган молиявий воситаларЮI
инвестиция килишга йуналтирилган тадбиркорлик фаолияти тури булиб,
молиявий ижара (лизинг) шартномаси буйича ижарага берувчи (лизинг
берувчи) шартномада курсатилган мулкни маълум бир сотувчидан харид
килиш ва бу мулкни лизинг олувчига тадбиркорлик максадлари учун
вактинчалик фойдаланишга такдим этиш мажбуриятини опади.
Лизинг шартномасига мувофик ижарага берувчи (лизинг берувчи)
мижоз томонидан курсатилган мулкни харид килиш ва белгиланган хак
эвазига вактинчалик фойдаланишга таКдим этиш мажбуриятини уз
зиммасига олади. Лизинг олувчи мижоз хар ойда, чоракда ёки бошка
келишиб олинган муддатда лизинг туловларини амалга оширади.
Ижтимоий-иктисодий нук:таи назардан ижара ва лизинг уртасида
жиддий фарк йук, шу сабабли бир катор мамлакатларда (AIOll, Германия)
ижара хакидаrи конунчилик лизинrни хам уз ичиrа олади. Бошка
мамлакатларда лизинг операцияларини алохида хукукий тартибrа солиш
мавжуд. Узига хос уч томонлама битим сифатида молиявий ижаранинr
асосий жихатлари 1988 йил Оттавада имзоланган халкаро конвенцияда акс
эттирилган (хужжат хусусий хукукни унификация килиш буйича Халкаро
институт томонидан килиш буйича Халкаро институт томонидан ун беш
йил ичида ишлаб чикилган).
476
Молиявий лизинг - шартнома якунлангач, мулк лизинг 01увчида
J(ола,диган аебоб-уекуналарни еотиб олиш 1\УI<И бериладиган лизинг
шартномасидир.
Тезкор лизинг - у якун топгач мулк лизинг берувчига 1<айтарИJ1адиган
битим. К,айтариб бериладиган лизинг асбоб-ускуналар сотувчиеи ва лизинг
олувчи битта шахе булган шартномани тавеифлайди. Ижарага олинган
ускуналарда ишлаш фойдалиро1<, чунки унга ниебатан тезлаштирилган
амортизация J<Улланади. Шу еабабли компания уз уекунаеини еотадв, унинг
учун пул олади, сунгра уни молиявий ижара сифатида раемийлаIШиради,
яъни мулк эгаеидан лизингга олади.
Тезкор
лизингни
J<Уллаш
компанияни
молиявий
ижара
афзалликларидан махрум 1<илади, шу сабабли мамлакатимизда тезкор
лизинг ролини оддий ижара уйнайди. I(айтариладиган лизингдан
фойдаланиш баъзида соли1< маневрларига имкон беради, шу еабабли мое
келувчи фискал органлар томонидан тартибга солинади.
Тижорат банклари бевосита лизинг берувчи еифатида, шу:нингдек,
кредиторлар ёки кафиллар ролида намоён булиб, лизинг бизнееида бевоеита
иwтирок этиши мумкин. Лизинг компаниялари билан таI<J<ослаганда
банклар шундай уетунликка эгаки, улар ташкилий жи.хатдан
раемийлаштирилган хиеобланади; лизинг операциялари утказиш
учун
уларни махеуе булим ёки rypyx: таркибида ажратиш талаб 1\ИЛИНади, холос.
Банк учун лизинг операцияеининг афзаллиги унинг рентабеллик
даражаеи юкори эканлигида хиеобланади. Ушбу битим.;1арни жорий I<ИЛар
экан, банклар уз хизматларини кенгайтириши мумкин. Шу билан бирга,
лцзинг анча рискли операциялар каторига киради. Шу сабабли лизинг
объектини тулик амортизация муддати билан мое келадиган муддатга
бериш, яъни молиявий лизинг банкнинг иктиеодий имкониятларига жавоб
беради.
Лизинг битимини амалга ошириш банкнинг турли булинмалари
томонидан бажарилади. Лизинг туловлари бошланrич хиеоб-китоби махеуе
ёки кредит булинмаеининг фронт-офиеи томонидан амалга оширилади.
Юридик булимнинг вазифаеи лизинг шартномасининг 1<онунчиликка жавоб
беришини текширишдан иборат. Шунингдек, риекларни назорат килиш
буйича бошкарув хам мух:им роль уйнайди.
Аебоб-уекуналар харид килишда лизинг кредит билан таккослаганда
уетунликка эга. Лизинг гаров ва J<Ушимча кафолатлар талаб килмайди,
чунки лизингга берувчининг мулки еаналган битим предметининг узи
477
етарли таъминот J<Исобланади. Кредит буйича К.К.С туловларида пулИIПl
булиб-булиб тулаш йук, лизингда эса бор. Мулкни оддий харид R:ИЛишда·:
ёки кредитга харид юmишда корхона К.К.Сии тупик миКдорда тулаши керах·.
Компания объектни лизинг буйича олганда у К.К.Сии лизинг туловлари
таркибида кисмлаб тулайди, бу эса йирик битимларда катта миКдордаги
маблашарни айланмада саклашга имкон беради.
Лизинг мулкни минимал нарх буйича олишга имкон 6еради. Ахир
шартноманинг амал килиш муддати даврида объект уни кредитга харид
килиш билан таккослаганда 3 марта тезрок амортизация килинади.
Молиявий ижара шартномаси якун топгач, асбоб-ускуналарни кичик колдик
киймат билан сотиш осонрок булади.
Лизинг ташкилотлари фаолиятига салбий таъсир этадиган асосий
омиллар, уларнинг рахбарлари фикрига кура, куйидагилар хисобланади:
ссуда фоизи юкорилиги, молиявий воситалар етишмаслиги, норматив­
хукукий
тартибrа
солиш
мукаммал
эмаслиги.
Кичик лизинг
корхоналарининг карийб ярми кредит олишда кийинчиликларга дуч келади.
Траст хизматлари. Траст хизматлари бу - комиссион туловлар эвазиrа амалга
ошириладиган агентлик фаолияти каторига киритиш мумкин булган мулкни
ишонч асосида бошкариш билан бОFлик хизматлар. Траст принципал ва
агент уртасида ишонч асосидаги муносабатларни ифодалайди, бунда агент
мол-мулкни, шахсий мулкни, кимматли когозлар портфелини бошкаришни
амалга оширган холда ваколат берувчи шахе номидан ва унинr
фойдаси учун мулк эrасиrа айланади.
Индустриал жамият шароитларидда траст операциялари билан аввал
бошдан алохида тадбиркорлар ёки суrурта компаниялари шуrулланган.
Х.озирги пайтда траст иши тижорат банклари кулида мужассам топа
бошлади. Банкларнинг траст булимлари одатда махсус, умумий булмаган
хукукларни кулга киритади: чек ёзиб бериш х:уку1<и, векселлар ва бош1<а
х:ужжатлар индоссация килиш XYI<YK, акциялар ва облигацИJЯЛар сотюn,
шартнома тузиш х:укуки.
Тижорат банклари траст операцияларини AIOll, Буюк Британия ва
Германия каби мамлакатларда утган асрнинг 50-йилларида сезиларли
хажмда амалга оширила бошлади.
Ишонч
асосидаги
операциялар
тушунчаси ва урни турли мамлакатларда миллий хусусиятларни хисобга
олган холда юзага келади. Хусусан, Швейцария банк амалиёти ишоНЧ
асосидаги операциялар тушунчасига мижозларнинr топшириrи буйича пул
маблагларини хорижий банкларда жойлаштириш, фидуциар кредитлар
478
tu,ЦИМ этишни киритадилар (фи.цуциар операцияларни амалга ОIIВ1ришда
банк мижознинг номидан иштирок этади, уз номидан эмас, 111асалан,
евробозорда мижознинг маблаFларини унинг топшириFИ буйича ва унинг
вомидан фоизлар олиш учун жойлаштиради ). Инглиз-америка х.у амал
1Щ11адиган мамлакатларда ишонч асосидаги мулк конструкцвясидан
фойдаланилади.
Мамлакатимиз амалиётида траст операцияларини бошк.ариш хорижий
банклар билан таl(Кослагаида мух.имрок. роль уйнаган буларди. Ишонч
асосидаги операциялар кредит ташкнлоти уртача статистик мижозининг
х.аёт меъёрига айланди.
11.4.Банк тизимини бар арор ривожлантиришда И[(ТИСодий-математик
моделлаmтпрпш
Банк фаолиятини тах,лил к.илиш к.улланиладиган ик.тисодий­
математик усуллар туплами жуда кенг ва хилма-хилдир. Банк иши
математик назариясини очиб берадиган биринчи иш 1888 йил чоп этилган
Ф.Эджвортнинг тадЮiк.оти хисобланади. Банклар математик назари1сининг
ривожланиши хорижий муаллифларнинг 60дан ортик. илмий тадI<:ик.отларни
уз ичига олади.
Банк пул бозорида фаолият юритадиган фирмаларнинг бир rури
сифатида куриб чи.lQf.JJиши мумкин. Шу муносабат билан банк фаолиятини
Моделлаnrrиришда бошк.а усуллар билан бир к.аторда фирма назарияси
усуллари ва асосий rушунчалардан фойдаланиш маI<;садга мувофик..
Математик тадк.ик.отлар умумий сонида банк иши узига хосликларига
мослаштирилган фирма моделларининг салмоги катта эканлиги тасодифий
эмас.
Таъкидлаш жоизки, банк энг аввало, комплексли ёндашув талаб
киладиган моделлаштириш объектии ифодалайди. Мэрфининг фикрига
кура, бир вак.тнинг узида ликвидликни бошк.арищ активлар портфелини
танлаш, нарх шакллантириш сиёсати ва жисмоний ишлаб чик.ариш
жараёнини к.амраб оладиган банк фирмаси интеrрациялайдиган моделини
яратиш мумкин.
Банк тизимини математик моделлаштириш миллий иктисодиётнинг
турли секторлари билан х.ам, бошк.а мамлакатлар билан х.ам узаро алок.а
киладиган моделлаштириш объектиниг мураккаб характери туфайли
Мураккаб вазифа хисобланади. Банк тизимининг иктисодий-математи1<
моделини ишлаб чикиш жараёни куйидаги боскичлардан иборат:
479
1)модель хусусиятлари (унинг узгарувчи курсаткичлари
уртасндаги математик алокалар);
2)моделга кирадиган муайян реал узrарувчилар
куринишида моделлаштирилаётrан объект хакнда
туплаш ва текшириш;
З)моделни эконометрика усуллари билан созлаш;
4)бахоланган моделнинг мувофиклигини текшириш;
5)турли хил сценарий шароитларнда тадк,ик,отчиrа к,изиЮtшнинr бан1t
тизимининг узига хос хусусиятлари моделига асосланган хисоб-китоблар.
Шубхасиз, бу боскичларнинг амалга оширилиши мехнат ва вак,тни
сезиларли даражада инвестициялашни талаб IQfЛади.
Ушбу булимда Узбекистон Республикаси банк тизимининг иктисодий
ва математик моделлаштириш концепцияси тавсифланган булиб, банк
тизимининг ташl\И мухит билан узаро муносабатлари соддалаштирилган
тарзда акс
этувчи эконометрик моделни ишлаб чик,илган. Концепцияни
тавсифлаш
жараёнида "банк тизимининг барк,арор ривожланиши"
тушунчаси
аниклаштирилган булиб, бунда хозирги пайтда одатда ташI<И
мух;итнинг х,олатини тавсифловчи макроиктисодий курсаткичларнинr
холатидан к,атьий назар, умуман, вакт давомнда банк тизимининг асосий
курсаткичлари сифатида доимо барк,арор ривожланиши назарда тутилади.
Банк тизимининг узига хос жих.атларини моделлаштиришга оид
адабиётларни тах,лил IQfЛИШ шундай хулосага олиб келадики, х,озирги кунда
банк тизимининг амалдаги хусусиятларини урганишга имкон берадиган
умумий к,абул IQfЛИНадиган модели Й)'i\. Бундай моделни яратиш келажак
учун мух,имдир. Шунга мрамай,
Узбекистон
Республикаси
банк
тизимининr дастлабки спецификацияси муаллифлар томонидан тузилган.
Бугунги кунда банк фаолиятини бах.олаш учун эконометрик моделлар
арсенали яратилди.
Узбекистон Республикаси банк тизими (бундай кейин - БС),
маълумки, икки погонали тизим х.иообланади ва тизимларнинr барча
хусусиятларига зга булади
1)ташкилот иерархиклиги (Юi\ори даража - Узбекистон Республикаси
Марказий банки ёки Узбекистон Республикаси Банки), 1\уйи даража тижорат банклари, нобанк кредит ташкилотлари ва тижорат банк
ассоциациялари (бундан кейин - ТБ);
2)элементлар (Узбекистон Республикаси Банки ва ТБ) уртасида
муносабатлар мавжудлиrи;
480
З)таш!\И мухит билан узаро алоl\алар;
4)6oml\apyв жараёнлари мавжудлиги (БС давлат тоr,юнидан
У'збекистон Республикаси банки воситасида бошl\арилади);
5)вак:rи утиши билан узrаручанлик.
Маълумки, реал тизимнинг математик модели реал тизим
элементларининг маълум хусусиятлари ва тавсифларини ифодалайдиган
узаро бОFЛИI\ узгарувчилар йиrиндиси )(Исобланади. уларнинr Ufймати
модель ёрдамида аниманадиган узгарувичлар эндоrен узгарувчи моделлар
деб аташ кабул 1\ИЛИнrан. Анъанага кура, эндоген узгарувчилар тупламини
у, символи билан белгилаймиз, бу ерда сатр остидаги t эндоrен узгарувчилар
1\ИЙМатлари жорий t вaicrra боrлаб f\УЙИЛrанини англатади. Уз на1батида,
уларниг t вцтга !\ИЙматлари маълум булган узгарувчан моделлар маълум
(масалан, бошl\арувчи орrан - Узбекистон Республикаси Банки f\УЛИда)
булиб, олдиндан аНИI\Ланган ёки хусусий х,олатда экзоген узrарувчилар деб
аталади. Олдиндан белгиланrан узгарувчилар тупламини х, символи билан
белrилаймиз ва БС математик моделида У1 узгарувчилар 1\Ийматлари х,
узrарувчилар 1\ИЙМатлари билан изох,ланишини таъкидлаймиз. Кушимча
1\ИЛамизки, х,ар бир t даврда БС х,олати z,, =(Xt,y,) олдиндан белгиланган ва
эндоrен узгарувчилар туплами билан тавсифланади. Вектор Z1 r.:упинча
тизим х;олати вектори деб аталади
I<искача куринишда БС математик модели куйидаги куринишда
булади
Ф(Xt,yJ=u,
(11.1)
Бу ерда Ф билан математик моделда узаро боглимикда объектив
мавжуд булган БС z1 микдорий тавсифларини акс эттирадиган Х1, ва У1
узгарувчиларнинг узаро алокаларини белrиланrан. u1 символи билан (11.1)
ифодада ва ундан кейин тасодифий колдиклар деб аталадиган, У1 !\ИЙМатига
моделда )(Исобга олинмаган омиллар таъсири билан асосланrан у,
узгарувчилар кисмлари маъносига зга булrан узгарувчи курсаткичлар
туплами белгиланади. Шуни х,ам f\УШИмча 1\ИЛамизки, (11.1) ифода
моделнинг структурали шакли деб аталади, якуний-фаркли тенгламалар
тизимини ифодалайди ва моделни тузишнинг бIJринчи боскичида
шакллантирилади. Таъкидлаш жоизки, бу моделлаштириш объектини пухта
билишни талаб 1-ИЛадиrан моделни тузишнинг энг ижодий боскичидир.
Купинча (11.1) модели макбул келадиган структурали шаклини бир
уринишида шакллантириб булмайди.
481
Фараз 1\ИЛайлИК, (11.1) моделининг структурали шакли тузилгаи.
Алгебраик узгартиришлар йули билан (11.1) У1 башорат f\ИЙматлари. ·
олдиндан белгиланган Xt 1\ИЙМатлари буйича эндоген узгарувчиларви i
аник.лаш учун ярок.ли булган 1\}'Йидаги куринишга келтирилиши мумкин
y,=f(x1, uJ
(11.2)
Айтиш жоизки, (11.2) ифода моделнинг келтирилган шакли деб
аталади.
(l 1.2) моделнинг келтирилган шакли «БС бар!(арор ривожланиши»
тушунчасини аник.лаштиришга имкон беради. Ах1 символи билан ташI<И
мух:ит узгаришига асосланадиган Х1 олдиндан белгиланган узгарувчилар '
l(ИЙматлари тупламини белгилаймиз. Ау1 символи билан у1 тавсифлар модели
билан белгаланадиган БС узгаришларини белгилаймиз. БС ривожланиши
агар Ах1 кичик 1\ИЙМатлари жавобан Ау1 кичик l(ИЙматларига олиб келадиган
булса, барк,арор деб атаймиз. Бош!(ача 1\ИЛИб айтгаида, небольшие значения
Ах1 кичик l(ИЙМатлари БСни макропруденциал индикаторлар жиддий
1\Ийматлари сохасига олиб кетмайди.
Якун ясаймиз.
1.БС математик модель тузиш схемасининг биринчи босl(ИЧИда Х1
олдиндан белгиланган (бош!(арувчи) узгарувчилар туплами ва у1 изох,ловчи
узгарувчилар тупламндан иборат булган z1=(x1,yJ БС холати векторини
шакллантириш лозим.
2.х1 ва у1 узгарувчиларни бир l(Илиб боFЛайдиган (11.1) тенгламалар
тизимин тузиш лозим. (11.1) тизимида тенгламалар сони тупламга у,
!(ушишда изох,ланадиган узгарувчилар сони билан ани!( мое келиши лозим.
Кейинги бандда БСнинг соддалаштирилган схемаси ва унинг таш1(И
мух:ит билан муносабатлари ва БСнинг и!(ТИсодий ва математик моделига
мое келадиган спецификацияни та!(ДИМ этамиз.
Банк фаолиятининг хусусий моделлари
Хусусий моделлар гурухида икки хил йуналиш мавжуд. Улар пул
бозорнда банкнинг хатти-харакатлари ва бу бозордаги таклиф ва жараёнлар
бош!(арувини бош!(ариш имкониятлари билан бОFЛИ!\ турли хил фаразларга
асосланади.
Биринчи йуналиш депозит бозорининг паст даражада бош!(арилиши
гипотезасндан келиб чщади: банк фа!(ат пул маблагларини к,абул !(Илади,
уларнинг умумий окими умуман И!(ТИсодий ахволга, ахолининr
фаровонлигига ва банкнинг ваколатларндан ташк,арида булган башка
омилларга боглиl( булади, шунинг учун экзоген хисобланиши лозим. Ушбу
482
моделлари кредит бозорида фаолият юритаётган молиявий
агентларнинг хатrи-х:аракатларини ТаХJIИЛ юmиш ва улар билаи узаро
муносабатлар тартибга солиш портфелни шакллантириш назариясн (банк
81СТИВЛари портфели), рисклар назарияси ва боlПl(аларга асосланган булиб,
шунингдек активлар тузилмасини шаклланrnришнинг макбул модетарини
уз ичига олади. Мисол тарик:асида ушбу турдаги моделларнинг иккита
вариантини так:дим этамиз.
Модель 1
Биринчи моделда кузда туrnлишича, А; активлар струюурасида
умумий кутилган пропорциялар маълум, бу ерда i - актив гурух:и индекси.
Хар бир i-гурух: доирасида j лойихалар буйича Xif f\УЙИЛмалар оптимал
х:ажмини аник,лаш талаб IQtлинади. Оптималлик мезони лойих:а
самарадорлигига бОFлщ булган умумий олинадиган даромад х:исобланади.
lfнаЛиШНИНГ
Модель 2
Иккинчи модшrь йидаrnларни хисобга олган холда активлар
СТJ)уктураси шакллантириш жараёнини акс эттиради: 1) уз капитали СК ва
rkn депозит ставка буйича П, k-турдаги жалб IQtлинган маблаrлар мавжуд; 2)
А; активнинг х:ар бир тури буйича r;* меъёр буйича х:исоблаб чиl(ИПадиган
зарУР захиралар; 3) j лойих.алар буйича i-турдаги активлар xu улушларини
таксимлаш. Оптималлик мезони lij лойиха самарадорлилиги буйича умумий
олинадиган даромад х:исобланади
483
Утиш даври мобайнида моделга риск омилини киритиш мух;имлигини
таъкидлаш керак. Утиш жараёни, одатда, инфляциянинг Юl\ори суръатлари
билан ва иккинчидан, иктисодий жараёнларнинг бе <:арорлиги ва яхши
ташкил этилган юридик ва ахлоI<:Ий бизнес стандартларининг йукдиги билан
тавсифланганлиги сабабли, рискнинг энг мухим турлари фоиз нисбати
рисклари ва 1<арзларни <:оплашни хисобrа олган х:олдаги рисклар
хисобланади; бунда моделлаштиришда эх:тимоллилик ёндашувидан
фойдаланилади.
Иккинчи йуналиш 1<арама-1<арши rипотезага асосланган. Кредит
бозори банк фаолиятига заиф бОFЛИI\ деб тахмин l(ИЛИнади: улар учун талаб
ва унинг тузилиши инвестиция фаоллик билан белгиланади. Асосий
эътиборимиз депозитлар бозори ва уларнинг жалб этилишига ёрдам
берадиган омилларга <:аратилади. Депозитлар учун йиFим (фоизлар) банк
харажатларига киритилганлиrи сабабли, бу йуналишга мое келадиган
тад <:ИI<ОТ, одатда, умумий назариянинг назарий I<:Исми сифатида Иl(ТИсодий
назарияга олиб келади.
11.2 -расмда банк тизимининг график диаграммаси ва унинг ташl(И
мух:ит билан муносабати курсатилган. Блоклар орасидаги стрелкалар
молиявий ва ахборот 01<:имларини ёки таъсир 01<:имини (узаро таъсирини)
англатади
Таклиф этилган схемада БС икки объект: Узбекистон Республикаси
банки ва ТБ билан белгиланади. Уз навбатида, схемада ТБ фаолияти
<:уйидаги блоклар ёрдамида акс эттирилади:
уз маблаFЛари;
►
484
► жалб 1\ИЛИНГан маблаглар;
► ликвидли активлар;
► ишлайдиган активлар;
► мажбурий захиралар жамгармаси;
► даромад;
► харажатлар;
► фойда.
«Ташки
ифодаланади.
мухит»
объекти
схемада
блоклар
1\)'Йидаги
билан
реал сектор;
• уй
хужаликлари;
• молия
• миллийбозори;
ик:гисодиёт;
•
• хориж.
----------------------------------------
----------------------------------------
Банк тизими
'Узбекистон
1
Реслубликаси банки
, 1·--·-----------у3----------------------------------------------------Т-- и -жр--·о-а-т- .
.
маблаFларлар
маблаFларлар
,._§,,,а"'нкл.,,_,,.а"'р,,_и i
Ликвидли
активлар
Миллий
---=:/
Мажбурий
захира фонди
Ишлаёпан
активлар
1
•
j Даромадлар j
!
::;: --1
Иf\ТИСОДИёТ
Хориж----,
4
!
Уй хужалwи
Реал сектор
Молия бозори
Фойда
L••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••••••••••••••••••••
'--------------------------------------------·
11.2-расм. Банк тизими ва унинг ташl(И мухит билан узаро
муносабатлари соддалаштирилган схемаси
Бугунги кунда банк тизимини математик моделлаштиришда, хусусан,
банк тизимида тушунтирздиган ва тушунадиган ролини уинайдиган
ИК:ГИсодий узгарувчанликни танлашда тажриба тупланган. Бу ерда биз банк
485
.
L
тизимидаги узгарувчининг таркибий IЩсмига нисбатан энг Яl\ИН ишни к.айд
киламиз.
Банк тизимининг модели ушбу тизимнинг энг МуХИМ вазифаларини
акс эттириши керак. Тарихий жих,атдан энг машw ва муХИм функциялар жисмо1шй шахсларнинг депозитлар буйича омонатларини кабул килиш ва
ушбу мабшwларни кредит куринишида беришдир. ТаКдим этилган
кредитлар буйича фоизлар ва депозитларга булган фоизлар уртасидаги фар!(
банкнинг иктисодий натижасидир, бу эса тегишли харажатларни хисобга
олrан :х;олда банк фойдасини шакллантиради.
Пассивлар (маблаF манбалари) ва активлар (даромад манбаларини) энг
мухим таркибий кисмларини ажратиб курсатиш учун биз бухгалтерия
хисоби счетлар буйича Айланма ведомостига (Узбекистон Республикаси
Банкининг
маълумотлари)
мурожаат
киламиз.
Ушбу
статистик
маълумотларга асосан Узбекистон Республикаси банк тизими активлари ва
пассивларининг асосий курсаткичлари rуруХЛанган. "Даромадлар" ва
"Харажатлар" йириклаштирилган курсаткичларни ажратиб курсатиш учун
"Фойда ва зиён хисоботи" фойдаланилади).
Бизнинг моделимиз тавсифловчи узгарувчилари сифатида энг му:х;им
иктисодий курсаткичлар танлаб олинган: 1) а:х;олининг турмуш даражаси; 2)
иктисодиётнинг реал секторининг ишлаши; 3) инфляция
ва
фоиз
ставкалари; 4) фонд бозорининг х,олати; 5) муомалада булп\н наIЩ nyn
миКдори; 6) чет эл валютасининг киймати.
Мухокама килинадиган моделга шунингдек, банк тизимининr
баркарорлиги улчови сифатида хизмат киладиган бир l(аТОР
макроиктисодий курсаткичлар киради: 1) банк секторининг ликвидлик
даражаси; 2) уз капитали билан туйинганлик, 3) валюта ва фонд бозори
рисклари.
Банк фаолИЯТJ1ни ба олашнинг эконометрик моделлари. Охирrи
пайтларда банклар фаолиятини тах,лил килиш ва ба:х;олаш учун эконометрик
моделлар ва усуллар муваффакият билан l()'Лланиб келмоКда.
Таклиф этилаётган банк тизими моделининг
узгарувчиларини
батафсил куриб чикамиз. Моделдаги экзоген узгарувчилар l(уйидагилар
хисобланади:
Узбекистон Республикаси Банкининг кредитлари. Узбекистон
Республикаси Банкининг кредитлари банк секторидаги мажбуриятларни
шакллантириш воситаси булиб, давлат сиёсатига боrлик. Масалан, 2008
486
,,ЙIШНинr иккинчи ярмида инк;ироз даврида Узбекистон Республикаси банки
:·fз ликвидлиrини сак.лаб к:олиш учун банк тизимиrа мабшwларни ту.щирди.
Эконометрик моделлар тузиш учун таклиф этилаётrан БС модели
fзrарувчилари руйхатини таклиф юшамиз (11.1-жадвал).
11.1-жадвал
Модель узrарувчилари руйхати
YsraowЧRJiao
AJmmпan
Таmкилотларrа
такдим
Э"111JП1Ш JСредитлар ва
OOllll(a маблаrлар
Фуцроларrа
ТаI<ДИМ
Э"111JП1Ш кредитлар ва
OOllll(a маблаrлао
Хорижий ташкялот ва
фуl\ароларrа
такдим
Э111Л111Н кредитлар ва
ООШI\В маблаrлаn
Резидент-кредит таппmлотларrа кредитлар корреспондентлик счетлари
ва боmк.а такдим эrnлrан
маблаrлар
Норезидент-кредит
ташкилотларга кредитл,ар
корреспондекrлик
счетлари
ва
бo!III(a
тццим
этилган
маблаrлао
Узбекистон
Республuцси
банкиrа
корреспондентлик
счетларя
ва
боШl\а
тццим
этилган
мабтu-лаn
°9збекистон
РеспубЛЮ<аси
банкида
мажбvшd! -..Уиnалар
Нац
валюта
-maxo металлар
Хари.ц
ва
у
у,
у,
у,
у,
У•
у,
у,
Белrиланипm
Пассивлао
L
Инфющия nmъarn
L,
Ахщm даромадлари
Та1П1<ИЛотлардан счетлар,
депозитлар ва бошка жалб
1\1UП!НГ3Н маблаFлаn
Банклар учуи накд пул
ФУ'\аролардан
счетл.ар, L1
депозитлар ва боmка жалб
килинган маблаFлаn
Хорижий ташкилот ва L2
ишлаб ЧИJЩIIШ
Саноа:r
х,ажми
фук.ароларда
счетлар,
депозитлар ва ООПП(а жалб
1Q1Линrан маблаFлаD
Резидент-кредит таткиМажбурий захира меъер■
Lз
лотлардан
кредитлар
корреспондентлик
счетлари ва боmц такдим
эrnлган маблаFлар
Норезидент-кредит
L,
I<айта МОЛИJIЛаштир!Ш
ташкилотлардан
ставкаси
кредитлар
корреспондентлик
счетлари ва боmк.а такдим
эmлган маблаFлао
кредитлар
У збекистон Республикаси Ls
Сумдаrн
такдим эrnm индикатив
банкидан
корреспондентлик
ставкаси
счетлари ва боm!\а тuдим
эrnлrан маблаrлар
1\ИЛИНГан у,
I\IDOlaтли коrозлаn
Т111<ДИМ
зтилган У9
kреДJплар буйича муддат
Уп<азиб
юборилгаи
:щорлик
Боmжа активлар
у,о
М,,
PROD
N
RR
МРЗm
L,
Фондрнски
sмv
ким:матли
L,
Валюта риски
ERV
Капитал, таксимланмаган
dюйда Фондлари
Эх;rимолий иукоrnшлар
учун захиралар
Ls
Фонзриски
JRV
--
L9
Макро<lруденци.ы
индикаторлар
м
БоШl\а пассивлар
L1u
Ликвидлик даражася ликвидли
активларнииr
муддатли
КИСКJ!
мажбурИJ1тларrа нисбаrn
Кwятал етарлиляги уз
маблаFЛаря (капятал) риск
даражаси буйяча улчанrа.н
акrnвларга яясбаrn
LL
У збекистон Республикасн
банкидан кредитлар
у,
т
HGI
Чи!\арилrан
I\OFOSTTan
L"
-
L12
L13
487
СА
Сумга нисбатан АКд1 долларининг уртача курси. Хорижий валюта
айлмашиниш курсларининг ИI(ГИсодиётга таъсирига ортикча бахо бериш
1\ИЙИн, шунинг учун доллар курсининг узгариши ИI\Тисодиётнинг холатига
сезиларли таъсир курсатади.
ММВБ индекси (МISEX). Молия тизимига охирги йилларда фонд
бозори динамикаси МуХИМ таъсир курсатади, унда моделлар Банклараро
валюта биржаси идекси билан ифодаланади. Республика фонд бозори
масалан, АI\Ш ёки Европа бозори каби ривожланмаган, лекин хозирнинг
узида фонд бозори ва иктисодиётнинг узаро боFЛимик даражаси жуда
юкори.
Инфляция суръати (f). Мамлакатда инфляция
даражаси
иктисодиётнинг
баркарорлигидан
далолат
беради.
Ривожланган
мамлакатларда инфляция одатда паст булади. Албатта, хозирги кунда
мамлакатда тартибга солиш даври эмас ва инфляция даражасининг ошиши
учун хеч кандай сабаб йук, лекин унинг даражаси ривожланган
мамлакатларга мое келадиган даражада юкори. Инфляция даражаси
билвосита барча фоиз ставкаларига таъсир килади, бу эса банк тизимининг
фаолиятига таъсир этмаслиги мумкин эмас.
Ахоли даромадлари (HGI). Ахоли даромадлари иктисодий
тараккиётнинг асосий омилларидан бири хисобланади, чунки улар реал
секторга товар ва хизматларга булган самарали талабни белгилайди. Ушбу
даромадлар банк секторига бевосита - ахолининг реас-т даромадларининг
усиши билан усиши ва банк тизими оркали инвестицияларга (реал секторга
берилган кредитлар) айланадиган фукароларнинг жамгармалари оркали
таъсир килади.
Банкдан ташкаридаги нак:д пуллар (Мо)- Мо агрегати тугридан-тугри
ЯИМ даражасига боглик ва хатто иктисодиётнинг ривожланишини акс
эттиради, чунки у хар чорак:да мавсумий эмас. Ушбу маблаглар кайта
таксимлаш жараёнида карама-карши томонлар уртасида мунтазам равишда
алмашиниб туради, унда банк тизими мухим рол уйнайди. Шунинг учун, бу
маънода, бу бирлик банк тизимидаги юкни курсатади ва моделда хисобга
олиниши керак.
Ишлаб чикариш хажми (PROD). Ишлаб чикариш хажми реал
иктисодиётнинг ривожланиш даражасини белгилайди, бу бутун
иктисодиётнинг асоси булиб хизмат килади. Ушбу ишда иш.-таб чикариш
хажми номинал ялпи ички махсулотни назарда тутади. Банк тизими реал
488
Ьz
секторнинг контрагентлари уртасида хисоб-китобларни амалга оllПlришда
фаол иштирок зтиб, молиявий воситачи хисобланади.
Мажбурий захиралаш меъёри (N). Мажбурий захиралаш меъёри
Узбекистон Республикаси Банкининг пул-кредит сиёсати воситаси
хисобланади. Бир томондан, у банк тизимининг барl\арорлигига таъсир
l\ИЛадИ, иккинчидан, капитални бошl(аришда банкларни чеклайд», I(арз
бериш имкониятларини чеклайди, бу фойда йуl(олишига олиб келади.
К,айта молиялаштириш ставкаси (RR). К,айта молиялаш сrавкаси
икrисодиётда иккита рол уйнайди. Биринчидан, ушбу восита ёрдамида
Узбекистон Республикаси Банки пул базасининг миморини тартибга солиш
оркали пул таклифига таъсир курсатиши мумкин. Банклар l\арз олиши
мумкин, бу уларнинг захираларини ва, демак, пул базасини купайтиради ва
пул маблаFЛарини купайтирадиган кредитларни бериш буйича ушбу
алоl(алардан фойдаланади. Иккинчидан, I(айта молиялаш ставкасининг
узгариши банклараро кредит бозорининг ставкаларига ва депозит ва
кредитлар буйича бошl(а иктисодий агентларга таъсир курсатадиган сигнал
таъсирига эга.
Сумдаги кредилар тамим этиш индикатив ставкаси (МРЗт). Миллий
валюта Ассоциацияси Республика пул бозорининг етакчи иштироiчилари
томонидан биринчи тоифадаги молиявий ташкилотларга эълон I<ИЛИНrан
сумли хредитларни (омонатларни) таl\дим этиш ставхалари асосида
MosПrirne курсаткичини хисоблаб ЧИl\адИ. Шундай l\ИЛИб, ушбу ставка
тизим ичида банклараро кредитлашнинг l\ИЙМатини акс зттираlдИ. Моделда
чорак учун уртача, уч ойлик имтиёзли ставка даражаси кулланади. Айнан
шундай ставкани танлаш бир чоракни ташкил l\ИЛадиган моделдаги вакт
бирлиги билан белгиланади
Фонд риски (SMV). Фонд риски - фонд I(ИЙМатлари ва хосила
l\Имматбахо l\ОFозларнинг эмитенти билан хам, молиявий воситалар бозор
нархларининг умумий узгариб туриши билан хам боглик буЛJГан омиллар
таъсири остида савдо портфелининг фонд l\ИЙматлари ва хосила молиявий
воситалар бозор нархларининг НОf\УЛай таъсири Оl\ибатида зиён куриш
риски. Моделда бундай риск улчами деганда РМВБ индексининг чораклик
уртача квадратик огишини тушунамиз.
Валюта риски (ERV). Валюта риски - хорижий валюта ва (ёки)
l\Имматбахо металларда кредит ташкилоти очган nозициялар буйича
хорижий валюта ва (ёки) l\ИМматбахо металлар курсининг ноl\улай
489
J
узгариши ОI\Ибатида зиён куриш риски. Моделда валюта риски деганда
АI<Ш доллари курсининг чораклик уртача квадратик осиши тушунилади.
Фоиз риски (IRV). Фоиз риски - кредит ташкилотининг активлари,
пассивлари ва балансдан ташl(ари воситалари буйича фоиз ставкаларининг
ноl(улай узгариши о.к;ибатида зиённинг вужудга келиши риски. Моделда
фоиз риски деганда маблаFларни уч ой муддатга такдим этиш индикатив
ставкасининг чораклик уртача квадратик оFиши ,щсобланади.
Эиди моделнинг эндоген узгар
Download