37489

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЬЛИМ ВАЗИРЛИГИ АНДИЖОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Хорижий тиллар факулътети Олмон тили ва адабиёти кафедраси Қўлёзма хуқуқида МИРЗАХОНОВА ЗИЛОЛА НЕМИС ВА ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ЎҚИТУВЧИ ОБРАЗИНИНГ ТАЛҚИН ЭТИЛИШ ХУСУСИЯТИ 5111400- хорижий тил ва адабиёти таьлим йўналиши бўйича бакалавр академик даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Илмий рахбар: И. ЖАББОРОВ Андижон – 2015 1 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………..3 Haynrix Mann ijodiy biografiyasi va unda “Proffessor Unrat” qissasini o`rni, asar yozilgan tarixiy sharoit................................................................................. 10 Parda Tursun adabiiy faoliyati va “O`qituvchi” romani yozilgan tarixiy sharoit.................................................................................................................. 16 Ikkala asar bosh qaxramonlari qiyofasidagi mushtarak va alohida xususiyatlar haqida................................................................................................................... 34 “Proffessor Unrat” qissasida “gimnaziya” o`qituvchisi obrazining talqini…................................................................................................................ 42 O`qituvchilik kasbi, uning huquqiy demokratik jamiyatdagi o`rni…………...................................................................................................... 45 O`qituvchining kasbiy sifatlari............................................................................ 52 Pedagogik fikr tarixida o`qituvchi mahorati masalalari....................................... 56 XULOSA.............................................................................................................. 62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.......................................... 64 2 “Olmon va o`zbek adabiyotida o`qituvchi obrazining talqin etilish xususiyati” (XX asr badiiy prozasi asosida) REJA: Kirish Mavzuning dolzarbligi Mavzuning o`rganilganlik darajasi BMI ning ilmiy yangiligi BMI ning maqsad va vazifalari BMI ning predmeti va ob`yekti BMI ishni bajarishda qo`llanilgan tadqiqot metodlari BMI ning metodologik asosi BMI ning amaliy ahamiyati BMI natijalarining amaliyotda sinalganligi BMI strukturasi I Bob. Mavzuga oid asarlar mualliflari va asarning qisqacha mazmuni haqida. 1. 1. Haynrix Mann ijodiy biografiyasi va unda “Proffessor Unrat” qissasini o`rni, asar yozilgan tarixiy davr. 1. 2. Parda Tursun adabiiy faoliyati va “O`qituvchi” romani yozilgan tarixiy sharoit. 1. 3. Ikkala asar bosh qaxramonlari qiyofasidagi mushtarak va alohida xususiyatlar haqida. 1. 4. “Proffessor Unrat” qissasida “gimnaziya” o`qituvchisi obrazining talqini II. Bob. Mustaqil O`zbekiston o`qituvchisining yosh avlod tarbiyasida muhim shaxs ekani haqida. 2. 1. O`qituvchilik kasbi, uning huquqiy, demokratik jamiyatdagi o`rni. 2. 2. O`qituvchining kasbiy sifatlari 2. 3. Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o`qituvchi mahorati masalalari 3 KIRISH Mustaqillk sharofati bilan o`zbek diyorida ham yangillanish, rivojlanish davri boshlanib, ijtimoiy hayotimiz umumjohon andozalaridga mos tarraqiyot yo`nalish- lariga jadal suratlar bilan kirib bormoqda. Xalq xo`jaligini barcha sohalarida, shu jumladan ta’lim sohasida ulkan islohatlar amalga oshirilmoqda.Mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq mamlakatimizda yosh avlod tarbiyasiga jiddiy e’tibor berila boshladi. "Ta’lim to`g`risida" gi qonun " Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ", "Davlat talim standartlari" ning hayotga tatbiq etilishi ushbu jarayondagi eng muhim bosqichlardir. O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi IX sessiyasida "Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyot poydevori" nutqida prezdentimiz I.A.Karimov shunday takidlagan. "Barchangiz yaxshi bilasizki, kelajak avlod haqida qaygùrish, sog`lom barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xusiyatimizdir." "Mamlakatimizning istiqlol yo`lidagi birinchi qadamidayoq, buyuk manaviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish milliy ta’limning tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zamirini mustahkamlash zamon talablari bilan uygùnlashtirish asosida johon andozalari va ko`nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelinmoqda." "Hammamiz yana bir xaqiqatni anglab yetmoqdamiz. Faqatgina chinakam marifatli odam inson qadrini millat qadryatlarini bir so`z bilan aytganda o`zligini anglash erkin va ozod jamiyatda yashash mustaqil davlatimizning johon hamjamiyatida o`ziga munosib obro`li o`rin egallashi uchun fidoiylik bilan kurashish mumkin". O`zbekiston Respublikasining xalqaro munosabatlarini keng quloch yoyayotgan bir paytda chet tillarini o`rgatish- o`rganish o`ta zaruriy ehtiyojga aylandi. Ushbu masalani muhimligini alohida uqtirib mamlakatimiz prezdenti I.A.K. shunday degan edi . "Xozirgi paytda xorijiy tillarni o`rganish va o`rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham albatta bejiz emas. Bugun johon hamjamiyatida 4 o`ziga xos munosib o`rin egallashga itilayotgan mamlakatimiz uchun chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda hamkorlikda o`z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashni hojati yo`qdir". Mamlakatimizda barkamol avlodning bilim olishi, jahon miqyosida rivojlangan davlatlar darajasidagi yetuk kadrlar bo’lib yetishishiga juda ham katta e’tibor qaratilmoqda, yosh avlodning jahon arenalaridan istalgan yo’nalish bo’yicha o’zga mamlakat a’zolari bilan kuch va bilim sinasha oladigan, ularni dog’da qoldira oladigan qilib tarbiyalash davlat siyosati tusini olgani juda ham ko’plab “ Kichkina demang bizni” deb yurgan millionlab O’zbekiston yoshlariga keng imkoniyatlar eshigini ochib bergani siz-u bizga oydek ayon. Ayniqsa muxtaram Yurtboshimizning 2012-yil 10-dekabrdagi mamlakatimizda chet tillarni o’rgatish va o’rganishga qaratilgan qarorlari yurtimizning barcha joylarida shaharlarimizdan tortib chekka – chekka qishloq va ovullarimizda ham bog’cha tarbiyalanuvchilari, maktab o’quvchilari va o’rta maxsus ta’lim dargohlari talabalari ham emin erkin, o’z hoxishlariga ko’ra, istagan, va ayniqsa birdan ortiq chet tillarni o’rganish imkoniyatini berdi desam mubolag’a bo’lmaydi. Yoshlarning, biz iftixor bilan tilga oladigan kelajagimiz asoslarining o’z fikr va muloxazalarini nafaqat o’z ona tillarida balki, yana ikki - uch xorijiy tillarda ham ifodalay olishlari, ushbu til sohiblari ega bo’lgan imkoniyatlar va qulayliklardan foydalanish, ularga o’z kuchimiz, bilimimiz, bizlarning aslida kim ekanligimizni ko’rsata olishimiz uchun bag’oyatda ko’p kerak bo’ladi deb o’ylayman. Tarixan bizga buyuk ajdodlarimizdan qolgan yuksak ma’naviy meros, kundan kunga umumbashariy qiyofani o’zida aks etib borayotgan milliy qadriyatlarimiz, hech bir xazinadan kami yo’q zaminimiz, umuman olganda esa Prezidentimiz qayd etib o’tgan eng katta boyligimiz - mexnatkash xalqimizni dunyoga tanitadigan, butun jahon e’tirofiga sazovor etadigan barkamol avlodni ham ma’naviyatli, ham ma’rifatli shaxs bo’lib ulg’ayishlari, muqaddas vatan xizmatida bel bog’lab turishlari uchun ularni jahon andozalariga mos ta’lim jaroyoni bilan ta’minlanishi ekanligiga hech qanday shubham yo’q. Qayerga bormang, qayerda bo’lmang 5 o’zbek yoshlarining xorijdan kelgan iqtisodiy, ijtimoiy sheriklari bilan turli tillarda suhbatlashayotganliklariga ko’zingiz tushadi, dunyo mamalakatlari kutubxonalaridan xalqaro internet tizimi, ijtimoiy tarmoqlar orqali hech qanday tarjimonlarsiz o’zlariga kerakli kitoblarni o’qiy olayotganlari, zamonaviy texnikalardan, avval o’rganilib qolinganidek ruscha yo’riqnomalarni izlab o’tirmasdan, bemalol foydalana olayotganliklari kishini xayratga solmasdan iloji yo’q. Mavzuning dolzarbligi. Biz milliy ma`naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasini o`z oldimizga asosiy vazifa qilib qo`yarkanmiz, bugungi kunda ma`naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta`sir ko`rsatadigan barcha omil va me`zonlarni tahlil qilib, ularning bu borada qanday o`rin tutishini yaxshi anglab olishimiz maqsadga muvofiq no`ladi. Ma`naviyatni shakllantirishga bevosita ta`sir qiladigan muhim hayotiy omillardan biri – bu ta`lim tarbiya tizimidir. Ma`lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilm-u ma`rifat, ta`lim tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Albatta, ta`lim-tarbiya ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya`ni, xalq ma`naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta`lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o`zgartirmasdan turib, ma`naviyatni rivojlantirib bo`lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondoshuvlarga, puxta o`ylanmagan ishlarga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi. Maktab, ta`lim – tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo`lishi asosiy qonunimizda belgilab qo`yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimiz ishtiroki va qo`llab-quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir.1 Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, 1 I.A.Karimov “Yuksak Ma’naviyat-yengilmas kuch”, 2008, 34-bet. 6 xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko`rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta`lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo`lishi lozim deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta`lim va tarbiyani ishini uygùn holda olib borishni talab etadi. Ta`limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. Bu haqida fikr yuritganda, men Abdulla Avloniy “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” degan chuqur ma`noli so`zlarini eslayman. Buyuk ma`rifatparvar bobomizning bu so`zlari o`tgan asr boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko`ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi.2 Nega deganda, bizga sobiq tuzumdan meros bo`lib qolgan maòrif tizimining eng noma`qul tomoni shundan iborat ediki, unda o`quv jarayonida o`quvchi va talabalarning mustaqil va erkin fikrlashiga yo`l qo`yilmas edi. Har qanday o`quv yurtini bitiruvchilarning bilimiga qarab emas, aksincha ularning sobiq sovet tizimiga va sohta gòyalariga sadoqatini hisobga olib baholash va hayotga yo`llash tamoyili asosiy o`rinni egallar edi. Ko`p hollarda sifat o`rniga son ketidan quvish ustunlik qilardi. Aksariyat yoshlar haqiqiy bilim yoki malaka orttirish maqsadida emas, ko`proq amalda diplomli bo`lib olish ilinjida texnikum yoki institutlarga kirar edi. Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim va tarbiya, ilm fan, kasb-hunar o`rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. BMI ning ilmiy yangiligi. Hozirgi kunda keng, chuqur, bilimli va o`z bilimlarini amalda qo`llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda. Shuning 2 I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”, 2008, 41-bet. 7 uchun ham hozirgi paytda horijiy tillarni o`rgatish va o`rganishga mamlakatimizda katta ahamiyat berilmoqda. Shu munosabat bilan ushbu tanlangan mavzu dolzarb masaladir, chunki har qanday tilni o`rganish uchun avvalo uning tarixidan va adabiyotidan xabardor bo`lishi zarur. Biz bo`lajak pedagoglar ekanmiz, tilini o`rganayotgan xalqimizning va albatta o`z xalqimizning pedagoglari va ularning tadriji tarixini bilishimish lozim. Bu es bizning amaliyotimizda yaxshigina samarasini beradi. Shu nuqtai nazardan men bajarayotgan BMIni qiyosiy adabiyotshunoslikda yangilik deb hisoblash mumkin. BMI ning metodologik asosi. Mazkur bitiruv malakaviy ishning metodologik asosini O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Respublikamizda ta`lim va tarbiyani rivojlantirishga bagìshlangan nazariy asarlarida oldinga surilgan gòyalar, xulosalar, O`zbekistonning “Ta`lim to`g`risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi me`yoriy hujjatlar hamda fan ta`lim – tarbiya va madaniyat sohasidagi strategik yo`nalishlarga doir qarorlar tashkil etadi. “O`nlab o`zbek allomalarining jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo`shgan xissasi ulkandir. Jumladan, Mirzo Ulug`bek qoldirgan meros xalqingizning jahon ahliga bebaho inòmi, deyish mumkin. Uning ko`plab ilmiy risolalari, siyosat va iqtisodiyot sohasidagi faoliyati, ilmiy va ma`rifiy merosi bugungi avlod uchun ham katta saboq bo`lib xizmat qilmoqda. Allomaning jahon ilm-fani, ayniqsa, astranomiya rivojiga qo`shgan xissasi beqiyosdir. Mamlakatingizda ajdodlaringizning boy merosini o`rganish, targìb qilish, madaniy yodgorliklarni ta`mirlash va asrab-avaylash, ta`lim, fan hamda madaniyat sohalarini rivojlantirish borasida amalgam oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlar o`z samaralarini berayotgani tahsinga loyiq”.3 3 “Xalq so’zi” gazetasi, 2014, may, 1-4-bet. Amina Adxer, Evropa tibbiyot assotsiatsiyasi ilmiy loyiha direktori (Germaniya): 8 Mavzuning predmeti. “Olmon va o`zbek adabiyotida o`qituvchi obrazining talqin etilish xususiyati” mavzusining predmeti sifatida ta`lim o`qitilishida, muassasalari ularning o`quvchilarining bilimlarini boyitish adabiyotidan keng foydalanish masalalariga va olmon tili darslarda olmon oydinlik kiritishdir. Buning uchun men ikkala milliy adabiyotning ikkta badiiy asarni mavzu nuqtai nazaridan qiyoslab o`rgatishga qaratdim . Mavzuning o`rganilishida qo`llanilgan metodlar. “Olmon va o`zbek adabiyotida o`qituvchi obrazining talqin etilish xususiyati” mavzusi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar davomida quyi dagi metodlardan foydalanildi: - Mavzu yuzasidan bizgacha bajarilgan tadqiqotlarni o`rganish; - Ta`lim - tarbiya jarayonini kuzatish; - Soxaviy adabiyotlarni qiyosiy o`rganish va taxlil qilish metodi. Mavzu o`rganilishining nazariy va amaliy ahamiyati. “Olmon va o`bek adabiyotida o`qituvchi obrazining talqin etilish xususiyati” mavzusi yuzasidan olib borilgan tadqiqot natijalari olmo n adabiyoti, olmon adabiyoti tarixi, o`rta umumta`lim maktablarida olmon tili o`qitish metodikasini yaratish, olmon tili darslari samaradorligini, qiziqarliligini oshirishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida olmon adibi Haynrix Mann va o`zbek adibi Parda Tursun ijodi o`rganiladi, ularning muayyan asarlari tahlil qilinadi, asar qahramonlarining Ulardan ijobiy va salbiy xususiyatlari olmon va o`bek tili o`qitilishida ko`rsatmalar ishlab chiqiladi. Bu esa mavzu ifoda qilinadi. foydali uslubiy o`rganilishining nazariy va amaliy ahamiyatini oshiradi. Tadqiqot natijalarining amalda sinalganligi. “Olmon va o`bek adabiyotida o`qituvchi obrazining talqin etilish xususiyati” 9 mavzu yuzasidan olib borilgan izlan ishlar jarayonida Andijon viloyati Marxamat tumanidagi 31 -umumta`lim maktabida amalga oshirilgan ta`lim-tarbiya ishlari va olmon tili darslarini tashkil qilish amaliyotida foydalanildi. Usbu mavzu yuzasidan men shu maktabda amaliyot o `tash davrimda nemis tili, ona tili va adabiyoti va tarix o `qituvchilari bilan maslahatiashdim va ularning mavzu yuzasidan bergan savollarimga javoblar oldim. Tajribali bu pedagoglarni bergan maslahatlari va mulohazalaridan men BMI tayyorlash faoliyatimda o`rni bil an foydalandim. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, asosiy qism va xulosalardan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, mavzuning o`rganilish darajasi, maqsadi, vazifalari, obyekti, predmeti, ilm iy yangiligi, ahamiyati va amaliyotda sinalganligiga to`xtalib o`tiladi. Asosiy tutgan qismda olmon va o`zbek adabiyotida o`qituvchining o`rni, hamda uning o`ziga xos xususiyatlari Haynrix Mann va Parda Tursun asarlari asosida tahlil qilinish masalalar bo`yicha fikrlar bildiriladi. Xulosada esa asosiy qismda bajarilgan tadqiqotlarga tayanib, ikki milliy adabiyotda o`qituvchi qiyofasini yaratilishi va o`qituvchilar faoliyatini qiyosiy o`rganish natijalari bayon qilib beriladi. 10 Haynrix Mann ijodiy biografiyasi va unda “Proffessor Unrat” 1. 1. qissasining o`rni, asar yozilgan tarixiy sharoit. Har bir millat o`ziga xos yashash sharoiti, tili, ma`daniyati, psixologik xususiyatlari, xullas milliy xarakterlariga, urf-odatiga ega. U yoki bu millatning o`ziga xos hususiyatlari badiiy asarlarda aks etib, uning milliy koloritini tashkil etadi. XIX- XX asrda nemis adabiyoti erishgan ulkan muvoffaqiyatlar jahon ma`daniyatiga bebaho hissa bo`lib qo`shildi. Nemis adabiyoti jahonda haqli ravishda peshqadam o`rinlardan birini egallaydi. Bir asr mobaynida nemis tili mamlakatlari adabiyoti vakillaridan o`n ikkitasi Nobel munosib ko`rilgani ham fikrimizning dalilidir. mukofatiga Xalqning ozodlik uchun kurashi, uning ideallari bilan chambarchas bog`langan adabiyot jahon madaniyatiga ulkan hissa qo`shdi. Herder, Lessing, Viland, Gyote, Shiller, Hayne, Hesse, Brext, Haynrix Mann, Tomas Mann bu ro`yhatni yana uzoq davom etdirish mumkin. Bu kabi mo`tabar nomlar nemis millatining faxri va gùruri bo`libgina qolmay, jahon madaniyati hazinasini boyitgan mutafakkirlardir. Ular ijodiga bunday yondoshuv tushunarli va qonuniydir. Ulardan biri Haynrix Mann XIX asrning so`nggi choragi va XX asrning birinchi yarmida ijod qilgan nemis taraqqiyparvar adabiyotining yirik vakili, antifashist yozuvchidir. U murakkab ijodiy yo`lni bosib o`tdi. Yozuvchining ilk asarlarida mavhum gumanizm hukmron bo`lsa, so`nggi ijodida xalq manfaatlari o`zining chuqur aksini topdi. Haynrix Mann Lyubek shahrida madaniyatli byurger — savdo ishi bilan shugùllanuvchi oilada tugìldi. U yoshligidan tijoratni o`rganadi. Fransiya va Italiya bo`ylab sayohatdan so`ng unda adabiyotga qiziqish kuchayadi. Atrofini o`rab olgan burjua hayotiga tanqidiy munosabatda bo`ladi. Birinchi mustaqil asari «Sharbat qirgòqlari»da («Orzu qilingan joyda», 1900) uning fosh etuvchi satri ochiq ko`rinadi. «Sharbat qirgòqlari» romanining qaxramoni chekka viloyatdan kelgan kambagàl talaba Andreas Stumzedir. Unga Berlinning gàrbiy kvartali— 11 birjachilar, bankirlar, savdogarlar, sotqin jurnalistlar yashaydigan boy mahalla, tekin daromad manbai—sharbat qirgògì, sut bulogì bo`lib ko`rinadi va o`sha yerni orzu qiladi. Andreas qiynalib bo`lsa ham o`sha muhitga kirib oladi, so`ngra uning yaramas ta`siri ostida tez buziladi. Turkxaymerlar muhitiga tushib qolgan talaba Andreas Stumze bankirning xotini Turkxaymer xonimning diqqatini o`ziga tortadi. Dastlab u o`z baxtiga ishonmaydi, asta-sekin o`zini ushlab oladi, so`ngra u surbetlik bilan Turkxaymer xonimga ham, xo`jayinning ma`shuqasi Agnessa Mastkega ham yaqinlashadi. Bu esa mitti odamning boyligi va xukmronligi uchun o`z xo`jayinidan olgan qasosining bir turi hisoblanadi. Nayranglari fosh bo`lgach, orzu qilingan joy sharbat qirgòqlaridan quvilgan Andreas Stumze o`z taqdiriga bo`ysunadi. Xo`jayin «odamgarchilik» qilib, uni Agnessaga uylantirib qo`yadi va kichik nafaqa belgilash bilan undan xalos bo`ladi. Burjua muhitida salbiy qaxramonning ko`tarilishi prinstipsizlik va faqat shaxsiy manfaatni ko`zlash asosida yuzaga kelishini, so`ngra turli ziddiyatlarga uchrab, oxirida yuztuban ketishini yozuvchi Andreas Stumze obrazida yorqin ko`rsatib berdi.. «Ma`budalar» (1902—1903) trilogiyasida ijtimoiy hayot, sanàt va muhabbat masalalari tasvirlanadi. Asar qaxramoni gertsoginya Violenta Assidir. U shimoldan Italiyaga bostirib kelgan qadimgi jaxongir normannlar urugìga mansub bo`lib, yoshlikdan o`z avlodining bosqinchilik urushlari va jasoratlari haqidagi xotiralar bilan yashaydi. Undagi favqulodda iroda, yuksak go`zallik, manmanlikka intilish ham o`shaning oqibatidir. Assi ongli ravishda turmushi shod-xurramligini, go`zallik nashidasini totib ko`rmoqqa intiladi, oddiy odamlar hayotiga esa loqaydlik bilan qaraydi. Haynrix Manning sotsial-psixologik va hajviy ruhdagi «Unrat muallim» (1905) romanining bosh qahramoni erlar gimnaziyasining keksa o`qituvchisi Rat bo`lib, o`quvchilar unga «Unrat» laqabini qo`yganlar. Chunki u bolalarni monarxga sadoqatu «mangu xizmatga muhabbat» ruxida tarbiyalashga undaydi. Unda hammaga dahshat solish kabi istak zo`r. Uning nutqlarida rasmiy (yuzaki) 12 tantanalilik bor. «Agar men,—deydi u,—o`quvchilarga klassik ideallarni faqat bekorchi xayol sifatida tushuntirsam, u vaqtida o`zimga bo`lgan hurmatni yo`qotgan bo`lur edim». Uning tilida chunki, hattoki, binobarin, ya`ni, masalan? so`zlari ko`p va o`rinsiz ishlatiladi. Yozuvchi bu nochor odam obrazi orqali miskin nemis hayotini masxara qiladi. Unrat XIX asr oxiridagi Germaniya voqeligini o`zida mujassamlantirgan tipik xudbin obrazidir. Birinchi jahon urushi yillarida Haynrix Mann urushga qarshi antiimperialistik mavqeni egalladi. Germaniyada kuchayib borayotgan revolutsion harakatga ijobiy munosabatda bo`ldi. Haynrix Mann hajviyotining «Imperiya» trilogiyasining birinchi romani «Sodiq fuqaro» (1914)dir. Unda zo`ravonlik va monarxiya tartiblarining himoyachisi, «masùliyatni his etmaydigan shovinist» obrazi yaratiladi. Romanning bosh qaxramoni Didrix Gessling. Ijtimoiy hayotdan uzoq, qo`rqoq, filistr-meshchan bu odam ekspluatator bo`lib qolgach, jamiyat taraqqiyoti uchun xavfli kishiga aylanadi. Yozuvchi, Didrix Gessling xarakterini yuzaga keltirgan yaramas muhitni, yomon ta`sirni ko`rsatadi. Kichik bir qogòz fabrikasiga xo`jayinlik qilgan otasi oilada qo`pol bir odam bo`lgan. Lapashang Didrix otasidan qo`rqadi va shu tufayli hurmat qiladi. Didrix maktabga ham yig`lab borardi. Darslarini bilmagan vaqtda ko`zlariga yosh oladi. Bunday holat naf keltirgach endi bu narsa odat tusiga kiradi. Maktabni bitirgach, Berlinga o`qishga boradi. U yerda millatchi burjua yoshlar tashkiloti «Yangi tevtoniya» safiga kiradi.. Didrix voyaga yetgach, uyida zulm o`tkazuvchi zolim erga aylanadi. U xotinini o`ziga tobe tutadi, ona esa bolalarini o`ziga bo`ysundiradi. Didrix bolalarini kichik xonaki itga ozor berishga o`rgatadi. Otasi vafotidan so`ng o`zini erkin tutgan Didrix fabrikaning egasi bo`ladi va ishchilarni qattiq ekspluatatsiya qilishi natijasida katta foyda ola boshlaydi. Didrix o`ziga bo`ysunuvchilarga nisbatan o`ta qo`pol va shafqatsiz, aksincha o`zidan yuqori turuvchi amaldorlarga esa, itoatkor shaxs. Bir kuni u Berlinda kayzerning o`tib ketayotganini ko`rib qoladi. Turgan joyi balchiq bo`lishiga qaramay, o`sha yerda tiz cho`kib, imperator 13 Vilgelmga ta`zim qiladi. Bu esa unga sodiq fuqaro ekanini bildirar edi. Didrix ishchilarga «ichki dushman» deb, ularning o`z ahvollarini yaxshilashga qaratilgan har bir harakatiga «isyon» deb qaraydi, ularni «yanchib tashlash»ga undaydi. «Biz qo`rqmaymiz, kayzer biz bilan», deb chiranadi. Unda agressorlik kuchli, ayni chog`da mehnatchilardan qattiq qo`rqadi ham. «Sodiq fuqaro» romanida Haynrix Mann nemis meshchanlarining miskin hayotini, burjuaziyaning millatchilik, bosqinchilikdan iborat siyosatini masxara qildi. Didrix Gessling nemis hukmron tabaqalarining munofiqlik va yovuzliklarini aks ettirgan tipik obrazdir. «Imperiya» trilogiyasi («Sodiq fuqaro», «Kambagàllar», «Boshliq»)dan so`ng yozuvchi ijodining yangi davri boshlanadi. 1933 yilda fashistlar davlatni bosib olgach, Haynrix Mann ijodida katta burilish ro`y beradi. U Germaniyani tashlab ketishga majbur bo`ladi. Gitlerchilar adib asarlarini yoqadilar, o`zini esa sanàt akademiyasi a`zoligidan chiqaradilar. Dastlab u Pragada yashaydi, so`ngra Fransiyaga ketadi. U yerda fashizmga qarshi faoliyatini davom ettirib maqolalar yozadi. Agar u dastlabki ijodida («Unrat muallim», «Sodiq fuqaro») fashizmni yuzaga keltirgan muhitni ko`rsatsa, endi u sariq vabo—fashizmni, uning qonxo`r boshliqlari—Gitler, Gering, Gebbelsning kirdikorlarini keskin fosh etadi («Nafrat», 1933). Bundan so`ng yozgan «Shunday kun keladi», «Mardlik» kabi publististik asarlarida esa xaqiqat uchun mardonavor kurashchilar — Ernest Telman, Rudolf Klaus va Edgar Andre obrazlarini fashistlarga qarshi qo`ydi. Haynrix Mann shu davrda Genrix IV xaqidagi epopeyasini yaratdi. Bu «Genrix IV ning yoshligi» va «Genrix IV ning yetuklik davri» (1935—1939) deb ataluvchi ikki tomdan iborat romandir. Haynrix Mann qirol Genrix xaqidagi asarida Fransiyaning XVI asri tarixiga murojaat etadi. O`sha vaqtda o`zaro diniy nizolar avj olgan edi. Ayni chog`da bu davrda yakka xukmronlik mustahkamlanib, uning o`zboshimcha feodallarga qarshi kurashi ham kuchaygan edi. Asar personajlarining ko`pi tarixiy shaxslar. Fransiya taxtida feodalizmning so`nggi vakillaridan biri qirolicha Yekaterina Medichi o`tiradi. U o`z xukmronligini saqlab qolish uchun har qanday jirkanch 14 vositalarni qo`llashdan ham qaytmaydi. Xanjar foyda bermagan joyda zaxarni ishga solib, o`z raqiblarini bartaraf etadi. Bu vaqtda protestant-qirolichasi Navvarrskayaning o`g`li, yosh shaxzoda Genrix (so`ngra Genrix IV) qishloqda, buvasi qo`rasida, dehqon bolalari o`rtasida o`sadi va unga buvasi homiylik qiladi. Qirolicha Yekaterina dushman partiyasini zaiflashtirish va davlatni o`z qo`lida saqlab qolish maqsadida qizini protestantlarning boshligì Genrixga berib, shunday yo`l bilan uni o`ziga buysundirmoqchi bo`ladi. Yekaterinaning o`z o`gìllari Karl IX va Genrix III mamlakatni idora etishga noqobil kimsalar edi. Genrixning saroy qo`shinida xizmat qilayotgan otasi to`satdan o`ladi, ko`p o`tmay onasi katoliklar qo`lida zaxarlanadi. Uning o`zi uchun ham katta xavf tugìladi. Genrix Yekaterinaning qizi Margarita Valuaga uylanish va to`yni o`tkazish maqsadida o`zining protestant (gugenot) qo`shin-lari bilan saroyga keladi. Lekin bu qadar ko`p protestantlarning kelishi Parij katoliklarini gàzabga soladi. Yekaterina shahar aholisining bunday kayfiyatidan ustalik bilan foydalanadi. U tinch dam olayotgan protestantlarga qarshi 1572 yilning 24 avgusti (avliyo Varfolomey kuniga o`tar kechasi)da yoppasiga ur-yiqit ushyutirib, ko`plab kishilarning boshini tanasidan judo qildiradi. Genrix esa, Luvr saroyida tutqundek qoladi. Varfolomey kechasidagi qonli voqealardan ko`zi ochil-gan yigit saroydan qochadi. Bundan so`ng Genrix IV o`z harbiy qo`shinlari safini mustahkamlab, o`z ta`sir doirasini kengaytiradi. Deh-qonlarning ahvolini yaxshilashga va`dalar berib, ular bilan yaxshi munosabatda bo`ladi, xushchaqchaq hazillar qiladi. Genrix hamma janglarda bevosita o`zi qatnashadi, ko`p shahar, qishloq-larni qo`lga kstritib, yanada obro` orttiradi. U endi Parijga hujum qilib. uni qo`lga kiritadi va tarqoq Franstiyani birlash-tiradi, xalqdan olinadigan soliqlarni kamaytiradi. Endi uning oldida Franstiyani ispan qiroli Filippga bo`lgan qaramlikdan xalos etish vazifasi turar edi. Lekin Genrixning bu orzusi amalga oshmaydi—u katta jangga tayyorgarlik ko`rayotgan bir vaqtda yollangan chet el josuslari tomonidan o`ldiriladi. 15 Genrix IV asarning birinchi qismida gugenotlarning boshligì sifatida kamsitishlarga qarshi shaxsiy o`ch olish yo`lidan borsa, keyinchalik sekin-asta aqliy takomilga erishib, mamlakatning birligini yuzaga keltiruvchi yirik harbiy qo`mondon va xalqparvar davlat boshligìga aylanadi. Asarda Genrix IV Uygònish davrining ilgòr namoyondasiqiyofasida gavdalantirilgan. Uiing do`stlari orasida faylasuf Monten, shoir Agrippad Obine ham bor. Yozuvchi Genrix IV ni «qo`lida quroli bor otdagi gumanist», deb ataydi. U ham mutafakkir, ham sarkardadir. Bu bilan Haynrix Mann moddiy va ma`naviy kuchlar birlashtirilgandagina adolatli tuzumni o’rnatsh, yovuz gòyalar hukmronligiga yo`l bermaslik mumkin degan xulosa chiqaradi. Chunki yozuvchi “Sodiq fuqro”romanida fashiatik gòyalar tantanasini taminlagan xudbinlar muhitini qoralagan bo`lsa Genrix IV haqidagi asarida fashistik gòya yo`lini to`sib qo`yish imkonini ko`rsatib beradi. Yozuvchi «Sodiq fuqaro» romanida fashizmni keltirib chiqargan yaramas muhitni tasvirlagan bo`lsa, Genrix IV haqidagi epopeyada uni qanday yo`l bilan engish mumkinligini aniq ko`rsatib beradi. Yozuvchi Genrix IV ni «xalqparvar arbob», deb ta`riflaydi. Tarixiy Genrix juda ham bunday ijobiy sifatlarga ega emas. Biroq bu asar fashizm ta`qibiga uchragan adib tomonidan yozilganini nazarga olganda, Genrix IV ning ideallashtirilishi sababi ravshanlashadi. 1940 yilda fashistlar Germaniyasi Fransiyani bosib olgach, Genrix Mann Amerikaga ketishga majbur bo`ladi. Keksa adib muhojirlikda ham fashizmga qarshi asarlar yaratadi. Jumladan, 1943 yilda chiqqan «Lidista» kinoromanida fashistlarning Chexoslovakiyada qilgan vahshiyliklari, Lidiste va Leshchan qishloqlariga o`t qo`yishi, butun erkaklarning otib o`ldirilishi voqealari ko`rsatiladi. Yozuvchi «Davr obzori» (1944) publististik asarida Germaniyaning o`tmishi, fashizmning kelib chiqishi va unga qarshi nemis xalqi olib borgan mardonavor kurashlar, shuningdek franstuz qarshilik ko`rsatish harakati haqida so`z yuritadi. Ayniqsa, o`z Vatanini va Evropa xalqlarini fashizm asoratidan qutqargan ulug` sovet xalqi haqida, Oktyabrning olamshumul ahamiyati xususida 16 katta hayajon bilan hikoya qiladi. Genrix Mann gitlerizmning tormor etilishi bilan nemis xalqini tabriklaydi. Qasal bo`lishiga qaramay, bu keksa antifashist yozuvchi yangi Germaniyani tuzishda qatnashmoqni istaydi. Lekin yaxshi niyatlari amalga oshmaydi. Chunki AQSh reakstion doiralari uning o`z vataniga qaytishiga imkon bermaydilar. Buiing ustiga ezgu ishlarini amalga oshirishiga to`sqinlik qiladilar. Shu tufayli otashqalb yozuvchi Genrix Manning yaxshi niyatlari nihoyasiga etmaydi. G. Mann 1950 yilning 12- martida to`satdan vafot etadi. O`z paytida ya`ni 1928-1932 - yillar davomida Haynrix Mann Germaniya ziyolilari orasida ayniqsa Prussiya sanàti akademiyayasi adabiyot shobasining Prezidenti lavozimida sermahsul faoliyatda bo`lgan. Bu davrda adib ko`plab yosh yozuvchilardan adabiyot sohasiga jonkuyarlarni tarbiyalab yetishtiradi. Haynrix Mannijodiy takomilida XIXasr fransuz romanchiligining ta`siri sezilib turadi.Shu sababli Haynrix Mann asarlari shakllanib kelayotgan nemis burjua madaniyati ahloqini ayovsiz tanqid ostiga oladi.Imperiya nomi bilan mashhur bolgan roman-trilogiyasini ayniqsa shu trilogiya tarkibidagi “Sodiq fuqoro” romani nafaqat kayzer Germaniyasidagi talim-tarbiya tizimini balki ko`plab ziyolilarga yuqqan buyuk millatning illatini ham qattiq tanqid ostiga olishga juràt etdi. Asarning bosh qahramoni urushqoq tarbiyasini samarasi o`laroq bosqinchinchilik ruhi bilan balogàtga yetgan. Har qaysi hukmdorga tiz cho`kib ta`zim qiladi. Qo`shni millatlarni esa mensimaydi. Shunda uning yovuz fe`latvorlari tipik ifodasini topgandir.4 1.2. Parda Tursun adabiiy faoliyati va “O`qituvchi” romani yozilgan tarixiy sharoit. Sho`ro davri o`zbek adabiyotining ko`zga ko`ringan vakillaridan biri Parda Tursundir. Bu uning taxallusi bo`lib, asl ism-sharifi Tursunov Pardadir. U 1909 yili 7-noyabrda Namangan viloyati Pop tumanidagi Chorkesar mahallasida 4 Q. Azizov, O. Qayumov “Chet el adabiyoti tarixi”,Toshkent 1987. 17 dehqon oilasida tugìldi. Ota-onadan erta etim qolgan Parda Tursun sarsonsargardonlikda hayot kechiradi. Ayovsiz yillar shamoli uni 1918 yilda Chorkesar qishlogìdan Toshkentga etaklaydi. Kishilar eshigida xizmatkor bo`lib kun kechiradi. Undagi ilmga tashnalik 1923-1927 yillarda tajriba ko`rsatkich maktabiga, 1927-1928 yillarda Karl Marks nomli pedagogika bilim yurtiga olib keladi. So`ngra, toki 30-yillar boshiga qadar Toshkent viloyatining Piskent tumanidagi maktablarda o`qituvchilik qiladi. Uning adabiyotga qiziqishi xuddi shu davrdan boshlangan bo`lib, «Qizil O`zbekiston» («O`zbekiston ovozi») ro`znomasi muharririyatiga etaklaydi. 1929-1934 yillarda mazkur ro`znoma sahifalarida o`zining xabar, ocherk, hikoyalariyai chop ettiradi. 1930 yilga kelib, uning «Zo`rlik» nomli birinchi hikoyasi e`lon qilinadi. U 1930-1931-yillarda «Batrak» gazetasida masùl kotib, 1931-1934 va 1939-1940-yillarda «Qizil O`zbekiston» gazetasida adabiy xodim sifatida faoliyat ko`rsatadi. 1935-1936-yillarda O`rta Osiyo plan-iqtisod institutida birmuncha muddat taqsil ko`rgach, 1937-1938-yillarda O`zbekiston Markaziy Ijroiya Qo`mitasi raisi kotibi, 1940-1945-yillarda O`zbekiston Telegraf agentligida adabiy xodim va muharrir, 1948-1950-yillarda partiya tarixi institutida ilmiy xodim bo`lib ishlaydi. Parda Tursunning adabiy faoliyati 1929-1930 -yillarda kichik-kichik hikoyalar yozish bilan boshlangan.5 1934-1935 yillarga kelib, adibning «Ostonada», «Qo`ldosh va Marusya», «Bir xotinning tarixi» kabi bir necha hikoyalari yaratiladi. Parda Tursun ijodiy faoliyatida uning «Domla” (1937) hikoyasi muhim rol o`ynaydi. Mazkur hikoyaning syujet chizigì aytish mumkinki, adibning butun umri davomida yaratgan o`rta va yirik asarlari sahifalariga ko`chdi, qissa va romanlarining bosh mavzuiga aylandi. Parda Tursun bu yillarda zamondoshlari hayotidan olingan bir qator hikoyalar, o`nlab ocherklar yaratdi. Uning «Dadajon rais» (1932), «Yangi raislar» 5 O`zbekiston Milliy Ensklopediyasi 18 (1933), «Majlisda» (1934), «Quvnoq hayot» (1935), «Yaylovda (1935), «Traktorchi» (1935) kabi ocherklari shular jumlasidandir. Adib hikoyalaridagidek ocherklarida ham o`zbek ziyolisining bosib o`tgan yo`li, kurashi haqida hikoya qiladi. 1941-1945 yillarda adib bir qo`lida qurol, bir qo`lida qalam bilan onaVatan himoyasida bo`ladi. Urushdan keyingi yillarda oliy o`quv yurtlarida talaba, o`qituvchi, nashriyotlarda muharrir bo`lib faoliyat ko`rsatdi. Parda Tursunning kichik-kichik hikoyalaridan keyinchalik, ya`ni 1947-yilda uning «Haq yo`l» avtobiografik qissasi «o`sib chiqqan». Parda Tursun 1940-yilda yozilgan bu qissasi ustida uzoq vaqt ishlab, uni 1947-yilda nashr etadi. Keyinchalik mazkur qissaga sayqal berish, unda belgilangan qaxramonlar hayoti va jamoalashtirish davri manzaralarini tasvirlashda davom etib, dastlab 1947- yili uning birinchi yirik asari — «Haq yo`l» nomli qissasi chop etiladi. Undagi bosh qahramon Elmurod Do`stmatovning hayot yo`li timsolida adib tarjimai holi emas, o`zbek ziyolisining bosib o`tgan mashaqqatli yo`li gavdalantiriladi. U keyinroq «O`qituvchining yo`li» nomi bilan o`zbek va rus tillarida chop etiladi. 1950 yillarga kelib, mazkur qissa qayta ishlanib, «O`qituvchi» nomi bilan mustaqil bir asar — roman sifatida nashr etiladi. Undagi bosh qahramon Elmurod obrazi hattiharakati va xarakteri vositasida o`zbek ziyolisi —o`qituvchisining hayoti va kurash yo`li umumlashmasiga ko`tarildi. Parda Tursun jurnalist, o`qituvchi, noshir va publitsist, ocherknavis va hikoyanavis, qissanavis va romannavis bo`lishi bilan birga mohir tarjimon ham edi. Saltikov-Shchedrin, A.Tolstoy, Emil Zolya, Gi de Mopassan asarlarini o`zbek tiliga ag`dargan. Uning asarlari ko`plab qardosh va xorijiy tillarga tarjima bo`lgan. U 1957 yilda vafot etgan. Hozirgi kunda Toshkent va Namangandagi bir necha maktab va ko`chalarga Parda Tursun nomi berilgan.6 Ulkan iste`dod egasi Parda Tursunning o`qituvchi romanida o`zbek ziyolisining ogìr fojiyalarga to`la hayot yo`li zo`r mahorot bilan tasvirlanadi. Bu 6 Uzbek adabiyoti tarixi, 3-j., T., 1972. 19 asar voqealari soy bo`ylab baland tog` yonbagìrlariga tizilishgan qingìrqiyshiq uyli bir qishloqda boshlangan. Qishloqdagi paxsa devorli qo`rgònchalar mulkdor odamlarniki bo`lib guvaladan qurilgan. Qish kezlarida shiftlaridan, hatto, devor kovaklaridan shamol hushtak chalib turadigan ayollarning a`za tutgandagi qiychuvi bola tuqqandagi figònlari qashshoqlarning eshitilib boshpanalari turadigan pastak uylar kambagàl- edi. Buga jon kirgizib turadigan esa ayol va go`daklar bo`lib, ularning qo`lidan ish keladigan azamatlari yersiz, ot-ulovsiz qisqasi, qashshoqlikdan ish qidirib uzoq shaharlarga – Qo`qon, Namangan, hatto dovon oshib Toshkentga ketar, shu bilan qishda qaytar, yo bo`lmasa birovlarning eshigida qo`l-oyoqlari bog`lanib qolib ketardilar. Asar yozilgan bu davrda ko`z ko`rmagan quloq eshitmagan joylarda bo`layotgan urush xalqning boshiga kulfat soldi. Tirikchilik yanada qiyinlashdi. Boylar ham qarz bermay qo`ydi. Hech chora qolmagach, yaroqli buyumlarini birma-bir sotdilar, oziq-ovqatlarga ayirbosh qildilar. Sotishga va ayirboshlashga yaraydigan narsalar ham tamom bo`ldi. Hatto ``Tatran`` nomli yogòchdan , qattiq va zaharday achchiq bir tog` o`simligidan non tayyorlab yeyishga to`g`ri keldi. Soliqlar ham haddan ziyod oshib ketdi. Hech najot topolmagan odamlar uy-joylarini sotib boshqa shaharlarga ko`chib ketishga majbur bo`ldilar. Bular orasida bizning qahramon Elmurodning oilasi ham bor edi. Bu Elmurodning davr tasviri “O`qituvchi” romanining bosh qahramoni bo`lmish hayot yo`li misolida juda ta`sirchan qilib ko`rsatilgan. Elmurodning dadasi Do`smat ayasi Buviniso bo`lib, uning yana bitta ukasi Avaz bor edi. Ular qishloqda yeyishga ham narsa topolmay uy-joyni pullab shaharga keladi. Lekin shahar ham ular kutganlaridek emas edi. Ular o`zlariga o`xshab yelkasiga yuk ko`targan qashshoqlarni, do`konlarning ayvonlarida ochlikdan tirishib yotgan darmonsiz odamlarni ko`rganlarida tirikchilik bu yerda ham xaligiday ekanini darrov fahmladilar , ko`ngillari yana gàmga to`ldi. Yo`l chetlariga o`tirgan mayib gadoylar, 20 tilanchilik qilib yurgan chol va kampirlar, ustlari yupun bolalar ularning ko`z o`ngidan bir-bir o`tib turdi. Ular shaharda ancha sarson bo`ladilar. Yeyish uchun non , tunash uchun esa boshpana yo`q edi. Qish kunlari, havo sovuq ularning ust-boshi yupqa. Oyoqlari jiqqa ho`lligidan yurganlarida chiqadi. Ular kirch-kirch degan tovush shaharda bir iloj qilib kun ko`rardilar. Ukasi Avaz ko`p kasal bo`ladi. Onasi ham ocharchilikdan farzandlarini kasalligini, yig`lashini ogìr oladigan bo`lib qolgan. Avaz vafot etdi. Undan so`ng otasi ham olamdan ko`z yumdi. Ogìr ahvolda qolgan ona-bola nima qilarini bilmay, yomon kunlarni boshidan kechirdilar. Hattoki tilanchilik qilishga majbur bo`ladilar. Sharoit o`ta qiyin bo`lib ketganligi, onaning sog`ligi yomonlashib borayotgani va o`glini boqishga ko`zi yetmay qolganligi uchun ona o`g`lini bir Eshonning qo`liga topshiradi. Elmurodga “Jannat” deb ta`riflashgan bu oila naq do`zax edi. Eshon qozilik ham qilar edi. U qozilikda poraxo`rlikka mukkasidan ketdi. Bir gal uning huzuriga ikkta qishloqi boy bir-birlarini ustidan shikoyat qilib kelishdi. Ulardan biri ot yo`qotgan ekan, ikkinchisi bozorda minib yurganida tanib qolibdi. Birinchi boy “Mening yo`qotgan otimning o`zi, qulogìdan tortib tuyogìgacha tanidim”, deb da`vo qilar, ikkinchi boy esa “Otni topib ham, sotib ham olgan emasman. Asl qo`l bola!” deb gàzablanar edi.7 Ubaydullaxo`ja alam shikoyatchi boylarning otdan ham ko`ra o`z eldoshlari oldida obro` uchun kurashayotganlarini angladida , kimdan ko`proq pora olish niyatida dam u, dam bu tomonga shox tashlab ikki oy ovvora qildi. Natijada ancha cho`ntagini semirtirib oldi. Ubaydulla eshon ana shu nazr-niyoz evaziga yashaydigan tekinxo`rlardan edi. Albatta uning farzandlari ham shu tarbiyani olgan, ular nazarida gadoylar gadoylik uchun, ochlar och yurish uchun , yetimlar yetimlik uchun yaratilgan bo`lib, o`zlari esa to`q yashaganlari holda bunday odamlarga nafrat bilan 7 Parda Tursun “O’qituvchi” T-1972. 45-b. 21 qarash uchun yaratilgan edilar. Shuning uchun ular Elmurodning holiga achinmay, mazah qilishar edi. Kishining jamiyatdagi vaziyati, salmogì, huquqi, obro`si uning mulki bilan o`lchanadigan, har kim «o`z ko`machiga o`zi kul tortadigan», «vijdon», «odamgarchilik» degan gaplar har kimning shaxsiy manfaati bilan o`lchanadigan bir zamonda hali qo`lidan mustaqil bir ish kelmaydigan, o`z tirikchiligini o`zi qila olmaydigan inson bolasi ota-onasidan bemahal ajralar ekan, unga bundan ogìr kulfat yo`q. Ko`chada qolgan qarindosh-urug`, o`gay ota-ona qo`lida qolgan, brovning xizmatida yugurdaklik qiluvchi bolalar ozmuncha emasdi. Ular «oyoqosti» bo`lib yashardilar. Ularnnng dunyoda borligi ham sezilmasdi. Ularni odam qatoriga ham qo`shmasdilar. Ular ruhiy va jismoniy o`sish davrida adolatsiz dunyoning ogìr kulfatlarini tatib o`sardilar. Ular to`rt-besh yoshdanoq qarindoshurug`, o`gay ota-ona, asrab olgan oilalar qo`lida tinimsiz chakana mehkatga giriftor qilinar — bola ko`tarar, hovli supurar, eru- xotin xo`jayinlar va ularning bolalari buyurgan ishlarning hammasiga yugurib-yelardilar. Ularning so`kish va haqoratlarini eshitar, kaltaklarini er, ularning o`qrayishlaridan qo`rqib o`yinkulgini unutar, ularni chexrasidan bolalarga xos quvnoqlik, ko`zlarida esa kulgi o`char, doim qo`rquv va yotsirash, begonalik, dushmanlik va alam uchqunlari yiltirar edi. Xo`jayinlar ularning mehnatini hisob qilmas, «yedirdik, ichirdik, kiyintirdik, o`stirdik, o`limdan saqlab qoldik, odam qildik»8 deb da`vo qilardilar. Ularni yomonlab magòllar to`qirdilar. Yigitlik bo`sa-gàsiga qadam qo`ygan o`smirlarga yanada ogìrrog` mehnat yuklanar, o`zlarida ish bo`lmasa biron mulkdorga malay-likka topshirib, uning homiysi, egasi eifatida haq olib erdilar. Qizlarni esa bo`y etmay turib sotardilar. Bosh-pakkasiz, najotsiz yetim o`gìl va qizlar birovlarning zulmi va iskanjasiga, xo`rlashiga noiloj chidar, yashamog` uchun bundan o`zga choralari yo`q edi. Shunday sharoitda bu uyda Elmurodning qaramlik davri boshlandi. Kun bo`yi tinmas edi. Kul olish, hovli supurish, ot va sigirlarga qarash, ogìl 8 Parda Tursun “O’qituvchi” T-1972. 79-b. 22 tozalash, tappi yasash kabi mayda-chuyda ishlar bir-biriga ulanib ketaverar edi. Otinoyi uni hamma vaqt tez-tez, chaqqon bo`l deb jadallab turardi. Kun chiqsa ham, tikkaga kelsa ham, kun botsa ham Elmurodning ishi tamom bo`lmasdi. Otinoyi uni tunda ham tinchitmas, gùza chuvitar edi. Bunisi ham mayli, mehnatga hech odam o`lmas, ammo ochlikkachi? Elmurod shuncha qilgan mehnatlariga yarasha rag`batlantirilarmidi? Aslo. Unga juda oz ovqat berilardi. U bir burda qotgan non bilan kifoyalanar edi. Otinoyi Elmurodga o`zicha tez-tez odob o`rgatib turardi. - Agar qorning ochib, ichaklaring uzilayotsa ham ovqat so`ramagin. Beadablik bo`ladi. Ko`pchilik bilan bir laganda ovqat yeganda boshqalardan oldin oshga qo`l cho`zmagin. Boshqalar ikki marta olganda sen bir marta olib qarab turgin. Oshni katta olmagin, kichkina olgin. Ha beadablik bo`ladi, bolam! Keyin osh yarim bo`ganda kattalardan oldin qo`lingni artgin. Ha, yosh bola kattalar bilan baravar olishsa ham beadablik bo`ladi, de edi. Ammo farzandlari Sayfulla va Masturalarning ochofatlarcha osh yeyishi, boshqalar bir olganda, ularning ikki osham olishlarichi? Bu beadablik emasmi? Bular ham shu davr odamlarining o`ziga xos “mehribonchilik”lari edida. Eshonning uyiga tez-tez boyvachcha mehmonlar kelib turishardi. Ularning qo`llari bo`sh kelmasdilar albatta. Birlari moy, birlari mo`l-qo`y, yana birlari sholi-bug`doy ko`tarib kelishardi. Bu ularning eshonga qilgan nazrlari edi. Bu nazrlar ostida , albatta, qandaydir maqsadlar yotardi. Boylar kambagàllarni mensimas, ularni odam o`rnida ko`rmas, ular bilan bir dasturhonda o`tirmas, ularni ko`rsalar jirkanishar edilar. Qo`y so`yib, qurbonlik qilsalar ham, Eshonning tili bilan aytganda “tuzukroq odam” lar taklif qilinar edilar. Kelgan mehmonlarga Elmurod yelib-yugurib xizmat qilardi. Elmurod kunduzlari band bo`lganligi uchun yodidan ko`tarilgan onasininq qiyofasi kechasi uvada orasiga kirganda esga tushar edi. “Qayerda tentirab yurgan ekan bechora?” “Kasal edi. Yo biror joyda o`lib qoldimikan?” degan savollar qiynardi uni. Uvada ichida piqqillab yig`lardi. Ko`z yoshlaridan yostiq xo`l bo`lib ketardi. 23 Uning kun va tunlari shu zayilda o`tar va bu kun-tunlar unga: “ Dunyodagi eng daxshatli baxtsizlik yetimlik” der edilar. Elmurodning bu honadonda o`tayotgan har bir daqiqasi asrdek edi go`yo. U shu bir burda qotgan nonu, yarim kosa sovigan ovqat uchun tishini tishiga qo`yib yashardi. Zamon har tomonlama ogìr, adolatsizlik avj olgan. Odamlar bir-birlarini aldar, ko`chada kisovurlar serob, poraxo`rlik kuchaygan. Kambagàl yetimlarni qullardek ishlashlari, odamlarning erksizligi, ayollarning paranjilarga burkanib yurishlari, uy-joylarning harobaligi o`tib borayotgan hayotni juda xunuk ko`rsatardi. Xattoki masjidu-madrasadagi mulla-eshonlar ham tillarida Xudo, Xudo desalar ham, ammo dillarida boshqa narsalar bo`lardi. Ularda imon-insof, odamgarchilik siyraklashib ketgandi. Bu davr ayollari xatto o`ziga oro berishga ham botinolmasdilar. Bu borada meni ajablantirgan voqealardan biri shuki: Bu bir to`y vaqti, qorongù kechada bo`lganedi. Elmurod ko`chada bolalar bilan o`ynar edi. Otasi uni tirqishlaridan chiroq yorugì miltillab turgan bir eshik oldiga ko`tarib olibbordi-da: - “Tirqishdan qara, onangning qilayotgan ishini ko`rib qo`y!” – deb shivirladi. Elmurod qaradi va ancha qizu-juvonlar o`rtasida onasining ham oynaga qarab, o`ziga oro berayotganini ko`radi. - “Ko`rdingmi?” – dedi otasi. - “Ha” – dedi Elmurod, bosh qimirlatib. - “Bo`lmasa indama”, -dedi otasi. Va uyga qaytayotib yo`lda Elmurodga uqtirdi: - “Onangni shu gunohi uchun ertaga urib, bir jazosini beraman. Sen yig`lamagin, yaxshimi o`g`lim?” Otasining yelkasida tebranib, uyqudan ko`zlari yumilib borayotgan Elmurd, bu so`zdan ko`ngliga gàshlik to`lishib, ko`zlarini ochdi, lekin otasiga nima javob qilganini o`zi bilmadi, otasi esa ertalab yaramas niyyatini amalga oshiradi. U Elmurodning mehribon onasini urib yig`latadi... Eshik oldiga yiqilgan onasini tepadi. Onasi tipirchiladi... Bu voqea uning oilasida kechgan adolatsizlik edi. 24 Elmurod kechalari shu kabi voqealarni o`ylab yotardi. Kunlar shu zayilda o`taverdi. Asta-sekin mishmishlar tarqala boshladi. Otishmalar, namoyishlar bo`ldi. Oqposhsho ag`darilib, bolsheviklar hukumatni qo`lga oldilar. Bu esa zamon boylarini havotirga qo`ydi. Bolsheviklar yangi maktab ochdilar. Yangi maktabda yetimlar, kambagàllar ta`lim ola boshladilar. Elmurod ham xo`jayindan qochib shu maktabga bordi. Unga juda yaxshi muomlada bo`ladilar. O`ziga o`xshagan bolalar bilan do`stlashadi. U uchun butunlay yangi hayot boshlanadi. U maktabni juda yaxshi xulq bilan tamomladi. U yerdagi har bir mualimdan o`ziga keragini olib bildi. Bu davr bolsheviklar o`tkaza boshlagan madaniy inqilob davri edi, xalqni biroz bo`lsada savodli qilish zarur edi. O`qituvchilar taqchil edi. Shu sababli savodsizlikni butulay yo`qotib, xalqni savodli qilish uchun maktablarning biroz savod olgan bitiruvchilari cheka qishloqlarga muallim sifatida yuborildi. Hukumat xalqni savodli bo`lishini, o`z xaqqini talab qila olishini hoxlardi. Buning uchun aholiga ta`lim berish, savodini chiqarish kerak edi. Bu esa o`z navbatida muallimlarga ehtiyojni kuchaytirardi. Mana bizning ko`p yomon kunlarni boshdan kechirgan Elmurod ham shu maqsadda Qamishkapa qishlogìga muallim sifatida yuborildi. Ana endi Elmurod uchun eng masùliyatli damlar boshlandi. Uni qishloqda yaxshi kutib oladilar. Qishloqda u har xil odamlarni ko`radi. Ular bilan tanishadi. Xattoki aka-ukadak bo`lib ketadilar. Bu muallimning qishloqqa tashrifi savodsiz odamlar uchun kutilmagan mo`jiza bo`ldi. Uning qishloqdagi faoliyati shunday boshlanadi: Elmurod tunni qishlo kattalaridan bo`lgan Abdurasul bilan o`ykazadi. Abdurasul odatdagidek juda barvaqt uygòndi va mehmon turguncha, nimadir yumush bilan ko`chaga chiqib ketdi. Uning ketidanoq hovlida bolalar paydo bo`lishdi. Ba`zi bir betoqat bolalar Qutbiniso xolaning urishib hayda-ganiga qaramay, derazani qoqib, eshikni tortib chugùrlasha boshladilar. — O`qituvchi!.. — Afandim!.. 25 — Yuring! Biz o`qishga keldik. Elmurod uygònib ketdi va irgìb turib apil-tapil kiyinar ekan, xirqiroq ovoz bilan chugùrlashgan bolalarni tinchitdi: — Hozir, bolalar... Hozir... U eshikdan chiqishi bilan bir gala bola yo «ura!» yo «ola» deganini anglab bo`lmas darajada shovqin solib uni o`rtaga oldi. Shoshib qolgan Elmurod nima qilishini bilmay: — Qani, yuringlar, maktablaring qayoqda?— deb so`radi. — Ura... o... o...— dedi bolalar. Elmurod bolalar o`rtasida engilgina lapanglab borar edi. Bo`yinlariga jilt osgan bolalar tor ko`chalardan, eshiklardan yugurib chiqib, to`daga qo`shilaverishdi. Bola-larning chugùrlashini eshitgan xotinlar, bo`y etgan qizlar, kelinlar eshik oldiga chiqib zavq bilan tomosha qilishar, ishga borayotgan yigitlar ko`cha muyulishlarida to`xtashib, «qani endi, biz ham shulardek bo`lsak edi», degandek qarab turishardilar. Bolalar qurshovida qolgan Elmurod xijolatdan iljayar, atrofga qaray olmas va hammaning ko`zi o`zida ekanini, bular orasida, albatta, kechagi qizning ham qaysi bir eshikdan qarab turganini his qilar edi. Uni qurshab olgan bolalar esa yugurishar. Chugùrlashib so`rashar edi: — Otingiz nima, aka? — Nega ilgariroq kelmadingiz? — Ketib qolmaysizmi? Bolalar Elmurodni katta darvozaning yonboshidagi eski bir uyga boshlab kirdilar. Xonada o`ntacha eski, chang bosgan parta, bolalar ularning biridan-biriga hatlab o`tib, uchtadan-to`rttadan siqilishib o`tirishdi. Kiraverishdagi devorga kattakon qora taxta qoqilgan edi. Uyning hovliga qaragan kattagina derazasi bilan bo`yalmagan romi eski uyning devorini teshib o`rnatilganini ko`rsatib turar edi. Oynalari singan deraza ko`zlariga qogòz yopishtirilgan edi. 26 — «Maktab!»— dedi o`z ichida u yoq-bu yoqqa alanglab Elmurod va uyning zax, to`zonli havosini yangilash uchun partalar orasidan o`tib borib, derazani ochgan edi, ro`paradagi bostirma ogìl tomondan qora soqol, cho`zig` yuzli birovning kelayotganini fahmlab, yana eshik oldiga bordi. Turdiboy xalfa o`z hovlisida ish boshlagan o`qituvchiga katta hurmat bilan qaraganini ishora qilib, u bilan egilibroq ko`rishdi va ochiq chehra bilan gap boshladi: — Ko`p yaxshi bo`libdi-da. Bu tirranchalarni o`qitib mulla qilmasangiz, ko`cha changitishdan boshqani bilmay qola beradi,— dedi va o`zining maktab va bolalarga mehribonligi, ilgari maktab bo`lgan binodan chakki o`tib, devori qulab tushgandan keyin qishloq soveti maktab bolalarini qaerga joylashni bilmay yurganida, shu joyni o`z xohishi bilan «ikki qo`llab inòm qilgani» to`g`risida ma`lumot berdi. U go`yo o`zining qachonlardir qarollari yashagan, keyinchalik bo`shab, keraksiz bo`lib qolgan joyini maktab uchun berganidan mamnun va mag`rur ko`rinar edi, Elmurod uning gapini jiddiy, lekin ogìrsinib tingladi. Keyin chugùrlashib, uyni boshiga ko`targan bolalarga qayrildi. Ko`zlari shahlo, o`zi qop-qora, miqti bir bola qattiq qichqirdi: — Jim!., Sinf go`yo tutdagi chugùrchuqlar uchib ketgandagiday jimib qoldi. Elmurod, partalar ustiga yoyilgan, muqovalari yo ko`chib tushgan, yo xamir bilan yopishtirib qo`yilgan daftar va «Alifbe» kitoblarini ko`zdan kechira boshladi. Hammani bir sidra ko`zdan kechirgach, bolalar bilan fikr almashish uchun so`radi: — Bu erda ilgari ham o`qigan ekansizlar-da, a? — Ha, o`qiganmiz, Zag`chako`z domla o`qitar edi,— deb chugùrlashdi bolalar. — Zag`chako`z domla?— dedi Elmurod.— Aha-aha,— dedi va yana so`radi: —Xo`sh, nimalar o`qitar edi? Bolalar yana chugùrchuqdek chugùrlashdi, biri «jadidcha» desa, boshqasi «din darsi» o`qitganini gapirar edi. Abdurasul aytgancha, domla pokiza yosh 27 qalblarni zaharlamoqchi bo`lgani ma`lum edi. Bu narsa Elmurodda yanada nafrat uygòtdi. U chugùrlashgan bolalardan yana so`rab-surishtirib qo`shimcha ravishda bildiki, ikki yilcha burun bu erga bir o`qituvchini yuborishgan ekan. Uylardan chakki o`ta boshlagach, Tojiboy oqsoqol bilan gìjillashibdi-da, arazlab ketib qolibdi. Shundan keyin Eshon ishga tushgan ekan... — Zag`chako`z juda yomon, badjahl. Kalimaga tilimiz kelmay qolsa, qulogìmizdan cho`zib, burchakka bir oyoq bi-lan tik qilib qo`yar edi. Uvatda turgan laylakday bir oyogìmizni ko`tarib tura berardik,— dedi qora bola. — Otingia nima? — Qoraboy! — Otangizni otichi? — Togày! — Qoraboy Togàev! Xo`sh, — dedi Elmurod. — Endi, u domla bu erga kelmaydi. Biz endi jadidcha ham, din darsi ham o`qimaymiz, o`z ona tilimizda o`qiymiz. Ma`qulmi? — Juda soz!— deyishdi bolalar. Butun dars davomida hovli saxnidan tomoshabinlar sira uzilmadi. Qari va yosh ayollar, qizlar kelishib turar va juda qiziqishib derazadan mo`ralashar edi. Elmurod Bozorboyning ham, Davlatyorning ham derazadan mo`ralab ketganini ko`rdi. Keyin bir necha ayollar orasida, kecha eshikdan mo`ralagan quralay ko`zli qizni ham tanidi. Elmurod qiziqib derazadan qaragan odamlarni ko`rgan sayin o`z ishiga havasi osha bordi. Hatto ertalab nonushta qilmaganini ham unutdi. Oylar o`tdi. Elmurod tobora kunlarning qanday o`tayotganini sezmay boshladi. U kun sayin aka-uka, yor-ogàyniga aylanib borayotgan kishilar orasida o`zining begonaligini unuta bordi. Kunduzi bolalar band qiladigan partalarni, kechqurun ularning otalari, akalari — kattalar band qilardi. Kattalar ba`zan sinfga sig`may ketardi. Joy etishmaganlar daftarlarini tizzalariga qo`yib, devor tagiga o`tirishga majbur bo`lardilar. Ammo odamlardagi o`qishga bo`lgan havas, Elmuroddagi ularni o`zidan minnatdor qi-lishga bo`lgan ishtiyoq esa joyning torligini ham bilintirmas edi. 28 Elmurod odatdagicha ertalab bolalarni o`qitar, tushdan keyin uyga qaytib dam olar, kechqurun yana kattalar bilan shugùllanar edi. Qish tor va noqulay maktabni yanada qiyinlashtirganiga qaramay, uning o`quvchilari aktivlikni qo`ldan bermadilar. Quloqlarini qiyiqlari bilan tangìb olgan odamlar mo`ylov va kipriklarqi qirovdan oqarib, tanib bo`lmas bir qiyofada Turdivoy xalfaning sobiq mehmonxonasiga kirib kelishar, devor taglariga siqilishar edilar... Albatta, dehqonchilik ishi to`xtagan bunday kunlarda o`qish har qanday ermakdan yaxshi edi. Kitob sahifasidagi katta qora harflarni ovoz bilan bir-biriga urishtirib bir ma`no chiqarish, yo uni qalam bilan daftarga yozish ilgari xat-savodni xayol qilmagan qishloq mehnatkashlari uchun har qanday quvonch, har qanday zavqdan ortiq edi. Ular goho qo`lga tushgan gazetalardan o`tilgan harflarni tanib zavqlanar va hatto ishonmay o`qituvchi Elmuroddan: «Hammasi bir harfmi?» deb so`rardilar. O`qishdan keyin yigitlar uni gapxonalariga taklif qilardilar. Uning bahonalariga qaramay o`rtaga olishib qistashar, ikkiyogìdan qo`ltig`lab olardilar. Elmurod ularning ko`ngillari uchun borar, sovuq kunlarda uyni tutun bilan to`ldirgan to`nka atrofini qurshagan ulfatlar davrasida hurmatli o`rinni egallar, bir lagandan osh yeyar, hatto ularning hurmat bilan cho`zgan qo`llaridan lunjini to`ldirib osh oshashga ham majbur bo`lar edi. Elmurod dastlabki paytlarda gapxona ulfatlariga gazeta yangiliklari va «Mushtum» jurnalining hajviy maqolalarini o`qib berish bilan kifoyalanar edi. Ke- yinchalik qishning uzun tunlarida o`zi sevib o`qigan kattaroq asarlarni ham o`qib beradigan bo`ldi. Bir gal u Lev Tolstoyning birinchi marta o`zbekchaga tarjima qilingan «Kavkaz asiri»ni o`qib bermoqchi bo`ldi. Ulfatlar odatdagicha, o`rtaga yogòch togòra to`nka-rib, ustiga chiroqni qo`ydilar. Elmurod asar bosilgan jurnalni chiroq yorugìda o`qiy boshladi. Ulfatlar ham chiroqqa yaqin kelib davra olishdi, yonboshlashdi. Elmurod o`qishga kirishdi. Soatlar davomida hech kim churq etmadi, mijja ham qoqmadi. Faqat Elmurodning bir tekis gìngìrlagan ovozi yoqimli nag`maday hammaning es-hushini qamrab oldi. Hammaning xayoli 29 allaqaylardagi Kavkaz tog`larining yonbag`riga joylashgan tatar ovulida keza boshladi. Qo`lga tushgan rus yigiti Jilin bilan Kostilinning sarguzashti, tatar qizi Dinaning sevgisi va johil otasiga qarshi mardligi, ularning ko`z oldilarida jonli voqeaday o`ta berdi. O`qish bu kecha hikoyaning yarmisiga kelib to`xtatildi va ertasi kuni davom etdirildi. Elmurod o`qib bo`lib qizargan ko`zlarini jurnal sahifasidan olarkan, tinglovchilar erkin nafas olib chugùrlashdi. Elmurod Oyimxon ayaga ayollarni ham o`qitish kerakligini va buning uchun rayondan ayol o`qituvchi talab qilishlarini aytdi. — Ha, o`zlarining ham tilagi shu. Qani endi, rayon o`qituvchi bersa? Bermaydi-da, — dedi Oyimxon va bir oz o`ylanib turib: —Ikki yil burun rayonda ochilgan aktivlar kursida men ham o`qib unchamuncha harf tanib qolgan edim. Hammasi esdan chiqib ketdi, — dedi. Bu Elmurod uchun yangilik edi. Ajablanib so`radi: — E, siz o`qiganmisiz hali? — Ha. Mening o`qiganim qursin. Oqsoqol «meni o`qishga chaqirayotibdi. O`qisam boshim og`riydi» deganiga men borgan edim. Uch oy o`qidim. Qarigandan keyin miyada Hammasi o`qish turmas ekan. esdan chiqib ketdi. — Yo`q. Noto`g`ri. O`qish darrov esdan chiqmaydi. Qani, men hozir sizni tekshiraman. Elmurod tokchada yotgan gazetani oldi-da, «Madaniyat-maorif xabarlari» degan sarlavhani Oyimxonga ro`para qildi. Oyimxon harfni harfga urishtirib tutila-tutila o`qidi. — Ana. Nega esdan chiqsin! E, tuppa-tuzuk savodingiz chiqib qolgan ekanu, — dedi Elmurod xursand bo`lib. — Faqat siz rayonda o`qibsizu, qishloqqa kelgach kitob ham, gazeta ham biron narsa o`qib turmasa, qaramay qo`yibsiz-da. Har kun bo`ladimi? Qani, davomini o`qingchi! Oyimxon bir xabarni imillab, tirishib oxirigacha o`qib bo`lgach Elmurod: 30 — Bundan keyin, har kuni bittadan xabar o`qitib turaman. Gazetani sharillatib o`qiydigan bo`lasiz,— dedi. Qo`shni qiz Gulsum: - rayon o`qituvchi bermasa bermas, o`sha odamlarga yalinib yurguncha, o`zingiz o`qitib qo`ya qolsangiz-da, amma dedi. Oyimxon Gulsumga ko`zini olaytiribroq? — U nimasi!—dedi. Gulsum o`jarlik bilan gapirdi: — Nima, menga qanday o`rgatgan bo`lsangiz, boshqa-larga ham shunday o`rgata berasiz-da, amma! — Qo`y, uch oygina qizim, bu gapingni qo`y, ammangni kalaka qilma. «Rayonda xotinlarga muallima bo`ldi» degan gapni eshitgandan o`qib, ko`ra, eshitmagan yaxshi. Senga so`rab Ko`pchilikka o`qigan kishi qo`ymaganing uchun bo`lmasa bo`ladimi? Bu gapingni o`rgatdim. boshka joyda gapirib, meni yurt og`zida masxara qilib qo`yma, bolam! Qo`y! Elmurod ikki ayol o`rtasida borayotgan bu qiziq gaplarning nima haqida ekanini tushunolmay, dam Oyimxonga, dam Gulsumga tikildi. — Nima to`g`risida gaplashayotibsizlar. Men hech tu-shunolmay gòldim- ku? Oyimxon bilan Gulum bir-birlariga qarashdi. Ularning allaqanday sirni ifodalovchi kulimsiragan ko`zlari to`qnashib oldi. — Ha, sizdan yashirib yurgan bir sirimiz bor edi. Ochilib koldi. Bunga ham Gulsumning o`zi aybli. Gapni o`zi boshladi. — Qanaqa sir ekan? Oyimxon Gulsumga qaradi. — Ayta beraymi endi? Gulsum nomus qilgandek iljayib pastga qaradi. Oyimxon uning bu harakatini rozilik ishorasi deb angladi. Uning cho`zinchoq yuziga quvonch kulgisi yoyildi. — Gulsum ham savodini chiqarib oldi,— dedi Oyimxon. Elmurod sandalga ko`kragini berib, ko`zlarini bast-raytgan holda cho`zdi. — Savodini chiqarib oldi?! Qanday qilib?—dedi hayron bo`lib. 31 bo`ynini Oyimxon sirni barala ochib gapira boshlagan edi, Gulsum uyalganidan muloyim ovoz bilan kuldi. S. B. da o`qigan erkaklar orasida barmoq bosish tugalib, o`z nomini yozish rasm bo`lib ketganini ko`rgan Gulsum Oyimxonga yopishib olib: — «Jon amma, nomimni yozishni o`rgatib qo`ying!», deya yalinibdi. Oyimxon unga, mayli, qiynalib o`tirma, senga bir boshdan hamma harflarni o`rgatib qo`ya qolay. Keyin harfni harfga urishtirsang o`zingning ham, otangning ham, bobongning ham nomi chiqa beradi, debdi. Shunday qilib, ular Oyimxon o`qib tugatgan kitobni sandal ustiga qo`yib, ishni to`ppa-to`g`ri «A» bilan «B» dan boshdabdilar. Gulsum osonlik bilan harflarni o`rganibdi. Oyimxon kunda bir yoki ikki harfni tanitmoqchi bo`lsa, Gulsum ularni ikki soatda yozib, yodlab olib, yana kitob sahifalaridagi boshqa harflarni barmogì bilan turtib «bunisi nima?» deb so`ray beribdi. Oyimxondan eshitiboq u yogìni o`zi urishtirib keta beribdi. Shunday qilib, Gulsum hamma harfni bir oyga yetkazmay o`rganib olibdi. Gazeta, kitob ko`rsa turtinib o`qiy boshlabdi. Lekin ular bu voqeani qishloq ayollariga xos soddadillik bilan boshqalardan sir tutishgan ekan. Agar mashgùlot vaqtida birorta odam kirib qolguday bo`lsa, apil-tapil kitob, daftarni berkitardilar. Lekin nega shunday qilganlarini o`zlari ham tushunishmas edi. — Hech kimga aytmang, deb yurgan sirini mana endi, o`zi aytib qo`ydi,— deb gapini tamomladi Oyimxon. — Ajab!—dedi Elmurod allaqanday quvonch bilan va ro`molining uchi bilan yuzini to`sib hamon iljayib turgan Gulsumga hazil qildi: —- Hali shunaqa, biz bilmagan sirlar ham bor ekai-da... Hali, indamay savod ham chiqarib oldim, deng. Ob-bo azamat-ey!.. Qalay, o`qish oson ekanmi? — Juda oson ekan. Shu vaqtgacha bilmay yurgan ekanmiz-da,— dedi Gulsum jiddiy ovoz bilan va ro`molini orqaga surib yuz va peshanasini ochdi-da aytdi:—Harfni harfga urishtirsa, o`zimiz aytib ekan. Elmurodning ko`zlari unga tiklab qoldi. 32 yurgan hamma gap chiqaberar — Ana, ko`rdingizmi,— dedi bilib olguncha. bilgandan u Gulsumga tikilganicha.— Hamma narsani Bilmaguncha qiyin, keyin qarasangiz, qandaydir sir bordek ko`rinadi, turmushda bor gapdek bo`lib qoladi. Chunki hamma ilm turmushdan — tajribadan kelib chiqadi, odamlar uni o`rganib ishlatadilar. Turmushga foyda keltirmaydigan ilm — ilm yana shu turmushda emas. — To`g`ri aytasiz,- otam!—dedi Oyimxon boshini irgàb. — Mana siz, hech kimga bildirmay, savodingizni chiqarib olibsiz. aytsa ishongisi kelmaydi,— deb davom etdi Elmurod.— Ilgari narsani bilish o`zingizga ham juda katta hikmatday emasmi? Endi bo`lsa «o`qish oson siz ilmning kalitini shu tuyular edi. Shunday ekan, bilmay yurgan ekanmiz?» deb o`tiribsiz. Lekin, shuni bilingki, siz o`rgangan Endi Birovga xat-savod xuddi kalitday gap. qo`lga olibsiz. Endi to`xtovsiz o`qing demoqchiman... Oyimxon boshini liqillatib Gulsumga nasihat qildi: — Bu gaplarni yaxshilab qulogìngga quyib ol. Sizlar hali ochilmagan gùncha. — Savodli bo`lib olganingiz uchun sizni tabriklash kerak. Lekin bu narsani «sir» saqlash yaramaydi. Hammaga yoyib na`muna qilish kerak. — Voy o`lay!—deya Gulsum uyalib yoniga qaradi. — Yo`q, yo`q. Xuddi shunday qilish kerak. Sizning ishingizga hammaning havasi kelsin! — O`zim ham qilgan ishimni ichimda saqlay olmay yuribman, — dedi Gulsum jiddiy,— shuning uchun ham ammamga aytyapmanki, o`zimizga o`xshagan o`qishga ixlosmand ayollarni yigìb o`zlari o`qitib qo`ya qolsalar... — Juda soz,— dedi Elmurod quvonib. — Sinfning bittasini sizlarga bo`shatib beraman. Qay vaqtda desalaringiz o`qita berasizlar. — U yoqqa: «Erkaklardan uyalamiz» deb bormaydilar-da. — dedi Oyimxon. — Yo`q, u yoq bo`lmaydi,— dedi Gulsum, 33 — Bo`lmasa kaerda to`planasizlar? Abdurasul aka bilan maslahatlashaylik bo`lmasa... — Shunday bo`lsa koshki edi, otam. —- Uzoqdagi quyrug`dan yakindagi o`pka yaxshi. Qachon joy olamiz, deb qarab o`tiramizmi? Sizdan bo`r olamiz, anavi katta patnusni doska qilamiz,— dedi Elmu-rodning tepasidagi tokchada suyog`lig` turgan qizil patnusga ishora qilib.— Ayollarni shu yerning o`zidayoq o`qita beramiz. Elmurod uning gapini yaxshi anglay olmay kipriklarini pirpiratdi, dam tokchaga, dam Gulsumga qaradi: — Xo`sh, xo`sh, qaysi patnusni nima qilaman deysiz? Doska? — Ko`rsatib ber, tur,— dedi turdi. Tez borib, Oyimxon iljayib. Gulsum o`rnidan irgìb Elmurod o`tirgan yerdan yuqoriroqda — tokchada suyog`liq turgan katta patnusni oldi-da, Elmurodning ro`parasidagi tokchaga qo`ydi. Patnusning orqasi qop-qora edi. — Mana doska,— dedi Gulsum Elmurodga burilib. — Qani, qani, endi nima qilasiz?—dedi Elmurod ajablanib. — Endi siz bo`r bersangiz, yozib beramiz. Elmurod qurtday cho`ntagini kavlab yumaloq bo`rni chiqarib, Gulsumga uzatdi. — Mana bo`r! — Nima sinfda yozay? — dedi Gulsum bo`rni o`qitgandagiday, qo`liga olib. Elmurod xuddi uyning ko`rpalar taxlog`liq turgan taxmonigacha borib-kelib turib, so`zlarini aytib turdi. Gulsum, patnusni qitirlatib, o`xshovsiz harflarni engi bilan o`chirib, ancha ovora bo`ldi, Elmurod taxmon bilan sandal o`rtasida o`n martacha borib keldi. So`ngra, patnusning taqirlamay qolganidan Gulsumning yozib bo`lganini sezib, qaradi va — Ofarin,— dedi Elmurod,— ofarin! O`qituvchi o`zimizdan chiqib qolibdi-yu, men rayonga borib bekorga janjallashib yuribman,— dedi va muloyim iljayib turgan Oyimxonga qaradi. Kishi savodli va gàyratli bo`lsa qo`lidan har narsa keladi. — Biz endi Qamishkapada shundan ortiq nima bo`lar-» dik! — dedi Gulsum. 34 — Salpal xat o`rgangandan keyin kitob o`qiy berib olim bo`lib, yozuvchi bo`lib, nomlari dunyoga tanilgan odamlar yo`q deysizmi?, Gulsum Elmurodga tikildi. U davom etdi: — Shunday odamlardan bittasi parovozni o`ylab chiqargan, bittasi telefonni topgan, bittasi bizning eng sevikli yozuvchimizdir.9 Shunday qilib qishloq ayollari ham savod chiqara boshladilar. Bu esa ilm o`rganaman degan har qanday sharoitda ham o`rgana olishi va ta`lim beraman degan muallim har qanday sharoitda ham ta`lim bera olishligini yaqqol isbotidir. Buning uchun esa ozgina istak bo`lsa bas. 1.3. Ikkala asar bosh qaxramonlari qiyofasidagi mushtarak va alohida xususiyatlar Ma`lumki o`quvchilar olamida muallimlardan o`zlariga yoqqan va ayniqsa yoqmaganlariga laqab qo`yish keng tarqalgan. O`tgan asrning boshlarida Kayzer Germaniyasidagi barcha ta`lim muassasachiligida hukron Kayzer Vilgelm II ning yakka hukmronligini abadiylashtirishdan iborat maqsadga bo`sundirilgan ta`lim tizimini o`z tarbiyalanuvchilarni mangu sadoqatga muhabbat ruhida kamolga yetkazish yotar edi. Kayzer Vilgelm o`z qo` ostidagilarning barchasiga daxshatli siyosat yuritib, ko`tarinki tantanavorlik ta`lim tizimini umumiy ruhini belgilab berar edi. Shu sababdan bunday tantanavor siyosatda dabdababozlik va maddohlik keltirib chiqarishi tayin. O`sha zamon hukmdorlarining kattasidan to kichkinasiga qadar o`zidan baland martabali amaldorga ko`r-ko`rona sadoqatta bo`lish o`zidan quyiroq martabali kishilarga bepisandlik bilan muomala qilish xos bo`lgan. Xatto biz tahlil qilayotgan “Proffessor Unrat” asarida eng quyi tabaqa vakili bo`lmish Gimnaziya muallimi bundan istisno emas. Aslida o`sha zamon Germaniyasida o`gìlbola va qizbollar alohida gimnaziyalarda tarbiyalanar va bunday bir yoqlamalilik gimnaziya o`quvchilari 9 Parda Tursun “O’qituvchi” T-1972. 401-403 b. 35 bilan muallimlar o`rtasidagi muomalaga o`ziga xos sifatlar kashf etadiki, ulardan biri tarbiyachilardan o`quvchi bolalarga nisbatan muomalalarda qo`pollik, mensimaslik va ularni nojo`ya so`lar bilan haqorotlash kabi illatlarga keng yo`l ochib berar edi. Chunki agar Gimnaziyada o`gìlbollar va qizbollar birgalikda ta`lim olgamlarida edi, o`qituvchilarning muomalalarida va murojotlarida biroz bo`lsada ibo mavjud bo`lish imkoniyati bo`lar edi. Bu manfur shaxs o`z ma`ruzalarida yuksak tantanavorlik ohangida murojat qiladi. Asarning o`zidan bir parcha keltiramiz: Agar men o`z o`quvchilarimga azaldan qolgan klassik nemis ideallarini bekorchi qolgan odamning fantaziyasi sifatida talqin qilib tushuntirsam, o`quchilar menga nisbatan ko`rsatgan hurmatni barbot bergan bo`lar edim. 10 Uning nafaqat tashqi qiyofasi va dars o`tish jarayonida ishlatadigan qurollari ham murgàk gimnaziya o`quchilarida vahima va qo`rqinch tug`dirishga yo`naltirilgan. Arzimas fe`l-atvordagi xatolari uchun Unratning qo`lidagi xarita ko`rsatkichi daxshatli qurolga aylanadi, ya`ni maskur Erlar Gimnaziyasidagi tarbiyalanuvchilar qattiq tan jazosiga sazovor qilinadi. Proffessor nafaqat o`quvchilarga nisbatan, balki o`zi bilan baravar huquqli kasbdoshlariga nisbatan ham bepisandlarcha muomala namoyish qiladi. Qolaversa o`qituvchining nutqi o`quvchi va talabalar uchun ibratli bo`lmogì to`g`risida muxtaram ustozlarimiz o`zma`ruzalarida va o`z amaliyotlarida qayta-qayta uqtiradilar. Shu sababli muallim Unratning nutqi ham uning qiyofasi kabi beo`xshov va maza-matrasasiz. Ammo qalbaki sadoqat va yuzaki tantanavorlikni takidlovchi o`rinli va o`rinsiz tarzda takror va takror ishlatiladigan so`zlarga to`la. Uning ma`ruzalarida chunki, xattoki, binobarin, ya`ni, masalan kabi keraksiz takrorlar yuqoridagi fikrlarimizni ifodalaydi. Hainrih Mannning bu davrda yaratgan asarlari Germaniyaning o`sha davrdagi hukmron tabaqalarining munofiqona va tajavuskor niyyatlarini fosh etishga qaratilgan. 10 H.Mann “Proffessor Unrat” 36 Parda Tursunning “O`qituvchi” romani esa aksincha, bosqinchilik siyosatini ro`yobga chiqaruvchilarni yetishtirishdan emas, balki yurtimizdagi madaniy inqilob davrida omi yo`naltirilgandir. xalqni savodli qilish va ularga bilim berishga Bu roman o`sha davr martabali, boy odamlari bilan kambagàllar o`rtasidagi munosabat, jamiyatdagi ahloqsizlikni va adolatsiz siyosatni fosh etishga qaratilgan. Ikkala asarni solishtiradigan bo`lsak, ularda ham farqli, ham mushtarak tomonlariga duch kelaveramiz. Yuqorida aytib o`tilgan farqli jihatlaeiga yana qo`shimcha qilib shuni aytish kerakki, Burjua maktablarida oddiy maktablarda ham proffessorlar ta`lim berganlar. Bizda esa oddiy maktablaarni tugatganlar ham muallimlik qilaverganlar. Bu fikrlarimizga bizning qahramon Elmurod yaxshigina misol bo`la oladi. Chunki bu davrda insitutni tamomlagan proffessorlar u yoqda tursin, SBni tamomlagan kishilar ham barmoq bilan sanalar edi. Xalqni esa savodsizlikdan olib chiqish zarur edi. Buning uchun muallimlarlar sidqi dildan xizmat qilar edilar. Germaniya o`qituvchilarida ham, bizning o`qituvchilarimizda ham bir xil maqsad, ya`ni bolaga ta`lim-tarbiya, bilim berish asosiy ish bo`lgan. Ammo ta`lim sohasida ham poraxo`rlikka mukkasidan ketgan insonlar ozchilikni tashkil qilmas edi. Muallimlar ta`lim oluvchilar orasidagi baland martabali odamlarning bolalariga qattiq gapirmas, ularni boshqalar kabi jazolamas edilar. Chunki ularning otalari domlalarni tezda-tezda yo`qlab turar va har gal kelganlarida nimadir ko`tarib kelardilar. Domlalar shu nazrlar evaziga kun ko`rardilar. Bunga misol tariqasida “O`qituvchi” romanidan bir parchani keltirmoqchiman: Otinoyi tandirdan yangi uzilgan non va oshqovoq somsalardan sanab barkashga terdida, dasturxonga o`radi. Bitta non bilan ikkita somsani alohida o`rab, Elmurodga: — Barkashdagisini domlasiga bersin. Ro`molchadagisini o`zi yesin. Sayfulla akangning o`z qo`liga ber. Eshitdingmi?— deb tayinladi. — Eshitdim!— dedi Elmurod. Otinoyi yana tayinladi: 37 — Maktabxona darchasidan mo`ralab sekin yo`talib qo`y. Uzi chiqqib qoladi. Ma, obora qol, bolam! Elmurod Sayfulla o`qiydigan maktabni bilar — hovlidan o`tadigan suv qurib, hovuz suvi gùrbaqa sallasi bilan ko`karib ketganida maktabxona oldidagi machit hovuzidan chelaklab suv tashir va har gal borganida pastakkina darchasiga sariq moyli QOROZ yopishtirilgan uydan qurbaqalarning sayrashiga o`xshash guvillagan tovush chiqayotganini eshitar edi. Bu maktabxona bo`lib, mullavachalar haftiyak yodlashardilar. Bundan tashqari maktabxona bilan bir qatorda, «tobutxona» deb atala-digan kichkina bir ayvon ham bo`lib, Elmurod shu ayvondan odamlarning goho tobut ko`tarib chiqayotganlarini ko`rardi. Maktabxona va tobutxona deb ataladigan bir-biriga o`xshash bu ikki xunuk bino va bu erdan eshitilayotgan shovgìn Elmurodning vujudida ko`p yoqimsiz ta`sir qoldirar edi. Bugina emas, Elmurod «maktabxona» deb ataladigan binoning «azobxona», «qiynoqxona» ekanini tasdiqlaydigan gaplarni ham eshitardi. Sayfulla kun sayin bir yangilik topib kelardi. — Tohirni domla Mansurga ko`tartirib qo`yib, qamchi bilan quymichiga xo`p savaladi... — Shokirning qulogìni ombir bilan buradi... — Fozilni hovliga yalangòch o`tqazib qo`yib, ustidan sovuq suv quydi... — Ahmadning kallasiga tayoq bilan soldi. Pirimqulni tepdi. Otaboyning jagìga tarsaki qo`yib yubordi... Sayfulla bunday gaplarni namoyishkorona gapirar, go`yo Elmurodga: «dunyoda shundaqa jazolar bor, bunga tobing qalay?» deb po`pisa qilayotganga o`xshardi. Elmurod eshitgisi kelmay, parishon hol erga qarardi. U birovlarning jazolanganiki zavq bilan gapiradigan Sayfullani o`lgudek yomon ko`rardi. Bir qo`li bilan barkashli dasturxonni qo`ltiqlab, bir qo`lida tugunni ko`targak Elmurod machkt hovuzi oldidan o`tib, har galgiday shovgìn-suroni eshitilib turgan «maktabxona» oldiga keldi-da, asta borib, kunlar isigani uchun qogòzi yirtkb tashlangan darchadan mo`raladi va qoldi... 38 bo`layotgan hodisaga tikilib Bolalar ikki qarich balandligidagi paxsa devor ichida go`yo oxurga tushganday o`tirardilar. Joy etishmaganidan bir necha bola yuzma-yuz o`tirishardi. Bolalar sallali, sallasiz, do`ppili edilar. Hammalari boshlarini haftiyak ustiga egib, bir maqomda silkinib, xilma-xil ovoz chiqarardilar. Xonankng to`ridagi po`stak ustida ogshog` soqoli ko`ksiga tushgan katta sallali, ola choponli domla o`tirardi. Domlaning oldida bir necha uzun tayok yotibdi. Bir ko`zkga oq tushgan domla dam-badam bolalarga o`g`rayib, qo`lini tayoqlarga yugurtirib qo`yadi. Maktabxonadagi ahvol Elmurodga qizig` bir tomosha bo`ldi. Sayfulla darcha tagida o`tirgan bo`lsa kerak, ko`rinmaganidan Elmurod ham shoshilmay qarab tura berdi. Bolalarning boshlari bir maqomda silkinar, bir nimalar deb vaysashar, lekin kitobga qaramas, hatto ba`zilarining ko`zlari yumiq, ba`zilari esa Ko`z qirlari bilan domlaga tikklishgan holda tirsaklari bilan bir-birlarini turtishar, ko`z qisishar edilar. Ular zerikkanlikdan, bir xildagi so`zlarni takrorlashdan bezganlaridan shunday qilishardilar. Qora qosh, puchuq bir bola bosh silkitib vaysagan hgòlda, yonidagi qizil do`p-pili sariq bolani elkasi bilan nuqib imladi va ular domlaning ko`zini shamgàlat qilib, taglaridagi bo`yradan cho`p sindkrib oldilar. Domlani ko`z qirlari bilan kuzatgan zgòlda bo`yracho`pning bir yonidan jindek kertik qilib, «qo`chqor» yasadilar. So`ng ikkovi «qo`chqor urishtira boshladi». «Qo`chqorlar» endi suzisha boshlagan edi, avval puchuq bola, so`ngra «shast-shak» sariq bola boshida uzun tayoq o`ynab, etgan tovush eshitilib qoldi. Shovqin to`xtadi. Quchkorbozlarning gavdasi oxurga, boshlari oyoqlari o`rtasiga kirib ketdi. Bu orada Elmurod ham qo`rqib boshini darchadan pastga qilib oldi. — Bu yoqqa kel, haromi!—dedi domla, puchuq bolani tayoq bilan turtib. Bola bo`yin egib domlaning oldiga kelgan edi, elkasidan bir tortib, bolani oldiga yiqitdi-da, bo`ynidan qisib oldi. So`ng bolaning ochilib qolgan orqasiga savalay boshladi. 39 — Yana qo`chqorbozlik qilasanmi!— derdi domla, savalarkan. Bola tavba qilib, bo`kirib yig`lardi. Elmurod toqat qilolmay, yuzini darchadan chetga o`girdi. Kimdir uni turtdi. Bu «xalta ko`ylak» kiygan, qoragina bir bola edi. Aftidan nimadandir qo`rqib turganga o`xshardi. — Nima qib turibsan? Kim kerak?—deb so`radi bola, — Siz ham shu erda o`qiysizmi, aka?—dedi Elmurod. — Nimaydi? — Sayfulla akamni imlab qo`ysangiz. -— Domlagayam ozodlik opkeldingmi?—dedi bola dam dasturxonga, dam tugunga tikilib va dadil yurib, ochiq eshikka bordi. Bu vaqit ichkarida tartib o`rnatilib, boyagiday shovqin-suronli vaysash boshlangan edi. Lekin bola ichkari kirishi bilan domlaning: — Nega kecha kelmading?—degan o`kirigì eshitilib, vaysash yana to`xtab qoldi. Elmurod yana mo`raladi. Haligi bola eshikka yaqin joyda bo`ynini egib turardi. — Qani aytchi, nega kecha kelmading?— deb yana o`kirdi domla. — Onam betob bo`lib qoluvdi, ro`zgòrga qarashdim,—-dedi asta. Uning yelkalari titrar edi. — Yolgòn aytasan, ko`chada o`ynab yugurasan, ablah!— dedi domla. — Yo`q, taqsir, yolgòn bo`lsa kalomulla ursin. Surishtirib ko`ring. Onam betob,—deb yolvordi bola. Elmurod bolaning elkalarigina emas, butun gavdasi titrayotganini ko`rib: «Sho`ring qurgùr kelmay qolganiga qo`rkib turgan ekan-da!» deb o`yladi. — Paloq!—deb buyurdi domla. Bolalar jim bo`lib qolishgan edi. Bu gap bilan hammalariga jon kirib, oxurlardan irgìshib chiqishar ekan: — Paloq, 40 paloq!—deyishib chugùrlashdilar. Sayfulla supaga chiqib, shiftdagi yogòch qoziqdan ikki yeridan qayish o`tkazilgan tayoqni oldi. — Endi nima qilishar ekan?— deb o`yladi Elmurod o`zicha. Mullavachchalar bolani hovliga olib chiqib, tobutxona eshigi Sayfulla o`tqazishdi. — Oyoqlariga paloq soling!—deb o`kirdi domla. oldiga bilan yana bir mullavachcha bolaning oyoqlarini qayishdan o`tqazib tayoqni ko`targan holda ikki boshidan burashdi. Yana biri bolaning kuragidan bosib turdi. — Voydod, tavba qildim!—deb faryod soldi tovonlariga qamchi bilan tars-tars ura bola. Domla bolaning boshladi. Bola yana qattiqroq voydodladi. Elmurodning butun vujudi uvishib ketdi. Mudhish «tomoshani» ko`rishga toqat qilolmay, yuzini teskari qildi. Uning yuragi gupillab urar, ko`zlari kosasidan chigàyozgan, haddi sig`sa hozir bolani ajratib olgudek vaziyatda edi. Jazo marosimi tamom bo`lib, bolalar ichkariga kira boshlagach, Sayfulla Elmurodning oldiga kelib dasturxonni oldi. — Mana bu barkash dasturxon domlangizga ekan! — deb tayinladi Elmurod va ketish oldida ayvonga yana bir mo`ralagan edi, eshik oldiga yaqin bir joyda yig`la-ginicha kitobga engashgan haligi sho`rlikni ko`rib qolib, yuragi yana jizilladi. Sayfullaning qo`lidan suyunib dasturxonni olayotgan badjahl domlaga, uning qamchi va tayoqlariga ko`z yugurtirdida, ko`ngli gàsh bo`lib qaytdi. Tez odimlar ekan: «Shunday qilib o`qigandan ko`ra, o`qimasa nima bo`lar ekan bu bolalar?»—degan fikr keldi. Hovuz oldidan o`tayotgan edi, qorachagina bir bolani ergashtirib, maktabxonaga tomon borayotgan birovni ko`rib qoldi. Hozir bo`lgan voqeani ularga gapirgisi kel-ganday to`xtalib, beixtiyor tikildi. Bolaning niyoz qilingan kokilining uchi do`ppisidan chiqib, qulogì orqasidan kalamush dumidek osilib turardi. Ikkovi ham oq bo`zdan bir xilda yaktak kiyganlarini ko`rib, Elmurod otabola ekanliklariga shubha qilmadi, Yalang oyoqlarini ko`rib: «kambagàllardan ekan» deb qo`ydi va shuning uchun ularni o`ziga yaqin olib, azobxonaga borayotganlariga achindi. — O`g`lini o`qishga olib keldi shekilli, qani, borib ko`ray-chi?— deb qiziqdi Elmurod va yana darcha yoniga 41 bordi.. Haligi kishi o`g`li bilan domla ro`parasida bo`yra ustida tiz cho`kib o`tirar edi — Mana, qulvachchangizni olib keldim, taqsir!—de-di bolaning otasi va domlaga qanchadir buklangan qogòz pul uzatdi» — Xo`sh, xo`sh!—dedi domla, pulni olarkan va «muncha oz!» deganday ko`zlarini katta ochib, pulga tikilibqoldi. — Oz bo`lsa ham ko`p o`rnida ko`rasiz, taqsir, qolganiga biz qarzdor. Domla pulni choponi ichidan boylangan belbogìga qistirdi-da, sinovchi nazar bilan xo`mrayib bolaga bir nafas tikilib turdi. — O`g`lingiz beadab bolalardan emasmi?—deb so`ragan edi, haligi odam javobni ilgaridan o`ylab qo`yganday donalab dedi: — Qo`limizdan kelgancha adab berdik. Endi bundan buyon qulvachchangizning ixtiyori qo`lingizda — qandog` ta`lim, qandog` adab lozim bo`lsa, ayamang, taqsir. Eti sizniki, suyagi bizniki... — Voy, shunaqa otalar ham bo`lar ekan!—deb ajab-landi Elmurod, qaytar ekan.—«Eti sizniki, suyagi bizniki!» deydiya. Domla bolasining etini yesayam maylimish... Sayfulla maktabdan keldi. Oshxona oldida o`tin yorayotgan Elmurod onabolaning gapiga quloq soldi. — Domlang kimni urdila?— deb so`radi otinoyi. — O`g`ri ko`chadagi mahsido`zning o`g`li Salimni. Ayb o`zida. Bir kun kelmay qoldi. Kelmagandan keyin domlaga «ozodlik» olib kelish kerak-da. Bu bo`lsa shumshayib, ikki qo`lini burniga tiqib keldi. Domla uch miri pul yo bitta qatlama keltirib qo`yganga sira indamaydilar. Sho`xlik qilsa ham indamaydilar. Bo`lmasa sal bahona bilan uraveradila. — Ha, axir, domlayam o`lsinmi? Qo`lga qaraydi, berganga yarasha muomila qiladi-da. Kambagàldirda, sho`rlik... Bitta nonga zor odamlar ko`p. Kim? Miskarni o`g`li dedingmi?11 11 Parda Tursun “O`qituvchi” T-1972. 70-71b. 42 Elmurod bilsa, maktabda kaltak ko`proq domlaga «ozodlik» keltirmaganlar boshiga tushib turar ekan. Muallimlar tomonidan olinadigan bu kabi poralardan va amaldorlarga “paxta” qo`yishliklardan gimnaziya proffessorlari ham istisno emas edi. Asarlar mazmunidan ko`rinib turibdiki ta`lim oluvchilarni jazolash har ikkala millat muallimlariga ma`lum davrda xos bo`lgan usuldir. Bu usul esa o`quvchilarni jazolanishdan qo`rqitib bo`lsa ham, yaxshi o`qishga undagan omillardan bo`lganligi ravshanlashadi. Madaniy inqilob davrida yurtimizda bolsheviklar yurgazgan ta`lim-tarbiya siyosatini ijrochisi bo`lgan Elmurod kabi ilgòr pedagoglar o`zlari guvohi bo`lgan eski maktab tarbiya usullaridan, ayniqsa jazolash usulidan voz kechganligi namoyon bo`ladi. Aksincha u rag`batlantirish usuliga tayanishi asarning ko`p voqealari misolida oydinlashadi. Qiyosiy usul bilan tahlil qilinayotgan bu ikkala asar bosh qahramonlari qiyofasida ular bajarayotgan ijtimoiy vazifa tufayli o`xshash xususiyatlari bilan bir qatorda ularga berilgan ijtimoiy topshiriq xojayinlari bolmish siyosiy tuzum tabiatidan kelib chiqadigan alohida xususiyatlar ham ya`ni farqlar ham mavjud bolishi tushunarli xoldir. Mazkur BMI doirasida tahlil qilinayotgan ikki asarning markaziy obrazlariga umumiy bo`lgan belgilar umum e`tirof etilgan xolatlardan kelib chiqadi. Bunday mushtarak sifatlar va oxshashliklar anchagina ko`lamda namoyon bo`ladi. Birinchidan qahramoni ta`limiy bolmish ``Schulpressor`` har ya`ni mavzudagi bu prozaik asarlarning yetakchi ikkala o`qituvchi ta`lim muassasasining orginalchilar ikki asarda professori, “O`qituvchi” romanining yetakchi qahramoni muallim degan nom bilan tanildi. 1.4. “Proffessor Unrat” qissasida “gimnaziya” o`qituvchisi obrazining talqini “Proffessr Unrat” asari Haynrix Mann ijodidagi tanqidiy realistik davrning boshlangìch pallasida yaratilganligi bilan boshqa asarlardan ajralib turadi. 43 “Proffessor Unrat” asarining muallifi bo`lgan Haynrix Mann o`zi o`qib yurgan gimnaziya va maktablarda boshidan kechirgan hayotiy voqealar asosida hukmdorlarga malaylarcha mute bo`lib ketgan muallimlarning tipik qiyofasini yrata bilgan. Uning ushbu asardagi qahramonlari orasidagi sog`lom fikrli tarbiyachi yoki katta yoshdagi ijobiiy fikrlay oladigan va kelajak avloddan insoniy kamolot yo`lini ko`rsata oladigan tarbiyachilar deyarli yo`q. Chunki urush vasvasasi boshlanib kelayotgan va yosh avlodni dunyoga hukmron bo`lishga intiluvchi hukmdorlarning buyrugìga so`zsiz itoat qiladigan yugirdaklarni, boshqacha aytganda sohta vatanparvarlarni tarbiyalash ishiga da`vat qilgan ta`lim tizimida adolatparvar va tinchliksevar muallimlarga joy topilmas edi. Muxtaram yurtboshimiz I.A.Karimov 2-jahon urushida fashistik Germaniya ustidan qozonilgan gàlabani 70 yilligiga bagìshlangan va Toshkentdagi Xotira hiyobonidagi Ommaviy Axborot Vositalari muxbirlariga bergan intervyusida qayta-qayta ta`kidlanganidek , mustaqil mamlakatimiz oldida ta`lim-tarbiya tizimi kelajak egasi bo`lmish yosh avlodni mehnatsevar, to`g`riso`z, halol, elparvar va bag`ri keng insonlarni tarbiyalashdek vazifa turadi. Ana shu ezgu maqsad yo`lida mamlakatimiz ta`lim tizimining hamma bo`gìnlarini yuqoridagi oliyjanob vazifani ogìshmay bajarish yo`lida barcha ishlar tashkil qilinganligini guvohimiz. Yuqoridagi bajarilgan tahlilga qo`shimch tarzda Haynrix Manning boshqa asarida markaziy qahramonining tarbiyachilari bilan uning orasidagi munosabatni bajargan tahliliy tajribamizga qiyoslab ko`rsak, chiqarmoqchi bo`lgan xulosmiz uchun yetarli dalillar keltirgan bo`lamiz. Bunda gap Haynrix Mann hajviy ijodining yuksak cho`qqisi hisoblanmish “Sodiq fuqaro” romani haqida ketadi. „Haynrix Mann hajviyotining «Imperiya» trilogiyasining birinchi romani «Sodiq fuqaro» (1914)dir. Unda zo`ravonlik va monarxiya tartiblarining himoyachisi, «masùliyatni his etmaydigan shovinist» obrazi yaratiladi. Romanning bosh qaxramoni Didrix Gessling. Ijtimoiy hayotdan uzoq, qo`rqoq, filistr-meshchan bu odam ekspluatator bo`lib qolgach, jamiyat taraqqiyoti uchun xavfli kishiga aylanadi. 44 Yozuvchi, Didrix Gessling xarakterini yuzaga keltirgan yaramas muhitni, yomon ta`sirni ko`rsatadi. Kichik bir qogòz fabrikasiga xo`jayinlik qilgan otasi oilada qo`pol bir odam bo`lgan. Lapashang Didrix otasidan qo`rqadi va shu tufayli hurmat qiladi. Didrix maktabga ham yig`lab borardi. Darslarini bilmagan vaqtda ko`zlariga yosh oladi. Bunday holat naf keltirgach endi bu narsa odat tusiga kiradi. Maktabni bitirgach, Berlinga o`qishga boradi. U yerda millatchi burjua yoshlar tashkiloti «Yangi tevtoniya» safiga kiradi.. Didrix voyaga yetgach, uyida zulm o`tkazuvchi zolim erga aylanadi. U xotinini o`ziga tobe tutadi, ona esa bolalarini o`ziga bo`ysundiradi. Didrix bolalarini kichik xonaki itga ozor berishga o`rgatadi. Otasi vafotidan so`ng o`zini erkin tutgan Didrix fabrikaning egasi bo`ladi va ishchilarni qattiq ekspluatatsiya qilishi natijasida katta foyda ola boshlaydi. Didrix o`ziga bo`ysunuvchilarga nisbatan o`ta qo`pol va shafqatsiz, aksincha o`zidan yuqori turuvchi amaldorlarga esa, itoatkor shaxs. Bir kuni u Berlinda kayzerning o`tib ketayotganini ko`rib qoladi. Turgan joyi balchiq bo`lishiga qaramay, o`sha yerda tiz cho`kib, imperator Vilgelmga ta`zim qiladi. Bu esa unga sodiq fuqaro ekanini bildirar edi. Didrix ishchilarga «ichki dushman» deb, ularning o`z ahvollarini yaxshilashga qaratilgan har bir harakatiga «isyon» deb qaraydi, ularni «yanchib tashlash»ga undaydi. «Biz qo`rqmaymiz, kayzer biz bilan», deb chiranadi. Unda agressorlik kuchli, ayni chog`da mehnatchilardan qattiq qo`rqadi ham. «Sodiq fuqaro» romanida Haynrix Mann nemis meshchanlarining ayanchli hayotini, burjuaziyaning millatchilik, bosqinchilikdan iborat siyosatini masxara qildi. Didrix Gessling nemis hukmron tabaqalarining munofiqlik va yovuzliklarini aks ettirgan tipik obrazdir. Takror keltirilgan yuqoridagi dalillar asosida dastlabki xulosa qilish mumkunki, XX asr dastlabki choragida Germaniya ta`lim-tarbiya tizimida shunday bir yagona qoidaga amal qilingan edi. Bu tamoilga amal qilingan ta`limtarbiya siyosati tajavuskor millatchilik va bosqinchilik siyosatni ro`yobga chiqaruvchilarni tarbiyalab yetishtirishga yo`naltirilgan edi. 45 2.1. O`qituvchilik kasbi, uning huquqiy - demokratik jamiyatdagi o`rni Respublikamiz hukumati xalq ta`limi sohasida o`rtaga qo`yayotgan vazifalarni bajarish ko`p jihatdan o`qituvchilikka bog`liq. Yangi iqtisodiy siyosatga o`tish sharoitida ta`lim-tarbiyadan ko`zda tutilayotgan maqsadlarga erishish, o`quvchilarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e`tiqodli, mehnatsevar, barkamol inson qilib o`stirish o`qituvchi zimmasiga yuklatilgan. O`zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash sifatini oshirishga katta hissa qo`shayotgan ijodkor o`qituvchilar soni yil sayin ortib bormoqda. Ayniqsa, islohotlar davrida bunday murabbiylar el-yurtga tanilmoqda. Har yili eng yaxshi o`qituvchini aniqlash uchun o`tkazilayotgan maktab ko`riklari, tuman, viloyat, Respublika tanlovlari ana shu yutuqlarga omil bo`lmoqda. Maktablarda «metodist o`qituvchi», «katta o`qituvchi», «O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan o`qituvchi» unvonlariga sazovor bo`lgan o`qituvchilar soni tobora ko`paymoqda. Xalqimizning kelajagi, mustaqil o`zbekistonning istiqboli ko`p jihatdan o`qituvchiga, uning saviyasiga, tayyorgarligi, fidoyiligiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga bo`lgan munosabatiga bog`liq. So`nggi yillarda pedagogika institutlarida, universitetlarda, pedagogika bilim yurtlarida o`qituvchilar tayyorlashni yaxshilashga qaratilgan ko`pgina ishlar amalga oshirildi. Chunonchi, bo`lajak o`qituvchilarning kasbiy tayyorligini kuchaytirish, ixtisosga doir fanlarni chuqur o`rgatish va pedagogik mahoratni egallash, nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llashga o`rgatish masalalariga e`tibor kuchaydi. Shunindek, bo`lajak o`qituvchilarga pedagogika, ruhshunoslik, usuliyotga doir fanlarni o`rgatish ko`lami yanada kengaydi. Pedagogika oliy o`quv yurtlarida bir qancha yangi ixtisosliklar bo`yicha o`quv rejalari joriy etildi. Uzluksiz pedagogik ta`lim gòyalari amalga oshirilmoqda. Shu munosabat bilan o`qituvchilar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ishi davlat va jamoatchilikning diqqat markazida bo`ladi. Bu tadbirlar universitet va pedagogika 46 institutlarining maxsus fakultetlarida, malaka oshirish institutlarida amalga oshirilmoqda. O`qituvchilarni falsafiy jihatdan keng fikrlovchi, mulohazali bo`lishlariga e`tibor berilayotir. Sinfiy, tarbiyaviy qarashlarning biryoqlamaligidan, ayrim shaxs va guruhlar manfaatidan umuminsoniy qadriyatlar ustun turishi ta`kidlanmoqda. O`zbekiston hukumati maktab o`qituvchilarining haftalik o`quv ishlari hajmini kamaytirdi, maoshini oshirdi. O`quvchilarning daftarlarini tekshirgani uchun, shuningdek, «Xalq o`qituvchisi», «Xizmat ko`rsatgan o`qituvchi», «Metodist-o`qituvchi»larga va ilmiy darajasi bor o`qituvchilarga qo`shimcha haq to`lash joriy etildi. Pedagogika o`quv yurtlarida ta`lim olayotgan talabalarning stipediyalari oshirildi, ovqatlanishi uchun, shaxsiy uylarda yashagani uchun ularga qo`shimcha pul to`lanadi. O`qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir. Yaxshi o`qituvchi bo`lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o`zigina yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o`qitish va tarbiyalash umumiy qonun-qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy Gòyalar bayon etildi. O`quvchilarning yosh, individual xususiyatlarini e`tiborga olish ta`kidlanadi. Maktab hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma-xildir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa o`qituvchidan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab etadi. Shuning uchun ham Mustaqil O`zbekiston Davlatining umumiy ta`lim maktabida ishlaydigan o`qituvchi: -pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon; -milliy, madaniy va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, diniy ilmlardan ham xabardor, mahnaviy barkamol; -O`zbekistonning Mustaqil Davlat sifatida taraqqiy etilishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini to`g`ri anglagan, e`tiqodli fuqaro; -ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va mahorati, shuningdek, nazariy ilmlarni mukammal egallagan; 47 -o`qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi ko`radigan, har bir o`quvchisi ulgàyib yaxshi odam bo`lishiga chin ko`ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko`maklashadigan; -erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo`lmogì darkor. O`qituvchi o`z pedagogik faoliyatida yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq oldida, davlat oldida masùldir. Shuning uchun u mahsus tayyorgarlik vabilimlarga ega bo`lmogì talab etiladi. Maktab o`qituvchilarining faoliyati inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan bo`lishi shart. Har bir bola o`z xulq-atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning ana shu o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o`rganish nihoyatda katta mahoratni talab qiladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko`rayotgan bo`lgùsi mutahasis ana shunday xususiyatlardan habardor bilishi lozim. O`qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogrammasida ifodalanadi. Professiogramma quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) o`qituvchi shaxsining xususiyatlari; 2) o`qituvchining ruhiy-pedagogik tayyorgarligiga qo`yiladigan talablar; 3) maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuni; 4) ixtisosga oid uslubiy tayyorgarlikning mazmuni. O`qituvchi shaxsining xususiyatlari: Gòyaviy sohada: ilmiy dunyoqarash va e`tiqod; ijtimoiy ehtiyoj va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish; ijtimoiy va grajdanlik burchini anglash; ijtimoiy-siyosiy faollik. Pedagoglik kasbi sohasida; bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevish; ruhiy pedagogik ziyraklik, pedagogik takt, pedagogik tasavvur; tashkilotchilik qobiliyati; haqqoniylik; dilkashlik; o`zini tuta bilish; kasbiy layoqatlilik. Keng ilmiy saviya, mahnaviy ehtiyoj va qiziqish, intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilish; pedagogik mahlumotlarni oshirishga intilish esa bilish sohasiga kiradi. 48 PEDAGOGIK QOBILIYAT VA MAHORAT. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o`qituvchi pedagogik mahoratga ega bo`lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Ijodkorlik uning hamisha hamkori bo`ladi. Pedagogik ish qobiliyatli, istehdodli kishidagina pedagogik mahorat bo`lishi mumkin. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo`ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o`qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana istehdod, layoqat va zehn, yahni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo`lishi ham zarur. Ana shu tabiiy zaminda qobiliyat deb ataluvchi ruhiy xususiyat taraqqiy etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo`lishi uchun o`qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo`lmogì va tarbiyalab yetishtirilmogì lozim. 1. Bilish qobiliyati – fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya, adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi fanni o`quv kursi hajmida emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushuntira olish qobiliyati – o`quv materiallarini o`quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o`quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uygòtish qobiliyatidir. o`qituvchi zarur hollarda o`quv materialini o`zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o`quvchilarga yetkaza olishi darkor. O`quvchilar ruhiyatini hisobga olish zarur. Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari, hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo`yganliklarini tasavvur etadi. Bahzi o`qituvchilarga, ayniqsa tajribasi kam o`qituvchilarga o`quv materiali oddiy, tushunarli va qandaydir alohida talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday o`qituvchilar o`quvchilarni emas, balki o`zlarini nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zini o`quvchining o`rniga qo`ya oladi, u kattalarga aniq va 49 tushunarli bo`lgan narsalarning o`quvchilarga tushunarsiz qiyin va mavhum bir narsa bo`lishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi. SHuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o`ylab chiqadi, hamda rejalashtiradi. Qobiliyatli o`qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida o`quvchilarning qanday o`zlashtirayotganliklarini qator belgilar asosida payqab oladi va zarur hollarda bayon qilish usulini o`zgartiradi. SHuningdek qobiliyatli o`qituvchi o`quvchilarning saboq o`zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o`tishlari, bo`shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt ajratish zarurligini hisobga oladi. o` tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo`riqish bilan va kuchli boshlanishi o`quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatga sabab bo`ladi, miya faoliyati tumanlashadi va o`qituvchining so`zlari yetarli darajada idrok qilinmaydi. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati – o`quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o`quvchi shaxsi va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog`liq bo`lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o`qituvchi o`quvchining ruhiyatidagi ko`z ilgàmas o`zgarishlarni ham fahmlab oladi. o`quvchilar bunday o`qituvchi haqida: «Qaramayotganga o`xshaydi-yu, hamma narsani ko`rib turadi!», «o`quvchining xafa bo`lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko`zidan biladi!», deydilar. 4. Nutq qobiliyati – nutq yordamida shuningdek, imo-ishora vositasida o`z fikr va tuygùlarini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o`qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. O`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. o`qituvchi yangi saboqni tushuntirayotgan, o`quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki tanqid qilayotgan bo`lsa ham uning nutqi hamisha o`zining ichki kuchi, ishonchi, o`zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o`quvchilar uchun sodda, tushunarli bo`ladi. O`qituvchining bayoni o`quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratilgan: o`qituvchi o`quvchilar oldida savollar qo`yib, ularni 50 asta-sekin to`g`ri javob berishga undaydi, o`quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. («Mana bu yerga alohida e`tibor bering!», «o`ylab ko`ring!» kabi.) SHunindek, o`rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o`quvchilar tez o`zlashtiradilar. O`qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali, his-hayajonli bo`lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho`ziq, zeriktiradigan nutq o`quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo`yadi. Ayrim o`quvchilar tez gapirishga, boshqasi sekin gapirishga moyil bo`ladilar. Biroq o`quvchilarning o`zlashtirishlari uchun o`rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. SHoshqaloqlik saboqni o`zlashtirishga xalaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo`yadi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o`quvchilarning asabini buzadi, toliqtirib qo`yadi. o`qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko`p takrorlanadigan bir-xildagi imo-ishoralar va harakatlar kishining gàshini keltiradi. 5. Tashkilotchilik uyushtirish, qobiliyati jipslashtirish, muhim – birinchidan, vazifalarni o`quvchilar hal etishga jamoasini ruhlantirishni, ikkinchidan, o`z ishini to`g`ri uyushtirishni nazarda tutadi. O`z ishini tashkil etish deganda ishni to`g`ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtni o`ziga xos his etishishni vaqtga qarab to`g`ri taqsimlay olish, belgilagan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo`ladi. Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari bahzan uchrab turadi. Ammo tajribali o`qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o`zgartira oladi. 6. Obro` orttira olish qobiliyati – o`quvchilarga bevosita emotsionalirodaviy tahsir ko`rsatish va shu asosda emas, balki o`qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o`quvchi shaxsiy sifatlarining butun bir yigìndisiga, chunonchi uning irodaviy sifatlariga hokazolarga), (dadilligi, shuningdek, chidamliligi, o`quvchilarga 51 qathiyligi, ta`lim hamda talabchanligi tarbiya va berish mashuliyatini his etishga, o`zining haq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni o`quvchilarga yetkaza olish kabilarga ham bog`liq. O`quvchilar qo`pollik qilmaydigan, qo`rqitmaydigan, to`g`ri talab qo`ya oladigan o`qituvchini juda hurmat qiladilar.O`qituvchining bo`shangligi, laqmaligi, sabotsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar. 7. To`g`ri muomala qila olish qobiliyati – bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazaridan juda samarali o`zaro munosabatlar o`rnata bilish, pedagogik nazokatning mavjudligi bildiriladi. 8. Kelajakni ko`ra bilish qobiliyati – o`z harakatlarining oqibatini ko`ra bilishda o`quvchining kelgusida qanday odam bo`lishini taavvur qila olishida, tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan bera olishda ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizga, tarbiyaning qudratiga bog`liqdir. 9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – o`qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari-hajmi, kuchi, ko`chuvchanligi, iroda qilina olishi, safarbarligi kabilarning taraqqiy etilishi bilan izohlanadi.12 Diqqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobiliyati o`qituvchilik uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi saboqni bayon qilish mazmuni va formasini o`z fikrini (yoki o`quvchining fikrini) diqqat bilan kuzatadi, ayni vaqtda barcha o`quvchilarni ko`rib turadi, toliqish, e`tiborsizlik, tushunmaslik alomatlarini hushyorlik bilan kuzatadi, intizomsizlik hollarini e`tibordan qochirmaydi, nihoyat o`z hatti-harakatini ham kuzatib boradi. Tajribasiz o`qituvchi ko`pincha saboqni bayon qilishga berilib ketib, o`quvchilarni e`tibordan chetda qoldiradi, nazorat qilmay qo`yadi: bordi-yu o`quvchilarni diqqat bilan kuzatishga harakat qilsa, fikr kalavasini yo`qotadi. O`qituvchi yuqorida ko`rsatilgan qobiliyatlardan tashqari, bir qancha ijobiy sifatlarga-aniq maqsadni ko`zlash, qathiylik, mehnatsevarlik, kamtarinlik kabi sifatlarga ham ega bo`lishi kerak. Bunday xususiyatlar bo`lmasa, o`rta pedagogik darajasidan yuqoriga ko`tarila olmaydi. 12 M.T.Davletshin «Zamonaviy maktab o`qituvchisining psixologiyasi». T., 1999 y. 52 2. 2. O`QITUVCHINING KASBIY SIFATLARI. E`tiqod, odob, fuqarolik burchini anglash – o`qituvchining asosiy sifatlaridan biridir. Maktab o`qituvchisi o`zi targìb qilayotgan idealning fazilatlarini shaxsiy namunasida ko`rsatishi kerak. Bolalarga mehr-muhabbat o`qituvchining eng muhim fazilatlaridir. Bu bolalarning hamma qiliq-qilmishlarini kechirish, ularga xushomadgo`ylik qilish emas, balki talabchanlik va qattiqqo`llik, adolatlilik bilan qo`shilgan mehrmuhabbat bo`lib ana shu sifatga ega bo`lgan shaxs o`zining ko`p vaqtini va kuchini bolalar manfaati yo`lida ehtiyojlarni cheklashga tayyor turadi. Ijtimoiy faollik va fuqarolik burchini anglash o`qituvchi shaxsiga xos sifat, zero haqiqiy pedagog to`la mahnodagi jamoatchi bo`lib, bolalarga hayotda ijtmoiy faol holatda turishning amaliy namunasini ko`rsatadi. O`qituvchining muhim fazilati-kishilar bilan tez el bo`la olish, ko`pchilikka aralasha bilish, ulfatijonlik, dilkashlik bo`lib, bu unda muomala mahdaniyatining yuksakligini ifodalaydi. CHunki o`qituvchiga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to`g`ri keladi. o`qituvchi ishidagi muvaffaqiyatni kundalik faoliyatida kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyati tahminlaydi. Aloqalarda, faoliyatda duch kelinadigan turli xil voqealarga pedagogik qoidalar nuqtai nazaridan dogmatik munosabatda bo`lish emas, balki ularni o`z holicha idrok etib, adolatli baholash, munosabatda odil bo`lish o`quvchining oro`sini oshiradi. O`qituvchining odobi, madaniyati yuksak bo`lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo`la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko`ngil, qathiy bo`lish, o`zini tuta bilishi, bardoshli bo`lishi kerak. Bolalarga nisbatan talabchan bo`lishi bilan birga o`z shaxsiga tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi kerak. O`qituvchi odobi umuminsoniy axloqning kategoriyalari, qoidalari va normalarini ta`lim-tarbiya jarayoniga xos xususiyatlari bilan uygùnlashtirib, 53 pedagogning o`quvchilar, o`qituvchilar jamoasi, ota-onalar va jamoatchilik vakillari bilan munosabatida ifodalangan kasbiy-axloqiy xususiyatidir. O`qituvchi pedagogik etikaning normasini o`zlashtirib olishi, tajribada qo`llashi, o`zining dunyoqarashi va axloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim. Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko`rish natijasida pedagogik etikaning qoidalari o`qituvchining o`z e`tiqodiga, intilishiga, o`z axloqiy sifatiga aylanadi. Bu axloqiy e`tiqod o`qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarda, o`qituvchilar va boshqa kishilar bilan munosabatlarida, muomalasida, kundalik turmushda o`zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy tahsir o`tkazishida ko`zga tashlanadi. Pedagogik takt o`qituvchi axloqining amaliy ko`rinishlaridan biridir. Muallim axloqining natijalari uning yoshlarga axloqiy tahsirining samaradorligida namoyon bo`ladi. Pedagogik etikaning asosiy tushunchalari umuminsoniy axloqiy kategoriyalariga mos keladi va ularni o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq tarzda bir qadar aniqlaydi. Pedagogik etikada gumanizm, adolatlilik, halollik, yaxshilik qilish kabilar o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq ravishda tahlil qilinadi. Axloq nazariyasida yaxshilik eng muhim fazilat hisoblanadi. Yaxshilikaxloqiy ijobiy fazilat bo`lib, shaxsiy axloqda ijobiy-xulqiy fazilatlarning mazmunini aks ettiradi. Yaxshilik kishining ongi va axloqiy amaliyotida jamiyat va shaxs manfaatlarining birligini aks ettiradigan tushunchadir. Pedagogik etikada yaxshilik tushunchasi o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq holda aniqlashtiriladi. o`nda o`qituvchi va o`quvchilar jamoasi manfaatlarining birligi, muallim va o`qituvchi maqsadining birligi, ta`lim va tarbiyaning samarasi uchun kurashning birligi aks etadi. Yaxshilik fazilati ikkala tomonning ham yaxshi niyati, xayrixoh, mehribon bo`lishini taqazo qiladi. Yaxshilik qaror topishi uchun yomonlikka murosasiz bo`lish lozim. Yaxshi istak bilan xushmuomalalik, yaxshi qiliq, yaxshi hatti-harakatning birligi zarur. Shaxs o`qituvchining axloqini xarakterlaydigan mashuliyati-mashuliyat belgilaridan tushunchasining biri mashuliyatdir. butun mazmunini saqlagan holda muallimning faoliyati va ta`lim-tarbiya jarayonining aniq 54 fazilatlarini ham o`z ichiga oladi. o`qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish mashuliyati yuklanadi. Muallim o`quvchiga chuqur nazariy bilimlar berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga, u boladagi majud layoqat va qobiliyatini payqab, individual munosabatda bo`lishi, unda mavjud bo`lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o`stirishi darkor. Muallim sinfda jamiyatning vakili sifatida o`quvchilar jamoasi bilan yolgìz ish olib boradi. Bunday sharoitda o`qituvchining masùliyati uning xulqini tartibga solib turadigan, boshqaradigan kuch, o`quvchilarga tahsir o`tkazishning asosiy mezoni hisoblanadi. Pedagogik odobga ega bo`lgan o`qituvchi o`quvchilar orasida va jamiyatda obro` qozonadi. O`qituvchi qanchalik ko`proq obro` qozonsa, ta`lim va tarbiya mohiyati shunchalik mavuffaqiyatliroq bo`ladi va aksincha, o`qituvchining obro`yi qanchalik past bo`lsa, uning bolalarga ta`siri shuncha bo`sh va o`quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo`ladi. O`quvchi deyarli har kuni o`quvchilar bilan uchrashadi, savol-javob qiladi, ularning yaxshi ishlarini mahqullaydi, bilimini baholaydi, nojo`ya hatti-harakatlari uchun tanbeh beradi. Albatta o`qituvchining fikri, mulohazaalarida nisbiylik, subhektivlik alomatlari mazjud. o` hammaga aynan birdek juda to`g`ri munosabatda bo`la olmasligi mumkin. Lekin u hamma o`quvchilarga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchan, adolatli kishi ekaligiga barchaning ishonchi komil bo`lmogì darkor. Sinfda o`qituvchi «yaxshi ko`radigan», «yomon ko`radigan» o`quvchilar bor degan taassurot tugìlmasligi kerak. Xullas, obro` o`qituvchilik faoliyati uchun zarur xususiyatdir. Obro` kishining chuqur bilimi, yuksak axloqiy sifatlari, hayot tajribasi, ilmiy tadqiqot va jamoat ishlarida faol ishtirok etishi tufayli orttirilgan, ko`pchilik tomonidan ehtirof etilgan tahsiri, nufuzidir. Pedagogik faoliyat o`z mohiyatiga ko`ra ijodiy xarakterga ega. Mahlumki, inson oldida baror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj tugìladi. o`qituvchilar faoliyati ana shunday xususiyatga ega. Pedagogik ijodkorlikning asosiy mohiyati pedagogik faoliyatning maqsadi va xarateri bilan bog`liq. 55 Pedagogik faoliyat kishi shaxsini, uning dunyoqarashi, e`tiqodi, ongi, xulqatvorini shakllantirishdek umumiy maqsadga bo`ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarni yechish jarayonidir. o`qituvchi faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni yechish usullarida, ularni hal qila olish yo`llarini qidirib topa bilishlarida ifodalanadi. Pedagogik ijodkorlik manbai-bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajribamuammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilgòr pedagogika tajriba deganda biz o`qituvchining o`z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishini, o`quvchilar ta`limtarbiyasida yangi, samarali yo`l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. Ilgòr pedagogik tajriba o`qituvchi tomonidan qo`llaniladigan ish shakli va usullari, uslubiy vositalaridir. o`lar vositasida o`quv-tarbiyaviy ishlarda eng yuqori natijalarga erishiladi. Ilgòr pedagogik tajribani o`rganish, unga asoslanib yangi pedagogik hodisa va qonuniyatlarni ochish o`quv-tarbiya jarayoniga yaxshi sifatli o`zgarishlar kiritadi, o`quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, yangi ko`rishdagi o`quv jarayonini modellashtirish muammolarini yechishga sabab bo`ladi. Ijodiy ishlaydigan o`qituvchi faqatgina bolalarni muvaffaqiyatli o`qitish va tarbiyalash, ilgòr o`qituvchilar ish tajribalarini o`rganish bilangina cheklanib qolmasdan, tadqiqotchilik ko`nikma va malakalariga ham ega bo`lish zarur. Hozirgi zamonda fan va texnika taraqqiyoti o`qituvchining ijodkor bo`lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yutuqlarini o`quvchilarga yetkaza olishi va nihoyat o`quvchilarni ham ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o`rgata olishini talab qiladi. SHuning uchun o`qituvchi avvalo tadqiqotchilik malakalarini egallashi zarur. o`qituvchi ilmiytadqiqot ishlari olib borish davomida omillarni to`playdi, ular asosida xulosalar chiqaradi. u fan xulosalaridan o`zining amaliy faoliyatid a foydalanish jarayonida hozirgi zamon o`qituvchisi uchun zarur bo`lgan juda muhim fazilatlarni egallaydi. 56 2.3. Pedagogik fikr tarixida o`qituvchi mahorati masalalari Bugungi kunda olimlar, mudarrislar oldida turgan asosiy vazifalardan birixalqqa, ayniqsa yoshlarga milliy qadriyatlarimizni yaxshiroq tushuntirish, ularga rioya qilish hurmatlari ruhida tarbiyalashdir. Ota-bobolarimiz azal-azaldan bizni odobli, mehnatsevar, to`g`riso`z, halol, insofli, diyonatli, yaqinlariga mehr-muhabbatli kishilar qilib tarbiyalashgan. Xalq udumlarida, undan kelib chiqadigan odobnomada har qanday bolaning yoshligidanoq el-yurt manfaati yo`lida kurashuvchi, kishilar baxt-saodatni o`ylovchi, avlodlarning ushalmay qolgan orzu-armonlarini amalga oshiruvchi kishilar bo`lib kamol topishi lozimligi alohida ta`kidlanadi. Mustaqil respublikamizning oldida turgan asosiy vazifalaridan biri- yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iborat. Respublikamizda taraqqiyot va o`zgarishlarga boy hozirgi paytda yoshlarning har tamonlama kamol topishi davr talabi va ehtiyojidir. Maktablarimiz mahnaviy baquvvat, bilimli, o`z mustaqil Vatanimizda faxrlanish tuygùsiga boy kishilarni tarbiyalashi kerak. Bu esa ta`lim-tarbiya oldidagi murakkab, keng ko`lamli muammolardan biridir. Xalq ta`limi tizimida hal qiluvchi inson – o`qituvchidir. Agar o`qituvchi ijodkor va izlanuvchan bo`lsa, o`quvchi bilim darajasi ham baland bo`ladi. O`qituvchilarimiz bugungi zamon talablariga mos bilimlar sohibi, yangilangan ta`lim mazmunini egallagan bo`lishlari kerak. Pedagog xodimlar o`zlarini kasb ko`nikmalari va muallimlik mahoratlarini doimo takomillashtirib borishlari shart», - deb ta`kidlanadi. «Ta`lim to`g`risidagi» qonunda. O`qituvchi kasbining nozikligi, mashuliyatiligi va murakkabligi hamda sharafli ekanligi to`g`risida mulohazalar. Muallimning mahorati, ularga qo`yiladigan talablar, fazilatlariga oid qasharlar, munosabatga kirishish mahorati, muomala madaniyati SHarq mutafakkirlarining asarlarida ifodasini topgan. SHarq mahnaviy-madaniyatining xilma-xil jihatlari, ayniqsa Uygònish davrida juda rivojlangan bo`lib, bu davrda yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy. Al-Xorazmiy, abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Davoniy, 57 Alisher Navoiy va boshqa ko`plab mutafakkirlarning ijodlari pedagogik tafakkur taraqqiyotida yosh murabbiylarning mahnaviy-axloqiy kamolotida muhim manbaa bo`lib xizmat qiladi. Sharqning buyuk allomasi, qomusiy olim Farobiy (873-950) muallimning ijtimoiy hayotida tutgan o`rni va uning xos xususiyatlari to`g`rsida ibratli gòyalarni ilgari surgan. «O`qituvchi, - deydi Farobiy, aql-farosatga, chiroyli nutqga ega bo`lishi va o`quvchilarga aytmoqchi bo`lgan fikrlarni to`la va aniq ifodalay olishni bilmogì zarur. SHu bilan birga o`z or-nomusini qadrlashi, adolatli bo`lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo`ladi va baxt cho`qqisiga erishadi», deb ta`kidlaydi. Mutafakkir Farobiy o`qituvchi shaxsiga xos qator fazilatlarga xolisona, odimona, oqilona sharh berish imkoniyatiga erishgan buyuk zoddir. SHuning uchun mazkur sharzlar, ilmiy ilovalar, teran fikrlar, ibratli mulohazalar ham o`z dolzarbligini yo`qotmagan. Mazkur muammo yuzasidan mulohaza yuritgan atoqli olim Abu Ali ibn Sino (980-1037) ning fikricha. « . . . .O`qituvchi matonatli, sof vijdonli, rostgo`y va bola tarbiyalash uslublarini axloq qoidalarini yaxshi biladigan odam bo`lmogì lozim. O`qituvchi o`kuvchining butun ichki va tashqi dunyosini o`rganib, uning aql qatlamlariga kira olmogì lozim». Abu Ali ibn Sino mulohazasinga ko`ra tarbiyachi dastlab bolalarni yaxshi ko`rish, hurmat qilishi, ular bilan xushmuomala bo`lishi shart. Agar bola ishni yaxshi bajarsa, uni o`z vaqtida rag`batlantirish, gohida maqtab qo`yish, aksincha bo`lganda esa, unga tanbeh berish kerak. Lekni dedi Ibn Sino, tanbeh izzat-nafsiga tegadigan bo`lmasligi lozim, o`quvchiga murosassozlik qilish esa bolaning o`zboshimcha bo`lib qolishga olib boradi», - deydiibn Sino. Nasriddin Tusiy o`zining «O`qituvchilarni tarbiyalash to`g`risida» degan asarida shunday deydi: «O`qituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib bo`lmaydigan darajada isbot qilishni bilishi, o`z fikrlarining to`g`riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo`lishi lozim . . » O`qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo`pol va 58 qattiq bo`lishi mumkin emas. Dars paytida o`qtuvchi o`zini tuta olmasligi ishini buzishi mumkin. Yetuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy o`z asarlarida bola dunyoqarashining kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baho beradi. Uning fikriga qarganda, muallim aqlli, adolatli, o`zida barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo`lishi kerak. o`zini nomunosib tutgan odam hech vaqt bolalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi. «Ustoz, muallimsiz qolganda zamon, nodonlikdan qora bo`lurdi jahon», - deb xitob qiladi u «Iskandar Xirodnamasi» asarida. O`zbek adabiyotini dahosi A.Navoiy o`z asarlari va ilmiy qarashlarida o`qituvchilik qobiliyati va uning obro`si, odobi yuzasidan mulohazalar yuritgan. Alloma ijodiy yondashuvsiz hech bir faoliyatni tasavvur qala olmaydi. Ana shu boisdan uning asarlarida odob, axloq, ziyraklik, irodaviy kuch, poklik, samimiylik xislatlari asosiy o`rinni egallaydi. O`qituvchining har jihatdan ibrat va namunaga ega bo`lishlari ta`lim va tarbiya garovi ekanligiga tarbiyalashning mohiyati ishora qilgan. O`qituvchining kasb mahoratini to`g`risidagi mulohazalar «Qobusnoma», «Xotomnoma», «Qutadgù bilig» kabi buyuk asarlarda ham bayon etib berilgan. CHunki bu asarlarning barchasi odobnomaning xuddi o`zginasi bo`lganligi sababli tarbiyachi-murabbiyning o`ziga xos xislatlarini shakllanishi bosqichlari ifodalab berilgan. XVIII-XIX asrda davom etgan Turkistondagi jadidlar harakatining asoschilaridan biri, buyuk mahrifatparvar o`qituvchi, mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta`lim tizimi, o`qitishni takomillashtirib, o`qituvchilar malakasini oshirish, bo`lgùsi o`qituvchini tayyorlash muammolariga mutlaqo yangicha yondashgan omildir. Uning fikricha ijodiy izlanish, o`qish va o`qitishning yangi shakli, uslub hamda vositalarini qidirish o`qituvchining eng muhim sifatlaridan biridir deb ta`kidlaydi. Shunday qilib, O`rta Osiyo mutafakkirlari va o`zbek mahrifatparvarlari o`qituvchi kuchli xotiraga, iroda va tafakkuriga aql-zakovatga, chiroyli nutqqa ega 59 bo`lishi, ko`zlagan maqsadni amalga oshirish yo`lida jonbozlik, qathiyatlik ko`rsatish, o`quvchilarning ruhiy dunyosiga to`g`ri yo`l topa olish, ularga tahsir o`tkazish imkoniyati, vijdonlilik, samimiylik, odobli, nazokatli ishchan, mashul shaxs sifatida faoliyat ko`rsatishi zarur ekanligini o`z asarlarida ta`kidlab o`tadilar. O`qituvchi va uning professional sifatlari orasidagi muammolar chet ellik olimlar S.A.Komenskiy, Djon Lokk, I.G.Pestalotstsi, A.Disterverg kabilarning asarlarida o`z ifodasini topdi. Jumladan, ulug` chex olimi, pedagog Ya.A.Komenskiy o`qituvchining eng muhim xususiyatlari qatoriga bolani sevishi, yuksak axloqi, bilimdonligi, iqtidori, qobiliyati kabilarni kiritib, ularning mohiyatini atroflicha tavsiflab beradi. Ushbu masalaga sal boshqacharoq yondoshgan IG.Pestalotstsi o`qituvchining professional sifatlariga baho berishidan umuman chetlashib, uning xalq ta`limi tarmogìni takomillashtirishdagi roli, fan asoslarini egallashdagi ahamiyati va vazifalariga to`xtalib o`tadi. A.Disterverg o`qituvchining ta`limdagi roliga baho berib, u o`z faoliyatini bilishi, uni sevishi, o`quvchilarini yoqtirishi deb uqtiradi, o`qituvchi bolalarning individual xususiyatlarga qobiliyati, faoliyati uslubi to`g`risida muayyan darajada bilimga ega bo`lish kerakligini ham ta`kidlab o`tadi. Mutafakkir Djon Lokk o`qituvchi psixologiyasining eng muhim jihatlari orasiga mo``tadillik, gàyrat-shijoatlilik, ehtiyotkorlik kabi hislatlarini kiritib, ularning ta`limdagi roli yuzasidan mulohaza yuritadi. Gàrb mutafakkirlari gòyalarining vorislari sifatida A.I.Gertsen, L.N.Tolstoy, I.G. CHerkishevskiy, K.D.Ushinskiy kabi rus mutafakkirlari mazkur muammolarga o`z mulohzalarini bildirganlar. A.I.Gertsen mulohazasiga ko`ra, o`qituvchining asosiy xislati – bu uning bolalar bilan munosabatda bo`layotganligi sezishda bolalar ruhiy dunyosini tushuncha olishda, axloqiy qobiliyatining mavjudligida, chunki u shunday istehdodga erisha olmaydi, buni unutmaslik kerak. 60 O`qituvchi kasbiga oid ilmiy, tajribalarda sinalgan mulohazalar rus pedagogi K.D.Ushinskiy ta`lim-tarbiya jarayonida o`qituvchining roli va shaxsiga yuqori baho berib, hech bir ustav yoki programma, hamda sunhiy organizm puxta ishlab chiqarilganiga qaramay, inson shaxsining o`rnini bosa olmaydi deb hisoblaydi. Insonining xarakteri va his-tuygùlari, uning o`quvchilar bilan muloqotga kirishish usuli, o`qituvchi qalbi bolalarga yaqinligi kabi axloqiy xislatlarining shaxsiga xos muhim fazilatlar bo`lib hisoblanib, muallimning tarbiyaviy kuchini belgilaydi va ijtimoiy qimmatiga ega bo`lgan, barkamol bola shaxsini tarkib toptiradi. K.D.Ushinskiy ta`kidlashicha, pedagogik faoliyatning muhim tarkibiy qismi pedagogik-psixologik odob hisoblanadi. Uning fikricha psixologik odob hayotimizning barcha jabhalarida gòyatda keng qo`llaniladi, shuning uchun usiz odamlar orasida hech qanday muloqot va nutq qobiliyatining o`zi ham bo`lmagan bo`lar edi, deydi.13 Shunday qilib, chet el mutafakkirlari o`z asarlarida o`qituvchining qator muhim fazilatlari mavjud bo`lishini bayon qilganlar. Bularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: o`qituvchining har tomonlama barkamol bo`lishish, o`zining yuksak xislatlari va his tuygùlari bilan boshqa kasbdagi kishilardan ajralib turishi, davrlarni o`zlashtirshda orqada qolganlar bilan individual ishlash. o`quvchilar diqqatini o`ziga torta olish sehri, mustaqil ishlash va o`z mahoratini, malakasini oshirish. Pedagogik qobiliyat va odobga ega bo`lish kabilar. SHuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, sharq va gàrb mutafakkirlari tomonidan tahlil qilingan ko`pgina o`qituvchi kasbi haqidagi mulohzalari to hozirgi ajdodlar gòyasini takomillashtirish evaziga ta`limni yuksak bosqichga ko`tarish mumkindir. Jonajon Vatanimiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritganidan buyon siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy sohalarda tub buzilishlar bo`layapdi. Jumladan, ta`lim-tarbiya sohasida ham, Davlatimizning «Ta`lim to`g`risida»gi qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa mehyoriy hujjatlar talab va ko`rsatmalari asosida umumta`lim maktablari, kasb-hunar kollejlari va litseylarda barcha fanlar 13 Rajabov S. Pedagogika fanining allomalari. T., 1991 y. 61 bo`yicha davlat ta`lim standartlari ishlab chiqildi va amalda qo`llanilayapdi. O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malaklari reyting tizimi orqali nazorat qilinayapdi, har bir o`qituvchi ixtisosligi qanaqa bo`lishligidan qattiy nazar o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalari talab qilingan standart asosida shakllanishi uchun yangi pedagogik texnologiya elementlarini ta`lim jarayoni uchun loyihalash, yaratish, tanlash va bu jarayonlarda qo`llash ustida ishlamoqdalar, hamda tanlangan elementlarni amalda qo`llamoqdalar. 62 Xulosa Men o`qigan asarlarim va ustida ish olib borgan ushbu Bitiruv Malakaviy Ishim mavzusi yuzasidan xulosa qilar ekanman, so`zlarimni muxtaram yurtboshimizning “Bolani hunarsiz qoldirish jinoyat” degan so`zlari bilan boshlamoqchiman. Men bu serma`no so`zlarni quydagicha kengaytirib tushundim, ya`ni “Bolani hunarsiz va ilmsiz qoldirish jinoyatdir” Yuqoridagi so`zlar birinchi navbatta bolaga ta`lim - tarbiya beruvchi o`qituvchilarni nazarda tutadi. Chunki yosh avlodni qanday bo`lishi ko`proq ustozlar zimmasidagi ma`suliyatli vazifani nechog`lik o`rinlantirishga bog`liqdir. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan jamiyat ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlashda muhim subèktlar sanaluvchi barkamol shaxs va malakali mutaxassislarni tayyorlash masalasiga jiddiy e`tibor bermoqda. Xususan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturini” ro`yobga chiqarishning ikkinchi bosqichi (2001-2005 yillar)da ushbu muammoni to`la yechishga alohida e`tibor qaratilib “ta`lim muassasalarining moddiy texnika va axborot bazasini davom ettirish o`quv jarayonini yuqori sifatli o`quv adabiyotlari va ilgòr pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlash”ni nazarda tutilganligi buning yaqqol ifodasidir. Lekin men shunday o`yladimki, XX asr boshidagi Germaniya va o`tgan asr 30-yillarda yurtimizda faoliyat ko`rsatgan o`qituvchilar hozirgi zamon o`qituvchilarga qaraganda martabaliroq bo`lgan deb tushundim. Bilmadim, balki o`qituvchilar soni juda oz bo`lgani uchundir, balki aholini juda katta qismi savodsiz bo`lganligidandir. To`g`ri, bugun o`qituvchilar soni juda ko`plarini tashkil qiladi. Ammo hamma diplomlilarni ham ustoz deyaverilmaydi. Ustoz degan ulug` nomga sazovor bo`lish uchun esa albatta yaxshi bilimga ega bo`lishi, o`sha bilimlarni boshqalarga ham to`liq bera olishi, har tomonlama o`zgalarga 63 o`rnak bo`la olishi zarur. Shundagina u jamiyatda o`z o`rniga ega bo`la oladi, hurmat – e`tibor qozonadi. Hozirgi yoshlar yaxshi o`qituvchi tanlaydi. Agar yoqmasa ular o`qituvchini almashtirish imkoniyatiga ega. Chunki bular XXI asr yoshlari. Ular juda aqilli, izlanuvchan, talabchan, ziyrak yoshlar. Shu yoshlarga mos o`qituvchi bo`lish esa bizdan. Men ham vatan uchun xizmat qiladigan, o`z yoshlarimizni bundanda barkamol, komil inson bo`lib yetishishiga sidqi- dildan xissa qo`shadigan o`qituvchi bo`lishga va`da beraman. 64 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida”gi qonun.-T: “Sharq”, 1997. 2. O`zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”.-T.: “Sharq”, 1997. 3. O`zbekiston Respublikasining Konstituttsiyasi .-T.: “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” 2-kitob, Toshkent, 1998 5. Karimov I.A. “Yuksak manaviyat yengilmas kuch” Toshkent,2008 6. Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi”Toshkent, 2000. 7. Q. Azizov, O. Qayumov “Chet el adabiyoti tarixi”Toshkent 1987. 8. Haynrix Mann “Sodiq fuqaro” romani Mirkarim Osim ruschadan tarjimasi, Toshkent 1970. 9. 8. Parda Tursun “O`qituvchi” T-1972. 10. K.Hoshimov «Pedagogika tarixi». T., 2004. 11. M.T.Davletshin «Zamonaviy maktab o`qituvchisining psixologiyasi». T., 1999. 12. Rajabov S. “Mutaxassislikka kirish” T., 1991. 13. Rajabov S. “Pedagogika fanining allomalari” T., 1991 . 14. Gàfforov T. “Boshlangìch maktabda zamonaviy pedagogic tehnalogiyalar” T., 2011 15. M. Kamoldinov “Inovatsion pedagogik tehnalogiyalar asoslari” T., 2007 16. Fayzulla Boynazarov Jahon adabiyoti musiqa nashriyoti, Toshkent 2006. 17. SA. Kesten „Geschichte der deutschen Literatur XVIII – XX Jh“ Moskva 1978 18. Xalq so`zi 19. Andijon yoshlari 20. Adabiyot nazaryasi (o’zb) ..... 21. Jahon adabiyoti. Sh. Normatova, Toshkent “cho’lpon” Toshkent 2008 Internet saytlari: 1. www.ziyonet.uz 2. www.Google.ru 3. www.Ziyouz. zu 4. www.kh-davron.uz 65

37489

Products

Support

37489

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib