O`zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Toshkent arxitektura qurilish unversiteti “Arxitektura” fakulteti “Shaharsozlik” kafedrasi “Shahar qurilishi va xo’jaligini tashkillashtirish rejalash boshqarish va iqtisodiyoti” fanidan Mustaqil ishi Bajardi:Ruziyev U Qabul qildi:Mutalova B Toshkent-2023 ISHLAB CHIQARISH OMILLARI Reja: 1. Kirish . 2. Asosiy qism: a) Ishlab chiqarishning omillari haqida umumiy tushuncha. b) Qurilish sohasidagi ishlab chiqarish omillari. 3. Xulosa 4. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Ishlab chiqarish omillari — Bevosita ishlab chiqarish jarayonida qoʻllanadigan resurslar boʻlib; yer (tabiat), ishchi kuchi, kapital, tadbirkorlik faolligi (tadbirkorlik qobiliyati) kabi omillar hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi, miqdori ulardan foydalanish darajasiga boglik, boʻladi. Asosiy qism: Ishlab chiqarishning omillari haqida umumiy tushuncha. Moddiy ne'matlarni yasash bilan odam tabiiy narsalarga ta'sir qiladi, ularga kerakli shaklni beradi, shundan so'ng ular ehtiyojlarini qondirish uchun yaroqli bo'ladi. Ushbu jarayonda odamlarga yakuniy natijaga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadigan turli xil elementlar va sharoitlar yordam beradi. Ushbu shartlar ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Ishlab chiqarish omillari tushunchasi • Ishlab chiqarish faoliyatining asosiy sabablari va iqtisodiy mahsulotni yaratish sharoitlari ishlab chiqarish omillari deb ataladi. Ular ma'lum ma'noda ishlab chiqarishni harakatlantiruvchi kuchlari, ishlab chiqarish salohiyatining ajralmas qismidir. • Oddiy holatda, ishlab chiqarish omillari mahsulot yaratishda ishtirok etadigan mehnat va tabiiy resurslarni o'zida mujassam etgan "mehnat, er, kapital" uchligi deb tushuniladi. Yaqinda tadbirkorlik muhim omillardan biri sifatida nomlandi. Biroq, ushbu ro'yxat ham to'liq bo'lmaydi. • Marksizmda ishlab chiqarish shartlariga shaxsiy va moddiy omillarni hisobga olgan holda mehnat, mehnat ob'ekti va vositalari kiradi. Insonning ishlash qobiliyatining butun majmui shaxsiydir. Marksistik metodologiya moddiy sifatida ishlab chiqarish va texnologiyani tashkil etishga alohida o'rin beriladigan murakkab tizimda birlashtirilgan ishlab chiqarish vositalarini tasniflaydi. Ikkinchisi ishlab chiqarishning barcha omillari o'rtasidagi o'zaro ta'sir deb tushuniladi. • Marginalistik nazariyada ishlab chiqarishning asosiy omillari: • Tabiiy resurslar; • ish; • poytaxt; • tadbirkorlik; • ilmiy-texnik omil. Tabiiy omil • Tabiiy omil ishlab chiqarish jarayonlari sodir bo'ladigan tabiiy sharoitlarni o'zida mujassam etadi. Xom ashyo va energiya manbalari sifatida moddalar, minerallar, er, suv, havo, o'simlik va hayvonot dunyosi keng qo'llaniladi. Ishlab chiqarish omili sifatida tabiiy muhit mahsulot ishlab chiqarishda xom ashyo bo'lib xizmat qiladigan tabiiy resurslardan foydalanishga imkon beradi. Moddiy mahsulotlarning barcha xilma-xilligi shu kabi xomashyodan tayyorlanadi. • Ishlab chiqarishning energetik asosini Yer va Quyosh tashkil etadi. Shu bilan birga, sayyora ishlab chiqarish maydoniga aylanadi, u erda ishlab chiqarish vositalari joylashgan, ishchilar ishlaydi. • Hozirgi kunda er eng noyob resurslardan biriga aylandi, chunki uning ta'minoti cheklangan. Ushbu turdagi moddiy ishlab chiqarish sharoitlari tabiiy resurslar va foydali qazilmalar mavjud bo'lgan maydondir. Yer resursining foydaliligi uning qishloq xo'jaligi ishlari va biologik ko'payish uchun mos bo'lishi bilan baholanadi. • Tabiiy omil triadada passiv komponent vazifasini bajaradi. Biroq, transformatsiyalar jarayonida tabiat ob'ektlari asosiy ishlab chiqarish vositalariga o'tadi va asta-sekin faol rolga ega bo'ladi. Ba'zi faktorial iqtisodiy modellarda tabiiy omil yopiq shaklda hisobga olinadi, bu esa uning ishlab chiqarish jarayonlariga ta'siri darajasini hech qanday kamaytirmaydi. Mehnat omili • Mehnat bir qator ishlab chiqarish omillarida ishlab chiqarish jarayonini boshlash uchun mo'ljallangan element sifatida taqdim etiladi. Ushbu turkum tovarlarni yaratishda bevosita ishtirok etadigan ishchilar mehnati bilan ifodalanadi. Shu bilan birga, "mehnat" tushunchasi ishlab chiqarishni boshqaradigan va unga barcha bosqichlarda hamrohlik qiladigan turli xil faoliyat turlarini o'zida mujassam etadi. Mehnat insonning resurslarni (energiya, materiya, ma'lumot) o'zgartirishda bevosita ishtirok etishidan iborat. Odamlar ishlab chiqarish jarayoniga jismoniy va aqliy kuch bilan hissa qo'shadilar. Uning barcha ishtirokchilari o'zlarining mehnatlarini ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilishadi, har bir mehnat shakli natijada natijaga ta'sir qiladi. • Resursli yondashuvdan foydalanadigan makroiqtisodiy modellarda ishlab chiqarishning asosiy omillarini ko'rib chiqishda ko'pincha mehnat emas, balki mehnat resurslari, ya'ni mehnatga layoqatli aholi yoki ishlab chiqarishda band bo'lganlarning umumiy soni alohida ajratib olinadi. tadbirlar. Shuni anglash kerakki, mehnat omili, boshqa narsalar qatori, mehnat sifati, uning samaradorligi, mehnat samaradorligida namoyon bo'ladi. • Mehnat eng muhim iqtisodiy toifadir, chunki uning xarajatlari ishlab chiqarishni tashkil etilgan tashkil etish samaradorligini belgilaydi. Mehnat faoliyati orqali inson mehnat predmetiga faol ta'sir qiladi. Mehnat jarayonining intensivligi mehnat zichligiga va mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan vaqt miqdoriga ta'sir qiladi. Ushbu ma'lumotlar ishlab chiqarish duch keladigan muammolarni aniqlashga imkon beradi. • Ishchi kuchi boshqa iqtisodiy toifalarni - ishsizlik va bandlikni belgilaydi. Ishchi kuchi tarkibiga u yoki bu tarzda o'zlarining mehnat ko'nikmalariga muvofiq ishlab chiqarishda qatnashadigan barcha odamlar kiradi. Inson faoliyati o'ziga xos xususiyatga ega: ishchi kuchi yillar davomida shakllanib boradi, bu doimiy yangilanishni talab qiladi. Muvaffaqiyatli martaba uchun xodim foydali ko'nikmalarni saqlab turishi va doimo to'g'ri jismoniy shaklda bo'lishi kerak. Kapital ishlab chiqarish omili sifatida • Kapital iqtisodiy mahsulot ishlab chiqarishda ishtirok etadigan va bevosita ishtirok etadigan ishlab chiqarish vositalari sifatida tushuniladi. Kapital ishlab chiqarish faoliyatida turli xil shakllarda paydo bo'lishi mumkin; uni hisobga olishning turli xil usullari bo'lishi mumkin. Agar inson mehnati faqat ishlab chiqarish uchun shartsharoit yaratsa, u holda kapital ishlab chiqarish faoliyatining maqsadi, maqsadi va mavjud bo'lish tartibiga aylanadi. Shuning uchun kapital ko'pincha ahamiyati jihatidan mehnatdan ustun turadi. • Ushbu omil jismoniy va pul kapitalida ham namoyon bo'ladi. Jismoniy kapital ishlab chiqarishning asosiy vositasidir. Aylanma mablag'lar, shuningdek, iqtisodiy mahsulot ishlab chiqarish uchun eng muhim moddiy resurs va faoliyat manbaiga aylanadi. Uzoq muddatli istiqbolda bu omil sarmoyalarni ham o'z ichiga oladi. • Xulosa qilib aytganda, kapital foyda olish uchun foydalaniladigan har qanday mulk turini anglatadi. Aynan shu maqsadda sanoat jamiyati paydo bo'lganidan beri unda ishlab chiqarishga yo'naltirilgan sarmoyalar (kapital qo'yilmalar) keng qo'llanila boshlandi. O'zlarining moddiy va moddiy shaklida investitsiya qilingan mablag'lar asosiy vositalarga aylanib, ishlab chiqarish jarayonining omillariga aylanadi. • Bir qator iqtisodchilarning fikriga ko'ra, mehnatdan keyin kapital iqtisodiy faoliyat muvaffaqiyati uchun boshqa shart-sharoitlar orasida ikkinchi o'rinda turadi. So'nggi paytlarda inson kapitali, shu jumladan xodimning egallagan bilimlari, ko'nikmalari, ko'nikmalari va kasbiy tajribasi tobora ko'proq ajralib turmoqda. Boshqa tadqiqotchilar bunday toifani kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblamaydilar, chunki uning mazmuni asosan mehnat omili bilan qoplanadi. Tadbirkorlik ishlab chiqarish omili sifatida Tadbirkorlik faoliyati va tashabbuskorlik ishlab chiqarish faoliyati natijalariga foydali ta'sir ko'rsatadi. Qiyinchilik ushbu omil ta'sirining miqdorini aniqlashda yotadi. Ushbu ta'sirni o'lchash juda qiyin. Shuning uchun bu omil, qoida tariqasida, faqat sifat jihatidan baholanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ahamiyati shundaki, u mehnat omiliga qaytishni kuchaytiradi va kuchaytiradi. Tadbirkorlik qobiliyati - bu maksimal samaradorlikka ega bo'lgan mahsulotni yaratish uchun barcha ishlab chiqarish omillarini birlashtirish qobiliyatidir. Tadbirkor bo'lish degani: qaror qabul qila olish; oqilona tavakkal qilish; vazifalarni bajarish uchun ishchilarni tashkil qila olish. Qurilish sohasidagi ishlab chiqarish omillari. 1. 2. 3. 4. 5. Texnologik innovatsiyalar: Yangi va zamonaviy texnologiyalarni qo'llash, avtomatlashtirish va ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish. Boshqaruv va monitoring sistemasini rivojlantirish: Qurilish jarayonlarini boshqarish va monitoring tizimlarini o'rganish va rivojlantirish orqali samarali ishlab chiqarishni ta'minlash. Materiallarni yaxshi tanlash va sifatini oshirish: Yaxshi sifatli materiallarni ishlatish va materiallarni qayta ishlash tekhnologiyalarini rivojlantirish. Energetika samoaradorligi: Energiyani samarali ishlash, qurilish jarayonlarini energiyadan tejaratlash uchun yengil va yaxshi yordam beruvchi texnologiyalarni qo'llash. Tadbirkorlik va hamkorlik: Qurilish sohasida tadbirkorlikni rivojlantirish, boshqa kompaniyalar bilan hamkorlik qilish va konsortsiumlar tuzish orqali qo'shimcha resurslardan foydalanish. 6. O'zlashtirish: Qurilish jarayonlarini o'zlashtirish, ya'ni, katta o'lchamlarda avtomatlashtirish va robototexnika qo'llash. 7. Ekologik tavsiyalarni qo'llash: Qurilish jarayonlari ishlab chiqarish va uning tarkibiy qismlari ishlab chiqarishda ekologik ommaboplik prinsiplariga rioya qilish. 8. Ishchi kuchini oshirish va malakali xodimlar: Ishchi kuchini oshirish uchun dasturlar va malakali xodimlarni qabul qilish, ularning malakasini oshirish uchun professional rivojlanish. Xulosa: Ishlab chiqarish omillari haqida umumiy xulosa. Ishlab chiqarishga yordam beradigan barcha narsalarni olish mumkin bo’ladi. Ishlab chiqarishni yaxshilash uchun korxona va tashkilotlarning strukturasini yaxshi rejalashtirilgan bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish omillarining asosiy 4 ta qismdan iborat bo’ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. https://uz.m.Wikipedia.org 2. https://arxiv.uz 3. https://mc.uz