O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O`QUV AMALIYOTI HISOBOTI Guruh : 221-17 Bajardi : R. Muhammadjonov Tekshirdi : _________________ “ __ “ ______ 2021- yil TOSHKENT – 2021 3 MUNDARIJA KIRISH......................................................................................................................5 1.1 TEXNIKA XAVFSIZLIGI.............................................................................8 1.2 KORXONA BILAN TANISHUV. …………………………………………10 ASOSIY QISM....................................................................................................11 2.1 OPERATSION TIZIM TUSHUNCHASI....................................................11 2.2 KOMPYUTER TARMOQLARI VA ULARNING AHAMIYATI..............17 2.3 QO’SHIMCHA KOMPYUTER DASTURLARI.......................................27 XULOSA.................................................................................................................30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…….31 4 KIRISH Ma’lumki hozirgi kunda axborot texnologiyalari sohasi ildamlik bilan rivojlanib borayotgan bir paytda, bu jarayon dunyo mamlakatlari va uning mutasaddilari shu bilan birgalikda axborot texnologiyalari sohasi mutaxassislarining zimmasiga o’lkan vazifalarni yuklamoqda. Bu esa o’z o’rnida har bir mamlakatda o’qitish sohasi, aniq qilib aytganda kompyuter texnologiyalari sohasidagi ta’limni yanada isloh qilish, ularni zamon talablariga moslashgan andozalar asosida qurishni talab etmoqda. XXI-asrning axborot asri deb atalishining zamirida o’lkan ma’nomazmun yotganligini hozirgi kunning har bir o’quvchisi-yu, talabasi, nainki har-bir aqli raso insoni anglab yetdi va yetmoqda. Axborotga talab va ehtiyoj azal-azaldan katta miqyosda bo’lib kelgan. Biroq, hozirgi kunga kelib unga bo’lgan talab va zarurat har qachongidan kuchayganligiga hech bir shaxs shubxa qilmasligi tayin. Ze’roki axborot XXI-asrga kelib eng qimmat moddiy ashyoga aylanib qoldi desam ayni haqiqat bo’lar. Fan-texnika, tibbiyot, moliya va iqtisod, soliq hattoki davlat boshqaruvi organlarida axborot texnologiyalarining qullanilishi bu ishlarda yuqori unumdorlik va samaradorlikni olib kelmoqda va olamshumul natijalarga erishilamoqda. Masalan, hozirgi kun tibbyoti juda murakkab tadqiqotlarni, o’ta nozik jarrohlik operatsiyalarini olib borishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanishi hammani quvontirishi turgan gap. Chunki, bu yusinda qilinadigan ishning samarasi va aniqligi shu bilan birgalikda sifati yuqori bo’lishi shubhasizdir. Bu ishlarda inson tomonidan yaratilgan dasturlar kompyuterlar bilan birgalikda insonning o’ziga xizmat qilayotgani yanada quvonarli holdir. Yoki bo’lmasa quyosh sistemasi sayyoralarini tadqiq qilayotgan sun’iy yuldoshlarning ish olib borishida va ularning aniqlik darajasini oshirishida kompyuter buyuk yordamchi va ko’makchi vazifasini o’tamoqda. Maxsus dasturlangan robitlar sayyorralar uzra tadqiqotlar olib borishda juda qo’l kelmoqda. Olis manzillar bo’ylab axborot yuborish va qabul qilishda Internet tarmog’ining faoliyati bugungi kunda har-bir ilmiy xodim, korxona raxbari, davlat organi raxbari kerak bo’lsa talabalar hayotida muhim rol o’ynamoqda. Ulkan miqyosdagi bilimlarni 5 o’zida mujassam etgan bu tarmoq o’z navbatida ba’zi bir kamchiliklarga ham ega. Aniqroq qilib aytganda bu ishni uning yaratuvchisi qilayotgani bir tomondan dilimizni xunob qilishi hech birimizga sir emas. Bugungi kunga kelib internet sahifalari orasida bizning e‘tiqodimizga va madaniyatimizga o’muman yot bo’lgan web ilovalar, ijtimoiy tarmoqlar ko’pydi va uning soni oshsa oshmoqdaki lekin kamaymayapti. Bu hol esa yoshlar ta’lim-tarbyasiga, ularning kamol topishida ozmiko’pmi o’zining ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Bu jarayon esa har bir shaxsdan axborot texnologiyalaridan madaniyat darajasida foydalanishni taqozo etadi. Bizning mamlakatda ham axborot etxnologiyalari sohasi ildamlik bilan rivojlanib bormoqda. Aynan mana shu maqsadlar uzviyligini ta’minlash maqsadida prezidentimiz tomonida qabul qilingan qaror va farmonlar bu ishlarning yanada ildamlashishiga turtki bo’lmoqda. Kompyutеrlar va axborot tizimlari borgan sari “do’stona” bo’lib bormoqda, va hatto ular informatika va hisoblash tеxnikasi sohasida mutahassis bo’lmagan odamlar uchun ham tushunarli bo’lib bormoqda. Bu narsa, eng avvalo foydalanuvchilar va ularning dasturlari, hisoblash tеxnikasi bilan maxsus (tizimli) dasturiy ta'minot – opеratsion tizim orqali muloqat qilganliklari uchungina yuzaga kеldi. Operatsion tizim bu kompyuter va foydalanuvchi o`rtasidagi bir tarjimon deb aytsak bo`ladi. Ya`ni tilni tushunmasdan turib ham muloqot qilish imkonini beradi. Bugungi kunda yaratilayotgan Operatsion tizimlar hamma talablarga javob beradi. Faqatgina uni chuqur o`rgansakkina unda kechayotgan har bir jarayon naqadar murakkab ekanligini tushunib yetamiz. Buni o`rganish uchun esa bizda hamma imkoniyatlar yetarli desak mubolag`a bo`lmaydi. OT asoslarini va ularning ishlash printsiplarini bilish, kompyutеrdan samarali foydalanishga olib kеladi. OT larni chuqur o’rganish, avvalambor bu bilimlarni, dasturiy ta'minot yaratishda ishlatishga imkon bеradi. Hozirgi informatsion texnologiyalar rivojlangan davrda yashar ekanmiz operatsion tizimlar , kompyuter dasturiy ta`minoti haqida bilish va o`rganish biz uchun muammo bo`lmaydi . 6 Hozirda yurtimizda kichik biznes va tadbirkorlik ishlari va kichik tashkilotlar rivojlanishiga katta e`tabor qaratilmoqda. Men amaliyot o`tagan tashkilotda ham buni yaqqol ko`rishimiz mumkin. Yurtimizda informatison texnologiyani rivojlantirish maqsadida boshlang`ich sinf o`quvchilariga ham informatika darsliklari qo`yilmoqda. Bu orqali yoshlarni texnologik jarayonlar haqida tushuncha va tasavvurga ega bo`lishini ta`minlaydi. Biz yoshlarga juda ko`plab imkoniyatlar yaratilgan va biz bu imkoniyatlardan samarali foydalanib, yurtimiz uchun yurtizmizdagi texnologik jarayonlar yanada yuksalishi uchun o`z hissamizni qo`shishimiz lozim. 7 XAVFSIZLIK TEXNIKASI QOIDALARI Kompyuter bilan ishlaganda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1) Ishdan oldin: o ish joyini to’g’ri tashkil qilish; o kuchlanish kabellarini, ulovchi o’tkazgichlarni, rozetka, shtepsel vilkalarini sozligini tekshirish; o mashinani shunday o’rnatish kerakki, tebranish ( vibratsiya ) va chayqalish turlari bartaraf etish imkoni bo’lsin; o mashinaning hamma bloklarini sozligini va kompyuterni butun ishga tayyorlik darajasini tekshirish. 2) Ish mobaynida: o kompyuterda begona shaxslarni ishlashiga yo’l qo’ymaslik; o begona buyumlarni mashinaning ishlayotgan bloklariga tushib qolmasligini nazorat qilib turish; 3) Ishdan so’ng: o ish joyini tartibga keltirish; Ish mobaynida quyidagilar taqiqlanadi: - kiyimning yuqori cho’ntaklarida begona metall buyumlar, ayniqsa o’zining tarkibida magnitlangan temirga ega bo’lgan buyumlarni saqlash; - malakasi ikkinchi toifadan past bo’lgan shaxslarni xonada bir o’zi ishlashi; - mashinaning tok oqib o’tadigan qisimlariga teginish; - manbaga ulangan kompyuterdan platalarni olish va qo’yish; shuningdek, ajralishi yoki bog’lanishli ulanishlarni ajratish yoki ulash; - tarmoqqa ulangan kompyuterning ustki qopqog’ini yechish; - axborotni tasvirlovchi modul ( monitor ) qopqog’ini ochish, chunki electron nur trubkaga yuqori kuchlanish beriladi; - ventilatsion tirqishlarni berkitish; 8 - malakaviy mas’uliyatga ega bo’lmagan foydalanuvchilarga kompyuterda paydo bo’lgan nosozliklarni sozlashga ruxsat berish; - boshqa nominalga ega bo’lgan saqlagichlarni ishlatish; - nosoz mashinalar bilan ishlash; - ish vaqtida uzoq tanaffuslarga mashinani yoqiq holda tashlab ketish… Ish joyida monitor shunday joylashishi kerakki, yorug’lik iloji boricha yuqoridan burchak ostida tushishi kerak. Monitor derazaga nisbatan yoni bilan turishi, ish stoli esa yorituvchi qurilmalar ostida turishi kerak. Ko’zni zo’riqtiradigan, to’g’ri ( ko’rish maydoniga tushayotgan yorug’lik manbayi ) va qaytgan ( ekrandan qaytgan yorug’lik ) yorug’likdan iloji boricha himoyalanish kerak. Buning uchun ish joyini o’zgartirish kerak. Monitordagi tasvirning yoritilganligi, ravshanligi va kontrasti bajarilayotgan ishga va xonaning yoritilganligiga bog’liq holda sozlanishi kerak. Monitor, hujjatlar va klaviatura shunday joylashishi kerakki, ularni yorug’lik manbasiga nisbatan joylashganligiga bog’liq bo’lgan yuzalardagi ravshanlik 1:10 nisbatan oshib ketmasligi kerak ( 1:3 nisbat tavfsiya etiladi ). O’tirganda oyoqlarning bukilgan burchgi 90 daraja va undan yuqorini tashkil qilishi zarur. Axborot kiritish vaqtida qo’lning tirsakdan to kaftgacha bo’lgan qismi pol bilan parallel bo’lishi, yelkalar esa erkin holda bo’lishi kerak. Bu maslahatlarning hammasi kompyuter bilan ishlashda tana a’zolarini toliqtirmasdan, zo’riqtirmasdan ishlashini ta’minlaydi. Xulosa: bundan ko’rinib turibdiki, kompyuter bilan ishlaganda har bir ishga ma’suliyat bilan yondoshib, texnika xavfsizlik qoidalariga amal qilish mashinaning ham, insonning ham havfsizligini ta’minlaydi. Bu esa ikki tarafga ham omadli ish yuritishga imkon yaratadi. 9 KORXONA BILAN TANISHUV Men amaliyot o’tagan korxona “GLASS TECH SERVICE” MCHJ shaklidagi xususiy korxona xisoblanib, asosiy faoliyati oyna va oyna mahsulotlariga qayta ishlov berish sohasidagi keng turdagi xizmatlarni ko’rsatishdan iborat. Yanada batafsilroq aytadigan bo’lsam, bu zavodda xom oynalarni kesish, shakl berish, teshik teshish, gul yoki naqsh solish, charxlash va undan tashqari oynani toblash va yana shu kabi turli xizmatlarni ko’rsatadi. Hozirda barcha zamonaviy ko’plab binolarning fasadi oynavand bo’lib, ushbu fasadni yaratish uchun albatta toblangan oynalar zarur bo’ladi. Toblangan oynalarni xom oynadan asosiy farqli jixati shundan iboratki, toblangan oyna 10-15 barobar mustahkam bo’ladi va yana anchagina xavfsiz bo’ladi. Chunki agar toblangan oyna sinadigan bo’lsa, chil-chil bo’lib mayda bo’lakchalarga bo’linib sinadi, bu esa mabodo noxush vaziyat yuzaga kelganda ham, insonlar hayotiga xavf solmaydi. Zavodda umumiy hisobda 100 ga yaqin ishchilar faoliyat olib boradi. Barcha stanoklar kompyuterlar yordamida boshqariladi. Bu esa zavodga samaradorlik jihatidan anchagina foyda keltiradi. 10 II. ASOSIY QISM 2.1 Operatsion tizim tushunchasi. Operatsion tizimlar kеngaytirilgan mashina sifatida. Ko’pgina kompyutеrlardan mashina tillari darajasida foydalanish ancha murakkabdir, ayniqsa bu kiritish-chiqarish masalalariga tеgishlidir. Masalan, yumshoq diskdan ma'lumotlar blokini o’hishni tashkil etish uchun dasturchiga 16 turli komandalardan foydalanishiga to’hri kеladi, ularning har biri 13 ta paramеtrni aniqlashni talab qiladi, ya'ni masalan: diskdan blok tartib raqami, yo’ldagi sеktor tartib raqami va h.k.lar. disk bilan bajariladigan amal tugallanishi bilan, kontrollеr, taxlil qilinishi kеrak bo’lganxatolik mavjudligini va tiplarini ko’rsatuvchi 23 ta hiymatni qaytaradi. Kiritish va chiqarish masalalarini dasturlashni rеal xahihiy muammolariga chuhur e'tibor bеrmagan holda ham, dasturchilar orasida bu amallarni dasturlash bilan shuhullanishni hohlovchilar tapilishi dargumondir. Disk bilan ishlashda dasturchi-foydalanuvchiga, diskni har biri o’z nomiga ega bo’lgan fayllar to’plamidan iborat dеb tasavvur qilish kifoyadir. Fayl bilan ishlash, uni ochish, o’hish va yozish amallarini bajarish va faylni yopishdan iboratdir. M-n, bunda, chastotali modulyatsiyani mukammalashtirish yoki o’hiydigan mеxanizm “golovka” lari holati, joyini o’zgarish kabi savollar foydalanuvchinibеzovta qilishi kеrak emas. Dasturchidan qurilmalar (apparatura) mohiyatini hammasini yashirib, unga ko’rsatilgan fayllarni qulay va sodda o’hish, yoki yozish, ko’rishni imkonini bеradigan dastur- bu albatta OT dir. Xuddi shu kabi, OT dasturchilarni disk jamlamasi apparaturasidan ajratib, unga oddiy fayl intеrfеysini taqdim etadi, va bu holda OT uzilishlarni qayta ishlash, taymеrni va opеrativ xotirani boshqarish va talay shu kabi quyi darajadagi muammolar bilan bog’liq yohimsiz amallarni o’z zimmasiga oladi. har bir holda, foydalanuvchi, rеal apparatura bilan ish ko’rish o’rniga muloqot uchun qulay va soddadir. Bu nuqtai nazardan, OT foydalanuvchiga ma'lum kеngaytirilgan yoki virtual mashinani taqdim etadiki, uni 11 dasturlash ham oson va u bilan ishlash soddadir, albatta bu rеal mashina takshil etadigan apparatura bilan bеvosita ishlash qulay va yеngildir. Operatsion tizimlar rеsurslarni boshqaruvchi sifatida. Operatsion tizimlar, avvalambor foydalanuvchiga qulay intеrfеys yaratuvchidir dеgan g’oya albatta, masalani yuqoridan pastga qarab nazar solishga mos kеladi. Boshqa nuqtai nazar, ya'ni pastdan yuqoriga qarab nazar tashlash, bu Operatsion tizimlar ga murakkab tizimning hamma qismlarini boshqaruvchi mеxanizm nazar solishdir. Zamonaviy hisoblash tizimlari, protsеssorlar, xotira, taymеrlar, disklar, jamharmalar, Tarmoq kommunikatsiyaqurilmalari, printеrlar va boshqa qurilmalardan iboratdir. Ikkinchi yondashishga mos ravishda Operatsion tizimlarning funktsiyasi, protsеssorlar, ya'ni rеsurslarni rahobatdosh jarayonlar orasida taqsimlashdan iboratdir. Operatsion tizimlar hisoblash mashina rеsurslarini jamisini shunday boshqarish kеrakki, uni ishlashi maksimal samaradorlikni ta'minlashi zarurdir. Samaradorlik ko’rsatkichi, m-n, tizim o’tkazuvchanlik hobiliyati yoki rеaktivligi bshlishi mumkin. Rеsurslarni boshqarish, masala rеsursi tipiga bog’liq bo’lmagan ikkita umumiy masalani еchishni o’z ichiga oladi: - rеsursni rеjalashtirish - ya'ni bеrilgan rеsursni kimga, hachon va taqsimlashdan iboratdir; - rеsurs holatini kuzatish – rеsursni band yoki bo’shligi, bo’linadigan rеsurslar hahida esa rеsursning qancha qismi esa taqsimlanmaganligi hahidagi opеrativ ma'lumotni olib turishdan iboratdir. 12 Rеsurslarni boshqarishni umumiy masalasini еchishda, turli Operatsion tizimlar lar turli algoritmlardan iboratdir, bu esa o’z navbatida Operatsion tizimlarlarni umumiy hiyofasi, unumdorlik xaraktеristikalari, qo’llanilish sohalari va hatto foydalanuvchi intеrfеysini yuqori darajada Operatsion tizimlar vaqtni bo’lish tizimi, pakеtli ishlov bеrish tizimi yoki rеal vaqt tizimiga mutanosibligini bеlgilaydi. Tizimli dasturi ta'minot (DT) eng quyi dasturiy ta'minotdir. Bunday dasturiy ta'minotga quyidagilar kiradi: Opеratsion tizim-OT, fayllarni boshqaruv tizimlari, Operatsion tizimlar bilan foydalanuvchi muloqoti uchun intеrfеys hobihlari, dasturlash tizimlari, utilitalar. Opеratsion tizim - bu tizimli boshqaruvchi dasturlarning zaruriy ma'lumot massivlari bilan tartibga solingan kеtma-kеtligidir. U foydalanuvchi dasturlarining bajarilishi va rеjеlеshtirish, hisoblash tizimlarining barcha rеsurslarini (dasturlar, ma'lumotlar, apparatura va boshqa taqsimlanadigan va boshqariladigan ob'еktlarini), foydalanuvchiga ulardan samarali foydalanish imkonini bеradigan va ma'lum ma'noda hisoblash mashinasi tеrminlarida tuzilgan masalalarni еchishga mo’ljallangan. Operatsion tizimlar maxsus dastur va mikrodasturlardan iborat bo’lib, ular apparaturadan foydalanish imkonini ta'minlaydi. Amaliy dasturiy ta'minot albatta OT boshqaruvi ostida ishlaydi. 13 Linux va Windows OT lari Linux operatsion tizimi haqida. Linux nomi esa 1991 yilda Linus Tovalds tomonidan o`z operatsion tizimini birinchi relizini dasturchilar uyushmasiga taklif etishdan kelib chiqqan. FSF xarakati xech kimning yuridik qiziqishlariga xalaqit qilmaydigan o`ziga tegishli bo`lgan operatsion tizimiga ega bo`ldi. GNU/Linux OT ni rasmiy relizi (operatsion tizimining yadrosi) 1994 yil yaratildi. Keyinchalik bu OT uchun dasturlarning ko`payishi Linux distributivlarni keltirilib chiqaradi. Rasmiy Linux distributivlarining soni yuztaga yaqin.Ba`zi bir distributivlar 1-3 ta Floppy disklarda bo`lsa, boshqalari 7 ta kompakt disklarda bo`lishi mumkin. Linux OT ustida butun jahon dasturchilar ish olib borganligi sababli, Linux ko`p tilni o`z ichiga olgan. Linuxda fayllar tizimi. Linux operastion tizimda oxirgi chiqqan fayl tizimlari. Ext3 (Third Extended Filesystem)– ext2 fayl tizimining yangilangan ko’rinishi, lekin bu tizimda yangi texnologiya (jurnallar bilan ishlash) qo’llanilgan. Diskda sodir bo’lgan o’zgarishlarning barchasi “jurnallarga” yozib boriladi va ma’lumotlarga zarar yetkanda shu jurnallar orqali fayllarni tiklash mumkin bo’ladi. Jurnallar bilan ishlashning quyidagi rejimlari mavjud: Ext4 – Linuksning yangi ishlab chiqilgan fayl tizimlaridan biri hisoblanadi. Bu fayl tizimi Linuks yadrosining 2.6.28 versiyasida paydo bo’lgan. Ext3 fayl tizimi bilan solishtiradigan bo’lsak, Ext4 fayl tizimi ishlashi va ishonchliligi 2 barobar oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bu tizimda disk razdelining maksimal qiymati 1024Pbayt (1Ebayt), fayl xajmining maksimal qiymati 2 Tbayt qilib belgilangan. Linux va Windowsning farqi. Windowsning afzalliklari: 1 Dasturlar va zaruriy drayverlarni qidirish muammosi deyarli yo’q. 2 Windowsda dasturlar bilan ishlash oson. 14 3 Windowsni o’rnatish deyarli avtomatik tarzda bajariladi. 4 Windows OT versiyalari yurtimiz ichida keng tarqalgan ularni topish muammosi mutlaqo yo’q. Windowsning kamchiliklari: - Windows operatsion tizimi Microsoft korporatsiasi tomonidan pulga litsenziyasi bilan sotiladi bu esa uning katta noqulay tarafi xisoblanadi. Bizgacha yetib kelayotgan Windows versiyalari Internet tarmog’i yoki boshqa yo’llar bilan litsenziyasiz qo’lga kiritlgan. Windowsning minimal narxi: 200$ dan boshlanib 5000$ gacha boradi. - Windows bir oynali ( LINUX operatsion tizimi ko’p oynali. Unda ish stoli juda ko’p.). Windowsda esa ish stoli faqat bittagina. Ammo bu juda katta muammo emas chunki uni dasturlar orqali ko’p oynali qilish mumkin. M: 360 Destkop dasturi. - Windowsning yangi versiyalari misol uchun: Windows XP- DDR 128, Processor 0.7 GHz 3.Gb HDD talab qiladi. Bu degani Windows versiyasilariga qarab talab borligini bildiradi bu ham uning noqulay tarafidir. - Windows vaqt o’tib eskirishi mumkin uni vaqti vaqti bilan yangilab turish lozim. Agar u yangilanmasa qurilmalarni ishdan chiqrish extimolidan holi emas. - Windowsda “OPEN SOURCE”-“OCHIQ KOD” mavjud emas. Linuxda esa “OPEN SOURCE” mavjud. Bu degani istalgan vaqtda C/C++ orqali Linuxdagi dasturlarni hattoki Linuxni o’zini ham o’zgartrish mukin degani. Agar Windows ma’muriyatida (administrator) ham ushbu narsa mavjud bo’lganda Windowsda yana bir qulaylik mavjud bo’lardi. - Windowsning yana bir noqulayligi uning himoyaga muxtojligidir. Windows dasturida “OPEN SOURCE” mavjud bo’lganida uni quliflash turli xil xakkerlardan viruslardan ximoya qilish imkoniyatini berardi. Windowsda xech qanday to’siqsiz kompyuterni boshqarish imkoniyati bor. - Windowsga Anti-SPAM, Anti-XACCER, Anti-SHPION, o’rnatilgandagina u ximoyalangan xisoblanadi. Linuxning afzalliklari: 15 Anti-VIRUS 1 Linux litsenziyaga ega ammo bepul. 2 Linux operatsion tizimini Internet orqali bepul yuklash mumkin. 3 Linux yuqorida ko’rsatilgan ko’p oynali ya’ni ko’p ish stoliga ega. 4 Linux dasturlarini drayverlarini Internet orqali yangilash yuklab olish bepul. 5 Linux qancha vaqt ishlashidan qat’iy nazar u eskirmaydi. Bu degani Linuxni qayta qayta o’rnatish majburiyati yo’q. 6 Linux yuqorida ko’rsatilgan “OPEN SOURCE” tizimiga kiradi u chiqish ko’diga ega. Bu degani istalgan vaqtda C/C++ orqali Linuxdagi dasturlarni hattoki Linuxni o’zini ham o’zgartrish mukin degani. Linuxga o’zgartrish kiritish uchun uning chiqish kodi ochiladi va kerakli o’zgartrishlar kiritiladi. 7 Linux ximoyaga ega. Unga yuqorida ko’rsatilgan Anti-SPAM, Anti-XACCER, Anti-SHPION, Anti-VIRUS dasturlari kerak emas. Chqish kodi orqali bularni bartaraf etish mimkin. 8 Linuxda esa talab ya’ni Windows versiyalariga o’xshab yangi versiyalarga yangi qurilmalar talab etmasligi katta qulayligidir. 9 Linux tizimdagi xatoliklarni o’zi tuzatadi buning uchun uni qaytadan yozish shart emasligini bildiradi. Endi Linuxdagi kamchiliklarga to’xtalamiz: 1 Linux qo’lda o’rnatiladi. Bu uni o’rnatish ancha vaqtga cho’zilishini bildiradi. Linuxning xar bir fayli qo’lda bittama bitta o’rnatiladi. Bu esa foydalanuvchi uchun noqulaylik tu’gdiradi. 2 Linuxda ishlash ozgina noqulay nimaga deganda unda Windwosga o’xshab dasturlar ko’p emas. Har bir dastur qanchadir muddatdan so’ng ishdan chiqadi uni Internet orqali olish mumkin. 3 Linuxda dasturlar qatorida drayverlar ham eskiradi. U ham dasturlarga o’xshab bartaraf etiladi. 4 Yana bir noqulaylik dasturlarning juda kamligi. 16 2.2 KOMPYUTER TARMOQLARI VA ULARNING AHAMIYATI Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. Kompyuterlar orasida ma’lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda yechish uchun komyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 1. Kabel yordamida bog‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan juftlik kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida bog‘lanadi. 2. Simsiz bog‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, ya’ni radio to‘lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog‘lanadi. Bir-biri bilan bog‘langan kompyuterlarning bunday majmuasi kompyuter tarmog‘ini tashkil etadi. Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmuasi. Kompyuterlararo ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan: Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi kompyuterlarni o‘zaro bog‘lagan tarmoq. Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarni va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikasiya kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan tarmoqlar. Global tarmoqlar o‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikasiya (kabelli, simsiz, sun’iy yo‘ldosh) aloqalari tarmog‘i orqali bog‘lagan yirik tarmoq. Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati vujudga keldi. Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida yechish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning 17 resurslaridan (ma’lumotlari, xotirasi) birgalikda foydalanish, hamda butun dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan Internet tarmog‘iga bog‘lanish mumkin. Tarmoq taqdim etadigan hizmatlar. Kompyuter tarmoqlari axborotlarni elektr signallari ko‘rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoqlar biror maqsadga erishish uchun quriladi, ya’ni bog‘langan kompyuterlar orqali biror masalalarni yechish uchun ixtisoslashtiriladi. Tarmoq xizmatlariga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: - Fayl server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar asosiy kompyuterning (server) ma’lumotlaridan foydalanish yoki o‘z ma’lumotlarini asosiy kompyuter xotirasiga joylashtirish mumkin; - Print server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar o‘z ma’lumotlarini xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali qog‘ozga chop qilishi mumkin; - Proksi server xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali bir vaqtda Internet yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin; - Kompyuter va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda o‘zini tutishi hamda faoliyat yuritishi belgilanadi va nazorat qilinadi. Tarmoq har doim bir nechta komp’yuterlarni birlashtiradi va ulardan har biri o‘z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Axborot uzatish va qabul qilish komp’yuterlar o‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvi boshqarib turiladi. Bu esa o‘z navbatida kompyuterlar o‘rtasidagi axborot to‘qnashishi va buzilishini oldini oladi yoki bartaraf qiladi. Kompyuterlar tarmoqlari tashkil etilgandan so‘ng undagi barcha kompyuterlarning manzillari belgilanadi. Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi. Jo‘natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jo‘natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari ko‘rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi. Har bir kompyuter kelgan axborotdagi qabul qiluvchi manzilini o‘zining manzili bilan solishtiradi, agar 18 manzillar mos kelsa, u holda axborotni qabul qilib oladi va uzatuvchiga qabul qilib olganligi to‘g‘risida tasdiq yo‘llaydi. Xuddi shu tariqa kompyuterlararo axborot almashiniladi. Manzil tushunchasi. Kompyuter tarmoqlarida manzil tushunchasi sifatida quyidagi fikrlarni keltirish mumkin: 1. Manzil kompyuter xotirasining qismlarini, kompyuter kiritish-chiqarish qurilmalari portini, hisoblash tarmog‘i kompyuterlarini hamda boshqa ma’lumot manbalarini yoki ularni uzatish uchun belgilangan joyni aniqlaydi. 2. Manzil hisoblash tarmoqlarida uzatilayotgan ma’lumotlarni qabul qiluvchi yoki jo‘natuvchilarni aniqlovchi ma’lumotlar ketma-ketligi. Axborot muhitida tezlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig‘imi. Ma’lum vaqt oralig‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi. Xar qanday harakatlanuvchi jism va modda uchun tezlik tushunchasi va uning o‘lchov birliklari mavjud bo‘lganidek, axborotning ham uzatish tezligi hamda o‘lchov birliklari mavjuddir, bular: - Bit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; - Kbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni; - Mbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni; - Gbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni. Axborot kanallarining sihimi ular orqali ma’lum vaqt oralig‘ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida axborot kanallarining o‘tkazish qobilyatini anglatadi. Axborotlarni qidirish tizimlari. Internet tarmog‘idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o‘ziga kerakli bo‘lgan biror ma’lumot yoki materialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Internet tarmog‘i foydalanuvchilari qidiruvni Internet muhitida joylashgan vebsaytlar, ularning manzili va ichki ma’lumotlari bo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa 19 foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan axborotni samarali qidirish va tez topish imkoniyatini beradi. Internet tarmog‘i shunday bir muhitki, u o‘zida turli ko‘rinishdagi va turli tillardagi ko‘plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni qidirib topish muammosi paydo bo‘ladi. Internet tarmog‘ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o‘zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha so‘zdan tashkil topgan so‘rovlardan foydalanadi. Ya’ni ma’lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so‘zlar va jumlalar bo‘yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma’lumotga doir so‘z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so‘ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o‘zi tomonidan kiritilgan so‘z yoki jumlaga mos keluvchi ma’lumotlarni qidirib topadi va kompyuter ekranida ularning ro‘yxatini hosil qiladi. Va nihoyat ro‘yxatdagi ma’lumotlarni ketma-ket ko‘rib chiqilib kerakli bo‘lganlari kompyuterga saqlab olinadi. Ko‘rib o‘tilganidek, har bir foydalanuvchi Internet tarmog‘i orqali o‘ziga kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni uning mavzusi hamda tarkibidagi so‘z yoki jumla bo‘yicha qidirib topishi mumkin, lekin Internet tarmog‘ida ma’lumotlar shunchalik ko‘p-ki, ta’kidlab o‘tilgan usul samara bermasligi mumkin. Bunday hollarda Internet qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo‘shimcha usullari bo‘yicha qidiruvni taqdim etadi, bular: - ma’lumotlarni uning tili bo‘yicha qidiruv; - ma’lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bo‘yicha qidiruv; - ma’lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo‘yicha qidiruv; - ma’lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo‘yicha qidiruv; - ma’lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bo‘yicha qidiruv; - ma’lumotlarni xavfsiz qidiruv. Rasmlar ma’lumotlarning grafik yoki tasvir ko‘rinishi hisoblanadi. Internet tarmog‘ida grafik ma’lumotlarning ko‘plab turlari uchraydi, ya’ni: chizma (vektor), foto (rastr), harakatlanuvchi (animasiya) hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma’lumotlar tarkibida matnli axborot mavjud bo‘lmaydi. Shundan ko‘rinib turibdiki, demak rasm ko‘rinishidagi ma’lumotlar ustida 20 faqatgina uning nomi yoki turi bo‘yicha qidiruv olib borish mumkin. Ko‘pgina internet qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir ko‘rinishidagi ma’lumotlarni qidirish uchun alohida bo‘limga ega bo‘lib, bu bo‘lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari bo‘yicha qidiruvni amalga oshirish mumkin. Masalan, quyidagi rasmga shunday qidiruv tizimlarining biri tasvirlangan. 1-rasm. Tasvirlarni qidirish. Internet tamog‘ida matnli yoki rasm ko‘rinishidagi ma’lumotlardan tashqari musiqa va video ma’lumotlarning ham ko‘plab manbalari mavjud. Internet tarmog‘i orqali har bir foydalanuvchi musiqa eshitishi, radio tinglashi, teledasturlar yoki videofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Internet orqali radioeshittirish va teledasturlar namoyishi ma’lum, ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi tizimlar (serverlar) tomonidan amalga oshiriladi. Internet orqali radio tinglash yoki teleko‘rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog‘lanishni o‘zi kifoyadir. Ammo musiqa va filmlar Internet tarmog‘iga ulangan kompyuterlarda alohida material ko‘rinishida saqlanadi. Ularni tinglash, tomosha qilish yoki kompyuterga ko‘chirib olish uchun avvalo kerakligini qidirib topish zarur. Musiqa va video materiallari ustida ham grafik (rasm) materiallar kabi uning nomi yoki izohi bo‘yicha qidiruv olib borish mumkin. Bunda musiqa va filmlarni qidirib topish uchun qidiruv tizimi maydoniga materialning nomi yoki uning izohiga taalluqli biror jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so‘ng qidiruv tizimi tomonidan kiritilgan jumlaga mos keluvchi musiqa va video materiallar joylashgan veb-saytlarning ro‘yxati shakllantiriladi. Ro‘yxatdagi veb-saytlar foydalanuvchi tomonidan birin – ketin ko‘rib chiqiladi va kerakli materiallar kompyuterga saqlab olinadi. WWW.UZ – bu barcha foydalanuvchilar uchun yurtimizning Internet tarmog‘idagi milliy segmenti axborotlaridan qulay tarzda foydalanish imkoniyatini beruvchi tizimdir. Milliy axborot-qidiruv tizimini rivojlantirish ishlari axborot va kompyuter texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish UZINFOCOM Markazi tomonidan olib boriladi. Milliy axborot-qidiruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri uning ko‘p tilli axborot qidiruvi (ruscha, o‘zbekcha) va boshqa milliy axborot tizimlari va ma’lumot omborlari bilan o‘zaro ishlay olishidadir. 21 WWW.UZ Internet tarmog‘i foydalanuvchilariga milliy sigmentda joylashgan veb-saytlar bo‘yicha qidiruv xizmatini taqdim etadi va qidiruvni veb-sayt manzili va ichki ma’lumotlari bo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan axborotni samarali qidirish va topish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, shu WWW.UZ qidiruv tizimi Internet resurslari (veb-saytlari) katalogini va veb-saytlar reytingi yuritadi, saytlar bo‘yicha jamlangan statistik ma’lumotlarni to‘playdi hamda axborot texnologiyaari sohasidagi yangiliklar va maqolalarni yoritib boradi. WWW.UZ “Katalog” bo‘limi – Internet tarmog‘ida ochiq holda joylashgan, O’zbekiston Respublikasiga aloqador bo‘lgan, ro‘yxatga olingan, izohlari keltirilgan va katalog mavzulari bo‘yicha saralangan veb-saytlar to‘plami. WWW.UZ katalogi foydalanuvchilari o‘zlariga kerak bo‘lgan saytni mavzular bo‘yicha (Iqtisod, OAV, Madaniyat va boshqalar) qidirish orqali tezroq topishlari mumkin. Katalog har kuni qidiruv tizimining faol foydalanuvchilari tomonidan yangi saytlar bilan boyitib boriladi. Shu bilan birga WWW.UZning har bir foydalanuvchisi “Top-reyting” bo‘limiga kirib, barcha ro‘yxatga olingan saytlar reytingini ko‘rishi, “Jamlangan statistika” bo‘limida esa ularning statistikasi bilan tanishib chiqishi mumkin. 2-rasm. WWW.UZ milliy qidiruv tizimi. Internet tarmog‘i yirik ma’lumotlar ombori hisoblanadi. Undan kerakli ma’lumotlarni qidirib topish foydalanuvchining oldiga qo‘yilgan eng asosiy masalalardan biridir. Bunday hollarda yirik ma’lumotlar omboridan kerakli ma’lumotlarni qidirib topishda axborot-qidiruv tizimlari muhim ahamiyatga ega. Internet tarmog‘ida bunday tizimlarning ko‘plab turlarini uchratish mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o‘zbek, rus va ingliz tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi. http://www.rambler.ru 3-rasm. Rambler qidiruv tizimi. http://www.yandex.com 4-rasm. Yandex qidiruv tizimi. http://www.yahoo.com 5-rasm. Yahoo qidiruv tizimi. Lokal tarmog‘ida ishlash asoslari. Lokal tarmoqda ishashning asosiy afzalligi quyidagicha: ko‘p marta foydalaniladigan rejimda dasturli modem, printerlar tarmog‘idagi disklarning umumiy resurslardan va hamma kirishi mumkin bo‘lgan diskda saqlanuvchi ma’lumotlardan foydalanish, shuningdek, bir kompyuterdan boshыasiga axborot 22 uzatish imkoniyati. Fayl serverli lokal tarmoqda ishlashning asosiy afzalliklarni sanab o‘tamiz. 1. Shaxsiy umumiy foydalanuvchi ma’lumotlarni faylli - serverda saqlash imkoniyatining mavjudligi. Shu boyis umumiy foydalaniladigan ma’lumotlar ustida bir vaыtda bir necha foydalanuvchi ishlay oladi. (Matnlar, elektron jadval va ma’lumotlar bazasini ko‘rib chiqish, щqish), Net Ware vositasida fayl va kataloglar darajasidagi ma’lumotlar ko‘p tomonlama ximoya qilinadi; umumiy ma’lumotlarning Excel, Access kabi tarmoqli amaliy dasturlangan maxsulotlar bilan yaratiladi. Ayni paytda dasturda belgilangan kirish uchun chegara tarmoq operasion tizimi orqali щrnatilgan chegara doirasida bo‘ladi. 2. Ko‘pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo‘ladigan dasturli vositani doimiy saqlash imkoniyati: U yagana nusxada fayl- server diskida bo‘ladi. Shuni kayd etamizki, dasturli vositani bunday saqlash foydalanuvchi uchun ilk ish usullarini bщzmaydi. ko‘pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo‘lgan dasturli vositaga avvolo matn va grafik taxrirlovchi, elektron javallar, ma’lumotlar bazasini boshыarish tizimi va boshыalar kiradi. Ko‘rsatilgan imkoniyatlar orqali ыuydagi ishlarni bajarish mumkin: Ishchi stansiyalarining lokal diskni dasturlangan vositalarni saqlashdan ozod qilish hisobiga tashqi xotiradan unumli foydalanish; tarmoq operasion tizim ximoya vositasi bilan dasturli mahsulotlarni ishonchli saqlash; dasturli maxsulotldarni ishlashga layokatli axvolda ishlab turishni va ularni yangilashni soddalashtirish, chunki ular fayl-serverda bir nusxada saqlanadi. 3. Tarmoqning barcha kompyuterlar щrtasida axborot almashish. Ayni paytda tarmoqdan foydalanuvchilar щrtasida dialog saqlanadi, shuningdek elektron pochta ishini tashkil etish imkoniyati ta’minlanadi. 4. Bir yoki bir qancha umumtarmoq printerlarida tarmoqdagi barcha foydalanuvchilarning bir vaqtda yozishi. Bu paytda quyidagi ominlar ta’minlanadi: har bir foydalanuvchining tarmoq printeriga kira olishi; 5. Kuchli va sifatli printerdan foydalanish imkoniyati (malakasiz muomiladan ximoyalangan xolda); dasturli maxsulotlar sifatida bosishi Uktuvchi kompyuterida 23 bajarilgan ishlarni o‘quvchilar kompyuterida ko‘rsatish; uktuvchining kompyuter monitorida o‘quvchilar kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orqali o‘quvchilar bajaradigan ishlarni nazorat qilish. 6. Global tarmoqning yagona kommunikasiyasi bo‘lganda lokal tarmoqning har qanday kompyuteridan global tarmoq resurslariga kirishni ta’minlash. Endi esa bevosita lokal tarmoqqa kirish va undan faoydalanish usullarini ko‘rib o‘taylik. Tarmoqqa kirish uchun ishchi stolda joylashgan “Setevoye okrujeniye” yorlig‘ini ustiga sichqonchani olib kelib chap tugmachasini ikki marta bosamiz. Natijada quyidagi muloqot oynasi paydo bo‘ladi. “Setevoye okrujeniye” muloqot oynasi. Ushbu muloqot oynasining chap qismida joylashgan “Otabrazit kompyuterы rabochey guruppы” buyrug‘ini tanlaymiz. Natijada kompyuterimiz joylashgan ishchi guruhdagi kompyuterlar ro‘yhati ko‘rinadi. Ishchi guruhdagi kompyuterlar. - Agar biz mana shu ishchi guruhda joylashgan biror bir kompyuterga kirmoqchi bo‘lsak kompyuter nomi ustiga kelib sichqonchani chap tugmachasini ikki marta chertamiz. Natijada ana shu kompyuterda dostup berilgan papkalar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Lekin shu o‘rinda shuni ham eslatib o‘tish mumkinki agar tarmoqqa kirishga parol qo‘yilgan bo‘lsa kalit so‘zlarni kiritish uchun so‘rov oynasi paydo bo‘ladi. Kalit so‘zlarni kiritib bo‘lganimizdan keyin “OK” tugmachasini bosamiz. - Agar biz tarmoqdagi boshqa bir ishchi guruhdagi kompyuterga kirmoqchi bo‘lsak yuqoridagi muloqot oynaning “Drugiye mesta” bo‘limidan “Microsoft Windows Network” buyrug‘ini tanlashimiz kerak bo‘ladi. Ushbu buyruqni bosganimizdan so‘ng tarmoqda mavjud bo‘lgan barcha ishchi guruhlar ro‘yhati paydo bo‘ladi. Misol tariqasida ba’zi bir ishchi guruhlar to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz. -Arm – institut axborot resurs markazi kompyuterlari joylashgan; -Bosh – institut boshqaruv bo‘limida joylashgan kompyuterlar joy olgan; -Farpi – server kompyuter; -Masofa_talim – institut masoviy ta’lim markazi va multimediya markazida joylashgan kompyuterlar joylashgan. Endi esa ana shu ishchi guruhlardan ba’zi birlariga kirishni ko‘rib o‘taylik. Axborot resurs markazi bosh kompyuteriga tarmoq 24 orqali kirib u yerga ixtiyoriy biror bir ma’lumotni tashlashni ko‘rib o‘tamiz. Buning uchun “Arm” ishchi guruhi ustiga sichqonchani ko‘rsatkichini olib kelib chap tugmachasini ikki marta bosamiz. Natijada ana shu ishchi guruhda joylashgan kompyuterlar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Biz ushbu ro‘yxatdan o‘zimizga kerakli bo‘lgan kompyuterni tanlaymiz va chap tugmachani ikki marta bosamiz. Natijada tanlagan kompyuterimizdagi ruxsat etilgan papkalar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Biz “Inbox” nomli papkaga kiraylik. Buning uchun ustiga kelib sichqonchani chap tugmachasini ikki marta bosamiz. Shuning bilan ishchi maydonda “Inbox” papkasining ichida joylashgan barcha fayl va kataloglar ro‘yxati namayon bo‘ladi. Agar hohlasak bu yerdan ixtiyoriy fayl yoki katalogni o‘zimizning kompyuterga ko‘chirib olishimiz yoki shu yerning o‘zida ochib o‘qib ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari agar papkaga ruxsat to‘liq berilgan bo‘lsa biz o‘zimizda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni ko‘chirib o‘tkazishimiz ham mumkin bo‘ladi. Lokal tarmoqdagi ixtiyoriy boshqa kompyuterga kirish ham yuqoridagi kabi amalga oshiriladi. Lokal tarmoqdagi ixtiyoriy kompyuterga kirishning yuqoridagidan tashqari boshqa bir necha usullari ham bor. Shulardan biri IP adres yoki tarmoqdagi nomi bo‘yicha kirish. IP adres bo‘yicha lokal tarmoqdagi biror bir kompyuterga kirish uchun “Vыpolnit” taklif qatoriga (yoki moy kompyuter manzil qatoriga) o‘sha kompyuterning IP adresi ikkita sleshdan (yo‘l belgisi - \\) so‘ng yoziladi va “OK” tugmachasi bosiladi. Masalan: \\192.168.10.206. IP adres bo‘yicha kirishdan oldin o‘sha kompyuterni IP adresini bilishni talab qiladi. Bizning institutimiz serveri IP adresi \\192.168.10.10. Institutimiz IP adreslari to‘g‘risida yana qo‘shimcha qilib shuni aytishimiz mumkinki 192.168.10. – qismigacha barcha kompyuterlarda bir xil. Faqatgina oxirgi qismi bilan farqlanadi. Tarmoqdagi nom bo‘yicha murojot qilish ham deyarli IP adres bo‘yicha murojot qilish bilan bir xil. Faqat ikkita sleshdan so‘ng IP adres emas, balki uning tarmoqdagi nomi yoziladi. Masalan: \\Notebook_ustoz yoki \\Farpi_server. Lokal tarmoqda ishlash jarayonida foydalanuvchi o‘ziga qulay bo‘lgan usullardan foydalanishi mumkin. Lekin shu o‘rinda yuqoridagi kirish usullarini bir biridan farqlari va ustunlari to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tish joiz. “Setevoye okrujeniye” 25 ilovasi bo‘yicha tarmoqqa kirishda biroz sekinroq yuklanishi mumkin. Buning o‘ziga hos sababi bor albatta. Ya’ni ushbu holatda ishlayotgan kompyuterimiz tarmoqda joylashgan barcha kompyuterlarni ko‘rishga harakat qiladi. IP adres bo‘yicha yoki nom bo‘yicha kirishda aynan bitta kompyuterni o‘ziga murojat qiladi holos. 26 2.3 KOMPYUTERNING QO`SHIMCHA DASTURLARI Drayverlar. Ular kampyuterbilan boshqa qurilmalar o`rtasida muloqot o`rnatishga xizmat qiluvchi dasturlar dir ular xarbir qurilma (klavyatura,printer, sichqoncha va xokazo) lar uchun aloxida ishlab chiqariladi, hu qurilmalarini kampyuter bilan xamkorlikda ishlashini ta`minlaydi va nazorat qilib boradi masalan Mouse.com-kampyuteri bilan sichqoncha o`rtasidagi muloqotni tayyorlaydi. Utilitlar. Utilitlarga arxivlash, formatlash vositalari anti viruslar deagnostika vositalari optemallash vositalari komunikatsya vositalari xtirani boshqaruvchi vositari misol keltirish mumkin. Arxivlash vositalari yoki arxivatorlar-maxsus usullar yordamida fayl xajmini qisib kichraytirishga ularning arxivlarini xosil qilishga xizmat qiluvchi vositalardir. Arxivlangan fayllar birqancha qulayliklarga ega masalan: Ularga maxsus kapyuter viruslarning 90% dan ko`prog`I ta`sir etolmaydi. Matnli fayllar xajmi 50-60% qisqaradi. Ularni boshqa foydalanuvchilardan ximoya qilishning samarali usullari.Zamonaviy arxivatorlarga PKZIP, ARJ, PAK, RAR, WINRAR, WINZIP, kabi dasturlarni misol keltirish mumkin. Formatlash vositalari. Ma`lumot yozishdan oldin disclar satrlari sektorlarga sektorlar esa klasterlarga klasterlar esa ma`lumotlar yoziladigan yo`lakchalarga bo`linadi. Shundan keyin disklar ishchi xotiraga keladi bu esa ma`lumotlarning disda optimal Xamda zarur payti kerakli ma`lumotlarni tezda izlab topishga imkon beradi disklar satxlarini shunday sektor va klasterlarga bo`lish diskni formatlash deyiladi va bu jarayonni maxsus dasturlar yordamida bajariladi. Formatlangan 3.5 diyumlik disketada 18 sektor va 80 yo`lak bo`ladi bitta sektorning yo`lklari sig`imi 51.2 baytga teng bo`lib ular klasterlar deyiladi. Virus dasturlar va ularning turlari. 27 Kompyuter viruslari dep kampyuterning xotirasidagi ma`lumotlarni ishdan chiqarish maqsadida maxsus tuzilgan dasturiy vositalarga aytiladi dastlabki paytda ular disketalar orqali tarqalar edi. Keyingi yillarda kampyuter tarmoqlari orqali xam tarqalmoqda. Ularning buzg`unchilik faoliyati najijasida minglab kamyuterlar va kampyuter tarmoqlari ishdan chiqmoqda va ularning xotirasidagi ma`lumotlar yo`qolmoqda. Natijada ularning keltrayotgan zarari milionlab dollarlar bilan o`lchanmoqda. - Virus dasturlar ta`sirida. - Fayllarning xajmi sezilarli ortishi. - Kampyuterning ish tezligi sekinlashishi. - Ekranda natija o`rnida turli belgilar paydo bo`lishi. - Chaqirilgan fayllar umuman ishga tushmasligi. - Kampyuter xotirasida begona fayllarning paydo bo`lishi. Virus dasturlarni guruxlarga bo`lish mumkin. 1 Oddiy fayilli dasturlar fayillar bilan birga kompyuter hotirasiga kelib tushuvchi va shu fayil ishga tushirilgandagina o`z faoliyatini boshqaruvchi viruslar. 2 Rezident fayilli dasturlar chaqirilgan fayil bilan birga kompyuterning tezkor hotirasiga kelib tushuvchi va kompyuterning keyingi ishi davomida tezkor hotirada qolib tezkor hotiraga chaqirilgan barcha fayllarni zararlovchi viruslar. 3 Yuklovchi sektor viruslarri disklar yoki disketalarning yuklovchi sektorlarini ishdan chiqarishga mo`ljallangan ya`ni shu sektorda joylashgan sistema dasturlarini zararlovchi viruslar. 4 “Chuvalchang” viruslari boshqa dasturlarini zararlamaydi biroq o`z o`zidan nusxa olib ko`payuvchi viruslar ularning ishi natijasida kampyuter xotirasi virus dastur nusxalari bilan to`lib qoladi kampyterning ishlash samaradorligini keskin pasaytiradi. Antiviruslar. Virus dasturlarini izlab topuvchi va ularni zararsizlantiruvchi dasturiy vositalardir. Ular o`zlarining ish usullariga va imkonyatlariga ko`ra guruxlarga bo`linadi: 28 - detektor dasturlar va doktor dasturlar. Ular virus bilan zararlangan fayllarni izlab topadi xamda viruslarga davolashga xarakat qiladi masalan. Dialog-MGU firmasi yaratgan AVP, Dr Web dasturlari shular jumlasidan. - Revizor dasturlari va doktor revizorlar. Ular fayllarning dastlabki xolatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni (xajmi diskdagi o`rni va xokazo) eslab qoladi so`ngra tekshirish vaqtida bu ma`lumotlarni dastlabkisi bilan solishtiradi agar farq bo`lsa ular zararlangan deb xisoblaydi va virslarni aniqlash va faylni davolash faoliyatini boshlaydi. Ularga misol qilib “diyalog MGU”firmasining ADinf dasturini keltirish mumkin. Filtir dastur yoki rizident-dastur. Ular kompyutirning tezkor hotirasiga aftamatik ravishda yuklanib, kompyut ishi davomida shu joyda qoladi, hamdahotiraga chaqirilayotgan har bir dasturni viruslardan zararlanmaganligini uzluksiz tekshirib boradi, Flushot plus dasturi shunday dasturlardan. Dastur vakinalar yoki imunizatorlar. Ular diskni va undagi fayillarni viruslarning tasiriga berilmovchi qilib takomillashtiruvchi hamda fan rejimida faoliyat olib boruvchi vositalardir. Zamonaviy antiviruslar dasturini ishlab chiqarishda aynan shunday vositalarga katta ahamiyat berilmoqda. Kiyingi yillarda yuqoridagi antivirus vositalarinning barcha hususiyatlarini o`zida mujasamlashtirgan universal vositalar ham ishlab chiqarilmoqda. Bular ichida eng ko`p tarqalgani Kasperiskiy labaratoriyasida yaratilgan Kasperiskiy dasturidir. Diyagnostika vositalari. Kompyuter qurilmalari va magnit disklarning ishlash qobilyatlarini va holatini tekshiruvchi hamda ulardagi nuqsonli joylarni aniqlab, iloji boricha tuzatadigan dasturlar. Vazifasiga ko`ra ular ikkiga bo`linadi - kompyuter qurilmalarining ish faoliyatini tekshiruvchi dasturlar. Masalan: Contral R - magnit disklarning ish holatini tekshiruvchi dasturlar. Masalan: NDD 29 III. XULOSA Agar “Operatsion tizim” (OT) tushunchasini qisqacha izohlasak, bu boshqaruv dasturidir. OT bu – kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo’linadi. Dasturlash sistemasi – dasturlash tillari va ularga mos til protsessorlari majmuasidan iborat bo’lib, dasturlarga ishlov berish va so’zlashni ta’minlovchi dasturlar to’plamidan iborat. Dasturlash sistemasining tashkil qiluvchilar (dasturlar) amaliy dasturlar to’plami singari OT boshqaruvi ostida ishlaydi. Kompyuter resurslari OT boshqaruvi ostida bo’ladi. OT ga ehtiyoj resurslar taqsimoti va ularni boshqarish masalasi zaruriyatidan kelib chiqadi. Resurslarni boshqarishdan maqsad foydalanuvchiga kompyuterdan effektiv foydalanish bilan birga resurslarni boshqarish tashvishidan ozod qilishdir. OT lardan quyidagi hususiyatlarga ega bo’lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OT o’zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo’lishi kerak. OT foydalanuvchining aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlashi, uni tahlil qilishi va tiklash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. OT foydalanuvchining o’zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi, hech bo’lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zararni minimumga olib kelishi kerak 2. Himoya. OT bajarilayotgan masalalarning o’zaro bir – biriga beradigan ta’siridan himoyalash kerak. 3. Bashorat. OT foydalanuvchi so’roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari sistemada qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo’lsa, ularning ketma – ketligi qanday bo’lishidan qat’iy nazar natija bir xil bo’lishi kerak 4. Qulaylik. Foydalanuvchiga OT ni taklif qilishdan maqsad – resurslarni aniqlash va bu resurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Sistemani inson psixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak Men bu o’quv amaliyoti jarayonida o’z yo’nalishim yuzasidan ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ldim va bu ma’lumotlar menga ish jarayonida foydali bo’ladi deb o’ylayman. 30 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Axmedov A.,Tayloqov N. Informatika: Akademik litsey va kasbhunar kollejlari uchun darslik.-T.: «O`zbekiston», 2001. 2. Abduqodirov A.A., Hayitov A..G`., Shodiev texnologiyalari T. «O`qituvchi». 2002. 3. “Компьютерные сети”, Эндрю Таненбаум, 1988. 4. www.google.com 5. www.ziyonet.uz 31 R.R. Axborot