MA’RUZA№ 14: INTERNET BRAUZER XAQIDA TUSHUNCHA. REJA. 1. Internet tarmogi xizmatlari va ulardan foydalanish. 2. Internet brauzerlari. Internettarmop‘i xizmatlariva ulardan foydalanish Internet provayderlarquyidagixizmatlarini taqdim etadi: WWW- Internet resurslarini tashkil etish E-mail - Elektron pochta xizmati Web hosting - Shaxsiy veb saytlarni Internetga joylashtirish Internet conference - Internet orqali video muloqot Searching - Internet qidiruv tizimlaridan foydalanish FTP - fayylarni almashish protokoli IPTV- Internet tarmog‘i orqali raqmli televideniya IP telefoniya -Internet tarmog‘i orqali telefonso‘zlashuvlar URL, DNS va IP-adres DNS (ingl. Domain Name System —domen nomlar tizimsi) - domenlar haqida ma’lumot olishga mo‘ljallangan kompyuter taqsimot tizimsi. Ko‘pincha xost nomi bo‘yicha IP-adres olish uchun, pochtaning marshruti haqida ma’lumot olish uchun ishlatiladi. 1984 yilda ishlab chiqilgan. Domen ( ingl. domain — soha) — nomlar daraxtidagi tugun (unga bo‘ysunuvchi nomlar bilan birga (agar shunday nomlar mavjud bo‘lsa)), ya’ni nomlar daraxtidagi nomlangan shox. Domendagi nomlar strukturasi iyerarxiyadagi tugunlarning kelish tartibini aniqlaydi; domen nomi chapdan o‘ngga qarab (kichik domendan yuqori sathdagi katta domenga qarab) o‘qiladi (ahamiyati bo‘yicha). Internet axborot muhitini tashkil etuvchi elektron ma’lumotlarning har biri kompyuterlarning IPadreslaridan boshqa o‘zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. Agar Internet tarmog‘ida biror bir ma’lumot e’lon qilingan bo‘lsa, u yagona takrorlanmas URL-adresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita fayl mavjud bo‘lmaganidek, internetda ham ikki elektron ma’lumot bir xil URL-adresga ega bo‘lmaydi. URL-adresga misol http://tuit.uz/kafedri/informatika/Kudratov/index.php Amaliyotda internetning real, fizik bog‘lanishlar orqali tashkil topgan tarmog‘idagi kompyuterlar bilan virtual axborot fazoni tashkil etuvchi elektron ma’lumotlari har xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga kirgan har bir kompyuter to‘rt qismdan tashkil topgan o‘z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuterlar o‘zgarmas IP-adresga ega bo‘ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bo‘lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bo‘ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP- manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bo‘lgan ixtiyoriy kompyuter IP-adresini bilgan holda, unga har xil ko‘rinishdagi so‘rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo‘ladi. Bu so‘rovlar o‘sha kompyuterda saqlanayotgan elektron ma’lumotlar, ma’lumotlar bazasi yoki bo‘lmasa undagi biror bir dasturni ishlatishga, o‘sha kompyuter tarkibiga kirgan texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo‘lishi mumkin va hokazo. Internet domen nomlari Internet manzillarida ishlatilib, ular mamlakat nomlarini, tashkilot va korxonalar faoliyatini anglatadi. Brouzer tushunchasiva ularning vazifasi Brouzer- bu Internet resurslariva ma'lumotlaridanfoydalanishni ta'minlovchidastur bo‘lib, uningquyidagi turlari mavjud: Yuklash va ko‘chirib olish tushunchalari Upload yuklab qo‘yish. Ma’lumotlami (fayllarni) kompyuterdan tarmoqdagi yoki Intemetdagi boshqa kompyuterga yoki serverga yuklab qo‘yish. Download yuklab olish. Ma’lumotlarni (odatda faylni) tarmoqdagi yoki Internetdagi boshqa kompyuterlar va serverlardan o‘z kompyuteriga yuklab olish. Internet tarmop‘ida qidiruv tushunchasi Internet tarmop‘ida ma'lumotlarni qidiruv- bunda har bir foydalanuvchio‘zigakerekli ma'lumot yoki bo‘lgan biror materialnimaxsusqidiruvtizimlariorqalitopishimkoniyatigaega bo‘ladi. Internet tarmop‘i foydalanuvchilarigaqidiruvnilnternetmuhitidajoylashganveb- saytlar, ularningmanzili va ichkima'lumotlaribo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerekli bo‘lgan axborotni samarali qidirish van tez topish imkoniyatini beradi. Internet tarmop‘i shunday bir muhitki u o‘zida turli ko‘rinishdagi va turli tillardagi ko‘plab axborotlarni jamlagan. Internet tarmop‘ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o‘zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha so‘zdan tashkil topgan so‘rovlardan topgan so‘rovlardan foydalanadi. Internet tarmop‘i ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so‘zlar ishtirok etgan so‘zlar va jumlalar va bo‘yicha qidirib topish mumkin. Bundan foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma'lumotga doir so‘z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Axborotlarni parametrlari bo‘yicha qidirish Har bir foydalanuvchiga Internet tarmog‘i orqali o‘ziga kerakli bo‘lgan ma'lumotlarni oson va tez qidirib topishi uchun axborotning parametrlari bo‘yicha qidirish taklif qilinadi. Ular qo‘yidagilardan iborat: S Ma'lumotlarni uning tili bo‘yicha qidiruv; S Ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bo‘yichaqidiruv; S Ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo‘yicha qidiruv; S Ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo‘yicha qidiruv; S Ma'lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bo‘yicha qidiruv; S Ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv. Nazorat savollari 3. Internet tarmog‘ini tushuntiring? 4. Internet so‘zi nimani anglatadi?