iqtisodiy tahlil nazariyasi

O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi
vazirligi
Samarqand qishloq xo’jalik instituti
T.Qudratov
N.Fayziyeva
Iqtisodiy tahlil
nazariyasi
(Ma’ruzalar kursi «Buxgalteriya hisobi va audit» ta’lim
yo’nalishi talabalari uchun )
SAMARQAND -2015
1
Leksiyalar kursi «Iqtisodiy tahlil nazariyasi» fani bo’yicha Buxgalteriya
hisobi va audit kafedrasi dosenti T. Qudratov va N. Fayziyevf tomonidan
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus talim vazirligining 2012 yil 14
martdagi 107- sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan fanning o’quv dasturiga mos holda
tayyorlangan.
Maruzalar kursi SamQXI buxgalteriya hisobi va audit kafedrasining
yig’ilishida (2015 yil 26 avgustdagi 1- sonli bayoni), iqtisodiyot va boshqaruv
fakulteti uslubiy hay'atining yig’ilishida (2015 yil 27 avgustdagi 1- sonli bayoni),
fakultet ilmiy kengashining yig’ilishida(2015 yil 28 avgustdagi 1-sonli bayoni),
institut markaziy uslubiy kengashining yig’ilishida (2015 yil 27 oktyabrdagi 2sonli bayoni) ko’rib chiqilib, chop etishga tavsiya etilgan.
Taqrizchilar:
1. Ibrohimov M.I. - Samarqand bank kolleji direktori, dosent, iqtisod fanlar
nomzodi
2. Xolbayev D.X. - Samarqand qishloq xo’jalik instituti « Buxgalteriya hisobi va
audit« kafedrasi dosenti, iqtisod fanlar nomzodi
2
Mundarija
Kirish
8
1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning rivojlanich tarixi va xojalikni
boshqarishdagi o’rni.
1.1.Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanich tarixi
9
1.2. Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi
11
1.3. Iqtisodiy tahlilning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni
14
2- mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va fanlar
tizimidagi o’rni
2.1. Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va ob’yekti
15
2.2.Iqtisodiy tahlilning maqsadi va vazifalari
16
2.3.Iqtisodiy fanlar tizimida iqtisodiy tahlilning o’rni
16
3-mavzu. Iqtisodiy tahlilning metodi va metodologiyasining
tasnifi
3.1. Iqtisodiy tahlil metodi va metodologiyasinung tushunchasi
18
3.2. Iqtisodiy tahlilning fanining metodologik asoslarini ifodalovchi
kategoriyalar tasnifi
19
3.3 Iqtisodiy tahlil metodi boyicha olimlarning fikrlari
20
4- mavzu. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillar va an’anaviy usullar
4.1. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillarning tavsifi
22
4.2. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning guruhlari
23
4.3. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy asosiy usullarning tasnifi
24
3
5-mavzu. Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy-matematik usullardan
foydalanish
5.1. Tahlilda iqtisodiy -matematik usullardan foydalanishning ahamiyati
30
5.2.Stoxastik bog’lanishdagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’rganishda
korrelyasion-regression tahlil usullarining qo’llanilishi
31
5.3.Natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni hisoblashda
integral usulidan foydalanish
35
6-mavzu. Iqtisodiy tahlil turlarining mazmuni va tavsifi
6.1.Iqtisodiy tahlilning turlari to’g’risida tushuncha va tasniflash belgilari 38
6.2. Iqtisodiy tahlil turlarining mazmun- mohiyati va tavsifi
39
6.3.Bozor iqtisodiyati sharoitida Iqtisodiy tahlilni boshqaruv va
moliyaviy tahlil turlariga ajratishning zarurligi
40
7-mavzu.Iqtisodiy tahlilning shakllari va ularning tavsifi.
7.1.Iqtisodiy tahlilning shakllari to’g’risida tushuncha va ularning turlari
42
7.2.Solishtirish,omilli va stoxastik tahlil shakllarining tavsipi
42
7.3.Marjinal va loyiha tahlil shakllarining tavsipi
43
7.4.Boshqaruv, moliyaviy va xojalik faoliyati tahlili shakllarining tavsipi 44
8- mavzu. Iqtisodiy tahlilda foydalaniladigan axborot
manbalari.
8.1.Iqtisodiy tahlilda foydalanadigan axborotlarning turlari
45
8.2.Iqtisodiy axborotlarga qoyiladigan talablar
45
8.3.Iqtisodiy axborotlarni tekshirish usullari
46
4
9-mavzu. Iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish va natijalarini
rasmiylashtirish
9.1.Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil ishlarini
tashkil qilish
48
9.2. Iqtisodiy tahlilni rejalashtirish va tashkil qilish bosqichlari
48
9.3.Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish
49
10-mavzu. Kompleks iqtisodiy tahlilning mazmuni va samaradorlikni
oshirishdagi ahamiyati
10.1.Kompleks iqtisodiy tahlilni tashkil qilishning mazmuni va ahamiyati 50
10.2.kompleks tahlilda organiladigan korsatkichlar va ularning o,zaro
bogliqligi
51
10.3.Xo,jalik faoliyatini ifodalovchi ko,rsatkichlarni kompleks tahlil qilish
usullari va ular asosida samaradorlikni bohalash
51
11-mavzu. Yer-suv resurslari va asosiy fondlardan foydalanish
samaradorligini nahlil qilish uslubiy asoslari
11.1.Yerdan foydalanish samaradorlik ko,rsatkichlarini tahlik qilishning
usludiy asoslari
53
112.Suvdan foydalanish samaradorligini tahlik qilishning usludiy asoslari 55
113.Asosiy fondlardan foydajanish samaradorligini tahlil etishning usludiy
asoslari
56
12-mavzu. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil
qilishining uslubi.
12.1. Moddiy resurslar bilan taminlanish ko,rsatkichlarini tahlil qilishning
5
uslubi
59
12.2. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi korsatkichlarinini
hisoblash usullari
60
12.3. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi korsatkichlarinini tahlil
etishning uslubi
61
13-mavzu. Mehnat resurslari va mehnat unumdorligini tahlil
qilishning uslubi
13.1. Mehnat resurslari bilan taminlanish darajasini tahlil qilish usuli
64
13.2. Ish vaqti fondidan foydalanishni tahlil etishning uslubi
65
13.3. Mehnat unumdorligini tahlil qilishning uslubi
66
14-mavzu. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish ko’rsatkichlarini tahlil
qilish uslubi
14.1. Mahsulot ishlab chiqarish darajasini tahlil qilish usullari
69
14.2. Mahsulot sotish dinamikasini tahlil qilish uslubi
71
14.3. Mahsulot sifatini tahlil qilish uslubi
72
15-mavzu. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini
tahlil qilish uslubi
15.1.Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxi tahlilining
ahamiyati
15.2. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hajmini tahlil qilish uslubi
76
77
15.3. Mahsulot tannarxini tahlil qilish uslubi
78
16-mavzu. Moliyaviy natijalar dinamikasini tahlil qilish uslubi
16.1. Moliyaviy natija korsatkichlarini hisoblash usullari
81
16.2. Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda(zarar) dinamikasini tahlil
qilish uslubi
82
6
16.3. Sotilgn mahsulotlar rentabelligini tahlil qilish uslubi
83
17-mavzu. Xojalik moliyaviy ahvolini tahlil qilish uslubi.
17.1.Xojalik moliyaviy ahvolini ifodalovchi korsatkichklarning tavsifi
86
17.2.Xojalikning umumiy moliyaviy ahvolini tahlil qilish usuli
87
17.3. Xojalikning moliyaviy barqarorligini tahlil qilish usuli
87
17.4. Xojalikning tolovga qodirligini tahlil qilish usuli
88
18-mavzu. Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar
asosida qayta ishlash va ulardan foydakanish
18.1 Informatsion texnologiyalar togrisida tushuncha
91
18.2.Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta
ishlashni tashkil etish
92
18.3.Xo’jalik faoliyatini zamonaviy informatsion texnologiyalar asosida
tahlil qilish
92
Mustaqil ta’lim mavzulari
94
Adabiyotlar ro’yxati
94
Iqtisodiy tahlil nazariyasi fani bo’yicha amaliy mashg’ulotlarda
dajariladigan masalalar to’plami
96
7
K IRISH
O’zbekiston Respublikasini dunyodagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga yetkazish
uchun unda mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlarini
zamon talabiga to’liq javob beradigan sifatli malakali kadrlar bilan ta’minlash zarur.
Ushbu moummonni ijobiy hal qilish uchun tayyorlanadigan kadrlarni birinchi
navbatda, o’quv adabiyotlari bilan yetarli darajada taminlash zarur. Shunday o’quv
adabiyotlari tarkibiga yangi pedagogik texnalogiya metodini qo’llash asosida
tayyorlangan maruzalar kursi ham kiradi.
Iqtisodiyotda bo’lgan yangilik va o’zgarishlarni hisobga olgan holda tayyorlangan
maruza matnlari talabalarni o’qitishda muhim ta’lim vositasi bo’lib hizmat qiladi.
Maruza matnlari bilan talabalarni ta’minlash ularning bilimini mustahkamlashda va
fanning asoslarini o’zlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Ushbu zaruriyatdan kelib
chiqqan holda “Buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi bo’yicha o’qiyotgan talabalar
uchun “ Iqtisodiy tahlil nazariyasi” fani bo’yicha maruzalar matnlari tayyorlangan.
Ma’lumki, iqtisodiy tahlil xo’jalik yurituvchi subyektlarda mavjud bo’lgan tabiiy,
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlarini
aniqlashda va hayotga jalb qilishda muhim boshqaruv vositasi bo’lib hizmat qiladi. Uni
bevosita amalga oshirish uchun har bir mutahassis, birinchi navbatda, uning nazariyasini
yahshi va puxta egallab olishi zarur. Shundagina u faoliyat ko’rsatayotgan ish joyida
iqtisodiy tahlilni samarali olib borish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Ushbu fanga namunaviy o’quv rejada maruza uchun 36 soat, amaliy dars uchun 36
soat, mustaqil ish uchun 72 soat miqdorida o’quv yuklama ko’zda tutilgan.
Ma’ruzalar kursi dosent T.Qudratov tomonidan OO’MTV 2012 yil 14 martda
tasdiqlagan “Iqtisodiy tahlil nazariyasi” fani o’quv dasturiga mos holda tayyorlangan va
u OO’MTV ishlab chiqqan “Uzliksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi
avlodini yaratish konsepsiyasi”ning talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan.
Fanning o’quv dasturida 9-ta bob aks ettirilgan. Boblardagi masalalarning
mazmun qarab,ularni mavzularga ajratdik. Har bir bob bir yoki bir necha mavzularni o’z
ichiga oldi. Masalan, 1,2,4,6,7,9 – boblar bir mavzudan, 3-bob ikki, 5-bob uch , 8-bob
yettita mavzudan, tashkil topdi.Xullas, 9-ta bob 18 mavzuga ajratildi va ular bo’yicha
dars o’tish ko’zda tutildi.
Marualar “Bilaman . Bilishni xohlayman . Bilib oldim”, “Aqliy hujum” va “Blisso’rov” ta’lim texnologiyalarini qo’llash orqali o’qiladi.“
8
1-mavzu. Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish tarixi va xo’jalikni
boshqarishdagi o’rni
Dars o’quv maqsadi.Darsningo’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil fanining
paydo bo’lishi va rivojlanish tarixini, uning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni va
tamoyillarining mazmunini bayon qilish va talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Tahlil. Balans tahlili.Hisobot tahlili.Xo’jalik faoliyatining
tag’lili. Iqtisodiy tahlil. Boshqaruv tahlili. Moliyaviy tahlil.
Asosiy savollar:
1.1.
1.2.
1.3.
Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanish tapixi
Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi
Iqtisodiy tahlilning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni va uning tamoyillari
1.1. Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanish
tarixi
Kishilik jamiyatining paydo bo’lishi bilan uning a’zolarining ongi o’sib,
rivojlanib, taraqqiy etib borgan, oqibatta uning barcha tomonlarida sodir bo’lgan va
bo’layotgan hodisa va jarayonlar hamda ularning natijalarini kuzatish va o’rganish
asosida borliq to’g’risida turli fikrlar va qarashlar yuzaga kelaboshlagan. Bular esa o’z
navbatida ishlab chiqarish jarayonining kengayishi va uning natijalarini o’sishiga
hamda ular bo’yicha hisob ishlarini olib borishga sababchi bo’lgan. Xullas, ushbu fikr
va qarashlarning shakllanishi va rivojlanib borishi turli yo’nalishdagi fanlarning paydo
bo’lishiga olib kelgan. Shunday fanlardan biri bo’lib iqtisodiy tahlil fani hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlil fani “Buxgalteriya hisobi” va “Statistika” fanlari negizida yuzaga
kelgan. Bu fanning paydo bo’lishiga, shakllanishiga va takomillashiga olib keluvchi
omillar bo’lib, jamiyatda yuzaga kelgan ob’yektiv shart-sharoitlar hisoblanadi.
XV-XVII asrlarda ishlab chiqarish jamiyatning barcha sohalarida keng ko’lamda
rivojlanaboshlagan. Bu esa o’z navbatida hisob ishlarini ham yuritishni taqozo etgan,
ya’ni ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan moddiy va mehnat resurslari sarfini
hamda uning natijalarini qayd qilish uchun hisob ishini olib borishga ehtiyoj tug’ilgan,
9
natijada hisob-kitob ishlari yuritilaboshlagan. Ishlab chiqarishning yanada rivojlanib,
kengayib va taraqqiy etib borishi mavjud imkoniyatlarni aniqlab, xo’jalik faoliyatiga
jalb etishni talab qilgan. Ammo ushbu muammoni hal qilishda hisob ma’lumotlari
yetarli bo’lmay qolgan. Bu esa ob’yektiv holatda tahlilning paydo bo’lishiga sababchi
bo’lgan.
Buxgalteriya hisobi fanining paydo bo’lganligiga taxminan 550 yildan, iqtisodiy
tahlilning vujudga kelganligiga esa 130 yildan ortiqroq vaqt o’tgan. Demak, iqtisodiy
tahlil ham eskidan shakllangan fanlardan biri bo’lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi
bo’yicha birinchi asar XV asrda paydo bo’lgan. Ushbu fikrni professor
M.Pardayevning “Iqtisodiy tahlil nazariyasi” darsligida keltirilgan ma’lumotlar asosida
bayon qildik. Buxgalteriya hisobi bo’yicha yaratilgan birinchi asar Vendrikt
Katrulinning 1458 yilda “Savdo va xususiy savdogar” nomi bilan nashr qilingan kitobi
hisoblanadi. Ana o’sha yildan boshlab, buxgalteriya hisobining yaratilganligi
hisoblansa, uning yoshi 550 yildan oshgan hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobiga bag’ishlangan asarlar Yevropa mamlakatlarida (Gollandiya,
Angliya, Fransiya kabi mamlakatlarda) XVI-XVII asrlarda keng ko’lamda yaratila
boshlagan. Rossiyada esa XIX asrda paydo bo’lgan. Rossiyada buxgalteriya hisobiga
bag’ishlangan birinchi asar V.S.Nemchinov tomonidan 1840 yilda nashr qilingan ikki
qismdan iborat bo’lgan “Hisob fani” kitobi hisoblanadi. Bu ma’lumot ham professor
M.Pardayevning yuqorida nomi zikr etilgan darsligi asosida bayon qilindi1. Shundan
keyin buxgalteriya hisobiga bag’ishlangan kitoblar safi Rossiyada kengayib borgan.
Tahlilning elementlari XVIII asr oxirlarida hisob ma’lumotlari asosida paydo
bo’laboshlagan. Tahlil elementlari Rossiyada 1880 yildan boshlab chiqa boshlagan
“Schetovodstvo” jurnali sahifalaridan o’rin olgan maqolalarda aks ettirilgan Ushbu
maqolalar asosan buxgalteriya balansining tahliliga bag’ishlangan. Natijada iqtisodiy
tahlil faniga asos solingan. Ushbu fan birinchi marta “Balansshunoslik” fani tariqasida
paydo bo’lgan. Iqtisodiy tahlil hozirgi shakllangan fan shakliga kelganga qadar bir
1
Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik/Zarafshon nashriyoti,Samarqand-2001.,29 bet
10
qancha evolyutsion yo’lni bosib o’tgan. U balansshunoslik, balans tahlili, hisobot tahlili,
iqtisodiy tahlil,xojalik faoliyatining tahlili shakllarida namoyon bo’lgan.
Ushbu fan 1940 yillarga kelib, “Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish” fani sifatida to’liq
shakllangan va Oliy o’quv yurtlarida mustaqil fan tariqasida o’qitila boshlangan.
Keyinroq “Buxgalteriya hisobi va xo’jalik faoliyatining tahlili” mutaxassisligi bo’yicha
kadrlar tayyorlana boshlangan, mustaqillikka erishgandan keyin iqtisodiy tahlil
mutaxassisligi bo’yicha magistrlar tayyorlanmoqda.
50-60 yillardan boshlab, tahlil fanining iqtisodiyot tarmoqlariga mos holda bir
qancha turlari vujudga keldi. Bularga sanoat korxonalari faoliyatining tahlili, qishloq
xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili, savdo korxonalari faoliyatining tahlili hamda
boshqa sohalar korxonalari faoliyatining tahlili kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin.
80-yillardan boshlab iqtisodiy tahlil fanining nazariyasini yaratish bo’yicha ijodiy
ishlar olib borildi va natijada u fan shaklida tashkil topdi. Ushbu fan nazariyasini
birinchi bo’lib, moskvalik olimlar M.I.Bakanov va A.D.Sheremet 1987 yilda “Teoriya
ekonomicheskogo analiza” nomi bilan yaratgan. Shundan keyin ushbu fan Ukrainalik,
Belorusiyalik va O’zbekistonlik olimlar tomonidan ham darslik tariqasida yaratildi.
Mazkur fan MDH davlatlari oliy o’quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o’qitilib
kelinmoqda.
1.2. Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi
O’zbekistonda iqtisodiy tahlil faniga 20-asrning 60 yillaridan boshlab ahamiyat
beraboshlandi.Unga qadar oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida darslar boshqa
fanlar kabi sobiq ittifoqning markazi shaharlarida yaratilgan iqtisodiy tahlil fani
bo’yicha olib borilar edi. Bu fanlarda va shu jumladan iqtisodiy tahlil fanida ham
O’zbekistonga xos bo’lgan hodisa va jarayonlarning natijalari o’z aksini topmagan
edi.Shuning uchun 20-asrning 60 yillaridan boshlab, O’zbekiston olimlar ham iqtisodiy
tahlil fani bo’yicha ijod qilishga kirishdi.
11
O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fanining yaratilishini quyidagi besh davrga bo’lish
mumkin2:
1 -davr -20-asrning 60 yillari;
2 -davr -20-asrning 70-yillari;
3 -davr -20-asrning 80-yillari;
4 -davr -20-asrning 90-yillari;
5 -davr – mustaqillik yillari.
Har bir davrda O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fani bo’yicha qilingan ishlarning
asosiy mazmunini quyida bayon qildik.
1-Davr - O’zbekistonda iqtisodiy tahlil fanining shakllanish davri. Bunga
misol qilib,Samarqand kooperativ institutining dosentlari Toporovskiy va
Abdukarimovlarning ishlarini ko’rsatish mumkin. I.N.Toporovskiyning 1966 yilda
Moskvaning “Ekonomika” nashriyotida chop etilgan “ Matlubot kooperasiyasi
korxonalari xo’jalik faoliyatining tahlili”darsligining muallifi tariqasidagi ishtirokini,
I.T.Abdukarimovning 1968 yilda o’sha nashriyotda chop qilingan “Kooperativ savdoda
muomila xarajatlarining tahlili” o’quv qo’llanmasini ko’rsatish mumkin.
2–davr - Sobiq ittifoqda o’z o’rniga ega bo’lish va iqtisodiy tahlil maktabining
shakllanish davri. Bu davrda Samarqand kooperativ institutining olimlari tomonidan
darslik va o’quv qullanmalar yaratildi. 1970 yilda I.T.Abdukarimov,B.A.Zaleskiy va
I.N.Toporovskiy tomonidan Moskvaning”Ekonomika” nashriyotida “Matlubot
kooperasiyasi korxona va tashkilotlari xo’jalik faoliyatini tahlil qilish bo’yicha
masalalar to’plami” o’quv qo’llanmasi , I.T.Abdukarimovning 1971 yilda “Kooperativ
savdoda chakana tovar oboroti tahlili” o’quv qo’llanmasi va1973 yilda “Kooperativ
savdoda foyda va rentabellik tahlili” nomli monografiyasi Moskvaning”Ekonomika”
nashriyotida“ chop etildi. Ushbu ishlar O’zbekistonlik olimlarningsobiq ittifoqda tan
olinganligini va O’zbekistonda iqtisodiy tahlil maktabi shakllanganligini bildiradi.
3 – davr - iqtisodiy tahlil maktabining yaratilishi davri. Bu davrda Toshkentlik,
Samarqandlik va boshqa xududlarning olimlari tomonidan darslik va o’quv
qullanmalar, risolala va ko’plagan ilmiy maqolalar yaratila boshlandi. Bu davrga kelib,
Toshkentlik olimlardan Abdullayev Yo., Maxmudov O., Ibragimov A.,Xasanov
B.,Shoalimov A. va boshqalar iqtisodiy tahlil fanining rivojlanishiga katta hissa
qo’shdilar.Samarqandlik olimlar ham o’z ananalarini davom ettirib, sermahsul ijod
2
А.В.Ваҳобов ва бошқалар. Молиявий ва бошқарув таҳлили. Дарслик.Т.: 2005.Бет 25.
12
qildilar. Masalan, I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev va A.A. Abdiyevlar”Xo’jalik
faoliyatining tahlili”iga bag’ishlangan to’rt tomlik albob yaratdilar.
I.T.Abdukarimovning 1984 yilda “Matlubot kooperasiyasi xo’jalik faoliyatini tahlil
qilish”nomli darsligi Moskvaning”Ekonomika” nashriyotida chop etildi. Bu darslik
ittifoqdagi barcha kooperativ institutlariga tavsiya qilindi. Ushbu darslik qayta
ishlanib,1989 yilda yangidan nashr qilindi.
4–davr–Iqtisodiy tahlilning o’zbek tilida yozilishi va vujudga kelish davridir.
Bu davrda iqtisodiy tahlilningturli qirralariga bag’ishlangan o’zbek tilidagi asarlar
Toshkentlik, Samarqandlik va boshqa xududlarning iqtisodchi olimlari tomonidan
yaratila boshlandi. Bunga misol qilib, I.T.Abdukarimov,M.Q.Pardayev va A.A.
Abdiyevlar va V. I.Abdukarimovlar tomonidan “Matlubot kooperasiyasi xo’jalik
faoliyatini tahlil qilish”nomli o’zbek tilida chop qilingan darsligini, 1990 yilda
Samarqand qishloq xo’jalik instituti dosenti T. Qudratovning “O’simlikchilik va
chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish samaradorligining iqtisodiy-statistik tahlili”
nomli o’quv qullanmasini ko’rsatish mumkin.
5–davr–Mustaqillik yillari davri. Bu davrni iqtisodiy tahlilning rivojlanish yillari
davri deb atash mumkin.Bu davrda iqtisodiy tahlil bo’yicha ko’plagan asarlar Davlat
tilida vujudga keldi, nashr etildi va etilmoqda. Bunga kuyidagilarni misol qilib
ko’rsatish mumkin:
-Abdullayev Yo.,Ibrohimov A.,Raximov M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qullanma.
2001 yili “Mehnat “ nashriyotida chop qilingan.
- M.Q.Pardayev.,I.T.Abdukarimov. Iqtisodiy tahlil. Darslik. 2004 yili “ Mehnat “
nashriyotida chop qilingan
-Vahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik 2005 yili
“Sharq “ nashriyotida chop qilingan.
-T.Qudratov.,M.Ibragimov.,Z.Karimova. Iqtisodiy tahlil. Kasb-hunar kollejlari
uchun o’quv qo’llanma. 2005-2014 yillarida Toshkentda “Ilm ziyo “ nashriyotida chop
qilingan (olti marta nashr qilingan).
-T.Qudratov.,N.Fayziyeva.Korxonalar faoliyatining tahlili va nazorati. Darslik.
2012 yili Toshkentda “Voris “ nashriyotida chop qilingan.
13
1.3. Iqtisodiy tahlilning xo’jalikni boshqarishdagi o’rni va uning tamoyillari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini
mustakil ravishda o’zi erkin boshkaradi . Bu esa , o’z navbatida iqtisodiy tahlilning
rolini keskin oshiradi. Iqtisodiy tahlil orqali har bir xo’jalik yurituvchi subyektning
ta’minot, ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyatlarida mavjud bo’lgan ichki va
tashqi imkoniyatlar aniklanadi va ularni amaliyotga jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar
ishlab chiqiladi.
Boshqaruv jarayonida boshqaruv qarorlarini qabul qilish o’ta muhim chora bo’lib
hisoblanadi. Kabul kilingan karor boshqaruv jarayonining asosidir. Buni amalga
oshirish uchun o’rganilayotgan obyektga kompleks yondoshilib, kamchilik va
nuksonlarni tugatish uchun eng makbul chora-tadbirlar belgilanadi. Mazkur ishlar
bevosita iqtisodiy tahlil orqali amalga oshiriladi.
Tahlilning tamoyillari. Har bir fan va shu jumladan iqtisodiy tahlil ham o’zi
amal kiladigan tamoyillarga ega. Tamoyillar o’rganilayotgan iqtisodiy jarayon yoki
xodisaning bir butunligi va realligini tasvirlaydi. Iqtisodiy tahlil fani ham o’ziga xos
tamoyillar ega. Ular tahlil faninig obyektivligini, mantikligini, shakl-mazmunini va shu
kabi jixatlarini tavsiflab, real vokealarni yagona tushunchasini hosil kiladi. Iqtisodiy
tahlilning asosiy tamoyillari bo’lib, obyektivlik , tizilmalilik, takkoslanuvchanlik,
uzluksizlik, davriylik kabilar hisoblanadi
Nazorat savollar va topshiriqlar
1.Iqtisodiy tahlil fani qaysi fanlar asosida vujudga kelgan?
2.Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanishida salmoqli hissa qo’shgan o’zbekistonlik
olimlarni bilasizmi?
3.Xo’jalik yurituvchi sub'yekt faoliyatni boshkarishda tahlilning o’rni nimadan
iborat?
Mustaqil ish topshiriqlari
1.Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va rivojlanishi tarixi
2. Iqtisodiy tahlilning asosiy prinsiplari
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001
2. Vahobov A.V. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.2005
14
2-mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va fanlar tizimidagi o’rni
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil fanining
mazmuni, predmeti, maqsadi va asosiy vazifalarini hamda uning iqtisodiy fanlar
tizimidagi o’rnini yoritish va talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar.Tahlil, tahlil mazmuni, tahlil predmeti, tahlil obyekti, tahlil
maqsadi, tahlil vazifasi, iqtisodiy jarayonlar, hodisalar ,obyektiv omillar, subyektiv
omillar, ekstensiv omillar,intensiv omillar.
Asosiy savollar:
2.1 Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va obyekti
2.2 Iqtisodiy tahlilning maqsadi va asosiy vazifalari
2.3 Iqtisodiy fanlar tizimida iqtisodiy tahlilning o’rni
2.1 Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va ob’yekti
Tahlil grekcha “Analisis” so’zidan olingan bo’lib, ajratish, bo’laklash, parchalash
kabi ma’nolarni anglatadi. To’liqroq qilib aytganda, iqtisodiyotda sodir bo’lgan va
bo’layotgan hodisa va jarayonlarni bo’laklarga, qismlarga bo’lib o’rganish degan
ma’noni bildiradi.
Tahlilning asosiy mazmuni. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini maqsadli
tezkor, joriy va istiqbolli o’rganish asosida uning holatiga har taraflama baho berish
tahlilning asosiy mazmunini tashqil qiladi.
Tahlilning predmeti deganda nima tushuniladi?.
Tahlilning predmeti deganda korxonalarning xo’jalik faoliyatida
obyektiv va subyektiv omillar ta’siri ostida sodir bo’lgan va bo’layotgan
ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar tushuniladi
Demak, korxonalarning ta’minot, ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy faoliyatlarida
obyektiv va subyektiv omillar ta’sirida paydo bo’lgan va bo’layotgan ijtimoiy iqtisodiy
jarayonlar va hodisalar tahlil predmetidir.
Tahlil obyekti. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar sodir bo’lgan va bo’layotgan makon
iqtisodiy tahlilning obyekti bo’lib hisoblanadi, yani tahlilning predmeti qayerda sodir
15
bo’lsa, o’sha subyekt tahlilning obyekti bo’lib hisoblanadi, yani fermer, shirkat va
boshqa xo’jaliklar tahlil obyektidir.
2.2 Iqtisodiy tahlilning maqsadi va vazifalari.
Tahlilning maqsadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini barcha tomonlarini
chuqur o’rganish asosida mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni ishga solish
bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqish tahlilning maqsadi bo’lib hisoblanadi.
Tahlilning asosiy vazifalari.
1.Xo’jalik yurituvchi subyektni biznes rejasini tuzish uchun tegishli hisobot
axborot ma’lumotlar bilan taminlash;
2.Biznes reja bajarilishini xo’jalik moliyaviy barqarorligini taminlash nuqtai
nazardan o’rganish.,
3.Har-bir jarayon natijasining o’zgarishini aniqlash va unga ta’sir qiluvchi har bir
omilning ta’sirini hisoblash.,
4.Tabiiy, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini
oshirish yo’llarini ko’rsatish;
5.Xo’jalik yurituvchi subyektning (fermer, shirkat va boshqa xo’jalikning)
iqtisodiy va moliyaviy salohiyatiga, uning to’lovga qodirligi darajasiga baho berish
hamda ularni yahshilash va oshirish bo’yicha chora tadbirlarni ishlab chiqish.
6.Xo’jalik yurituvchi subyektning tijorat sirini saqlagan holda uning moliyaviy
ahvoli to’g’risidagi malumotlarni keng jamoatchilikka ko’rsata bilish.
2.3 Iqtisodiy fanlar tizimida iqtisodiy tahlilning o’rni
Iqtisodiy tahlil fani iqtisodiy fanlar tarkibiga kiruvchi iqtisodiy fandir. U ko’p
fanlarbilan,birinchi navbatda iqtisodiy fanlar bilan bevosita uzviy bog’liqlikda bo’ladi..
Shular jumlasiga Falsafa, iqtisodiyot nazariyasi, mikroiqtisodiyot, statistika,
buxgalteriya hisobi, ishlab chiqarishni tashqil qilish, moliya va boshqa fanlar kiritish
mumkin.
Nazorat savollar va topshiriqlar
1.Tahlil so’zining mazmunini tushuntiring.
2.Iqtisodiy tahlilnig predmeti deganda nima tushuniladi?
3.Tahlilning maqsadi bo’lib, nima hisoblanadi?
16
Mustaqil ish topshiriqlari
1.Iqtisodiy tahlil fanining mazmuni, predmeti va obyekti
2.Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy fanlar tizimidagi o’rni
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. S.:2001.
2.Vahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik.T.:2005
3. Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
4.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik. –
Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
5.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013.
17
3-mavzu.Iqtisodiy tahlil metodi va metodologiyasining tasnifi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil
fanining metodi va metodologik asoslarini hamda uning metodi bo’yicha olimlarning
fikrlarini bayon qilish va ularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Tahlil. Tahlil predmeti. Tahlil maqsadi, Metod. Metodologiya.
Detallashtirish. Tizimlashtirish. Umumlashtirish. Induksiya va deduksiya. Makon va
zamon. Analiz va sintez. Sabab va oqibat. Shakl va mazmun. Miqdor va sifat.
Asosiy savollar:
3.1. Iqtisodiy tahlil metodi va metodologiyasining tasnifi.
3.2. Iqtisodiy tahlil fanining metodologik asoslarini ifodalovchi ko’rsatkichlar
tasnifi
3. Iqtisodiy tahlilning metodi bo’yicha olimlarning fikrlari
3.1. Iqtisodiy tahlil metodi va metodologiyasining tushunchasi
Iqtisodiy tahlil metodi va metadologiyasi bir-biridan farqlanadi.
Metod so’zi nimani anglatadi? Metod grekcha “metodos” so’zidan olingan
bo’lib, u “Izlanish yo’li” degan ma’noni anglatadi. Demak, tabiat va jamiyatda sodir
bo’lgan va bo’layotgan hodisalarni o’rganishdagi izlanish yo’li, usuli degan ma’noni
bildiradi. Keng ma’noda metod deyilganda obyektiv borliqni, tabiat, jamiyat va
mavjudotlarni rivojlanishini, materialistik dunyoni dialektik- materialistik
qonuniyatlarga asoslanib, o’rganish usuli tushuniladi.
Iqtisodiy tahlil metodi deganda nima tushuniladi?.Iqtisodiy tahlil metodi
deganda xo’jalik faoliyatida obyektiv va subyektiv omillar ta’sirida yuzaga kelgan va
kelayotgan jarayonlar va ularning natijalarini o’rganishda qo’llaniladigan usullar
majmuasi tushuniladi
Metodologiya deganda nima tushuniladi ? Metodologiya deganda fanning
predmetini o’rganishda qo’llaniladigan dialektik va tizimiy yondashuvlar, hamda
kategoriya va usullar majmuasi tushuniladi.
Predmetni o’rganishdagi dialektik yondashuv. Xo’jalik yurituvchi subyekt
faoliyatida sodir bo’lgan va bo’layotgan iqtisodiy jarayonlar va ulurni ifodalovchi
ko’rsatgichlarni bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda, taraqqiyotda, harakatda va doimiy
o’zgarishda deb qarash orqali tahlil qilish dialektik yondashuvni ifodalaydi.
18
Predmetni o’rganishdagi tizimiy yondashuv. Xo’jalik yurituvchi subyekt
faoliyatida sodir bo’lgan va bo’layotgan yaxlit iqtisodiy jarayonlarni turli qismlarga
ajratib, har birini alohida o’rganish orqali tahlil qilish tizimiy yondashuvni bildiradi.
Bunda o’rganilayotgan iqtisodiy jarayonni (tahlil predmetini) detallashtirish,
tizimlashtirish va umumlashtirish orqali tihlil amalga oshiriladi.
Detallashtirish deganda nima tushiniladi? Detallashtirish deganda
o’rganilayotgan yaxlit iqtisodiy jarayonni mayda bo’laklarga, qismlarga bo’lib
o’rganish tushuniladi.
Tizimlashtirish deganda nima tushuniladi? Xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan
va bo’layotgan iqtisodiy jarayonni (tahlil predmetini) o’rganish uchun mantiqan ketmaketlikni ta’minlagan holda tartibga solish tizimlashtirish deb tushuniladi.
Umumlashtirish deganda nima tushuniladi?Korxonaning xo’jalik faoliyatida
sodir bo’lgan va bo’layotgan iqtisodiy jarayonni tahlil qilganda, uning barcha jihatlarini
o’zaro bog’lagan holda o’rganib, yaxlit xulosaga kelish tushuniladi.
3.2. Iqtisodiy tahlil fanining metodologik asoslarini ifodalovchi kategoriyalar
tasnifi
Tahlilninig metodologik asoslarin iifodalovchi kategoriyalar
quyidagilardir:induksiya va deduksiya, makon va zamon, analiz (tahlil) va sintez,
shakl va mazmun, sabab va oqibat, miqdor va sifat.
Indkusiya deganda nima tushuniladi? Indkusiya deganda tahlil qilinayotgan
iqtisodiy jarayonning ( predmetning) xususiylikdan umumiylikka qarab o’rganilishi
tushuniladi
Deduksiya deganda nima tushuniladi? Deduksiya deganda tahlil qilinayotgan
iqtisodiy hodisa (jarayon)ning umumiylikdan xususiylikka qarab o’rganilishi
tushiniladi.
Makon va zamon kategoriyalari ham tahlilning muhim metodologik asoslaridan
biridir
Makon deganda nima tushuniladi? Makon deganda ijtimoiy-iqtisodiy hodisa
(jarayon)lar sodir bo’lgan va bo’layotgan xo’jalik yurituvchi subyekt tushuniladi
(fermer xo’jaligi, shirkat xo’jaligi va boshqalar).
19
Zamon deganda nima tushuniladi? Zamon deganda sodir bo’lgan va bo’layotgan
hodisa (jarayon)lar holati va harakatini aks ettirgan, qamrab olgan hisobot davri
tushuniladi (oy, chorak, yarim yil, yil).
Analiz va sintez kategoriyalari ham iqtisodiy tahlilni metododologik asoslaridan
bo’lib hisoblanadi.
Tahlil deganda nima tushuniladi? Tahlil deganda bir butun yaxlit iqtisodiy
jarayonni (predmetni ) bo’laklarga,qismlarga bo’lib,o’rganish tushuniladi.
Sintez deganda nima tushuniladi? Sintez delanda o’rganilayotgan iqtisodiy
jarayonning barcha bo’laklari bo’yicha qilingan xulosalarni umumlashtirish
tushuniladi.Demak, sintez –umumlashtirishdir.
Shakl va mazmun kategoriyalari.Bular ham tahlilni metologik asosi tariqasida
qo’llaniladi.Shaklning o’zgarishi mazmun o’zgarishiga,mazmunning o’zgarishi
shaklning o’zgarishiga olib keladi.Iqtisodiyotda ushbu bog’liqlik juda yorqin namoyon
bo’ladi. Masalan biror birlashma tarkibida korxonalar soni uning shaklini tashqil qilsa,
ularning nima bilan shug’ullanishi, qanday texnologiya ishlatilishi,qanaqa kadrlar bilan
ta’minlanganligi kabi jixatlari uning mazmunni tashqil qiladi.Mahsulot turi shakl ,uning
sifati,tarkibi mazmunini ifodalaydi.
Sabab va oqibat dialektik kategoriyalar ham tahlilning metodologik asosi sifatida
namoyon buladi. Iqtisodiy tahlilda bular natija va omil deb ataladi. Sababomildir,oqibat-natijadir.
Miqdor va sifat kategoriyalari iqtisodiy tahlilda keng qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil
ko’rsatkichlari mazmuni bo’yicha miqdor va sifat ko’rsatkichdagi bo’linadi.
3.3.Iqtisodiy tahlil metodi bo’yicha olimlarningfikrlari
Iqtisodiy tahlil fani metodiga ta’rif berish bo’yicha olimlar bir qancha guruhlarga
bo’linadilar (Bular to’liq prof.M.QPardayevning “iqtisodiyotga oid fanlarni yangi
pedogogik texnologiya metodlarini qo’llab o’qitish”uslubiy ko’rsatmasida
berilgan.Samarqand-2007 ).
Bizning fikrimizcha tahlil metodini ta’rifi prof. M.Q.Pardayev tamonidan to’liq
ifoda etilgan.Buni quyidagi ta’rifdan bilish mumkin.”Iqtisodiy tahlilning metodi
dialektik metodga asoslangan bo’lib, uning predmetini makon va zamonda, axborotlar
manbaida ifodalangan ko’rsatkichlar sistemasi asosida har tamonlama kompleks
o’rganish, mavjud ichki va tashqi imkoniyatlarni aniqlash , obyektning samaradorligini
oshirish, uning iqtisodiy qudratini yuksaltirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash,
20
boshqarishni takomillashtirish maqsadida qo’llaniladigan usullar majmuidan iboratdir”
deb qayd qilingan (38-bet).
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Metod deganda nima tushuniladi?
2.Metodologiyaning mazmunini bayon qiling
3.Induksiya va deduksiya deganda nimalar tushuniladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Iqtisodiy tahlilning metod iva uning xususiyatlari
2.Sabab va oqibat iqtisodiy tahlilda qanday nomlanadi ? Ularning mazmun
mohiyatini bayon qiling
Tavsiya etiladigan qo’shimchaadabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
2.Vahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik.2005
3.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
4.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik. –
Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
5.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013.
21
4-mavzu: Iqtisodiy tahlilda qo’llanilgan omillar va
an’anaviy usullar
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
qo’llaniladigan omillar va iqtisodiy- statistik usullarning ta'rifi va mazmun-mog’iyatini
yoritish va ularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar.Tahlil. Omil.Ekstensiv omil. Intensiv omil. Statistik usullar.
Solishtirish usuli. Farqlash usuli. Zanjirli bog’lanish usuli. Qayta hisoblash usuli. Balans
usuli.Indeks usuli.
Asosiy savollar:
4.1. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillarning tasnifi
4.2.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning guruhlari
4.3.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy asosiy usullarning tavsifi.
4.1.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillarning
tavsifi
Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatida sodir bo’lgan va bo’layotgan iqtisodiy
jarayonlar va hodisalar o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, u qandaydir omillar tasiri ostida
yuzaga keladi.
Omillar deganda nima tushuniladi? Omillar deganda natijaning paydo bo’lishi
va uning o’zgarishiga
sababchi bo’luvchi
iqtisodiy ko’rsatkichlar majmuasi
tushuniladi.Masalan,ishlab chiqarilgan paxta yalpi hosilining o’zgarishini (ko’payishini
yoki kamayishini)olaylik.Bu
o’zgarish
paxta maydoni bilan hosildorlikning
o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Demak., paxta maydoni bilan hosildorlik omillar bo’lib
hisoblanadi.
Omillar o’z navbatida miqdoriy va sifatiy omillarga bo’linadi. Miqdoriy omillar
deganda ekstensiv omillar tushuniladi. Sifatiy omillar deganda intensiv omillar
tushuniladi.
Ekstensiv omillar deganda nima tushuniladi? Ekstensiv omillar deganda natija
o’zgarishiga tasir qiluvchi miqdoriy omillar tushuniladi.Bularga kuyidagilarni misol
qilib ko’rsatish mumkin: xodimlar sonining o’zgarishi, maydon o’lchamining
o’zgarishi,chorva mollari sonining o’zgarishi,asosiy fondlar hajmining o’zgarishi va
boshqalar.
22
Intensiv omillar deganda nima tushuniladi? Intensiv omillar deganda natija
o’zgarishiga tasir qiluvchi sifat omillari tushuniladi. Intensiv omillar sifat
ko’rsatkichlari bilan bog’liq bo’lgan omillardir. Bularga kuyidagilarni misol qilib
ko’rsatish mumkin: hosildorlik, mahsuldorlik, mehnat unimdorligi, fond qaytimi va
boshqalar.
4.2.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning
guruhlari
Xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan hodisa va jarayonlarni tahlil qilishda juda ko’p
usullar qo’llaniladi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin:
1.Iqtisodiy- statistik usullar
2.Iqtisodiy -matematik usullar
Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning tasnifini kuyidagi sxemadan ko’rish
mumkin.
23
Иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган усуллар таснифи
(классификацияси)
Иқтисодий статистик
усуллар:
Иқтисодий математик
усуллар:
Солиштириш усули
Корреляция усули
Фарқлаш усули
Регрессия усули
Занжирли боғланиш
усули
Интеграл усули
Дастурлаш усули
Қайта ҳисоблаш усули
Балансли боғланиш
ууусулиусули усули
Гуруҳлаш усули
усули
Индекс усули
Нисбий кўрсаткичлар
усули
Чизиқли усул
Матрицалаш усули
Ўйин назарияси усули
Ялпи хизмат назарияси
усули
Iqtisodiy statistik usullar an’anaviy usullar deb ham ataladi. Ushbu usullar asosan
tahlilda keng qo’llaniladi.
4.3.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy asosiy usullarning tasnifi.
Iqtisodiy tahlilda eng ko’p qo’llaniladigan usullar bo’lib, an’anaviy usullar
hisoblanadi. Bular iqtisodiy-statistik usullar deb ham ataladi. Shularning asosiylarining
mazmuniga quyida to’xtalamiz.
Solishtirish usul. Har qanday jarayon tahlili ushbu usulni qo’llash bilan
boshlanadi. Ushbu usul yordamida
tahlil qilinadigan jarayon
ko’rsatkichlari
taqqoslanib, farqi aniqlanadi. Qolgan barcha usullar solishtirish natijasida aniqlangan
24
farqning sabablarini topishga qaratilgan bo’ladi. Bu usulni to’g’ri qo’llash uchun tahlil
qilinayotgan ko’rsatkichlar albatta quyidagi taqqoslama xususiyatga ega bo’lish kerak.
Buni quyidagi shakldan ko’rish mumkin:
Кўрсаткичларни аниқлаш усули айнан бир хил бўлиши
керак
Таҳлил қилинадиган даврдаги кўрсаткичлар бир хил
баҳоларда ҳисобланган бўлиши керак
Таққоқлаб ўрганилаётган жараёнларнинг замонлари бир хил
даврийликка эга бўлиши керак
Ўзаро ўхшаш, бир бирига яқин бўлган, йўналиши бир хил
бўлган корхоналар кўрсаткичлари солиштирилади
Farqlash usuli. Farqlash usuli o’rganilayotgan jarayonlar orasidagi bog’liqlik
funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Farqlash usulining mohiyati shundaki, natija
ko’rsatkichiga omillar ta’sirini aniqlash uchun ta’siri aniqlanayotgan omillar orasidagi
farqni qolgan omillarning joylashish tartibiga qarab asos yoki hisobot davridagi
miqdoriga ko’paytiriladi.
O’rganilayotgan jarayonning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar miqdoriy va
sifatiy omillarga bo’linadi.
Natijaning o’zgarishiga miqdoriy omilning ta’sirini aniqlash uchun hisobot va
bazis davridagi miqdor omillari orasidagi farqni bazis davridagi sifat omiliga
ko’paytiriladi.
Natijaning o’zgarishiga sifatiy omilning ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis
davridagi sifat omillari orasidagi farqni hisobot davridagi miqdor omiliga ko’paytiriladi.
Buni ish haqi fondining o’zgarishida ko’rib chiqamiz:
Bunda T0, T1 – mos holda bazis va hisobot yillaridagi xodimlar soni;
25
P0, P1- mos holda bazis va hisobot yillaridagi 1 xodimning o’rtacha ish haqi
summasi;
hisobot davridagi jami ish haqi fondi hajmi;
bazis davridagi jami ish haqi fondi hajmi
Ish haqi fondining o’zgarishi quyidagi ikki omil hisobiga sodir bo’lgan:
1.Xodimlar sonining o’zgarishi hisobiga, ya’ni miqdoriy omilning o’zgarishi
hisobiga (T1-T0)
2.O’rtacha bir xodimning ish haqi darajasining o’zgarishi hisobiga, ya’ni sifatiy
omilning o’zgarishi hisobiga (P1 - P0 )
Ish haqi fondining o’zgarishiga miqdoriy omilning ta’sirini aniqlash:
Ish haqi fondini o’zgarishiga sifatiy omilning ta’sirini aniqlash:
Ish haqi fondining o’zgarishiga bir necha miqdoriy va bir necha sifatiy omillar
ta’sir qilgan taqdirda ham yuqoridagi qoidaga amal qilib, ularning ketma-ketlik
joylashashi bo’yicha ta’siri aniqlanadi.
Qayta hisoblash usuli. Ushbu usul ham iqtisodiy jarayonlarni ifodalovchi
ko’rsatkichlar orasidagi bog’liqlik funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi.
Natija o’zgarishiga bevosita ikki omil ta’sir qilgan taqdirda, ularni ta’sirini
aniqlashda uchun ushbu usul ishlatiladi.Ushbu usulning mohiyati, natijaviy
ko’rsatkichni qayta hisoblab olib, uni
bazis va hisobot davridagi natijaviy
ko’rsatkichlar bilan solishtirish orqali omillar ta’sirini aniqlashdan iborat. Qayta
hisoblangan natijaviy ko’rsatkich (shartli natijaviy ko’rsatkich) hajmi hisobot yilidagi
miqdoriy omil bilan bazis davridagi (yoki rejadagi) sifatiy omil ko’paytmasining
yig’indisiga teng bo’ladi.
Shartli natijaviy ko’rsatkich bilan bazis davridagi natijaviy ko’rsatkich orasidagi
farq miqdoriy omilning natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishiga ta’sirini ko’rsatadi.
26
Hisobot davridagi natijaviy ko’rsatkich bilan shartli natijaviy ko’rsatkich
orasidagi farq sifatiy omilning natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishiga ta’sirini
ko’rsatadi.
Ushbu usul bo’yicha tahlilni paxta yalpi hosilining o’zgarishi misolida ko’rib
chiqamiz.
Paxta yalpi hosilining (natijaviy ko’rsatkichning) o’zgarishi:
Bunda,
mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta maydoni.,
mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta hosildorligi
darajasi.
Bu o’zgarish ikki omil hisobiga sodir bo’lgan:
1) Paxta maydonining (miqdoriy omilning) o’zgarishi hisobiga;
2) Paxta hosildorligining (sifatiy omilning) o’zgarishi hisobiga.
Omillar ta’sirini aniqlashdan
hosilini hisoblab, olish zarur:
oldin
qayta hisoblangan (shartli) paxta yalpi
Shundan keyin yalpi hosil o’zgarishiga omillar ta’siri aniqlanadi:
1) Paxta maydoni o’zgarishining ta’siri:
2) Paxta hosildorligi o’zgarishining ta’siri:
Zanjirli bog’lanish usuli. Ushbu usul ham iqtisodiy jarayonlar orasidagi
bog’liqlik funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Bu usulda har bir ta’sir etuvchi
omilning natijaga ta’sirini aniqlash yo’li uslubiy ketma – ketlikka ega. Buning uchun,
birinchi navbatda, rejadagi yoki bazis yilidagi omilli ko’rsatkichlarni hisobot yilidagi
omilli ko’rsatkichlar bilan navbatli almashtirish orqali natijaviy ko’rsatkichlarning
qatorlari hisoblab olinadi. Ko’rsatkichlarni qatorlashda dastlab miqdoriy ko’rsatkichlar,
so’ngra sifat ko’rsatkichlari joylashtiriladi. Bunda, 1-qator rejadagi (bazis yilidagi)
dastlabki ko’rsatkichlarni oxirgi qator hisobot yilidagi ko’rsatkichlarni ifodalaydi.
Oraliqdagi qatorlar “Shartli ko’rsatkichlar” bo’lib hisoblanadi. Yonma–yon turgan
qatorlar orasidagi farq natijani o’zgarishiga ta’sir etuvchi bir omilni ta’sirini ko’rsatadi.
Omillar ta’sirlarining yig’indisi natijaning umumiy o’zgarishiga teng kelish kerak. Buni
ish haqi fondining tahlili misolida ko’rib chiqamiz).
27
Ish haqi fondi hajmining ifodalanishi:
Bunda T- ishchilarning o’rtacha yillik soni
S- Bir ishchining o’rtacha bir yilda ishlagan soatlari miqdori
P- o’rtacha 1 kishi- soat uchun hisoblangan ish haqi summasi
Ish haqi fondining o’zgarishi:
Demak, ish haqi fondining o’zgarishiga uch omil ta’sir qiladi. Bularning ta’sirini
aniqlash uchun quyidagi ish haqi fondi ko’rsatkichlarini (ish haqi fondi qatorlarini)
aniqlab olish kerak:
I.
– Bazis davridagi ish haqi fondi.
II.
Birinchi shartli ish haqi fondi
III.
Ikkinchi shartli ish haqi fondi.
IV.
– Hisobot davridagi ish haqi fondi.
Ish haqi fondining o’zgarishiga omillar ta’sirini aniqlash:
1)
Ishchilar soni o’zgarishining ta’siri:
2)
Bir ishlovchiningo’rtacha ishlagan soatlari soni o’zgarishining ta’siri:
3)
Bir kishi- soat uchun hisoblangan ish haqi summasi o’zgarishining ta’siri:
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Solishtirish usulining mazmuni va xususiyatlarini tushuntiring.
2.Farqlash usulidan qay vaqtda qo’llanilad? Uning mazmunini tushuntiring.
3.Zanjirli bog’lanish usuli mazmunini tushuntiring.
28
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy usullari
2.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan miqdoriy va sifatiy omillarning mazmunmohiyatini bayon qiling
Tavsiya etiladigan қўшимча adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
2.Vahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik.2005
3.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
4.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik. –
Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
5.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013.
29
5-mavzu. Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
iqtisodiy- matematik usullardan foydalanishning ahamiyatini, korrelyasion-regression
tahlil usullarining mazmun-mo’hiyatini yoritish va ularni talabalarga o’rgatish
hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Tahlil. Iqtisodiy jarayonlar.Funksional bog’liqlik.
Korrelyasion bog’liqlik. Iqtisodiy- matematik usullar.Korrelyasiya usuli.Juft
korrelyasiya. Ko’p omilli korrelyasiya Integral usuli Solishtirish usuli. Farqlash usuli.
Zanjirli bog’lanish usuli.
Asosiy savollar:
5.1. Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy- matematik usullardan foydalanishning ahamiyati.
5.2.Staxostik bog’lanishdagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’rganishda korrelyasionregression tahlil usullarining qo’llanilishi
5.2.Natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga tasir etuvchi omillarni hisoblashda integral
usulidan foydalanish
5.1. Iqtisodiy tahlilida iqtisodiy- matematik usullardan
foydalanishning ahamiyati.
Iqtisodiy tahlilda matematik usullarni qo’llash tahlil natijalarini obyektiv
baholashda, uning samarasini oshiradi. Uni qo’llash natijasida quyidagi samaralarga
erishish mumkin:
1.Tahlilni bajarish muddati tezlashadi.,
2.Natijalarning o’zgarishiga omillarning ta’sirini aniq hisoblash mumkin bo’ladi;
3.Statistik usullar bilan hisoblab bo’lmaydigan murakkab omillar va ko’p omilli
ko’rsatkichlarning ta’sirini to’liq aniqlash imkoniyati tug’iladi.
4.Natijaning o’zgarishiga har bir ta’sir etuvchi omilning miqdor va sifat jihatlarini aniq
ko’rsatib berish imkoniyati to’g’iladi.
5.Elektron hisoblash mashinalaridan foydalanish osonlashadi va hakozo.
30
5.2.Staxostik bog’lanishdagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’rganishda
korrelyasion - regression tahlil usullarining qo’llanilishi
Jarayonlar orasidagi aloqa va bog’liqlik funksional va korrelyasion shaklda
namoyon bo’ladi. Natijaning o’zgarishiga omillar ta’sirlarining yig’indisi to’liq mos
kelishligini ifodalovchi bog’liqlik funksional bog’liqlik deb yuritiladi, agar mos
kelmasa u korrelyasion bog’liqlik bo’lib hisoblanadi.
Funksional bog’liqlik har bir alohida sodir bo’lgan hodisa va
jarayonda
namoyon bo’ladi, korrelyasion bog’liqlik esa har bir sodir bo’lgan hodisada emas,
balki u kuzatilayotgan ko’p sonli hodisaning o’rtacha ko’rsatkichida namoyon bo’ladi.
Shuning uchun iqtisodiy jarayonlarni o’zaro bog’liqligini o’rganishda ko’p sonli hodisa
va jarayonlarni qamrab olgan statistik to’plamdan foydalanib, korrelyasion tahlil
usulini qo’llab, tahlilni amalga oshirish kerak.
Korrelyasiya tahlil usulining mohiyati shundan iboratki, natijaviy ko’rsatkich bilan
omilli ko’rsatkichlar orasidagi miqdoriy bog’liqlikni aniqlashdan iborat.
Korrelyasion bog’liqlik bir omilli va ko’p omilli turlarga bo’linadi.
Natija bilan bir omil orasidagi bog’liqlik oddiy korrelyasiya, natija bilan bir
necha omilli ko’rsatkichlar orasidagi bog’liqlik esa ko’p omilli korrelyasiya deyiladi.
Masalan, oddiy korrelyasiyaga misol qilib, tuproq sifati bilan paxta hosildorligi
orasidagi bog’liqlikni olish mumkin. Bunda omil bo’lib, tuproq sifati, natija bo’lib,
paxta hosildorligi hisoblanadi. Bu ikki ko’rsatkich orasida bevosita korrelyasion
bog’liqlik mavjud, ya’ni tuproq sifati (bali) oshgan sayin, paxta hosildorligi ham oshib
boradi. Ushbu qonuniyatni alohida olingan bir jarayon bo’yicha (bir uchastkada sodir
bo’lgan jarayon bo’yicha) aniqlash mumkin emas, faqat ko’p sonli jarayonlarning (bir
necha uchastkada, xo’jalikda sodir bo’lgan jarayonlarning) o’rtachasi bo’yicha
aniqlanadi.
Natijaviy belgining o’rtacha darajasi ( ) bilan omil ( ) o’rtasidagi korrelyasion
bog’lanishni ifodalaydigan regressiyaning chiziqli tenglamasi quyidagicha aniqlanadi:
Yani natija bilan omil orasidagi bog’liqlik bevosita bo’lganda ushbu tenglamadan
foydalanib, tahlilni amalga oshirish mumkin.
Bunda,
- natijaning o’rtacha miqdori (o’rtacha hosildorlik darajasi);
31
– har bir omilli ko’rsatkichning darajasi (tuproqning bali);
va
tenglamaning parametrlari;
nolga teng
bo’lganda
hosildorlik darajasi
ko’rsatkichga teng bo’lishligini bildiradi;
–
bir birlikka o’zgarganda
ga yani natijaviy
o’rta qanchaga o’zgarishini ifodalovchi
koeffisiyent( - regressiya tenglamasining koefaisiyenti
Nomalum parametrlar qiymati (
) eng kichik kvadratlar usuli orqali aniqlanadi.
Bunda quyidagi formulalardan foydalaniladi:
omil belgi qiymatlarining jami summasi..
omil belgi qiymatlari kvadratlarining jami summasi.,
natijaviy belgi qiymatlarining jami summasi.,
omil belgi bilan natijaviy belgi qiymatlari ko’paytmasining jami
summasi.,
Quyida keltirilgan malumotlar asosida yuqoridagi tenglamalarning
va
parametrlarini aniqlash usulini ko’rib chiqamiz.Buning uchun quyidagi jadval
ma’lumotlaridan foydalaamiz.
32
Jadval
Tuproq sifati bilan paxta hosildorligi orasidagi bohliqlikni aniqlash uchun zarur
bo’lgan malumotlar hisob-kitobi
T.R.
Paxta
Tuproq
hosildorligi,
sifati,
s/ga
Tuproq sifatiga
bog’liq bo’lgan
hosildorlik
ball
lll
1
15
45
2025
675
17.80
2
20
72
5184
1440
24.25
3
22
50
2500
1100
18.99
4
18
48
2304
864
18.51
5
20
52
2704
1040
19.47
6
22
60
3600
1320
21.38
7
26
90
8100
2340
28.55
8
24
65
4225
1560
22.58
9
26
70
4900
1820
23.77
10
32
95
9025
3040
29.74
225
647
44567
15199
225
Jami
Nomalum a va b koefisiyentlarni aniqlaymiz.Buning uchun har bir tenglama
qiymatlarini a oldidagi koefisiyentga bo’lib,quyidagi natijaga ega bo’lamiz:
33
Ikkinchi tenglamadan birinchi tenglamani ayirib, b parametr qiymati aniqlanadi:
1.0
Endi, a koefisiyent qiymatini aniqlaymiz. Buning uchun b parametrining qiymatini
olingan tengmalarning biriga qo’yib aniqlaymiz:
Olingan tenglama chiziqli korrelyasion bog’liqlik tenglamasi deb ataladi. Parametr
b regressiya koefisiyenti bo’lib hisoblanadi. Bu koefisiyent tuproq sifati 1 ballga oshgan
tag’dirda paxta hosildorligi o’rta hisobda o,239 sentnerga oshganligini bildiradi.
Natijaning o’zgarishiga ikki va undan ortiq omil tasir qilsa, ko’p omilli
korrelyasiya qo’llaniladi. Ko’p omilli korrelyasiyaning to’g’ri chiziqli tenglamasi
formulasi kuyidagi ko’rinishga ega:
Ushbu tenglama parametrlarining qiymatlari eng kichik kvadratlar usuli orqali
aniqlanadi:
(1)
∑x - omil belgi qiymatlarining jami summasi.,
∑
- omil belgi qiymatlari kvadratlarining jami summasi.,
∑y - natijaviy belgi qiymatlarining jami summasi.,
34
∑yx- omil belgi bilan natijaviy belgi qiymatlari ko’paytmasining jami summasi
5.3.Natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga tasir etuvchi omillarni hisoblashda
integral usulidan foydalanish
Integral usuli ham zanjirli bog’lanish va farqlash usullari kabi natija bilan omillar
orasidagi bog’lanish funksional shaklda gamoyon bo’lgan tag’dirda qo’llaniladi. Bu
usul zanjirli bog’lanish va farqlash usullarining takomillashgan shaklidir. Bu usulning
ijobiy tomoni shundan iboratki, natijaga tasir qiluvchi omillarning o’rin almashish
ketma-ketligi o’zgarsa ham ularning natija o’zgarishiga tasirining miqdori
o’zgarmasdan bir xil qoladi, zanjirli bog’lanish va farqlash usullarida esa tasiri har xil
bo’ladi. Iqtisodiy tahlilda omilli tahlilni integral usul bo’yicha amalga oshirish uchun
maxsus formulalar yaratilgan. Bularning ayrimlarini quyidagi jalvalda keltirdik.
Natija o’zgarishiga omillar tasirini hisoblash formulalari3
Omilli tizim
modeli
turlari
AX
AU
AZ
-
Shartli belgilar:
f – Natijaviy belgilar
x,y,z- omillar.,
Ay, Ax, Az –Natija ko’rsatkichlariga mos keluvchi omillarning tasiri.
Integral usuli bilan quyidagi jadval malumotlar asosida masala yechish.
3
Н.С.Пласкова Экономический анализ. Учебник.- М.:Эксмо,2007.Стр.51.
35
Jadval
Yalpi mahsulot hajmi o’zgarishiga omillar tasirini aniqlash
hisobi
Ko’rsatkichlar
Shartli
belgi
Bazis
yili
Bog’lanish
ko’rsatkichlari
Hisobot
yili
1
2
3
1.Moddiy
xarajatlar,ming so’m
x
12000
12700
12000
12700
12700
2. Moddiy xarajatlar
qaytimi, so’m
y
2.5
3.0
2.5
2.5
3.0
30000
38100
30000
31750
38100
3.Yalpi mahslot,ming
so’m
f
Yalpi mahsulot hajmining umumiy o’zgarishi:
X1Y1- XOYO
Omillar tasiri:
1.Moddiy xarajatlar hajmi o’zgarishning tasiri
2.Moddiy xarajatlar qaytimining o’zgarishining tasiri
Omillar tasirlarining yig’indisi umumiy o’zgarishga teng kelishi kerak:
1925+6175 8100 ming so’m
36
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Korrelyasiya deganda nima tushuniladi?
2.Juft korrelyasiyaning mazmunini tushuntiring
3.Integral usulining abzallik tomonlari nimalardan iborat?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Iqtisodiy tahlilda integral usulidan foydalanish
2.Iqtisodiy tahlilning korrelyasion va regression usullari
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
2.Пласкова Н.С. Экономический анализ.Учебник. М.: эксмо,2007.
4.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. Samarqand , 2013
37
6-mavzu. Iqtisodiy tahlil turlarining mazmuni va tavsifi.
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil turlarini
tasniflash belgilarini, ularning har birining mazmunini- hamda iqtisodiy tahlilni
boshqaruv va moliyaviy tahlil turlariga ajratishning zarurligini bayon qilish va
talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Iqtisodiy tahlil turi. Ichki va tashqi tahlil. Tezkor tahlil. Joriy
tahlil .Istiqbol tahlil Global tahlil.Lokal tahlil.Tematik tahlil. Mikroiqtisodiy tahlil.
Omilli tahlil. Staxostik tahlil, Loyiha tahlili
Asosiy savollar:
6.1. Iqtisodiy tahlilning turlari to’g’risida tushuncha va tasniflash belgilari.
6.2. Iqtisodiy tahlilning asosiy turlarining mazmun-mohiyati va tavsifi.
6.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tahlilni boshqaruv va moliyaviy tahlil
turlariga ajratishning zarurligi.
6.1. Iqtisodiy tahlilning turlari to’g’risida tushuncha va
tasniflash belgilari.
Iqtisodiy tahlilning turlari deganda nima tushuniladi? Iqtisodiy tahlilning
turlari deganda maxsus belgilari, xossalari, vazifalari kabilar bilan umumiy bo’lgan
guruhlar tushuniladi.
Tahlil turlari har xil bo’lgan bilan ularda qo’llaniladigan usullar bir-biriga yakin
va o’xshash bo’ladilar. Iqtisodiy tahlil turlari turli xil belgilar bo’yicha guruhlarga
bo’linib o’rganiladi.
Iqtisodiy tahlil turlari quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi:
1.Iqtisodiy mazmuni bo’yicha;
2.Zamon nuqtai nazaridan;
3.Makon nuqtai nazaridan;
4.Tarmok tamoyili bo’yicha;
5.Kengaytirilgan ishlab chiqarish bosqichlari bo’yicha (ishlab chiqarish, muomila,
taqsimot va iste’mol soxalari tahlili);
38
6.Tahlil qiluvchi subyektlar bo’yicha (ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy iqtisodiy tahlil
va b.q.)
7.Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’rganish bo’yicha .,
8.Obyektni qamrab olish darajasi bo’yicha .,
6.2. Iqtisodiy tahlil asosiy turlarining mazmun-mohiyati va tavsifi.
Iqtisodiy tahlil makon nuqtai nazaridan iqtisodiy tahlil ichki va tashqi tahlil
turlariga bo’linadi.
Ichki iqtisodiy tahlil deganda nima tushuniladi? Ichki iqtisodiy tahlil deganda
shu xo’jalikning mutaxassis xodimlari iqtisodchi va buxgalterlar tomonidan uning
faoliyati bo’yicha o’tkaziladigan tahlil tushuniladi.
Tashqi iqtisodiy tahlil deganda nima tushuniladi? Tashqi iqtisodiy tahlil
deganda shu xo’jalikning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini tashqi subyektlarning
mutaxassislari tomonidan tahlil qilish tushuniladi.
Iqtisodiy tahlil zamon nuqtai nazaridan tezkor, joriy va istiqbol tahlil turlariga
bo’linadi.
Tezkor tahlil deganda qanday tahlil tushuniladi? Tezkor tahlil deganda hisobot
davri davomida, xodisa va jaroyonlar davom etayotgan vaktda, ya’ni ular tugamasdan
o’tkazilgan tahlil tushuniladi.
Joriy tahlil deganda nima tushuniladi? Joriy tahlil deganda hisobot davri
tugashi bilan o’tkaziladigan tahlil tushuniladi. Bu asosan hisobot ma’lumotlari asosida
o’tkaziladi.
Istiqbol tahlil deganda nima tushuniladi? Istiqbol tahlil deganda xo’jalikning
kelajakdagi faoliyatini tahliliy ma’lumotlarga suyanib, oldindan o’rganish asosida o’z
istiqbolini belgilash uchun o’tkaziladigan tahlil tushuniladi. Bu o’z navbatida loyiha
tahlili deb ham yuritiladi.
Iqtisodiy tahlil iqtisodiy mazmuni bo’yicha global, lokal va tematik tahlil
turlariga bo’linadi.
39
Iqtisodiy taxilning iqtisodiy mazmuni bo’yicha tasnifi
Tahlil turlari
Tahlil turlarinig ta’rifi (mazmuni)
1. Global tahlil
Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatini to’liq, har
taraalama chuqur o’rganish global tahlildir
2. Lokal tahlil
Xo’jalik faoliyatinig alohida olingan bir kismini, bir
bo’lagini o’rganish- lokal tahlil bo’lib hisoblanadi
3. Tematik tahlil
Xo’jalik faoliyatini alohida mavzular bo’yicha
o’rganish tematik tahlildir.
Iqtisodiy tahlil ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’rganish bo’yicha mikroiqtisodiy
va makroiqtisodiy tahlil turlariga bo’linadi.
Tahlil turlari
Mikroiqtisodiy
tahlil
Makroiqtisodiy
tahlil
Tahlil turlarinig ta’rifi (mazmuni)
Mikroiqtisodiy tahlil deganda bevosita xo’jalik
mikyosida uning faoliyatini o’rganish
tushuniladi.Fermer, shirkat kabi subyektlar
faoliyatini o’rganish mikroiqtisodiy tahlil bo’lib
hisoblanadi.
Makroiqtisodiy tahlil deganda makroiqtisodiyot
darajada sodir bo’lgan va bo’layotgan ijtimoiyiqtisodiy jaranlarni o’rganish tushuniladi. Mamlakat
YaIM, YaMD kabi ko’rsatkichlarni o’rganish
makroiqtisodiy tahlilga misoldir.
6.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tahlilni boshqaruv va moliyaviy
tahlil turlariga ajratishning zarurligi.
Xo’jalik faoliyati tahlilining boshqaruv va moliyaviy tahlil
shakllariga
ajratishning zarurligini quyidagi ikki obyektiv jarayonning paydo bo’lishi bilan
bog’lash mumkin: birinchidan, buxgalteriya hisobining jahon andozalari asosida
boshqaruv hisobi va moliyaviy hisobga ajratilgali, ikkinchidan, hozirgi zamon
biznesini samarali yuritish uchun xo’jalik yurituvchi subyektlarda ichki va tashqi
manfaatdor subyektlarni talablariga
to’liq javob beraoladigan takomillashgan
axborotlar tizimining yuzaga kelganligi sabab bo’lgan
40
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1. Iqtisodiy tahlilning turlari qaysi belgilar bo’yicha tasniflanadi?
2. Global, lokal va tematik tahlil deganda nimalar tushuniladi?
3. Moliyaviy tahlilning mazmunini tushuntiring
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Iqtisodiy tahlil turlari
2.Tijorat siri va ichki tahlil
3.Tashqi tahlil va uning ahamiyati
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
3.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. Samarqand , 2013
41
7-mavzu.Iqtisodiy tahlilnig shakllari va ularning tavsifi.
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil
shakllari to’g’risidagi tushunchani, solishtirish, omilli, staxostik, boshqaruv, moliyaviy
va xo’jalik faoliyati tahlili shakllariningmazmunini bayon qilish va ularni talabalarga
o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Tahlil shakli, staxostik tahlil marjinal tahlil, loyiha tahlili,
moliyaviy tahlil, boshqaruv tahlili, xo’jalik faoliyati tahlili, auditorlik tahlili, kompleks
tahlil.
Asosiy savollar:
7.1.Iqtisodiy tahlil shakllari to’hrisida tushuncha va ularning turlari.
7.2. Solishtirish, omilli va staxostik tahlil shakllarining tavsifi.
7.3. Marjinal va loyiha tahlil shakllarining tavsifi.
7.4. Boshqaruv, moliyaviy va xo’jalik faoliyati tahlili shakllarining ta’rifi.
7.1.Iqtisodiy tahlil shakllari to’g’risida tushuncha
Tahlil shakli deganda nima tushuniladi? Iqtisodiy tahlil shakli deganda uning
o’ziga xos bo’lgan tashqi ko’rinishi, sirtki qiyofasi bilan birga o’ziga xos mazmunga
ega bo’lgan usullar tushuniladi.Iqtisodiy tahlil shakllari kuyidagilarni o’z ichiga oladi:
Kompleks tahlil,omilli tahlil,staxostik tahlil,moliyaviy tahlil,boshqaruv tahlili,xo’jalik
faoliyati tahlili,auditorlik tahlil,solishtirish tahlili,marjinal tahlil.Bularning
asosiylarining mazmuni va tarifiga quyida to’xtalamiz.
7.2. Solishtirish, omilli va stoxastik tahlil shakllarining
tavsifi.
Iqtisodiy tahlil shakllari bir-biridan ma’lum darajada o’ziga xos bo’lgan usullari,
maqsadi va vazifalari bilan farq kiladi.
Endi solishtirish, omilli va staxostik tahlil shakllarinig mazmunini ko’rib chikamiz.
42
Tahlil shakllari
Shakllarning mazmuni
1.Solishtirish tahlili
Faoliyatda sodir bo’lgan
va bo’layotgan
jarayonlarni ifodalovchi ko’rsatkichlarni baho va
vakt jixatdan solishtiriladigan holatga keltirib,
amalga oshiriladigan tahlildir. Bu korxona, tarmoq
va alohida mavzu bo’yicha amalga oshiriladi.
2. Omilli tahlil
Faoliyatda sodir bo’lgan va bo’layotgan ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar natijasiga omillarning ta’sirini
hisoblash usullari majmuasini o’zida aks ettiruvchi
tahlildir.
3. Staxostik tahlil
Natija bilan omillar o’rtasidagi bog’liqlik
funksional bo’lmagan takdirda ular o’rtasidagi
bog’liqlik darajasini o’rganishga qaratilgan
tahlildir.
7.3. Marjinal va loyiha tahlil shakllarining tavsifi
Marjinal tahlil ham, loyiha tahlili ham iqtisodiy tahlilnig asosiy shakllaridan
hisoblanadi.
Marjinal tahlil deganda qanday tahlil tushuniladi? Marjinal tahlil deganda
mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lib,
natija bo’yicha biznes-rejada ko’zda tutilgan samaradorlikka, birinchi navbatda foydaga
erishish uchun zarur bo’lgan ularning mikdorini aniqlashga qaratilgan tahlil
tushuniladi.
Loyiha tahlil deganda nima tushuniladi? Loyiha tahlili deganda bazis
davrlarining haqiqiy hisobot malumotlarini o’zaro bog’lagan holda o’rganish asosida
hali korxona faoliyatida sodir bo’lmagan jarayonlarning kelajakdagi hajmini aniqlash
maqsadidi qo’llanaladigan tahlil tushuniladi. Loyiha tahlili yordamida korxonaning
biznes-rejasi va investision loyihalarini asoslanadi, umuman olganda uning
kelajakdagi istiqboli belgilanadi.
43
7.4.Boshqaruv, moliyaviy va xo’jalik faoliyati tahlili shakllarining tavsifi
Boshqaruv, moliyaviy va xo’jalik faoliyati tahlili shakllarining mazmuni
quyidagilardan iborat.
Shakl turlari
Maznuni
1. Boshqaruv
tahlili
Xo’jalik yurituvchi subyektning ta’minot, ishlab chiqarish,
tijorat faoliyatlarini korxona egasi va mutaxasislari tomonidan
o’rganish va ichki imkoniyatlarni aniqlash asosida
samaradorlikni oshirish maqsadida amalga oshiriladigan
taxlidir.
2. Moliyaviy tahlil
Moliyaviy tahlil deganda xo’jalik yurituvchi subyektning
moliyaviy faoliyati (moliyaviy natijalari va moliyaviy holatini)
o’rganish va moliyaviy barkarorligi, to’lovga qodirligi kabi
holatlarii yaxshilash uchun ichki imkoniyatlarini aniqlashga
qarilgan tahlil tushuniladi.
Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatini o’rganishga
3. Xo’jalik
faoliyatining tahlili qaratilgan tahlildir. Ushbu tahlil mikroiqtisodiyot darajasidagi
tahlildir. Ushbu tahlil boshqaruv va moliyaviy tahlil shakllarini
o’z ichiga qamrab oladi.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Iqtisodiy tahlil shakllari deganda nima tushuniladi?
2.Marjinal tahlilning mazmuni nimadan iborat?
3.Boshqaruv tahlilining xo’jalik faoliyatining tahlilidan farqi bormi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Iqtisodiy tahlil shakllari va ularning mazmunining bayoni
2.Moliyaviy tahlil va uning ahamiyati
Tavsiya etiladiganqo’shimcha adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
3.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. Samarqand , 2013
44
8-mavzu.Iqtisodiy tahlilda foydalaniladigan axborot
manbalari.
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
foydalanadigan axborotlarning turlari, ularga qo’yiladigan talablar va ularni tekshirish
usullarining mazmun-mohiyatini bayon qilish va talabalarga ularni o’rgatish
hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Axborotlar, axborot tizimi,axborot texnologiyasi,iqtisodiy
axborotlar, hisobot ma’lumotlari, reja ma’lumotlari, hisobdan tashkari ma’lumotlar,
m’yoriy ma’lumotlar, mantikiy tekshirish, kiyosiy tekshirish, tanlab tekshirish,
yoppasigi tekshirish.
Asosiy savollar:
8.1. Iqtisodiy tahlilda foydalanadigan axbarotlarning turlari.
8.2. Iqtisodiy axborotlarga qo’yiladigan talablar.
8.3. Iqtisodiy axborotlarni tekshirish usullari.
8.1. Iqtisodiy tahlilda foydalaladigan axbarotlarning
turlari
Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan axborotlar mazmuniga qarab quyidagi turlarga
bo’linadi:
Iqtisodiy ma’lumotlar;
Normativ-huquqiy ma’lumotlar;
Ilmiy-texnikoviy ma’lumotlar;
Tabiiy-ekologik ma’lumotlar;
Boshqa ma’lumotlar.
8.2. Iqtisodiy axborotlarga qo’yiladigan talablar.
Iqtisodiy ma’lumotlar asosan buxgalteriya hisobi, statistika va tezkor hisob va
hisobotlarda o’z aksini topadi. Ushbu axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
1.Xaqqoniylik va holisonalik tamoyiliga amal qilish.,
45
2.Iqtisodiy jarayonlar va xodisalar mazmunini to’liq obyektiv yoritish.,
3.Iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni ifodalovchi ma’lumotlar aniq o’lchamda aks
ettirilishi.,
4.Barcha manbalarning umumiy birligi va uzviy bog’liqligi hamda ulardagi
axborotlar bir-birini to’ldirib turushligi.
8.3. Iqtisodiy axborotlarni tekshirish usullari.
Iqtisodiy axborotni tekshirish har xil usullar yordamida amalga oshiriladi. Bularni
quyidagi chizmadan kurish mumkin.
Tanlab
tekshirish
Uslubiy tekshirish
Balanslik, aniklik, to’grilik
Qiyosiy tekshirish
Mantiqiy tekshirish
Tekshirish usullari
To’liq
tekshirish
46
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan axborotlar deganda nima tushuniladi?
2.Hisob va hisobot ma’lumotlari iqtisodiy tahlilda qanday rol o’ynaydi?
3.Uslubiy tekshirish deganda nima tushuniladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Iqtisodiy axborot manbalari va ularni qayta ishlash prinsiplari
2. Iqtisodiy axborotlarni tekshirish usullari
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
3.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. Samarqand,2013
47
9-mavzu. Iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish va natijalarini rasmiylashtirish.
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, xo’jalik yurutuvchi
subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil ishlarini tashqil etish, tahlilni amalga oshirish
bosqichlari, tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish tartib qoidalarini
yoritish va ularning mazmunini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tahlil iboralar.Xo’jalik yurituvchi subyekt. Mulkdor. Tahlil tashqilotchisi.
Tahlilni amalga oshiruvchi. Tahlil bosqichlari. Tahlil natijalari. Tahlil natijalarini
umumlashtirish. Tahlil natijalarini rasmiylashtirish. Ma’lumotnoma. Bayonnoma.
Asosiy savollar:
9.1.. Xo’jalik yurutuvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil ishlarini tashqil
etish
9.2. Iqtisodiy tahlilni tashqil qilish bosqichlari.
9.3. Iqtisodiy tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish.
9.1. Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil
ishlarini tashqil qilish.
Mulkdor iqtisodiy jarayonda rasmiy subyekt tarikasida ishtrok etadi. U o’zini
mulkini ko’payishidan, ko’prok foyda olishdan manfaatdor. Shuning uchun u iqtisodiy
tahlilni tashkil qilishni boshkaradi. Demak, u iqtisodiy tahlilning tashqilotchisi bo’lib
hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlilni barcha mutaxassislar o’z sohalari bo’yicha olib borishlari kerak.
Korxona bo’yicha boshqaruv tahlili bosh iktisodchi, moliyaviy tahlil bosh buxgalter
raxbarligida tashqil kilinadi.Xo’jalikda rahbarning iqtisodiy ishlar bo’yicha o’rinbosari
mavjud bo’lsa, iqtisodiy tahlil uning bevosita rahbarligi ostida tashqil kilinadi.
9.2. Iqtisodiy tahlilni tashqil qilish bosqichlari.
Iqtisodiy tahlil quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
1.Tahlil obyektini tanlash va rejasini tuzish;
2.Hisobot va reja ma’lumotlarini yig’ish va tekshirish;
3.Ma’lumotlarni kayta ishlash va takkoslama holatga keltirish;
48
4.Ko’rsatkichlarni takkoslash orqali o’zgarishini aniqlash va ushbuo’zgarishga
omillar ta’sirini hisoblash va baho berish;
6.Tahlil natijalarini umumlashtirish, xulosa va takliflar berish.
9.3. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish.
Iqtisodiy tahlil natijalari tahlilning yakuniy bosqichida umumlashtirilgan holda
rasmiylashtiriladi, taklif va xulosalar beriladi.
Tahlil natijalarini umumlashtirishda uslubiy ketma-ketlik bo’yicha korxona biznesrejasini bajarilishi, tabiiy, moddiy, mexnat va moliyaviy resurslari hamda tadbirkorlik
faoliyatidan foydalanish darajasiga baho beriladi.Yo’l qo’yilgan kamchiliklar va
ularning sabablari va mavjud bo’lgan ichki imkoniyatlar ko’rsatiladi hamda ulardan
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va moliyaviy ahvolni yaxshilash bo’yicha
tavsiyalar beriladi.
Xulosada barcha erishilgan yutuklar bilan bir qatorda yo’l ko’yilgan kamchiliklar,
ularning sabablari va qanday oqibatlarga olib kelganligi ko’rsatiladi. Bularning
hammasi ma’lumotnoma (bayonnoma) da o’z aksini topadi.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Iqtisodiy tahlilni tashqilotchisi va amalga oshiruvchisi kimlar?
2. Iqtisodiy tahlilni tashqil etishdan maqsad nima?
3.Iqtisodiy tahlil natijalari qanday rasmiylashtiriladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Xo’jalikni yurituvchi subyektlarda tahlil ishlarini tashqil qilish
2. Informasion axborot texnologiyalari asosida iqtisodiy tahlilni tashqil qilish
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
3.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. Samarqand,2013
49
10-mavzu. Kompleks iqtisodiy tahlilning mazmuni va samaradorlikni
oshirishdagi ahamiyati
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, kompleks iqtisodiy
tahlilning mazmuni va ahamiyatini, uning tahlil qilish usullarini va faoliyat
samaradorligini baholash qoidalarini bayon qilish va talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Kompleks tahlil,batafsil tahlil, kompleks tahlil ko’rsatkichlari,
kompleks tahlil usullari, jamlash usuli, ball berish usuli, nisbiy ko’rsatkichlar usuli,
muhimligini hisobga olish usuli.
Asosiy savollar:
11.1.Kompleks iqtisodiy tahlilning mazmuni va ahamiyati.
11.2.Kompleks tahlilda o’rganiladigan ko’rsatkichlar va ularning o’zaro
bog’likqligi.
11.3.Xo’jalik faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlarni kompleks tahlil qilish
usullari va ular asosida samaradorlikni baholash
10.1.Kompleks iqtisodiy tahlilning mazmuni va ahamiyati.
«Kompleks» so’zi lotinchadan olingan bo’lib , muvofiklik, majmua degan
ma’noni anglatadi.
Kompleks tahlil deganda nima tushuniladi? Kompleks tahlil deganda, xo’jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy, sosial, tashqiliy, ekologik va huquqiy
masalalarni bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda va boglanishda, bir butunlikda o’rganish
tushuniladi.
Korxonalar xo’jalik faoliyatini o’rganishda batafsil tahlil va kompleks tahlildan
foydalanishadi. Bularning bir-biridan farqi ham bor.
Batafsil tahlil. Batafsil tahlil deganda korxonalarning xo’jalik
hisobot davri manbaida to’liq o’rganish tushuniladi.
faoliyatini bir
Kompleks tahlil. Kompleks tahlil deganda korxonaning xo’jalik faliyatini alohida
bo’limlari bilan birgalikda bir qancha davrlar bo’yicha batafsil o’rganish tushuniladi.
Kompleks tahlil o’z vaqtida sifatli qilib o’tkazilsa, ishlab chiqarish hajmining
ko’paytirish va uning samaradorligining oshishiga olib keladi.
50
10.2.Kompleks tahlilda o’rganiladigan ko’rsatkichlar va ularning
o’zaro bog’liqligi.
Korxonalar faoliyatini chuqur o’rganish uchun ko’rsatkichlar tizimidan
foydalaniladi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:
1.Korxonaning tashqiliy texnik holatini ifodalovchi ko’rsatkichlar;
2.Ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq ko’rsatkichlar;
3.Moliyaviy natijalar bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlar;
4.Korxonaning to’lovga qodirlik darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar va
boshkalar.
Kompleks tahlil xo’jalik faoliyatining barcha tomonlari ko’rsatkichlarini to’liq
qamrab olgan holda ham , alohida tomonlarining ko’rsatkichlari bo’yicha ham, alohida
soxalari bo’yicha ham o’tkazilishi mumkin. Bu tahlil oldiga ko’yilgan maqsadga
bog’liq bo’ladi. Masalan, xo’jalik faoliyati bo’yicha moliyaviy natijalarni o’rganish
maqsad kilib ko’yilsa, aynan shu ko’rsatkichlar bo’yicha kompleks tahlil amalga
oshiriladi.
10.3.Xo’jalik faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlarni kompleks tahlil qilish
usullari va ular asosida samaradorlikni baholash.
Xo’jalik faoliyatini tahlil qilishda asosan quyidagi usullardan foydalaniladi:
1.
Jamlash usli;
2.
Ball berish usuli;
3.
Nisbiy ko’rsatkichli usul;
4.
Ko’rsatkichlar muhimligini inobatga olish usuli;
5.
Masofa usuli.
Ushbu usullarning ayrimlarini mazunini quyida bayon qilmiz. Bular quyidagi
jadvalda keltirildi.
51
Jadval
Kompleks tahlil ayrim usullarining tavsifi
Usul nomi
Kompleks
baholashning
jamlash usuli
Kompleks
baholashning
ball berish
usuli.
Mazmuni
Bu usul ko’rsatkichlar bir xil mazmun va o’lchamga ega
bo’lgan takdirda qo’llaniladi. Bir xil o’lchamga ega
bo’lgan har bir subyektning ko’rsatkichlarini jamlab,
soniga bo’lish orqali o’rtacha kompleks ko’rsatkich
aniklanadi. Ushbu ko’rsatkichni o’zaro solishtirib, har bir
subyektning tutgan o’rni aniklanib, subyekt faoliyatiga va
shu jumladan ishlab chiqarish smaradorligiga baho beriladi.
Bu usul asosan qo’llanilayotgan ko’rsatkichlarning
o’lchami har xil bo’lgan takdirda qo’llaniladi. Bunday
hollarda ular mikdoriga ball berish yo’li bilan bir xil
o’lchamga keltirib olinadi , ya’ni korxonaning har bir
ko’rsatkich bo’yicha egallangan o’rni (bali) aniklanadi.
Korxonaning har bir ko’rsatkich bo’yicha egallagan
ballarini (o’rinlarini) jamlash orqali kompleks ko’rsatkich
aniklanadi. Kompleks ko’rsatkich orasida eng kichik ballga
erishgan korxona yukori o’rinni egallaydi.Kompleks
ko’rsatkich orqali korxonalarda mavjud bo’lgan ichki
imkoniyatlar aniklanadi va samaradorlikni oshirishga tasiri
ko’rsatiladi..
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Kompleks tahlil deganda nima tushuniladi?
2.«Ball berish» usulining mazmunini tushuntiring.
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Kompleks iqtisodiy tahlil
2. Kompleks tahlilda qo’llaniladigan usullar
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarqand. 2001.
2.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S:,2013
52
11-mavzu. Yer-suv resurslari va asosiy fondlardan foydalanish
samaradorligini tahlil qilishning uslubiy asoslari
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, yer-suv resurslari
bilan asosiy fondlardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini hisoblash va tahlil
qilish usullarining mazmunini yoritish va ularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Tabbiy resurslar. Yer va suv resurslari. Yerdan foydalanish
samaradorligi. Yer mahsuldorligi. Suv bilan ta’minlanish koeffisenti. Suvdan
foydalanish samaradorligi. Asosiy fondlar qaytimi. Asosiy fondlar sig’imi. Asosiy
fondlar rentabelligi.
Asosiy savollar:
11.1. Yerdan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini tahlil qilishning uslubiy
asoslari.
11.2. Suvdan foydalanish samaradorliini tahlil qilishning uslubi.
11.3.Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini tahlil etishning uslubiy
asoslari
11.1. Yerdan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini tahlil qilishning
uslubiy asoslari.
Yer va suvdan samarali foydalanish qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab
chiarishni ko’paytirishda va mamlakatda oziq-ovqat muammosini ijobiy hal qilishda
hamda eksportni kengaytirishda katta rol o’ynaydi.
Yerdan samarali foydalanish deganda 1 gektar hisobiga yetishtirilgan mahsulot
hajmining oshishi tushuniladi. Yerdan foydalanish samardorligi bir gektar yoki 100
gektar hisobiga ishlab chikarilgan yalpi mahsulot, yalpi daromad va sof daromad
ko’rsatkichlari bilan ifodalanadi:
Bunda,
-yerdan foydalanish samaradorligi (1ga hisobiga olingan mahsulot
hajmi);
- yalpi qishloq xo’jalik mahsuloti hajmi;
- qishloq xo’jalik yalpi daromadi hajmi
53
– qishloq xo’jalik sof daromad hajmi
-jami maydoni (kadastr maydon hisobida).
Biz bu yerda yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichini tahlil qilish
yo’llarini faqat bir ko’rsatkichi misolida , ya’ni 1 gektar hisobiga olingan yalpi
daromad ko’rsatkichi misolida bayon qildik. Boshqa ko’rsatkichlari tahlilining usullari
ham aynan shu ko’rsatkich tahlili usulidan farq qilmaydi, faqat mahsulot
ko’rsatkichining nomlari bilan farq qiladi ,holos.
Yerdan foydalanish samaradorligining tahlilda solishtirish, qayta hisoblash,
zanjirli bog’lanish usullaridan foydalaniladi.
Birinchi navbatda 1 gektar hisobiga olingan yalpi daromad ko’rsatkichi bazis va
hisobt yillari uchun hisoblab olinadi. Ushub ko’rsatkich tegishli davrlar bo’yicha
ma’lum bo’lgandan keyin, hisobot yilidagi yerdan foydalanish samaradorlik
ko’rsatkichini uning rejadagi ko’rsatkichiga (yoki bazis yilidagi ko’rsatkichiga)
solishtirib, o’zgarishi aniqlandi:
Shundan keyin ushbu o’zgarishning sababi aniqlanadi, ya’ni ushbu o’zgarishga
omillarning ta’siri aniqlandi. Omillar ta’sirini aniqlashdan oldin “Shartli samaradorlik
ko’rsatkichi ” aniqlab olinadi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin:
Shundan keyin yerdan foydalanish samaradorligining o’zgarishiga omillar ta’siri
“Zanjirli bog’lanish” usuli yordamida aniqlanadi:
1)
Samaradorlik o’zgarishiga maydon o’zgarishining ta’siri:
2)
Yalpi daromad hajmi o’zgarishining ta’siri:
Omillar ta’siri aniqlagandan keyin ularning ta’siriga baho berilib, xulosa qilinadi, ya’ni
samaradorlikni oshishi bo’yicha fikrlar berilib, tahlil natijasi umumlashtiriladi.
54
11.2. Suvdan foydalanish samaradorliini tahlil qilishning uslubi.
Suv bilan ta’minlanish va undan foydalanish ishlab chiqarish va uning
samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi.
Suv bilan ta’minlanish darajasi qanday aniqlanadi? Suv bilan ta’minlanish
darajasi (
) sarf bo’lgan jami suv (ming kub metr hisobidagi) hajmini (
) jami
maydonga (
) bo’lish orqali aniqlanadi:
Bu ko’rsat kich 1 gektar maydon hisobiga sarf bo’lgan suv hajmini ifodalaydi.
Suvdan foydalanish samaradorligi qanday aniqlanadi?1 ming kub metr (1ming
m ) sarf bo’lgan suv hajmi hisobiga olingan mahsulot miqdori suvdan foydalanish
samaradorligi deyiladi. Buni aniqlash uchun 1 gektardan olingan hosilni, yani
hosildorlikni (H) 1 gektarga sarf bo’lgan suv hajmiga ( ) bo’lish kerak:
3
. Suvdan samarali foydalanish deganda nima tushuniladi? Bir ming kub metr
suv hajmi hisobiga olingan mahsulot miqdorining ortishi tushuniladi.
Suvdan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda asosan solishtirish va zanjirli
bog’lanish usullari qo’llaniladi.
Suvdan foydalanish samaradorligining tahlili quyidagi uslubiy ketma –ketlik
bo’yicha amalga oshiriladi.
1). Hisobot yilidagi suvdan foydalanish samaradorligi darajasini bazis yilidagi
darajasiga yoki rejada ko’zda tutilgan samaradorlik darajasiga solishtirib, uning
o’zgarishi aniqlanadi:
2). Omillar ta’sirini aniqlashdan oldin “ Shartli suvdan foydalanish samaradorlik
ko’rsatkichi” hisoblab olinadi. Buni aniqlash uchun bazis yilida 1 gektar ekin
55
maydonidan olingan mahsulot miqdorini (ya’ni hosildorlikni) hisobot yilida 1 gektarga
sarf bo’lgan suv hajmiga (SH1) bo’lish kerak:
3)
Shundan omillarning ta’siri aniklanadi:
Bir gektarga sarf bo’lgan suv hajmi o’zgarishining ta’siri:
Bir gektardan olingan mahsulot miqdori (ya’ni hosildorlik darajasi) o’zgarishining
ta’siri:
Omillar ta’sirilarining yig’indisi suvdan foydalanish samaradorliginning umumiy
o’zgarishiga teng kelishiga shart. Ushbu tenglik tekshirib ko’riladi. Shundan keyin
suvdan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha fikrlar berilib, xulosa yoziladi.
11.3. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligini tahlil etishning
uslubi
Ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishda xo’jalikning
asosiy fondlar bilan ta’minlanishi va mexnatning fondlar bilan qurollanishi ham muhim
ro’l o’ynaydi. Shuning uchun ular dinamikasini o’rganib, fikrlar berish katta ahamiyatga
ega.
Xo’jalikning fondlar bilan ta’minlanishi deganda 1 yoki 100 gektar maydon
hisobiga to’g’ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati (hajmi) tushuniladi:
Mexnatning fonlar bilan qurollanishi deganda 1 hodim hisobiga to’g’ri
keladigan asosiy fondlar hajmi tushuniladi.
Bunda,
-asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati
M – Kadastr maydon., T – Xodimlar soni.
56
Fondlar bilan ta’minlanishi va mehnatning qurollanish ko’rsatgichlari dinamikasini
tahlil qilish uchun solishtirish, qayta hisoblash va zanjirli bog’lanish usullaridan
foydalaniladi. Birinch inavbatda ko’rsatgichlarning o’zlari hisoblab, olinadi. So’ngra
ularni solishtirish orqali o’zgarishi aniqlanadi. Undan keyin o’zgarishga omillarning
ta’siri yuqoridagi usullarning biridan foydalanib, aniqlanadi, omillar ta’siriga baho
berilib, xulosa qilinadi
Ishlab chiqarish hajmi va uning samaradorligini oshirishda asosiy ishlab chiqarish
fondlaridan samarali foydalanish katta ro’l o’ynaydi. Asosiy ishlab chiqarish
fondlaridan foydalanish samaradorligi quyidagi ko’rsatgichlar bilan ifodalanadi:
1) Fond qaytimi:
2) Fond sig’imi:
3) Fond rentabelligi:
Bunda,
– yalpi mahsulot;
-yalpi daromad;
-sof foyda;
-Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlarini
tahlil etish uslubini fond qaytimi misolida “Zanjirli bog’lanish”usulidan foydalangan
holda ko’rib chiqamiz. Tahlil quyidagi uslubiy ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
1)
Hisobot yilidagi fond qaytimi hajmini bazis yilidagi fond qaytimi
ko’rsatgichiga solishtirib, umumiy o’zgarishi aniqlanadi:
Bu o’zgarishga kuyidagi ikki omil tasir qilgan:
1.Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati o’zgarishining tasiri:
57
2.yalpi mahsulot hajmi o’zgarishining tasiri:
Omillar tasiri hisoblangandan keyin har-bir omilning ta’siriga baho berilib, xulosa
qilinadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlarining
boshqa turlarining tahlili ham fond qaytimining tahlili kabi amalga oshiriladi , yani
tahlil etish uslubi bir xil.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1. Yerdan foydalanish samaradorligi deganda nima tushuniladi?
2. Suvdan foydalanish samaradorligi qanday hisoblanadi?
3.Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi qaysi
ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1 Yer-suvdan foydalanish samaradorligi dinamikasining tahlili
2.Fond qaytimini tahlil qilish usulining mazmunini bayon qiling
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik. Samarqand 2010.
2.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik.
–Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
3.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S.:2013.
4.Qudratov T., Ibrohimov M., Karimova M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma.
–T.: Ilm ziyo, 2014. 6-nashr
58
12-Mavzu: Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil
qilishning uslubi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, moddiy resurslardan
foydalanish samaradorlik ko’rsatgichlarini hisoblash va tahlil qilish usullarining
mazmunini yoritish vatalabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Moddiy resurslar. Moddiy material boyliklar. Moddiy resurslar
bilan ta’minlanish. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi. Moddiy resurslar
qaytimi. Moddiy resurslar sig’imi. Moddiy resurslar rentabelligi. Shartli moddiy
resurslar qaytimi.
Asosiy savollar:
12.1 Moddiy resurslar bilan ta’minlanish ko’rsatkichlarini tahlil qilish usuli
12.2 Moddiy resurslardan foydalanish samaradorlik ko’rsatgichlarini hisoblash
usullari.
12.3 Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil etishning uslubi.
12.1 Moddiy resurslar bilan ta’minlanish ko’rsatkichlarini tahlil qilish uslubi
Moddiy resurslar material boyliklar bo’lib hisoblanadi. Materal boyliklar deganda
mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan turli hil xom ashyo va materiallar
qiymatlarining yig’indisi tushuniladi.
Moddiy resurslar bilan ta’minlash ishlab chiqarish jarayonida muhim ro’l
o’ynaydi.
Moddiy resurslar bilan ta’minlanish darajasi qanday aniqlanadi?
Xo’jalikdagi moddiy resurslarning haqiqiy miqdorini (hajmini)me’yor bo’yicha
talab qilinadigan miqdoriga (hajmiga) bo’lish orqali aniqlanadi. Ushbu ko’rsatkich
xo’jalik bo’yicha ham, ularning har bir turi bo’yicha ham aniqlanadi.
Tahlil solishtirish, farqlash, zanjirli bog’lanish usullari yordamida amalga
oshiriladi.
Hisobot yilidagi moddiy resurslar bilan ta’minlanish darajasini me’yordagi
darajasiga yoki bazis yilidagi darajasiga solishtirib, o’zgarishi aniqlanadi. So’ngra
ushbu o’zgarishga omillar tasiri farqlash yoki zanjirli bog’lanish usuli orqali aniqlanadi
va baho beriladi.
59
12.2 Moddiy resurslardan foydalanish samaradorlik ko’rsatgichlarini
hisoblash usullari.
Moddiy resurslardan
quyidagilar hisoblanadi:
foydalanish
samaradorlik
ko’rsatkichlari
bo’lib,
1.Moddiy resurslar qaytimi koeffisiyenti;
2.Moddiy resurslar sig’imi koeffisiyenti;
3.Moddiy resurslar rentabelligi koeffisiyenti;
4.moddiy resurslar xarajati koeffisiyenti;
5.sarflangan moddiy resurslarning tannarxdagi hissasi.
Moddiy resurslar qaytimi koeffisiyenti (
hajmini (
). Bu ko’rsatkich yalpi mahsulot
) sarf bo’lgan moddiy xarajatlar hajmiga (
) bo’lish orqali aniqlanadi:
Moddiy resurslar qaytimi nimani ifodalaydi? Bir so’mlik moddiy xarajat
hisobiga necha sumlik yalpi mahsulot olinganligini ifodalaydi.
Moddiy resurslar sig’imi koeffisiyenti qanday aniqlanadi? Moddiy harajatlar
hajmini ishlab chiqilgan yalpi mahsulot hajmiga bo’lish orqali aniqlanadi:
Moddiy resurslar sig’imi nimani bildiradi? Bir birlik yalpi mahsulotga sarf
bo’lgan moddiy xarajatlak summasini bildiradi.
Moddiy resurslar rentabelligi. Buni hisoblash uchun sof foyda summasini(SF)
moddiy xarajatlar hajmiga bo’lish kerak.
Bu rentabellik 1 so’mlik moddiy xarajatlar hisobiga olingan sof foyda summasini
ifodalaydi.
60
Moddiy resurslar xarajati koeffisiyenti qanday aniqlanadi(
)?
Hisobot davridagi sarf bo’lgan moddiy xarajatlar summasini (MX1)shartli moddiy
xarajatlar summasiga (MXSH) bo’lish orqali aniqlanadi:
Shartli moddiy harajatlar summasini aniqlash uchun hisobot yilida yetishtirilgan
mahsulot miqdorini bir birlik mahsulot uchun belgilangan xarajat ma’yori darajasiga
ko’paytirish kerak.
Sarflangan
moddiy
resurslarning
tannarxdagi
hissasi
qanday
aniqlanadi(
)?. Bu ko’rsatkichni aniqlash uchun moddiy xarajatlar summasini
(
) tannarx hajmiga (TN) bo’lish kerak:
12.3 Moddiy resurslardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini
tahlil etishning uslubi.
Moddiy resurslardan foydalanish darajasi dinamikasini tahlil etishda asosan
solishtirish, zanjirli bog’lanish, indeks usullaridan foydalaniladi.
Moddiy resurslardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini har birini tahlil
etish yo’llari asosan bir xildir.
Birinchi navbatda har bir ko’rsatkichni bazis va hisobot yillari uchun hisoblab
olinadi. Shundan keyin hisobot yilidagi samaradorlik ko’rsatkichi darajasi uning bazis
yilidagi darajasi solishtirilib, o’zgarishi (oshgan yoki pasayganligi) aniqlanadi. So’ngra,
ushbu o’zgarishga omillar ta’siri aniqlanadi hamda har birining ta’siriga baho beriladi.
Tahlil oxirida Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish bo’yicha fikrlar
va takliflar berilib, xulosa qilinadi.
Biz bu yerda, faqat resurslar qaytimi ko’rsatkichi tahlilining uslubiyatiga
to’xtaldik.Boshqa ko’rsatkichlarning tahlili shunga o’xshash,ularga to’xtalmadik..
Hisobot yilidagi resurslar qaytimi ko’rsatkichi bazis yilidagi (yoki rejadagi)
ko’rsatkichiga solishtirib, o’zgarish aniqlanadi:
61
Bunda, YM1, YM0 – mos holda hisobot va bazis yillaridagi yalpi mahsulot
hajmi;
MX1, MX0 – mos holda hisobot va bazis yillaridagi moddiy xarajatlar hajmi.
Ushbu o’zgarish ikki omil hisobiga sodir bo’lgan:
1)
moddiy xarajatlar hajmini o’zgarishi hisobiga
2)
yalpi mahsulot hajmining o’zgarishi hisobiga,
Ushbu omillarning ta’sirini aniqlash uchun “Zanjirli bog’lanish” usulidan
foydalandik.Omillar ta’sirini aniqlashdan oldin “Shartli moddiy resurslar
qytimi”ko’rsatkichi hisoblab olinishi kerak.Bu ko’rsatkichni aniqlash uchun bazis
yilidagi yalpi mahsulot hajmini (YaM0) hisobot yilidagi moddiy xarajatlar hajmiga
(MX0) bo’lish kerak:
Ushbu ko’rsatkich aniq bo’lgandan keyin resurslar qaytiminingo’zgarishiga
omillar ta’siri aniqlnadi:
Moddiy resurslar qaytimining o’zgarishiga moddiy xarajatlar hajmi o’zgarishining
ta’siri:
Moddiy resurslar qaytimining o’zgarishiga yalpi mahsulot hajmi o’zgarining
ta’siri:
Ushbu omillar ta’sirlarining yig’indisi moddiy resurslar qaytimining umumiy
o’zgarishiga teng kelish kerak. Shundan keyin omillar ta’siriga baho berilib, xulosa
qilinadi.
62
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Moddiy resurslar bilan ta’minlanish koeffisenti qanday hisoblanadi va u nimani
bildiradi?
2.Moddiy resurslar sig’imi deganda nima tushuniladi? U qanday aniqlanadi?
3. Moddiy resurslar qaytimi o’zgarishiga necha omil tasir qiladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1 Moddiy resurslar qaytimi dinamikasining o’zgarishini omilli tahlil qilish
usulining mazmunin bayon qiling
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining
tahlili. Darslik. Samarqand 2010.
2.Qudratov T Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi.
Samarqand,2013
63
13-Mavzu: Mehnat resurslari va mehnat unumdorligini tahlil
qilishning uslubi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, mehnat resurslari bilan
ta’minlanish darajasi, ish vaqti fondidan foydalanish va mehnat unumdorligi darajasini
tahlil qilish usullariningmazmunini yoritish va talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar.Mehnat resurslari. Mehnat ununmdorligi. Mehnat resurslari
bilan ta’minlanish. Ish vaqti fondi. O’rtacha xodimlar soni. Ish kuni davomiyligi.
Mehnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichi. Mehnat unumdorligining bilvosita
ko’rsatgichi.
Asosiy savollar:
13.1 Mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasini tahlil qilish uslubi
13.2 Ish vaqti fondidan foydalanishni tahlil etishning uslubi
13.3 Mehnat unumdorligini tahlil qilish uslubi
13.1 Mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasini tahlil qilish uslubi
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda boshqa omillar bilan bir qatorda
xo’jalikning mehnat resurslari bilan ta’minlanishi ham muhim rol o’ynaydi.
Xo’jalikning mehnat resrslari bilan ta’minlanish darajasi qanday
aniqlanadi? Xo’jalikning mehnat resrslari bilan (ya’ni ishchi kuchi bilan)
ta’minlanish darajasini o’rganish uchun solishtirish usuli orqali hisobot yilidagi mavjud
xaqiqiy ishlovchilar sonini me’yor bo’yicha belgilangan soniga, bazis yilidagi ishlab
chiqarish hajmiga nisbatan hisoblangan soniga taqqoslab,ta’minlanish darajasi va uning
o’zgarishi aniqlanadi.U mutlaq va nisbiy ko’rsatgichlarda ifodalanadi.
Hisobot yilidagi ishlovchilarning xaqiqiy sonini rejadagi (me’yordagi) soniga
solishtirish orqali mutlaq ta’minlash darajasi aniqlanadi.
Hisobot yilidagi ishlovchilarning haqiqiy sonini, ishlab chiqarish hajmiga
nisbatan qayta hisoblab olingan rejadagi soniga solishtirish orqali nisbiy ta’minlanishi
darajasi aniqlanadi. Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan qayta hisoblab olingan rejadagi
xodimlar soni quyidagi uslub bo’yicha hisoblanadi:
64
Bunda,
Reja bo’yicha haqiqiy ishlab chiqarish hajmiga nisbatan qayta
hisolab olingan xodimlar soni,
Rejadagi xodimlar soni
Ishlab chiqarish rejasining bajarilish koeffisiyenti (foizi)
13.2 Ish vaqti fondidan foydalanishni tahlil etishning
uslubi
Mehnat resurslaridan foydalanishning umumlashtiruvchi ko’rsatkichi bo’lib, ish
vaqti fondi hisoblanadi. Ish vaqti fondi deganda, jami ishlovchilar tamonidan yil
davomida ishlagan kishi-soatlarining yig’indisi tushuniladi.
Ish vaqti fondidan foydalanishni tahlil yetish uchun solishtirish va zanjirli
bog’lanish usularidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Birinchi navbatda, hisobot yilidagi ish vaqti fondini rejadagi yoki bazis yilidagi
ish vaqti fondiga solishtirib, o’zgarishni aniqlanadi:
Ushbu o’zgarishga uch omil ta’sir qiladi:
1.Ishlovchi xodimlarning o’rtacha yillik sonining o’zgarishi (T) ;
2.Bir ishlovchining o’rtacha ishlagan kunlar sonining o’zgarishi (K) ;
3.Ish kuni davomiyligining o’zgarishi (D);
Ish vaqti fondining o’zgarishiga omillar ta’sirini quyidagi bog’lanish
ko’rsatkichlaridan foydalanib aniqlash mumkin:
I.
bazis davridagi (yoki rejadagi) ish vaqti fondi.
II.
1- shartli ish vaqti fondi.
III
2- shartli ish vaqti fondi.
IV.
hisobot davridagi ish vaqti fondi.
Yonma-yon turgan ushbu ko’rsatgichlardan foydalanib, omillar ta’siri zanjirli
bog’lanish usuli orqali aniqlanadi va har birining ta’siriga baho berib, xulosa qilinadi.
65
13.3 Mexnat unumdorligini tahlil qilishning uslubi
Mexnat unumdorligi ishlab chiqarish samaradorligining asosiy ko’rsatgichlaridan
biridir.
Mexnat unumdorligi deganda nima tushuniladi? Mexnat unumdorligi deganda
aniq vaqt birligi ichida yetishtirilgan mahsulot miqdori yoki bajarilgan ish hajmi
tushuniladi.
Mexnat unumdorligi bevosita va bilvosita korsatkichlar bilan ifodalanadi.
Mexnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichi aniq vaqt birligi ichida ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdorini ( yoki hajmini) ifodalaydi:
Bunda,
1 kishi -soatda, 1 kishi -kunida yetishtirlgan mahsulot miqdori.
Bir gektar hisobiga yetishtirilgan mahsulot miqdori
1 gektar ekin maydoni( 1 bosh chorva moli) uchun sarf bo’lgan vakt (kishisoat,kishi-kuni);
Mexnat unumdorligining bilvosita ko’rsatgichi bo’lib, yetishtirilgan bir birlik
mahsulot uchun sarf bo’lgan vaqt hisoblanadi:
Bunda
bir birlik mahsulot (1 s paxta, 1 s g’alla ,1 s sut, 1000 dona tuxum va
hakozo) uchun sarf bo’lgan vaqt( kishi-soat, kishi kuni).
Mexnat unumdorligining ushbu ko’rsatgichlarini tahlil etishda solishtirish, indeks,
zanjirli bog’lanish usullaridan foydalaniladi.
Mexnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichini tahlilini amalga oshirishda, hisobot
yilidagi mexnat unumdorligi darajasini rejadagi yoki bazis davridagi darajasiga
solishtirib, o’zgarishi aniqlanadi:
66
Ushbu o’zgarishga omillar ta’sirini “Zanjirli bog’lanish” usuli yordamida
hisobladik.
1 gektar ekin maydoniga sarf bo’lgan vakt miqdori o’zgarishining mexnat
unumdorligining o’zgarishiga tasiri:
Hosildorlik darajasi o’zgarishining mexnat unumdorligining o’zgarishiga tasiri:
Bunda, T1, T0 - mos holda hisobot va bazis yillarida bir gektarga sarf bo’lgan vaqt
( kishi- soat, kishi kuni );
- Hisobot va bazis yillaridagi hosildorlik (1 gektar maydondan olingan
hosil).
Mehnat unumdorligi bilvosita ko’rsatkichining tahlilini amalga oshirishda uning
bazis yilidagi darajasini hisobot yilidagi darajasiga solishtiriladi, so’ngra o’zgarish
sabablari “Zanjirli bog’lanish” usuli orqali aniqlanadi. Bu quyidagi ketma-ketlik
bo’yicha amalga oshiriladi:
Mehnat unimdorligi darajasining umumiy o’zgarishi :
Mehnat unimdorligi darajasining o’zgarishiga 1 gektar maydonga sarf bo’lgan
vaqt miqdori o’zgarishining tasiri:
Mehnat unimdorligi darajasining o’zgarishiga hosildorlik darajasi o’zgarishining
tasiri:
Omillar tasiri aniqlangandan keyin ularga baho beriladi va xulosa qilinadi.Xulosada
mehnat unimdorligini oshirish imkoniyatlari ko’rsatiladi.
67
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Mexnat resusrlari bilan ta’minlanish koeffisiyenti qanday aniqlanadi?
2. Mehnat unumdorligi deb nimaga aytiladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.Ish vaqti fondidan foydalanish darajasini omilli tahlil qilish usulining mazmuni
2. Mehnat unumdorligini uning bevosita ko’rsatkichi asosida omilli tahlil qilish
usuli
Tavsiya etiladigan qo’shimchaadabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining
tahlili Darslik . Samarqand-2010.
2.Qudratov T., Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va
nazorati.Darslik. T: “Voris» nashr. , 2012
3.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
68
14-Mavzu: Mahsulot ishlab chiqarish va sotish ko’rsatkichlarini
tahlil qilish uslubi.
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, ishlab chiqarilgan va
sotilgan mahsulotlar hamda mahsulotlar sifati dinamikasini omilli tahlil qilish
usullarining mazmunini bayon qilish va ularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar.Ishlab chiqarish. Mahsulot miqdori. Mahsulot hajmi. Omillar .
Miqdoriy omil. Sifatiy omil. Sof pul tushumi. Pul tushumiga ta’sir qiluvchi omillar.
Hosildorlik. Maxsuldorlik. Mahsulot sifati.O’rtacha navlik koeffisiyenti.O’rtacha
sotish bahosi.
Asosiy savollar:
141.Mahsulot ishlab chiqarish darajasini tahlil qilish usuli
14.2.Mahsulot sotish dinamikasini tahlil qilish usuli
14.3. Mahsulot sifatini tahlil qilish usuli
14.1.Mahsulot ishlab chiqarish darajasini tahlil qilish
usuli
Ishlab chiqarilgan mahsulot dinamikasini tahlil etishda solishtirish, farqlash,
zanjirli bog’lanish, kabi usullardan foydalaniladi.
Solishtirish usuli orqali ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori va hajmining o’zgarishi
(oshgan yoki kamayganligi) aniqlanadi. Buni paxta yalpi hosili dinamikasining tahlili
misolida ko’rsatamiz.
Hisobot yilidagi paxta yalpi hosilini (∑M1 H1) bazis yilidagi yalpi hosiliga (∑M0
H0) solishtirib, o’zgarishi aniqlanadi:
Bunda M 1,Mo- mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta maydonini ifodalaydi.
H1, H0- mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta hosildorligini bildiradi
Shundan keyin omillar ta’siri aniqlanib, har birining ta’siriga baho beriladi va xulosa
qilinadi.
69
Ishlab chiqarilgan paxta yalpi hosili miqdorining o’zgarishiga yuqoridagi formuladan
ko’rinib turibdiki,bevosita ikkita omil ta’sir qiladi:
1. Paxta maydonining o’zgarishi;
2.Paxta hosildorligi darajasining o’zgarishi.
Natija bilan omillar orasidagi bog’liqlik funksional bog’liqlikdir. Shuning uchun
omillar ta’sirini farqlash, zanjirli bog’lanish usullaridan foydalanib, aniqlash mumkin.
Biz bu yerda “Farqlash” uzuli yordamida aniqlash tartibini keltirdik:
1.Paxta yalpi hosili o’zgarishiga paxta maydoni o’zgarishining ta’sirini aniqlash:
2.Paxta yalpi hosili o’zgarishiga paxta hosildorligi darajasi o’zgarishining ta’sirini
aniqlash:
Omillar ta’sirlarining yig’indisi natijaning umumiy o’zgarishiga teng kelishi kerak:
Shundan keyin xulosa yozib, yalpi hosilni oshirish bo’yicha tavsiyalar berish zarur.
O’simlikchilikda yetishtirigan boshqa mahsulotlar(g’alla, sabzavot kabi
mahsulotlar) miqdori o’zgarishini tahlil etish usuli paxtanikidan farq
qilmaydi.Shuning uchun yuqorida keltirilgan usuldan foydalanib, tahlilni hurmatli
o’quvchi –talaba o’zingiz bajaring.
Chorvachilikda yetishtirigan mahsulotlar(sut,go’sht kabi mahsulotlar) miqdori
o’zgarishini tahlil etish usuli o’simlikchiliknikiga o’xshaydi,faqat ko’rsatkichlarni
ifodalanishi farq qiladi. Bu yerda quyidagi formuladan foydalanib, tahlilni amalga
oshirish zarur:
Bunda, S1,SO – mos holda hisobot va bazis yillaridagi chorva mollari o’rtacha soni.,
P1,PO - hisobot va bazis yillaridagi chorva mollari mahsuldorligi darajasi.
Omillar tasirini zanjirli bog’lanish usulidan foydalanib, aniqlash usuli keltirdik:
70
Chorva mollari o’rtacha soni o’zgarishining mahsuloti miqdorining o’zgarishiga
tasiri:
Chorva mollari mahsuldorligi darajasi o’zgarishining mahsuloti miqdorining
o’zgarishiga tasiri:
14.2. Mahsulot sotish dinamikasini tahlil qilish
uslubi
Sotilgan mahsulotning miqdori va hajmi dinamikasining tahlili solishtirish,
farqlash, qayta hisoblash, zanjirli bog’lanish kabi usullardan foydalanib amalga
oshiriladi.
Sotilgan mahsulot miqdori va uni sotishdan olingan pul tushumi hajmining
o’zgarishi solishtirish usuli orqali aniqlanadi. So’ngra ushbu o’zgarishga omillar ta’siri
hisoblanib, baho beriladi.
Sotilgan mahsulot miqdorining o’zgarishiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori
(q) bilan tavarlilik dinamikasi (T) o’zgarishi ta’sir qilganda, ularning ta’sirini
solishtirish, farqlash, qayta hisoblash, zanjirli bog’lanish usularidan foydalanib aniqlash
mumkin. Bu yerda “Zanjirli bog’lanish” usulini qo’llagan holdatahlilni amalga oshirish
usuliga to’xtaldik:
Sotilgan mahsulot miqdorining umumiy o’zgarishi:
Ushbu o’zgarishga omillar ta’sirini aniqlashdan oldin shartli sotilgan mahsulot
miqdori aniqlab olinadi: Q1 T0. Shundan keyin omillar ta’siri aniqlanadi.
Sotilgan mahsulot miqdorining o’zgarishiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori
o’zgarishining ta’siri:
Sotilgan mahsulot miqdorining o’zgarishiga tovarlik darajasi o’zgarishning ta’siri:
71
Agar sotilgan mahsulot miqdorining o’zgarishiga ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori, yil boshi va yil oxiriga qolgan mahsulotlar miqdori hamda har xil chiqimlar
miqdorining o’zgarishi ta’sir qilgan taqdirda, balansli bog’lanish usullaridan foydalanib
tahlil etish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Endi,mahsulotlarni sotishdan olingan sof pul tushumi hajmi o’zgarishini ni tahlil
qilish usuliga to’xtalamiz.
Mahsulotlarni sotishdan olingan sof pul tushumi hajmi dinamikasi tahlil
qilinganda solishtirish, farqlash, zanjirli bog’lanish, indeks usullaridan foydalanish
mumkin.
Ma’lumki, sof pul tushumi hajmi sotilgan mahsulot miqdori bilan o’rtacha sotish
bahosi ko’paytmasining hosilasiga teng bo’ladi. Demak, pul tushumi hajmining
o’zgarishi shu ikki omil ta’siri ostida yuzaga keladi. Biz bu yerda omillar ta’sirini
“Farqlash” usuli orqali aniqlash tartibiga to’xtaldik.
Sof pul tushumining umumiy o’zgarishi:
Ushbu o’zgarishga omillar ta’sirini aniqlash:
1.Sof pul tushumi hajmining o’zgarishiga sotilgan mahsulot miqdori (q)
o’zgarishining ta’siri:
2.Sof pul tushum hajmining o’zgarishiga o’rtacha sotish bahosi (p) o’zgarishining
ta’siri:
of pul tushumining umumiy
o’zgarishiga teng kelishi kerak.
14.3. Mahsulot sifatini tahlil qilish uslubi
Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining asosiy samaradorlik ko’rsatkichlaridan
biri bo’lib, mahsulotlarning sifati hisoblanadi. Mahsulotlar sifatining oshishi mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishida hamda aholining moddiy farovonligini oshishida ijobiy
ro’l o’ynaydi.
72
Mahsulot sifati ma’lum ko’rsatgichlar yordamida ifodalanadi. Masalan, paxtaning
sifati uning navlari bilan, donnning sifati uning sinflari bilan, qoramol go’shtining sifati
semizlik kategoriyalari bilan (yuqori, o’rta, o’rtadan past va oriq kategoriyalari), sutning
sifati uning yog’lilik darajasi bilan ifodalanadi. Shunday tasnifiy belgilar boshqa qishloq
xo’jalik mahsulotlarida ham mavjud. Mahsulot sifatining oshgan yoki kamayganligini
aniqlash uchun avvalo uning sifatini ifodalovchi o’rtacha ko’rsatkichni (koeffisiyentni)
hisoblab olish zarur, ya’ni paxta bo’yicha o’rtacha navlik koeffisiyentini, sut bo’yicha
o’rtacha yog’lilik koeffisiyentini, qoramol bo’yicha o’rtacha semizlik keffisentini va
boshqa mahsulotlar bo’yicha ham o’rtacha keffisiyentlarni hisoblab olish kerak.
O’rtacha koeffisiyentlar yordamida mahsulot sifatining dinamikasini (yoki rejasining
bajarilishi) qiyoslash orqali tahlil qilinadi.
Mahsulot sifatining oshishi o’z navbatida sotilgan mahsulot miqdori va hajmining
oshishiga hamda foydaning ko’payishiga va rentabellikning oshishiga olib keladi.
Mahsulot sifatining oshishi unga bo’lgan talabning oshishiga sababchi bo’ladi.
Mahsulot sifatining oshishi bozorda raqobat kurashida yutib chiqish yoki o’z mavqyeini
ushlab turish imkoniyatini yaratadi. Sifatli mahsulot bozorda yuqori baholarda sotilib,
qo’shimcha daromad olib kelish manbaiga aylanadi.
Mahsulot sifatini tahlil qilishning asosiy maqsadi bo’lib, ishlab chiqarilgan va
sotilgan mahsulotning sifatiga baho berish hamda sotilgan mahsulot bo’yicha pul
daromadi hajmining va foydasining ko’payishiga (yoki kamayishiga) uning tegishli
ta’sirini aniqlash hisoblanadi.
Mahsulot sifatining tahlilini sotilgan paxta misolida ko’rib chiqamiz.
Sotilgan paxta sifati o’rtacha navlik koeffisiyenti va o’rtacha sotish bahosi
ko’rsatkichlari bilan ifodalanadi.
O’rtacha navlik koeffisiyeti
qanday aniqlanadi? Sotilgan mahsulotning
har bir navi bo’yicha hisoblangan qiymatlarining jami summasini jami mahsulotning
birinchi nav bo’yicha hisoblangan qiymatining jami summasiga bo’lish orqali
aniqlanadi:
Bunda,
- sotilgan jami mahsulot miqdori;
- har bir navning salmog’i (hissasi), koeffisiyent yoki
73
foiz hisobida;
р1i - mahsulot tarkibidagi birinchi navning bahosi;
рi
-sotilgan har bir navga tegishli baho;
Agar ushbu koeffisiyent joriy yil bo’yicha tahlil qilinsa, sotilgan mahsulotning
barcha navlari bo’yicha qiymati joriy baholarda, agar dinamika bo’yicha tahlil qilinsa,
barcha navlar bo’yicha qiymati bazis yilining baholarida hisoblab olinishi kerak.
Endi, mahsulot sifatining tahlilini paxta misolida ko’rib chiqamiz.
Hisobot yilidagi o’rtacha navlik koeffisiyentini rejadagi yoki bazis yilidagi o’rtacha
navlik koeffisiyentiga solishtirib, paxta sifatining oshgan yoki pasayganligi aniqlanadi.
Hisobot yilidagi koeffisiyent oshgan bo’lsa, paxta sifatining o’tgan yiliga nisbatan yoki
rejalashtirilgan sifatiga nisbatan oshganligini bildiradi:
Sotilgan mahsulot sifatining o’zgarishi pul tushumi hajmining o’zgarishiga hamda
o’rtacha sotish bahosining o’zgarishiga sababchi bo’ladi.
Pul tushumi hajmining o’zgarishiga mahsulot sifati o’zgarishining ta’sirini aniqlash
uchun «Hisobot yilida shu yil navlik darajasi va bazis yilidagi baho bo’yicha
hisoblangan pul tushumi» hajmidan «Hisobot yilida bazis yilidagi navlik darajasi va
bazis yilidagi baho bo’yicha hisoblangan pul tushumi» hajmini chegirib tashlash kerak:
Paxta sifati o’zgarishining o’rtacha sotish bahosining o’zgarishiga ta’sirini
aniqlash uchun sifat o’zgarishi hisobiga olingan pul tushumi hajmini hisobot yilida
sotilgan mahsulotning jami miqdoriga bo’lishi kerak
1 s. paxtaning o’rtacha sotish bahosining hisobot yilida bazis yiliga nisbatan
o’zgarishini aniqlash :
Shu jumladan paxta sifati o’zgarishi hisobiga o’rtacha sotish bahosining o’zgarishi:
74
Davlat tomonidan bahoning oshishi hisobiga o’rtacha sotish bahosining o’zgarishi:
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Ishlab chiqarilgan paxta miqdorining o’zgarishiga bevosita qaysi omillar ta’sir
qiladi?
2. Sof pul tushumi hajmining o’zgarishiga baho o’zgarishining ta’siri qanday
aniqlanadi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.G’alla yalpi hosili miqdori dinamikasini tahlil qilish usuli
2. Sotilgan paxta sifatini omilli tahlil qilish usuli
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining
Tahlili. Darslik . Samarqand-2010.
2.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
75
15-mavzu. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini tahlil qilish
uslubi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, ishlab chiqarish
xarajatlari va mahsulot tannarxini tahlil qilish uslubining mazmunini bayon qilish
vaularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Ishlab chiqarish xarajatlari. Mahsulot miqdori . Mahsulot
hajmi. Omillar. Miqdoriy omil. Sifatiy omil. Tannarx. Mahsulot birligi tannarxi.
Hosildorlik. Maxsuldorlik.
Asosiy savollar:
15.1. Ishlab chiqarish xarajatlari va tannarx tahlilining ahamiyati
15.2.Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hajmini tahlil qilish uslubi
15.3.Mahsulot tannarxini tahlil qilish uslubi
15.1. Ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxi tahlilining
ahamiyati
Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlardir. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni yetishtirish uchun sarf
bo’lgan moddiy va mehnat xarajatlari yig’indisi tushuniladi.Bular xom ashyo,
materiallar, urug’, o’g’it, yem-xashak, ish haqi va boshqalardir.
Tayyor mahsulotga tegishli bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlarining pul shaklida
ifodalanishi tannarx deb ataladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hajmini kamaytirish va mahsulot tannarxi darajasini
pasaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy imkoniyatlaridan
bo’lib hisoblanadi. Tannarxning pasayishi foydaning ko’payishiga va rentabellik
darajasining oshishiga olib keladi.Shuning uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari hajmi
va qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxi darajasi dinamikasini uzluksiz ravishda tahlil
qilib turish zarur,chunki tahlil tufayli xarajatlarni kamaytirish va tannarxni pasaytirish
imkoniyatlari aniqlanadi,oqibatda ulardan foydalanish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi.
76
15.2.Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hajmini tahlil
qilish uslubi
Ishlab chiqarish xarajatlari hajmi o’zgarishini tahlilini solishtirish, farqlash, qayta
hisoblash, zanjirli bog’lanish,indeks kabi usullardan foydalanib amalga oshirish
mumkin. Biz bu yerda indeks usulidan foydalandik.
Hisobot yilidagi xarajatlar summasini bazis yilidagi xarajatlar summasiga
solishtirib,uning umumiy o’zgarishi aniqlanadi Buning uchun ishlab chiqarish
xarajatlari indeksidan foydalandik:
Bunda,
miqdori
mos holda hisobot va bazis yillarida ishlab chiqarilgan mahsulot
hisobot yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi;
bazis yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi;
hisobot yilida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot uchun sarf bo’lgan ishlab
chiqarish xarajatlari summasi;
bazis yilida ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarf bo’lgan ishlab chiqarish
xarajatlari summasi.
Ushbu formuladan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish xarajatlari hajmining
o’zgarishi bevosita quyidagi ikki omil hisobiga yuzaga keladi:
1.Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorining o’zgarishi hisobiga;
2.Mahsulot bir birligi tannarxining o’zgarishi hisobiga.
Ushbu omillarning ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishiga ta’sirini
aniqlash uchun quyidagi ikki umumiy indeksdan foydalanish zarur:
Mahsulot fizik miqdori umumiy indeksi:
77
Ushbu indeks ishlab chiqarish xarajatlari hajmining mahsulotlar fizik miqdorining
o’zgarishi hisobiga yuzaga kelgan nisbiy o’zgarishini ifodalaydi,yani necha
koeffisiyentga (foizga) oshgan yoki kamayganligini ko’rsatadi.Surati bilan maxraji
orasidagi farq shu omil hisobiga paydo bo’lgan mutlaq o’zgarishini ,yani necha so’mga
oshgan yoki kamaygan hajmini ifodalaydi.
Mahsulot tannarxining umumiy indeksi:
Ushbu indeks ishlab chiqarish xarajatlari hajmining mahsulotlar bir birligi
tannarxining o’zgarishi hisobiga sodir bo’lgan nisbiy o’zgarishini,yani necha
koeffisiyentga (foizga) oshgan yoki kamayganligini ifodalaydi.Surati bilan maxraji
orasidagi farq shu omil hisobiga yuzaga kelgan mutlaq o’zgarishini ,yani necha so’mga
oshgan yoki kamaygan hajmini ifodalaydi
Ushbu indekslar orasida to’liq uzviy bog’liqlik mavjud. Mahsulotlar fizik miqdori
indeksi bilan mahsulotlar tannarxi umumiy indeksining ko’paytmasi ishlab chiqarish
xarajatlari umumiy indeksiga teng kelishi shart:
Tenglik aniqlangandan keyin omillar tasiriga baho berilib.xulosa qilinadi.
15.3.Mahsulot tannarxini tahlil qilish uslubi
Tannarx deb nimaga aytiladi? Mahsulot yetishtirish uchun sarf bo’lgan ishlab
chiqarish xarajatlarining pul shaklida ifodalanishi tannarx deb ataladi. Tannarx o’z
navbatida jami mahsulot tannarxi, mahsulot birligi tannarxi va 1 so’mlik mahsulotga
to’g’ri keladigan xarajat ko’rsatkichlariga bo’linadi. Bu bo’limda bir birlik mahsulot
tannarxini tahlil qilish tartibi yoritiladi.
Mahsulot birligi tannarxining tahlilini amalga oshirish uchun solishtirish va
zanjirli bog’lanish usullari keng qo’llaniladi.
Hisobot davridagi bir birlik mahsulot tannarxini bazis davridagi (yoki
rejalashtirilgan) tannarxiga solishtirib, mutlaq va nisbiy o’zgarishlari aniqlanadi.
So’ngra «Zanjirli bog’lanish» usuli orqali omilli tahlil etilib, omillarning har birining
ta’siriga baho beriladi va pasaytirish imkoniyatlari ko’rsatiladi.
78
1 s. mahsulot tannarxining o’zgarishi bevosita ekstensiv va intensiv omillar ta’siri
ostida sodir bo’ladi. Bu omillar quyidagilardir:
1) 1 gektar ekin maydoni (yoki 1 bosh chorva moli) hisobiga sarf bo’lgan ishlab
chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishi;
2) 1 gektar ekin maydonidan olingan hosil (yoki 1 bosh moldan olingan
mahsulot) miqdorining o’zgarishi (hosildorlik yoki mahsuldorlik darajasining
o’zgarishi).
Ushbu omillar ta’sirini «Zanjirli bog’lanish» usuli orqali aniqlaymiz. Tannarx
tahlilini o’simlikchilik mahsuloti misolida ko’rib chiqamiz. Tannarxning o’zgarishiga
omillarning ta’sirini aniqlashdan oldin 1 s. mahsulotning shartli tannarxini aniqlab
olish zarur.
Shartli tannarx qanday aniqlanadi? Shartli tannarxni (Zsh) aniqlash uchun
hisobot yilidagi 1 gektar ekin maydoni hisobiga sarf bo’lgan xarajatlar hajmini (IX1)
bazis yilidagi hosildorlik darajasiga (H0) bo’lish kerak:
Shartli tannarx aniqlangandan keyin mahsulot birligi tannarxini omilli tahlil
qilish mumkin, ya’ni har bir omilning ta’sirini aniqlab, uning darajasiga baho beriladi.
Tahlil quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Birinchi navbatda 1 s. mahsulot tannarxining umumiy o’zgarishi aniqlanadi.
Buning uchun hisobot yilidagi 1 s. mahsulot tannarxidan bazis yilidagi (yoki rejadagi) 1
s. mahsulot tannarxi chegirib tashlanadi
Ushbu o’zgarishga omillarning ta’siri quyidagicha aniqlanadi.
1 s. mahsulot tannarxining o’zgarishiga ekstensiv omilning, ya’ni 1 ga ekin
maydoni hisobiga sarf bo’lgan xarajatlar summasi o’zgarishining ta’sirini aniqlash
uchun 1 s. mahsulotning shartli tannarxidan bazis davridagi (yoki rejadagi) 1 s.
mahsulot tannarxini chegirib tashlash kerak:
79
1 s. mahsulot tannarxining o’zgarishiga intensiv omilning, ya’ni hosildorlik
darajasi o’zgarishining ta’sirini aniqlash uchun 1 s. mahsulotning hisobot yilidagi
tannarxidan 1 s. mahsulotning shartli tannarxini chegirib tashlash kerak:
Ushbu omillar ta’sirlarining yig’indisi 1 s. mahsulot tannarxining umumiy o’zgarishiga
teng kelishi shart. Tenglik aniqlangandan keyin omillar tasiriga baho berilib.xulosa
qilinadi.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda nima tushuniladi?
2. Mahsulot tannarxi deb nimaga aytiladi?
3. Tannarx o’zgarishiga bevosita qaysi omillar tasir qiladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Ishlab chiqarish xarajatlari dinamikasini tahlil qilish usuli
2. Bir sentner paxta tannarxi dinamikasining o’zgarishiga bevosita necha omil
ta’sir qiladi? Tahlil qilish usulini bayon qiling
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari
faoliyatining tahlili Darslik . Samarqand-2010.
2.Qudratov T., Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va
nazorati.Darslik. T: “Voris» nashr. , 2012
3.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
80
16-mavzu. Moliyaviy natijalar dinamikasini tahlil
qilish uslubi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, moliyaviy natijalar
ko’rsatkichlarini hisoblash, mahsulotlarni sotishdan olingan foyda hajmi va
rentabelligi darajasi o’zgarishini tahlil qilish usullarining mazmunini bayon qilish va
ularni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tayanch iboralar. Moliyaviy faoliyat. Moliyaviy tahlil. Moliyaviy barqarorlik.
Moliyaviy natija. Foyda va zarar. Pul tushumi. Tannarx. Yalpi foyda. Sof foyda.
Rentabellik. Sotilgan masulotlar rentabilligi. Asosiy fondlar rentabelligi. Asosiy faoliyat
foydasi. Umumxo’jalik faoliyat foydasi.
Asosiy savollar:
16.1. Moliyaviy natijalar ko’rsatkichlarini hisoblash usullari.
16.2. Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda (zarar) dinamikasini tahlil qilish
uslubi.
16.3. Sotilgan mahsulotlar rentabelligini tahlil qilish uslubi.
16.1. Moliyaviy natija ko’rsatkichlarini hisoblash
usullari
Moliyaviy natija foyda (yoki zarar) deb, rentabellik esa foydalik (yoki zararlik) deb
yuritiladi.
Moliyaviy natija asosan 5 turga bo’linadi:
1) Mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi foyda;
2) Asosiy ishlab chiqarish faoliyati foydasi;
3) Umumxo’jalik faoliyati foydasi;
4) Soliq tulangunga qadar bo’lgan foyda;
5) Hisobot davrining sof foydasi
Moliyaviy natija turlarini hisoblash usullari “Mahsulotlarni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi
Nizom”da hamda “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”da keltirilgan. Shular
asosida ularni hisoblash tartibini quyida keltirdik;
81
1. Sotishdan olingan yalpi foyda YF= SPT – TN
2. Asosiy faoliyat foydasi AFF= YF-DX-BX+BD
3. Umumxo’jalik faoliyati foydasi UXF=AFF+MFD-MFX
4. Soliq to’langungacha qadar bo’lgan foyda STF=UXF+FF-FZ
5. Sof foyda SF=STF-DS-BS
Bunda, SPT-Sof pul tushumi,
TN-sotilgan mahsulot tannarxi,
DX-davr xarajatlari
BX-asosiy faoliyatning boshqa xarajatlari,
BD-asosiy faoliyatning boshqa daromadlari,
MFD-moliyaviy faoliyat daromadlari,
MFX- moliyaviy faoliyat xarajatlari,
FF- favqulotda yuzaga kelgan foyda,
FZ- favqulotda yuzaga kelgan zarar,
DS-daromad (foyda) solig’i,
BS-boshqa soliq va yig’imlar.
16.2. Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda (zarar) dinamikasini tahlil qilish
uslubi
Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda (zarar) ning tahlili solishtirish , farqlash,
zanjirli bog’lanish kabi usullar yordamida amalga oshiriladi.
Birinchi navbatda har bir sotilgan mahsulot turi bo’yicha yalpi foyda hajmining
umumiy o’zgarishi hisoblab olinadi. Buning uchun hisobot yilidagi yalpi foyda
hajmini bazis yilida yoki biznes reja bo’yicha ko’zda tutilgan yalpi foyda hajmigaga
solishtirib, umumiy o’zgarishi aniqlanadi:
Bunda, q1, q0 – mos holda hisobot va bazis yillarida sotilgan mahsulot miqdori;
r1, p0 - mos holda hisobot va bazis yillaridagi o’rtacha sotish bahosi;
82
z1, z0 - mos holda hisobot va bazis yillarida sotilgan 1 s mahsulotning tannarxi.
q bilan p ko’paytmasi jami sof pul tushumini (qp), q bilan z ko’paytmasi jami
tannarxni (qz) bildiradi.
Yalpi foydaning o’zgarishiga uch omil ta’sir qiladi. Ularning ta’sirini
ko’rsatkichlar farqi usuli yordamida aniqlash usulini quyida keltirdik.
Yalpi foydaning o’zgarishiga sotilgan mahsulot miqdori o’zgarishining ta’siri:
Yalpi foydaning o’zgarishiga 1 s mahsulot o’rtacha sotish bahosi o’zgarishining
ta’siri:
Yalpi foydaning o’zgarishiga 1 s mahsulot tannarxi o’zgarishining ta’siri:
Ushbu omillar ta’sirlarining yig’indisi yalpi foydaning umumiy o’zgarishiga teng
kelish kerak:
Shundan keyin olimlarning har birining ta’siriga baho beriladi va xulosa qilinadi.
Xulosada foydani ko’paytirish imkoniyatlari ko’rsatilishi kerak.
16.3. Sotilgan mahsulotlar rentabelligini tahlil qilish
uslubi.
Sotilgan mahsulotlar rentabelligi jami bo’yicha ham, har bir mahsulot turi
bo’yicha ham tahlil qilinadi. Buning uchun solishtirish usuli yordamida hisobot yilidagi
rentabellik darajsini bazis yilidagi rentabellik darajasi qiyoslab, umumiy o’zgarishi
aniqlanadi, so’ngra ushbu o’zgarishning sabablari omillar ta’sirlarini hisoblash orqali
aniqlanadi. Omillar ta’siri “Zanjirli bog’lanish” usuli yordamida hisoblanadi.
Mahsulotlar turi bo’yicha rentabellikni tahlil qilish quyidagi uslubiy ketmaketlikda amalga oshiriladi:
Har bir sotilgan mahsulot turi bo’yicha rentabellik darajasi bazis va hisobot yillari
uchun quyidagi formulalar asosida aniqlab olinadi:
83
Bunda,
Hisobot va bazis yillardagi bir birlik mahsulot bahosi.,
Hisobot va bazis yillardagi bir birlik mahsulot tannarxi.
Hisobot yilidagi rentabtllik darajasini rejadagi yoki bazis yilidagi rentabellik
darajasiga solishtirib o’zgarish aniqlanadi:
Shartli rentabellik darajasi hisoblab olindi:
Rentabellik darajasi o’zgarishiga omillar ta’siri aniqlanadi:
1) O’rtacha sotish bahosi o’zgarishining ta’siri:
2) tannarx o’zgarishining ta’siri.
Omillar ta’siriga baho beriladi va rentabellik darajasini oshirish bo’yicha xulosa
qilinadi.
Xo’jalik yoki tarmoq bo’yicha rentabellik darajasiningtahlilini quyidagi formuladan
foylanaib, amalga oshirish mumkin:
Bunda,
-i-turdagi sotilgan mahsulot miqdori,
-i-turdagi 1 s mahsulot tannarxi,
84
- turdagi 1 s mahsulot bahosi,
Ushbu formula yordamida bazis va hisobot yillari uchun rentabellik darajalari
hisoblab olinadi va solishtirish orqali umumiy o’zgarishi aniqlanadi. Ushbu o’zgarish
uch omil hisobiga sodir bo’ladi.
1.Sotilgan mahsulotlar strukturasining o’zgarishi hisobiga;
2.Mahsulotlar o’rtacha sotish baholarining o’zgarishi hisobiga.
3.Bir birlik mahsulotlar tannarxining o’zgarishi hisobiga.
Ushbu omillarning rentabellik darajasining o’zgarishiga ta’sirini “Zanjirli
bog’lanish” usulidan foydalanib aniqlanadi va har birining ta’siriga baho berilib, xulosa
qilinadi.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1.Yalpi foyda qanday aniqlanadi va unga nechta omil ta’sir qiladi?
2.Rentabellik deb nimaga aytiladi?Uning mazmunini tushuntiring
3.Har bir sotilgan mahsulot bo’yicha rentabellik darajasining o’zgarishiga necha
omil tasir qiladi? Ular qaysi ko’rsatkichlar?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Paxtani sotishdan olingan yalpi foyda dinamikasini tahlil qilish usuli
2. Chorvachilik rentabelligining tahlilini amalga oshirish usuli
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari
faoliyatining tahlili Darslik . Samarqand-2010.
2.Qudratov T., Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va
nazorati.Darslik. T: “Voris» nashr. , 2012
3.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
85
17-mavzu. Xo’jalikning moliyaviy ahvolini tahlil
qilish uslubi
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, xo’jalikning umumiy
moliyaviy holati,uning moliyaviy barqarorligi va to’lovga qodirligi koeffisiyentlarining
o’zgarishini tahlil qilish usullarining mazmunini bayon qilish va ularni talabalarga
o’rgatish hisoblandi.
Tayanch iboralar. Buxgalteriya balansi-netto. Aktivlar. Passivlar. Moliyaviy
barkarorlik. Moliyaviy mustaqillik. Mutlaq moliyaviy barqarorlik. Mo’tadil moliyaviy
barqarorlik. To’lovga qodirlik. Mutlaq to’lovga qodirlik. Oraliq to’lovga qodirlik. Joriy
to’lovga qodirlik.
Asosiy savollar:
17.1. Xo’jalik moliyaviy ahvolini ifodalovchi ko’rsatkichlarning tavsifi
17.2 Xo’jalikning umumiy moliyaviy holatini tahlil qilish uslubi.
17.3. Xo’jalikning moliyaviy barqarorligini tahlil qilish uslubi
17.4. Xo’jalikning to’lovga qodirligini tahlil qilish uslubi.
17.1. Xo’jalik moliyaviy ahvolni ifodalovchi ko’rsatkichlarning tavsifi
Moliyaviy faoliyat tahlilini asosiy qismi bo’lib, korxona moliyaviy holatining
tahlili hisoblanadi. Korxonaning moliyaviy holati moliyaviy barqarorligi, to’lovga
qodirligi, moliyaviy mustaqilligi, moliyaviy qaramligi,o’z mablag’lari bilan
ta’minlanishi, debitorlik va kreditorlik qarzlarini holati kabi ko’rsatkichlar tizimi bilan
ifodalanadi.
Korxona moliyaviy ahvolining tahlili taxminan quyidagi uslubiy ketma-ketlik
asosida amalga oshirilishi kerak:
1.Xo’jalikning umumiy moliyaviy holati buxgalteriya balansi ma’lumotlari
asosida tahlil qilinib, baho beriladi.
2.Korxona moliyaviy barqarorligining tahlili bajariladi va baho beriladi.
3.Korxona to’lov qobiliyatining tahlili amalga oshiriladi va baho beriladi.
4.Moliyaviy mustaqilligi(qaramligi) koefisiyentining tahlili bajariladi.
5.Mol-mulk va mablag’lar harakatchanligining tahlili bajariladi va shundan so’ng
moliyaviy ahvolga umumiy baho berilib, xulosa qilinadi.
86
17.2. Xo’jalikning umumiy moliyaviy ahvolini tahlil
qilish uslubi.
Buxgalteriya balansi-netto asosida xo’jalikning umumiy moliyaviy
tahlili gorizontal va vertikal tahlil usullari orqali amalga oshiriladi.
holatining
Buning uchun birinchi navbatda korxonaning aktivlari va passivlari tarkibi va tarkibiy
tuzilishi hisoblab olinadi. Shundan so’ng tahlil boshlandi. Tahlilda korxona aktivlari va
passivlaridagi umumiy va tarkibiy o’zgarishlar balansning har qaysi tomoni bo’yicha
alohida o’rganiladi.
Gorizontal tahlil usuli yordamida aktivning ham, passivning ham tarkibini tahlili
har bir bo’limi va har bir moddasi bo’yicha yil oxiridagi summasini yil boshidagi
summasiga solishtirib, mutlaq va nisbiy o’zgarishlarini aniqlab, baho berish bilan
amalga oshiriladi. Ularning tarkibining tahlili bilan bar qatorda tarkibiy tuzilishi ham
o’rganiladi. Buning uchun har bir bo’lim va moddalar bo’yicha aniqlangan yil oxiridagi
salmog’ini yil boshidagi salmog’iga solishtirib, tarkibiy tuzilishi tahlil qilindi. So’ngra
mutlaq va nisbiy o’zgarishlar asosida moliyaviy ahvolning umumiy holatiga baho
beriladi.
Korxonaning holatiga baho berishda balans ma’lumotlari asosida moliyaviy
koeffisiyentlarni aniqlash va tahlil qilish katta ahamiyat kasb etadi, chunki ular asosida
moliyaviy ahvolni yaxshilash imkoniyatlari aniqlandi. Shular jumlasiga moliyaviy
barqarorlik, to’lovga qodirlik koeffisiyentlari kiradi.
Endi,shu koeffisiyentlarni tahlil qilish usuliga to’xtalamiz.
17.3. Xo’jalik ning moliyaviy barqarorligini tahlil
qilish uslubi
Moliyaviy barqarorlik deganda nima tushuniladi? Moliyaviy barqarorlik
deganda moddiy aylanma mablag’larning (Tovar –moddiy zaxiralarning) ularni tashqil
qiluvchi asosiy manbalar bilan qoplanish darajasi tushuniladi. Tashqil qiluvchi asosiy
manbalar bo’lib, o’z aylanma mablag’lari manbalari bilan qisqa muddatli kreditlar va
qarzlar hisoblanadi.
Moliyaviy barqarorlik tahlili buxgalteriya balansi-netto asosida amalga oshiriladi.
Buning uchun birinchi navbatda yil boshi va yil oxiridagi tovar-moddiy zaxiralarining
asosiy manbalari hajmi hisoblab olinadi. So’ngra ularni mavjud moddiy aylanma
mablag’lar hajmi bilan solishtirish orqali tovar-moddiy zaxiralarining manbalar bilan
87
ta’minlanish darajasi mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlarda aniqlanadi, natijada moliyaviy
barqarorlik darajasiga baho beriladi.
Moliyaviy barqarorlik o’z navbatida to’rt turga bo’linadi:
1.
Mutlaq moliyaviy barqarorlik
2.
Mo’tadil moliyaviy barqarorlik:
3. Nomu’tadil moliyaviy barqarorlik
4.Tang (krizis) holatidagi moliyaviy ahvol ko’rsatkichi.
Bunda, 3-tovar- moddiy zaxiralar hajmi;
3Ў’ –o’z aylanma mablag’lar manbai;
БҚ-qisqa muddatli kredit va qarzlar;
ЮМ-moliyaviy tenglikni yumshtuvchi manbalar
Mбk- moliyaviy barqarorlik koefisiyenti
17.4. Xo’jalikning to’lovga qodirligini tahlil qilish
usuli.
To’lovga qodirlik deganda nima tushuniladi? To’lovga qodirlik deganda to’lov
mablag’lari bilan qisqa muddatli to’lov majburiyatlarining qoplanish darajasi
tushuniladi. To’lov mablag’lari tarkibiga pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, debitorlik
qarzlari va tovar-moddiy zaxiralar (kelgusi davr xarajatlarisiz) kiradi..Qisqa muddatli
to’lov majburiyatlariga kreditorlik qarzlari va qisqa muddatli kredit va qarzlar kiradi.
88
To’lovga qodirlik ko’rsatkichlari o’z navbatida 3 turga bo’linadi. Ushbu
ko’rsatkichlarni hisoblash usuli va ta’rifini quyidagi shakldan ko’rish mumkin.
To’lovga qodirlik
ko’rsatkichlari
Ko’rsatkichni hisoblash
usuli
Ko’rsatkichlarning mazmuni
A1-pul mablag’lari va
qimmatli qog’ozlar summasi;
1. Mutlaq to’lovga
qodirlik -koeffisiyenti
МТК
А1
П1 П 2
P1- joriy kreditorlik qarzlari
P2-qisqa muddatli kreditlar va
qarzlar
2.Oraliq to’lovga
qodirlik koeffisiyenti
3.Joriy to’lovga
qodirlik koeffisiyenti
ОТК
ЖТК
А1 А2
П1 П 2
A2-debitorlik qarzlari
А1 А2 А3
П1 П 2
A3-tovar -moddiy zixiralar
(kelgusi davr xarajatlaridan
tashqarisi.)
To’lovga qodirlik koeffisiyenti dinamikasini tahlil etishda gorizantal va omilli
tahlil usullari qo’llaniladi.
Gorizontal tahlil usuli orqali to’lovga qodirlik koeffisiyentlari o’zgarishi
aniqlandi.
Omilli tahlil usuli orqali to’lovga qodirlik koeffisiyentlari o’zgarishiga omillarning
ta’siri hisoblanadi va har birining ta’siriga baho beriladi. Omillar tasirini zanjirli
bog’lanish usuli orqali aniqlash zarur. Buni mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentining
tahlili misolida keltirdik.
Hisobot davridagi mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentini bazis davridagi mutlaq
to’lovga qodirlik koeffisiyentiga solishtirib,o’zgarishi aniqlanadi:
Ushbu o’zgarishga omillar tasirini aniqlash hisobi:
1. Mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentining o’zgarishiga joriy kreditorlik
qarzlari o’zgarishining tasiri:
89
2. Mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentining o’zgarishiga qisqa muddatli kreditlar
va qarzlar o’zgarishining tasiri:
3. Mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentining o’zgarishiga pul mablag’lari summasi
o’zgarishining tasiri:
Ushbu uch omil tasirlarining yig’indisi mutlaq to’lovga qodirlik koeffisiyentining
o’zgarishiga teng kelishi kerak. Tenglik aniqlangandan keyin omillar tssiriga baho
berilib, xulosa qilinishi kerak.
To’lovga qodirlik ko’rsatkichlarining boshqa turlarining tahlilini ham mutlaq
to’lovga qodirlik koeffisiyentining tahlili kabi zanjirli bog’lanish usulidan
foydalanib,amalga oshirish kerak,chunki tahlil qilish usullari bir-biridan farq qilmaydi.
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1. Buxgalteriya balansi deganda nima tushuniladi?
2. Moliyaviy barqarorlik deganda nima tushuniladi? Uning mazmunini tushuntiring
3.To’lovga qodirlik koeffisiyenti qanday aniqlanadi va u nimani bildiradi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Moliyaviy barqarorlik koeffisiyentining tahlili
2. To’lovga qodirlik koeffisiyentini tahlil qilish usuli
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari
faoliyatining tahlili Darslik . Samarqand-2010.
2.Qudratov T., Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va
nazorati.Darslik. T: “Voris» nashr. , 2012
3.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
90
18-mavzu. Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta
ishlash va ulardan foydalanish
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy axborotlarni
informasion texnologiyalar asosida qayta ishlash va tahlil qilish usullarining
mazmunini bayon qilish va ularni talabalarga o’rgatish hisoblandi.
Tayanch iboralar. Informasiya.Axborot.Malumot. Informasion texnologiya.
Iqtisodiy tahlil. Axborot jarayonlari.Global tahlil. Omilli tahlil. Moliyaviy tahlil.
Boshqaruv tahlili. Buxgalteriya balansi-netto.
Asosiy savollar:
1. Informasion texnologiyalar to’g’risida tushuncha
2. Iqtisodiy axborotlarni informasion texnologiyalar asosida qayta ishlashni tashkil
etish
3.Xo’jalik faoliyatini zamonaviy informasion texnologiyalar asosida tahlil qilish
18.1.. Informatsion texnologiyalar to’g’risida tushuncha
Informasion texnologiyalar deganda nima tushuniladi?Informasion
texnologiyalar deganda iqtisodiy axborotlarni hosil qilish, yig’ish, jamlash,qabul qilish,
qayta ishlash,saqlash ,uzatish usullari va vositalarning majmuasi tushuniladi.
Informasion texnologiyalar iborasidagi “Texnologiya” so’zi lotincha “thexnos”saat,hunar,soha va “logos”-fan degan manoni bildiradi.
Axborotlar deganda nima tushuniladi? Axborotlar deganda xo’jaliklar yoki
boshqa subyektlar faoliyatida sodir bo’lgan va bo’layotgan ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar-hodisalar va ularning natijalari bo’yicha bir korxona
( bir shaxs) tomonidan ikkinchi bir korxonaga,tashkilotga (ikkinchi shaxsga)
og’zaki,yozma yoki boshqa usullar bilan yetkaziladigan (beriladigan) boshlang’ich
xabarlar tushuniladi.
Texnologiya jarayoni denganda nima tushuniladi?Texnologiya jarayoni
denganda hayotda, faoliyatda axborot paydo bo’lgan lahzadan tortib, to natija
olingunga qadar bajarilgan va bajariladigan o’zaro bog’liq amallarning tartiblangan
ketma-ketligi tushuniladi.
91
18.2. Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta
ishlashni tashkil etish
Korxonalar faoliyatida va shu jumladan qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlari
bo’lgan o’simlikchilik va chorvachilikda sodir bo’lgan va bo’layotgan iqtisodiy
jarayonlar va ularning natijalari bo’yicha yuzaga kelgan iqtisodiy axborotlar yig’iladi,
jamlanadi va iqtisodiy tahlil qilish va xulosa chiqarish uchun qayta ishlanadi.
Informasion texnologiyalarda kompyuter markaziy o’rinni egallaydi.Malumki,
kompyuter axborotlarni qayta ishlaydigan texnik vosita
Axborotlarni qayta ishlash deganda nima tushuniladi? Axborotlarni qayta
ishlash deganda bir informasion obyektdan muayyan algoritmni bajarish yo’li bilan
boshqa bir informasion obyektga ega bo’lish tushuniladi. Matnli malumotlarni
yaratish,tahrir qilish, qayta ishlash va grafik va jadvallar ko’rinishidagi malumotlarga
ishlov berish eng ko’p tarqalgan axborot (kompyuter) texnologiyalari hisoblanadi. Bu
yerda Windows operasion tizimining o’rni beqiyosdir.
Axborotlarni qayta ishlash – taxminan quyidagi amallarni o’z ichiga oladi:
1. Hisob-kitoblarning aniqligi va to’liqligi teshiriladi.,
2. Hisobot shakllaridagi malumotlarning to’g’ri tuzilganligi, to’g’ri to’ldirilganligi
teshiriladi,
3. Aktivlar ,majburiyatlar va o’z mablag’larining axborotlarda to’g’ri aks
ettirilganligi ,
4.Moliyaviy hisobot moddalarining to’g’ri bohalanganligi .,
5. Hisobot malumotlarining shakllari bo’yicha malumotlarnng o’zaro mos
kelishligi va boshqalar.
18.3.Xo’jalik faoliyatini zamonaviy informatsion texnologiyalar
asosida tahlil qilish
Xo’jalik faoliyatini ifodalovchi iqtisodiy axborotlar informasion texnologiyalar
asosida qayta ishlangandan keyin ularning holati,dinamikasi,strukturasi va o’zgarishi
omilli tahlil qilinadi.Tahlilga o’tishdan oldin tahlil qilinadigan iqtisodiy ko’rsaikichlar
taqqoslama holatga keltirib olinadi. Shundan so’ng xo’jalik faoliyatini ifodalovchi
iqtisodiy axborotlarni tahlili boshlanadi. Agar o’rganilayotgan jarayonlarda natija bilan
omillar orasidagi bog’liqlik
funksional bog’liqlik shaklida namoyon bo’lgan
bo’lsa,iqtisodiy-statistik usullardan foydalanish orqali,agar ular orasidagi bog’liqlik
staxostik –korrelyasion shaklda yuzaga kelgan bo’lsa,iqtisodiy-matematik usullarni
qo’llash orqali amalga oshiriladi.Tahlil qaysi shaklda amalga oshirilishidan qatiy nazar,
uni zamonaviy kompyuterlar dan foydalanib amalga oshirilishi zarur.
92
Nazorat savollar va topshiriqlar:
1. Informasion texnologiyalar deganda nima tushuniladi?
2. Axborotlarni qayta ishlash deganda nima tushuniladi?
Mustaqil ish topshiriqlari:
1. Informasion axborot texnologiyalarI asosida iqtisodiy tahlilni tashkil qilish
2. Informasion axborot texnologiyalar asosida tahlil o’tkazishning uslubiy,dasturiy
va axborot ta’minoti
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar:
1.Abdullayev Yo va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’vuv
qo’llanma. T. 2001
2.Urdushev H. va boshqalar. Microsoft Winlows XP va Microsoft Office XP da
Ishlash. Samarqand , 2007.
3.Qudratov T. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Leksiyalar kursi. S: 2013
Mustaqil ta’lim mavzulari
Mustaqil ta’lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo’lib, iqtisodiy tahlil
nazariyasini o’rganishda fanning biror bir mavzusini to’laroq o’zlashtiradi va ish
belgilangan shaklda bajariladi. Mustaqil ishni bajarishdan maqsad, talabaning o’qishi
davomida olgan bilimini mustahkamlash, chuqurlashtirish va umumlashtirishdan
iboratdir.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ta’lim mavzulari:
1.Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va rivojlanishi
2. Iqtisodiy tahlilning fsosiy prinsiplari
3.Iqtisodiy tahlil metodi va uning xususiyatlari
4.Iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy usullari
5.Iqtisodiy tahlilda integral usulidan foydalanish
6.Iqtisodiy tahlilning korrelyasion va regression usullari
7.Iqtisodiy tahlil turlari.
8.Moliyaviy tahlil va uning ahamiyati.
93
9.Tijorat siri va ichki tahlil.
10.Tashqi tahlil va uning ahamiyati.
11.Tezkor tahlilni tashkil etish va uning fxborot manbalari
12.Yer-suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligini nahlil qilish uslubi.
13. Mehnat resurslari va mehnat unumdorligini tahlil qilishning uslubi.
14. Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning muhim ko’rsatkichlarini tahlil qilish
uslubi.
15. Moliyaviy natijalar korsatkichlarini tahlil qilishining uslubi.
16.Informasion axborot texnologiyalari asosida iqtisodiy tahlilni tashkil qilish.
17.Informasion axborot texnologiyalari asosida tahlil o’tkazishning metodik,
texnik, dasturiy hamda axborot ta’minoti.
Adabiyotlari ro’yxati
Asosiy adabiyotlar:
1.Казакова Р.П., Казаков С.П. Теория экономического анализа. /Учебник –
М.:Инфра-М, 2011.-239 с.
2.Шагиясов Т., Сагдиллаева З., Файзиев Б. Финансовый и управленческий
анализ. /Учебник –Т.: Иқтисод-Молия, 2008. – 352 с.
3.Shog’iyosov T.Sh. Kompleks iqtisodiy tahlil. /O’quv qo’llanma-T.: “Iqtisodmoliya”, 2009. -220 b.
Qo’shimcha adabiyotlar:
4.Бариленко В.И., Плотникова Л.К, Кузнецов С.И., Скачкова Р.В,
Плотникова В. «Анализ хозяйственной деятельности»: – М.: Издательство
«Омега - Л» 2009. – 414 с.
5.Гальчина О.Н., Пожидаева Т.А. Теория экономического анализа. –М.:
Издательство: “Издательский дом Дашков и К”, 2010. -240 с.
6.Abdullayev Yo va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’vuv
qo’llanma. T. 2001
7.Vahobov A.V. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 2005.
8.Пласкова Н.С. Экономический анализ. Учебник. М.:2007.
9.Pardayev M.Q. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarkand: 2004.
10.Urdushev H. va boshqalar. Microsoft Winlows XP va Microsoft Office XP da
Ishlash. Samarqand , 2007
94
11.Qudratov T., Ibrohimov M., Karimova M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. –
T.: Ilm ziyo, 2011-2014.
12.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
13.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik.
–Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
14.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013.
15.Internet saytlari:
– «Norma” (Me’yoriy-xuquqiy dasturiy ta’minoti) 2011 yil
– www. gaap.ru
– www. buhgalt.ru
– www.audit-it.ru
– www.books/bankir.ru
– www.stat.uz
– www.ziyonet.uz
95
O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi
vazirligi
Samarqand qishloq xo’jalik instituti
T.Qudratov
Iqtisodiy tahlil
nazariyasi
«Buxgalteriya hisobi va audit» ta’lim yo’nalishi
talabalari uchun avaliy mashg’ulotlarda
bajariladigan masalalar
to,plami
SAMARQAND -2015
96
Masalalar to’plami «Iqtisodiy tahlil nazariyasi» fani bo’yicha Buxgalteriya
hisobi va audit kafedrasi dosenti T. Qudratov tomonidan O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta maxsus talim vazirligining 2012 yil 14 martdagi 107- sonli buyrug’i
bilan tasdiqlangan fanning o’quv dasturiga mos holda tayyorlangan .
Maruzalar kursi SamQXI buxgalteriya hisobi va audit kafedrasining
yig’ilishida (2015 yil 26 avgustdagi 1- sonli bayoni), iqtisodiyot va boshqaruv
fakulteti uslubiy hay'atining yig’ilishida (2015 yil 27 avgustdagi 1- sonli bayoni),
fakultet ilmiy kengashining yig’ilishida(2015 yil 28 avgustdagi 1-sonli bayoni),
institut markaziy uslubiy kengashining yig’ilishida (2015 yil 27 oktyabrdagi 2sonli bayoni) ko’rib chiqilib, chop etishga tavsiya etilgan.
Taqrizchilar:
1. Ibrohimov M.I. - Samarqand bank kolleji direktori, dosent, iqtisod fanlar
nomzodi
2. Xolbayev D.X. - Samarqand qishloq xo’jalik instituti « Buxgalteriya hisobi
va audit« kafedrasi dosenti, iqtisod fanlar nomzodi
97
Kirish
Ushbu fanga “Ishchi o’quv reja”da amaliy dars uchun 36 soat, mustaqil ish uchun
36 soat miqdorida o’quv yuklama ko’zda tutilgan.Amaliy mashg’ulot 18-ta mavzu
bo’yicha tashkil qilinadi.1-10 va18 –mavzular bo’yicha seminar shaklida,1-17 mavzular bo’yicha amaliy mashg’lotlar(masalalarni echish) tariqasida dars tashkil
qilinishi ko’zda tutilgan.Har bir mavzuda auditoriyada bajariladigan amaliy dars
(seminar yoki masalalar echish shakli) va mustaqil ish topshiriqlari aks ettirilgan.
1-Mavzu. Iqtisodiy tahlilning rivojlanish tarixi va xojalikni boshqarishdagi
o,rni(2 soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib,Iqtisodiy tahlil
fanining ning vujudga kelishi,rivojlanish tarixi va fan sifatida shakllanish jaryonini
talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki, savol-javob ва muhokama tarzida
Amaliy mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil
qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarga) tayyorgarlik korishda quyidagi
adabiyotlardan foydalaning4:
1.Pardayev M.Q. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarkand: 2001(Buni 1kitob deb nomlaymiz), 2-bobidan foydalaning
2.Vahobov A.V. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 2005
(Buni 2-kitob deb nomlaymiz), 1-bobidan foydalaning
3.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand:
2015.(Buni 3-kitob deb nomlaymiz), 1-mavzisidan foydalaning
4.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010. .(Buni 4-kitob deb nomlaymiz),
Seminar savollari:
1.Iqtisodiy tahlil fanini qanday fanlar tarkibiga kiradi? Tushuntiring
2.Iqtisodiy tahlil fanini qaysi fanlar asosida vujudga kelgan
4
2-18 mavzularda adabiyotlarning nomi toliq ko’rsatilmasdan faqat tartib raqamlari keltiriladi va
ulardan foydalanish uchun tegishli bo’lgan boblari va mavzulari ko’rsatiladi.
98
3.Iqtisodiy tahlil fanini paydo bo’lish zarurati va uning sabablari
4. Iqtisodiy tahlilning fanning shakllanish elementlari
5. Iqtisodiy tahlil fanining rivojlanish bosqichlari.
6. Iqtisodiy tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishi
7. 5.Tahlil fanining O’zbekistonda rivojlanishida salmoqli hissa qoshgan
olimlarni bilasizmi? Ular kimlar?
Adabiyotlar 2,3,8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida keltirilgan).
2-mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va fanlar
tizimidagi o’rni (2 soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib,Iqtisodiy tahlil
fanining mazmu,predmeti,ob’yekti, tahlilning fanlar orasida tutgan o’rni va
vazifalarining mazmun-mohiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi. Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 1bobidan, 2-kitobning 1-bobidan, 3-kitobning 2-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1.Xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan iqtisodiy jarayonlar va hodisalar deganda
nima tushuniladi?
2.Iqtisodiy tahlil fanining mazmunining bayoni.
3. Iqtisodiy tahlil fanining predmeti.
4. Iqtisodiy tahlil fanining ob’yekti deganda nima tushuniladi?
5 Iqtisodiy tahlil fanining vazifalari.
6.Fanlar tizimida iqtisodiy tahlilning o’rni.
7.Iqtisodiy tahlil fanining Buxgalteriya hisobi va statistika fanlari bilan bog’ligi
8.Iqtisodiy tahlilning asosiy prinsiplari.
99
Adabiyotla 1,2,3,5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida keltirilgan).
3- mavzu.Iqtisodiy tahlilning metodi va metodologiyasining
tavsifi (2soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilning
metodining mazmunini va metodologik asoslarini ifodalovchi kategoriyalarning
ta’rifi va -mohiyatini i talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma Услубий кўрсатма. Darsga(seminarda) tayyorgarlik
korishda 1-kitobning 1-bobidan, 2-kitobning 2-bobidan, 3-kitobning 3-mavzisidan
foydalaning
Seminar savollari:
1. Metod so’zining ma’nosini dialektika nuqtai nazaridan tushuntiring
2.Iqtisodiy tahlil fanining metodi va uning o’ziga xos xususiyatlari.
3. Iqtisodiy tahlilning metodologik asoslarini ifodalovchi ko,rsatkichlar.
4. Inluksiya va deduksiya kategoriyalarining mazmuni .
5. Zamon va makon kategoriyalarining tavsifi.
6. Sabab va oqibat kategoriyalarining mazmuni
7.Tahlil va sintez kategoriyalarining mazmunini bayon qiling
Adabiyotlar 1,2,3,5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida
keltirilgan).
4- mavzu. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy usullar(2soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
qo’llaniladigan an’anaviy usullarning ta’rifi,xucuciyatlari va mazmunini talabalarga
o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
100
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 5va
6-boblaridan, 2-kitobning 2-bobidan, 3-kitobning 4-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning guruhlanishi.
2.Iqtisodiy-statistik usullar va ularning turlari
3.Solishtirish usulining mazmuni-va xususiyatlari
4. O’rtacha va nisbiy ko’rsatkichlar tahlilda qo’llanilishi.
5.Farqlash va zanjirli bog’lanish usullarning mazmu
6.Indeks usuli qay vaqtda qo’llaniladi? Uning mazmuni bayon qiling
Adabiyotla 1,2,3,5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
5- mavzu. Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy-matematik usullardan
foydalanish (2soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullarning ta’rifi, mazmun-mohiyatini
talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 6bobidan, 3-kitobning 5-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1.Qay vaqtda iqtisodiy tahlilda iqtisodiy-matematik usullar ishlatiladi?
2. Stoxastik bog’lanishdagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’rganishda korrelyasion va
regression tahlil usullarining qo’llanilishi
101
3. Oddiy korrelyasiya to’g’risida tushuncha
4.Ko’p omilli korrelyasiya to’g’risida tushuncha
5.Natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni hisoblashda integral
usulidan foydalanish
Adabiyotlar 1, 2,3,8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
6- mavzu. Iqtisodiy tahlil turlarlarining mazmuni va tavsifi (2oat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil
turlari to’g’risida tushuncha, tasniflanish belgilari turlarining ta’rifi, mazmunmohiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 10bobidan, 3-kitobning 6-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1.Iqtisodiy tahlilning turlari to’g’risida tushuncha.
2. Iqtisodiy tahlil turlarining tasniflanish belgilari
3. Iqtisodiy mazmuni bo’yicha Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning tasnifi
4. Iqtisodiy tahlilni zamon va makon nuqtai nazaridan tasniflash
5.Iqtisodiy tahlilni subyektlariga ko’ra turlari va ularni tavsifi.
6.Tarmoqlar va kengaytirilgan ishlab chiqarish bosqichlari bo’yicha turlari va
ularni tavsifi.
7. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o’rganish bo’yicha va o’rganilayotgan ob’yektni
qamrab olish darajasiga ko’ra turlari va ularni tavsifi.
Adabiyotlar 1, 2, 8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
102
7- mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllari va ularning tavsifi (2soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlil
shakllari to’g’risida tushunchani, shakl turlarining turlarining ta’rifi, mazmunmohiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 10bobidan, 3-kitobning 7-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1.Iqtisodiy tahlilning shakllari to’g’risida tushincha
2.Solishtirish va omilli tahlili shakllarining tavsifi.
3. Staxostik,marjinal va loyiha tahlili shakllarining tavsifi
4. Boshqaruv va moliyaviy tahlili shakllarining tavsifi
5.Xo,jalik faoliyatining tahlili shaklining tavsifi.
Adabiyotlar 1, 2,8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
8- mavzu. Iqtisodiy tahlilda foydalaniladigan axborot
manbalari(2soat).
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, iqtisodiy tahlilda
foydalaniladigan axborot manbalari turlari , ularga qo’yiladigan talablar va ularni
tekshirish usullarining mazmun-mohiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 8bobidan, 2-kitobning 3-bobidan, 3-kitobning 8-mavzisidan foydalaning
103
Seminar savollari:
1. Iqtisodiy tahlilda foydalaniladigan axborot manbalarining turlari.
2. Iqtisodiy axborot manbalariga qo’yiladigan talablar.
3.Tahlilda foydalaniladigan iqtisodiy axborotlarning turlari va ularning tavsifi
4.Huquqiy – me’yoriy axborotlarning mazmunini tushuntiring
5. Tahlilda foydalaniladigan iqtisodiy axborotlarni tekshirish usullari
6. Tahlilni manbalar bilan ta’minlashni takomillashtirish yo’llari
Adabiyotlar 1,2,3,8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
9- mavzu. Iqtisodiy tahlilni tashkillachtirish va natijalarini
rasmiylashtirish(2 soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, Xo’jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil ishlarini tashkil qilish, tahlil natijalarini
umumlashtirish va rasmiylashtirish usullarining mazmun-mohiyatini talabalarga
o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 9bobidan, 2-kitobning 3-bobidan, 3-kitobning 9-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:.
1.Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlil ishlarini tashkil
qilish
2. Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida iqtisodiy tahlilni tashkil qilish
nuqtai nazaridan bosh buxgalter va bosh iqtisodchining vazifalari nimalardan
iborat?
104
3. Iqtisodiy tahlilni tashkillachtirish va natijalarini rasmiylashtirishda boshqa
mutaxassislarni o’rni nimalardan iborat?
4. Iqtisodiy tahlilni rejalashtirish va tashkil qilish bosqichlari.
5. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish.
6. Tahlil natijasida aniqlangan imkoniyatlardan foydalanish bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqish deganda nimalarni tushunasiz?.
Adabiyotlar 1,2.3,8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
10- mavzu. Kompleks iqtisodiy tahlilning mazmuni va samaradorlikni
oshirishdagi ahamiyati (2 soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, kompleks iqtisodiy
tahlilni tashkil qilish asoslari, tamoyillari va qilish usullarining mazmun-mohiyatini
talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarda) tayyorgarlik korishda 1-kitobning 11bobidan, 3-kitobning 11-mavzisidan foydalaning
Seminar savollari:
1. Kompleks iqtisodiy tahlilni tashkil qilish asoslari, mazmuni va tamoyillari.
2.Kompleks iqtisodiy tahlilda tizimli yondashuv.
3. Kompleks iqtisodiy tahlilda o’rganiladigan ko’rsatkichlar
4. Kompleks tahlil qilish usullarining tavsifi
5.Jamlash va bal berish kompleks tahlil qilish usullarining tavsifi
6. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini tasnifi
Adabiyotlar 1,2,3,8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
105
11- mavzu. Yer-suv resurslari va asosiy fondlardan foydalanish
samaradorligini nahlil qilish uslubi (2 soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, yer-suv resurslari va
asosiy fondlardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini hisoblash va omilli nahlil
qilish usullarining mazmuni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot amaliy dars (maslalar echish) shaklida
tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 11-mavzisidan, 4-kitobning 5 va12-boblaridan foydalaning
Adabiyotlar 5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
1-topshiriq
Er-suvdan foydalanishni tahlil qilish uchun zarur bo,lganma,lumotlar
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
1. Kadastr maydon,ga
180
Hisobot yili
182
2.Yalpi daromad,ming so,m
280800
303940
3. Foyda, ming so,m
50400
76440
4. Paxta maydoni,gа
80
83
880
871.5
1960
2100
5. Paxtaga sarf bo’lgan suv hajmi,
ming M3
6. Paxta yalpi hosili,s
Ma’lumotlar asosida aniqlang:
1. Bazis va hisobot yillari uchun 1 ga hisobiga olingan daromad summasini;
2. Erdan foydalanish samaradorligining o,zgarishini;
106
3. Erdan foydalanish shartli samaradorlik ko,rsatkichini
4. SamaradorliKning o,zgarishiga quyidagi omillarning ta’sirini aniqlang:
а) Kadastr maydon o,zgarishining ta’sirini;
б) Yalpi daromad hajmi o’zgarishining ta’sirini;
5. Erdan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatini ko’rsatib , xulosa
yozing
2- topshiriq
1-topshiriqdagi ma’lumotlar asosida suvdan foydalanish samaradorligining
o,zgarishini omilli tahlil qiling va xulosa yozing.Bu vazifani hurmatli talaba
o’zingiz mustaqil bajaring.
3- topshiriq
Fondlardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish uchun zarur bo ’lgan
ma’lumotlar
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’tacha
qiymati,ming so,m
54000
57500
Shu jumladan aktiv qismining qiymati
29700
35650
2. Yalpi mahsumot, ming so,m
59400
69000
3. Foyda, ming so,m
16200
20125
Berilgan ma’lumotlar asosida aniqlang:
1. Bazis va hisobot yillari uchun asosiy fondlardan foydalanish samaradorlik
ko rsatkichini hisoblang:
,
1) fond qaytimini;
2) fond sig,imini;
3) fond rentabelligini;
107
2.Samaradorlik ko’rsatkichlari o’zgarishini aniqlang va xulosa yozing;
4-топшириқ
3- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida fond qaytimining o’zgarishini omilli tahlil
qiling.Omillar ta,sirini «Zanjirli bog’lanish» usulidan foydalanib aniqlang va
echimiga fond qaytimini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib,xulosa yozing.
.12- mavzu. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil
qilish uslubi(2soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, yer-suv resurslari va
asosiy fondlardan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini hisoblash va omilli nahlil
qilish usullarining mazmuni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot amaliy dars (maslalar echish) shaklida
tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 12-mavzisidan, 4-kitobning 7-bobidan foydalaning
Adabiyotlar 1,5-8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
5-топшириқ
Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish uchun zarur bo’lgan
ma’lumotlar :
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1.Yalpi mahsulot, ming so’m
12100
13500
2.Moddiy xarajatlar, ming so’m
6050
6025
3.Sotishdan olingan yalpi foyda, ming so’m
908
1205
108
Berilgan ma,lumotlar asosida:
1.Moddiy resurslardan foydalanish samaradorlik ko,rsatkichini aniqlang:
а) Materiallar qaytimini;
б) Materiallar sig,imini;
2. Materiallar qaytimi darajasining o,zgarishini,
3. Materiallar qaytimining o,zgarishiga quyidagi omillar ta’sirini:
a) Moddiy xarajatlar hajmi o’zgarishining ta,sirini,
b) Yalpi mahsulot hajmi o’zgarishining ta’sirini
4. Topshiriq еchimiga xulosa yozing
6-топшириқ
5-topshiriqdagi ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun moddiy resurslar rentabelligi darajasi va uning
o’zgarishini
2.Rentabellik darajasining o,zgarishiga quyidagi omillar ta’sirini.,
3. Rentabellik darajasini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib, xulosa yozing
7-топшириқ
5- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida materiallar sig,imi darajasi o’zgarishining
omilli tahlilini Indeks usulidan foydalanib, hurmatli talabao’zingiz mustaqil
bajaring
13- mavzu. Mehnat unumdorligini tahlil qilish uslubi (2soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, mehnat unumdorligning i bevosita va bilvosita ko’rsatkichlarini hisoblash va ularni omilli nahlil qilish
usullarining mazmuni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot amaliy dars (maslalar echish) shaklida
tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 13-mavzisidan, 4-kitobning 6-bobidan foydalaning
109
Adabiyotlar 1,3,5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
8-топшириқ
Mehnat unumdorligi korsatkichlarini tahlil qilish uchun zarur bolgan ma,lumotlar:
Ko,rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1.Paxta maydoni,ga
80
83
2. Paxta yalpi hosil,s
1960
2100
3.Mehnat sarfi, kishi-soat hisobida
68000
69720
Berilgan ma,lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun 1 gektar maydonga sarf bo,lgan kishi –soatni;
2.Bazis va hisobot yillari uchun paxta hosildorligini;
3.Bazis va hisobot yillari uchun bir kishi-soatga etishtirilgan paxta miqdorini;
4. Mehnat unumdorligi korsatkichlarini yakka indekslarini va ular asosida
mehnat unumdorligi darajasiga baho bering
9-топшириқ
8- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida mehnat unumdorligi dinamikasining
o’zgarishini omilli tahlil qiling. Buning uchun aniqlang:
1.Mehnat unumdorligining mutlaq va nisbiy o,zgarishlarini;
2. Mehnat unumdorligining o’zgarishiga omillarningi ta’sirini.
3. Mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib, xulosa yozing
10-топшириқ
8- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida mehnat unumdorligi dinamikasining
o’zgarishini uning bilvosita ko’rsatkichi asosida omilli tahlil qiling. Tahlilni
indeks usulidan foydakanib, hurmatli talabao’zingiz mustaqil bajaring
110
14- mavzu. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish ko’rsatkichlarini tahlil qilish
uslubi . (2soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, mahsulot ishlab
chiqarish va sotish ko’rsatkichlarini hisoblash va ularning o’zgarishini omilli tahlil
qilish usullarining mazmuni talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot amaliy dars (maslalar echish) shaklida
tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 14-mavzisidan, 4-kitobning 3 va 4--boblaridan foydalaning
Adabiyotlar 5-8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
11-топшириқ
Ishlab chiqarilgan sabzavot dinamikasini tahlil qilish uchun zarur bo ,lgan
Ma’lumotlar
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1.Sabzavot maydoni, ga
42
40
2. Sabzavot hosildorligi, s/ga
328
333
?
?
3.Sabzavot yalpi hosili, s
Berilgan ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun sabzavot yalpi hosilini;
2. Sabzavot yalpi hosili miqdorining o’zgarishini;
3. Sabzavot yalpi hosili miqdorining o’zgarishiga omillarningi ta’sirini.
4. Vazifa echimiga , xulosa yozing
12-топшириқ
Sotishdan olingan pul tushimi hajmini tahlili uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar
111
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1. Sotilgan paxta miqdori, s
1960
2100
2.Sof pul tushimi,ming so,m
124799
138617
Berilgan ma,lumotlar asosida aniqlang:
1. Bazis va hisobot yillari uchun bir sentner paxtaning oэrtacha sotish bohasini.,
2. Sof pul tushimi hajmining o,zgarishini.,
3.Shartli sof pul tushimi hajmini .,
4. Sof pul tushimi hajmining o,zgarishiga omillar ta’sirini
5. Sof pul tushimi hajmini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib, xulosa yozing
13-топшириқ
Paxtani sotishdan olingan sof pul tushimi hajmi hisobot yilida 138617 ming
so’mni tashkil qildan. Sof pul tushimi indeksi 1.111 koeffitsiyentga teng bolgan. 1 s
paxtaning bazis yilidasi bahosi 63673 so’mga teng bo’lgan.Baho indeksi 1.037
koeffitsiyentni tashkil qilgan.Ushbu ma’lumotlardanfoydalanib,aniqlang:
1.Bazis yilida Paxtani sotishdan olingan sof pul tushimi hajmi.,
2.Hisobot yilidagi 1 s paxtaning sotish baosini.,
3.Vazifa echimiga xulosa yozing
Eslatma: hurmatli talaba топшириқni o’zingiz mustaqil bajaring
15- mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini tahlil qilish
uslubi . (2soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, mahsulot ishlab
chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini aniqlash va ularning o’zgarishini omilli
tahlil qilib, xulosalar chiqarish sh usullarining mazmuni va qoidalarini talabalarga
o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi.Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot amaliy dars (maslalar echish) shaklida
tashkil qilinadi
112
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 15-mavzisidan, 4-kitobning 8-boblaridan foydalaning
Adabiyotlar 5-8(nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
14-топшириқ
Paxta tannarxi dinamikasini tahlil qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1.Jami Ishlab chiqarish tannarxi ,ming so’m
102400
107900
80
83
1960
2100
2.Paxta maydoni,ga
3. Paxta yalpi hosili, s
Berilgan ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun 1 s. paxta tannarxi.,
2. Paxtaning jami Ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishini.,
3.Farqlash usulidan foydalanib, Ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishiga
omillarning ta’sirini.,
4. Ishlab chiqarish xarajatlari hajmini pasaytirish imkoniyatlarini ko’rsatib, xulosa
yozing
15-топшириқ
14- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun 1ga paxta maydoniga sarf bo’lgan xarajatlar
summasini;
2. Bazis va hisobot yillari uchun paxta hosildorligini,s/ga;
3. Bazis va hisobot yillari uchun 1 s. paxta tannarxi va uning o ’zgarishini ;
4. Paxta hosildorligini va tannarxi yakka indekslarini hisoblang
5.Vazifaning echimiga xulosa yozing
16-топшириқ
14-topshiriqdagi ma’lumotlar asosida paxta tannarxining o’zgarishini omilli tahlil
qiling.Buning uchun aniqlang:
113
1. Paxta tannarxining umumiy o’zgarishini.,
2. Paxta tannarxining o’zgarishiga quyidagi omillarning ta’sirini Zanjirli bog’lanish
usulidan foydalanib hisoblang;
1) 1ga paxta maydoniga sarf bo’lgan xarajatlar hajmi o’zgarishining ta’sirini.,
2) Paxta hosildorligi darajasi o’zgarishining ta’sirini
3. Paxta tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini ko’rsatib, asosli xulosa yozing
Ushbu topshiriqni Hurmatli talaba, o’zingiz mustaqil bajaring.
114
16- mavzu. Moliyaviy natijalar dinamikasini tahlil qilishining
uslubi(2soat)
O’quv maqsadi. Xo’jalikning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlarni
hisoblash va omilli tahlil qilish usullarini talabalarga o’rgatish hisoblanadi
Mashg’ulot shakli. Kichik guruhlarda vazifalarni echish shaklida mashg’lot
tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi. Vazifalarni mustaqil bajarish
Mashg’ulotning mazmuni. Amaliy mashg’ulotda mahsulotni sotishdan olingan
yalpi foyda diinamikasini har xil usullar bilan omilli tahlil qilish bilan bog’liq bolgan
vazifalarni echish va asosli xulosa yozish
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 16-mavzisidan, 4-kitobning 9-boblaridan foydalaning
Adabiyotlar 1,5-8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
17-топшириқ
Paxtani sotishdan olingan yalpi foyda va rentabellik diinamikasini tahlil qilish
uchun zarur bo’lgan ma,lumotlar
Ko’rsatkichlar
Bazis yili
Hisobot yili
1.Sotilgan paxta miqdori, s
1960
2100
2. 1 s. paxta bohasi,so,m
69673
76008
3. 1 s. paxta tannarxi, so,m
?
?
4. 1 s. paxta foydasi, so,m
11400
14600
?
?
5. Paxtani sotishdan olingan yalpi foyda ,ming so,m
Berilgan ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun paxtani sotishdan olingan yalpi foyda summasini.,
2. Bazis va hisobot yillari uchun paxtani sotishdan olingan pul daromadi
summasini.,
3. Yalpi foyda va pul daromadi ko’rsatkichlari hajmining umumiy o’zgarishini.
115
4. Yalpi foyda va pul daromadi ko’rsatkichlari asosida xo’jalik moliyaviy
faoliyatini baholab, xulosa yozing.
18-топшириқ
1.Bazis va hisobot yillari uchun 1 s. paxta tannarxini;
2. Paxtani sotishdan olingan yalpi foyda summasining umymiy o’zgarishini;
3. Yalpi foyda summasining o’zgarishiga omillarning ta’sirini Zanjirli bog’lanish
usulidan foydalanib hisoblang;
4. Yalpi foydani ko’paytirish imkoniyatlarini ko’rsatib, asoslixulosa yozing
19-топшириқ
17- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida aniqlang:
1.Bazis va hisobot yillari uchun rentabellik darajasini;
2.Shartli rentabellik darajasini;
3.Rentabellik darajasining o’zgarishini;
4. Rentabellik darajasining o’zgarishiga omillarning ta’sirini zanjirli bog’lanish
usuli bilan hisoblang;
5. Rentabellik darajasini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib, asosli xulosa yozing
Hurmatli talaba, 19- topshiriqni o’zingiz mustaqil bajaring
17- mavzu. Xo’jalik moliyaviy ahvolini tahlil qilishining uslubi.(2soat)
O’quv maqsadi. Xo’jalik moliyaviy ahvolini ifodalovchi asosiy
ko’rsatkichlardan bo’lgan moliyaviy barqarorlik va to’lovga qodirlik
ko’rsatkichlarini omilli tahlil qilish usulini talabalarga o’rgatish hisoblanadi
Mashg’ulot shakli. Kichik guruhlarda vazifalarni echish shaklida mashg’lot
tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi. Vazifalarni mustaqil bajarish
Mashg’ulotning mazmuni. Amaliy mashg’ulotda xo’jalik moliyaviy ahvolini
ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlarning omilli tahlili bilan bog’liq bolgan vazifalarni
echish va asosli xulosalar yozish
116
Uslubiy ko’rsatma. Darsda topshiriqlarni bajarishda-masalalarni echishda 3kitobning 17-mavzisidan, 4-kitobning 10-boblaridan foydalaning
Adabiyotlar 1, 5-8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
20-топшириқ
Xo,jalik moliyaviy ahvolini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlar diinamikasini tahlil
qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar
Ko’rsatkichlar
Yil boshi Yil oxiri
1.O’z aylanma mablaglari mabalari, ming so,m
16500
18 000
2. Qisqa muddatli bank kreditkari, ming so,m
3 000
3 000
3. Tovar-moddiy zaxiralar, ming so,m
20 050
21 020
4. Pul mablaglari, ming so,m
1 500
1 620
5. Debitorlik qarzlari, ming so,m
6 000
7 500
6.Kreditorlik qarzlari, ming so,m
10 200
11 400
7.Uzoq muddatli bank qarzlari, ming so,m
2 050
2 050
Berilgan ma,lumotlar asosida aniqlang:
1.Yil boshi va Yil oxiriga moddiy aylanma mablag’larning o’z aylanma mablag’lari
manbalari bilan qoplanish darajasini;
2.Yil boshi va Yil oxiriga moddiy aylanma mablag,lar hajmining asosiy manbalari
bilan qoplanish darajasini;
3. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentining o’zgarishini.,
4.Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentining o’zgarishiga omillarning ta’sirini.,
5. Moliyaviy barqarorlikni oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib, asosli xulosa yozin
21- topshiriq
20- topshiriqdagi ma’lumotlar asosida hisoblang:
1.Yil boshi va Yil oxiriga to’lov mablag,lari summasini;
2. Yil boshi va Yil oxiriga to’lov majburiyatlari summasini;
3. Yil boshi va Yil oxiriga joriy to’lovga qodirlik koeffitsiyentlarini;
5.Joriy to’lovga qodirlik koeffitsiyentining o’zgarishini.,
117
6 Joriy to’lovga qodirlik koeffitsiyentining o’zgarishiga omillar ta’sirini hisoblab,i
uning o’zgarishiga baho bering va asosli xulosa yozing.
22- topshiriq
20-topshiriqdagi ma’lumotlar asosida mutlaq va oraliq to’lovga qodirlik
koeffitsiyentlarining o’zgarishini omilli tahlil qiling.Tahlilni Zanjirli bog’lanish
ko’rsatkichidan foydalanib, amalga oshiring va ularli oshirish imkoniyatlarini
ko’rsatib,asosli xulosa yozing.Tahlilni Hurmatli talaba, o’zingiz mustaqil
amalga oshiring
18- mavzu. Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta
ishlash va ulardan foydalanish(2 soat)
Darsning o’quv maqsadi. Darsning o’quv maqsadi bo’lib, Iqtisodiy
axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta ishlash va ulardan Iqtisodiy
tahlilda foydalanish usullari va qoidalarinining mazmun-mohiyatini talabalarga
o’rgatish hisoblanadi.
Mashg’ulot turi. Individual shaklda tashkil qilinadi.
Mashg’ulot metodi. Og’zaki va savol-javob tarzida
Mashg’ulotning mazmuni. Mashg’ulot seminar shaklida tashkil qilinadi
Uslubiy ko’rsatma. Darsga(seminarga) tayyorgarlik korishda 2-kitobning 8bobidan, 3-kitobning 3-bobidan, 4-kitobning 1-bobidandan, 8-itobning 9-bobidan
foydalaning
Seminar savollari:
1.Informatsion texnologiyalar deganda nima tushuniladi?
2.Axborotlar deganda nima tushuniladi?
3Texnologiya jarayoni deb nimaga aytiladi?
4..Iqtisodiy axborotlarni informatsion texnologiyalar asosida qayta ishlashni tashkil
etish asoslari.
5.Xo’jalik faoliyatini zamonaviy informasion texnologiyalar asosida tahlil qilish va
uni takomillashtirish yo’llari.
Adabiyotlar 2-4,8 (nomlari foydalanilgan adabiyotlar royxatida keltirilgan).
118
Foydalaniladigan o’quv adabiyotlari ro’yxati
1.Abdullayev Yo va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’vuv
qo’llanma. T. 2001
2.Pardayev M.Q. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarkand: 2001.
3.Vahobov A.V. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 2005.
4.Urdushev H. va boshqalar. Microsoft Winlows XP va Microsoft Office XP da
Ishlash. Samarqand , 2007
5.Qudratov T., Ibrohimov M., Karimova M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma.
–T.: “Ilm ziyo” nashriyoti, 2005-2014 (6-marta nashr qilingan).
6.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
7.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik.
–T.: “Voris” nashriyoti.2012.
8.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013.
119