б éëåê

Ф.М.Хисамова
ТАТАР ТЕЛЕ
МОРФОЛОГИЯСЕ
Югары уку йортлары љчен дђреслек
Казан
«Мәгариф» нәшрияты
2006
2
УДК 811.512.145 (075.8)
ББК 81.2Тат я73
Х 49
Классик университет белеме бирү буенча Укыту-методик берләшмәсе
Карары буенча басыла
Фәнни редакторы
академик, доктор, профессор
М.З.Зәкиев
Охраняется Законом РФ “Об авторском праве и смежных правах”.
Воспроизведение всей книги или ее части на любых видах носителей
запрещается без письменного разрешения издательства.
Китап 2004-2013 нче елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм
Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча
Татарстан Республикасы дәүләт программасын үтәү максатында нәшер ителә.
Хисамова Ф.М.
Х 49
Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек /
Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б.
ISBN 5-7761-1461-6
Югары уку йортлары өчен төзелгән бу дәреслек озак еллар дәвамында
Казан дәүләт университетында татар теле укыту тәҗрибәсенә нигезләнеп
язылды. Дәреслектә белемнәрне тикшерү өчен сораулар һәм морфологик
анализ үрнәкләре дә бирелде.
ISBN . 5-7761-1461-6
© Хисамова Ф.М., 2006
© “Мәгариф” нәшрияты, 2006
© Бизәү. “Мәгариф” нәшрияты, 2006
3
Кадерле остазым академик
Диләрә Гариф кызы Тумашеваның
якты истәлегенә багышлыйм
К Е Р Е Ш
Хђзерге татар теле – татар халкыныћ милли теле, халыкныћ рухи џђм мђдђни
хђзинђсенећ бер чагылышы. Тарихи рђвештђ борынгы кабилђ теллђреннђн, џђм
соћгырак дђвердђ бердђм халык теленнђн њсеп чыккан татар милли теле
бљтен дљньяга сибелгђн татар халкы љчен уртак. Милли яки гомумхалык
татар теле тљшенчђсе телнећ џђртљрле кулланылышын, шул исђптђн барлык
диалект џђм сљйлђшлђрне, аерым социаль катлаулар тарафыннан кулланыла
торган џђртљрле жаргоннарны џ.б. њз эченђ ала. Татар ђдђби теленећ исђ
гомумхалык теле эчендђ аерым урыны бар. Ђдђби тел ул – тел яшђешенећ ић
югары кимђле, югары формасы. Гомумхалык теленећ тљп џђм ић камил
њзенчђлеклђрен њзендђ туплаган ђдђби телгђ, љстђмђ рђвештђ, эшкђртелгђн
џђм кагыйдђлђргђ буйсындырылган булу, яшђешнећ књптљрле љлкђлђрендђ
кулланыла алу, књпвазифалылык хас.
Хђзерге татар ђдђби теле матур ђдђбият ђсђрлђрендђ, газета-журналларда,
радио-телевидениедђ, театрда, љлешчђ уку-укыту, фђн љлкђсендђ џђм дђњлђт
идарђсендђ чагыштырмача иркен кулланыла.
Урта џђм югары уку йортларында ђдђби телебезнећ тљзелешен љйрђнђ
торган фђн «Хђзерге татар ђдђби теле» дип атала, џђм ул берничђ бњлектђн
тора: фонетика, лексикология, грамматика (морфология џђм синтаксис).
Џђр бњлекнећ њзенећ љйрђнњ объекты, љйрђнелђ торган њзенчђлекле тел
берђмлеклђре бар:
Фонетика телдђге а в а з л а р составын љйрђнђ;
Лексикологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з; ул телебезнећ сњзлек
составын (сњзлђрнећ мђгънђлђрен, килеп чыгышын, кулланылыш љлкђлђрен
џ.б.) љйрђнђ;
4
Морфология – грамматиканыћ бер љлешен тђшкил итђ, аныћ тљп љйрђнњ
объекты – сњзнећ мђгънђле кисђклђре – м о р ф е м а л а р, с њ з л ђ р џђм с њ
з ф о р м а л а р ы;
Синтаксисныћ тљп љйрђнњ объекты – с њ з т е з м ђ л ђ р џђм ќ љ м л ђ.
Синтаксиста сњзтезмђлђрнећ ясалышы џђм тљрлђре, џђртљрле ќљмлђлђр
љйрђнелђ.
5
М ОРФОЛОГИЯ
§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурычлары. Морфология –
грамматиканыћ бер љлеше. Грамматика – тел белеме фђненећ телнећ
тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђм ысулларын љйрђнђ
торган тармагы, џђм ул ике љлештђн – морфология џђм синтаксистан тора.
М о р ф о л о г и я сњзлђрнећ тљзелешен, тљрлђнешен, сњз тљркемнђрен џђм
аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнђ.
С и н т а к с и с сњзтезмђлђрне џђм ќљмлђлђрне, аларныћ тљзелешен,
ясалыш џђм мђгънђ буенча тљрлђрен, ќљмлђ кисђклђрен џ.б. љйрђнђ.
Морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз џђм сњзлђр тљрлђнгђндђ
барлыкка килђ торган џђртљрле сњз формалары. Тел белеменећ икенче бер
тармагы булган лексикологиянећ дђ тљп љйрђнњ объекты – сњз. Ђмма бу ике
љлкђдђ сњзлђрне љйрђнњнећ максаты џђм юнђлешлђре тљрле.
Лексикологиядђ сњзлђр лексик мђгънђлђре, килеп чыгышы џђм яшђешнећ
тљрле
љлкђлђрендђ
кулланылыш
њзенчђлеклђре
ягыннан
љйрђнелсђ,
морфология сњзлђрнећ тљзелешен (морфемика), тљрлђнешен, ягъни сњз
тљркемнђренећ сљйлђмдђ књп тљрле грамматик формаларда килђ алу
мљмкинлеген, сњз формаларын, форма ясалышын љйрђнђ. Мђсђлђн, китап
сњзе лексикада мљстђкыйль мђгънђле, алынма (гарђптђн кергђн) бер мђгънђле
сњз буларак аћлатылса, шул ук китап сњзе морфологиядђ исем сњз тљркеменђ
караган тамыр сњз булуы, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ алуы ягыннан
характерлана. Икенче тљрле ђйткђндђ, морфологиядђ сњзлђрнећ грамматик ягы
љйрђнелђ.
Агглютинатив (тагылмалы) тел булган татар телендђ сњз ясалышы џђм
форма ясалышы нигездђ бер њк чаралар – кушымчалар ярдђмендђ башкарыла.
Сњз ясалышында сњзнећ лексик мђгънђсе њзгђрђ, мђсђлђн, кис  кис-ђк 
кис-кеч  кис-енте; форма ясалышында исђ сњзнећ лексик мђгънђсе
6
њзгђрешсез кала, сњзгђ яћа грамматик мђгънђ љстђлђ: кис  кис-ђ  кис-кђн
 кис-сђ.
Морфологиядђ сњзлђр сњз тљркемнђренђ берлђштереп љйрђнелђ. Аерым
сњз тљркемнђренећ тљрлђнеше грамматик категориялђрне хасил итђ. Шућа
књрђ морфологиянећ тљп бурычы – телдђге сњз тљркемнђре системасын џђм
аларга хас грамматик категориялђрне љйрђнњ.
§ 2. Морфологиянећ тел белеменећ башка тармаклары белђн бђйлђнеше.
Тел њзенећ тљзелеше буенча билгеле бер система тђшкил итђ. Бу системаныћ
аерым буыннары тел берђмлеклђре дип йљртелђ. Тљп тел берђмлеклђре: аваз
(фонема), сњз кисђге (морфема), сњз, сњзтезмђ, ќљмлђ. Тел берђмлеклђре
кечкенђдђн зурга таба њсђ бара, џђр кечкенђ берђмлек зур берђмлек эченђ керђ.
Бу – тел берђмлеклђре арасындагы иерархияле мљнђсђбђт дип атала: сњз кисђге
(морфема) аваздан яки авазлардан тљзелђ, сњз – морфемалардан, сњзтезмђ
сњзлђрдђн, ђ ќљмлђ сњзтезмђлђрдђн тора. Тел берђмлеклђренђ шулай ук
тљрлелек, бњленгђнлек џђм бер сызык љстендђ килњ (линейность) кебек
сыйфатлар хас. Лингвистикада бу берђмлеклђрне љйрђнњдђ дђ билгеле бер
эзлеклелек бар. Тел белеме тармаклары арасында шућа књрђ њзара тыгыз
бђйлђнеш яши.
Морфология тљп љйрђнњ объекты шулай ук сњз булган л е к с и к о л о г и я
белђн тыгыз мљнђсђбђттђ тора. Сљйлђм эчендђ сњзнећ лексик мђгънђсе џђм
грамматик мђгънђ берлектђ яши. Мљстђкыйль мђгънђгђ ия џђр сњз телдђ
грамматик яктан да формалашкан була. Шул ук вакытта тљрле сњзлђрнећ
тљрлђнњ мљмкинлеге, грамматик ягы аларныћ лексик мђгънђлђренђ дђ бђйле.
Сњзлђрне тљркемлђгђндђ, мђсђлђн, беренче чиратта аларныћ гомуми лексик
мђгънђлђре исђпкђ алына: исем сњз тљркеме предметлыкны, сыйфат – предмет
билгесен, фигыль – эш-хђл, хђрђкђтне белдерђ, џ.б.
Морфологиядђ сњз тљркемнђренећ грамматик категориялђрен љйрђнњгђ
кадђр, аларныћ лексик ягы, лексик составы да љйрђнелђ. Бу юнђлештђ сњз
7
тљркемнђре аерым мђгънђви, ягъни лексик-семантик тљркемнђргђ бњленђ.
Исем сњз тљркеменећ семантик тљркемнђренђ, мђсђлђн, ялгызлык џђм
уртаклык исемнђр, предметлыкны (дђфтђр, алма) , матдђлекне (он, су, тоз)
белдергђн џ.б. исемнђр, фигыльдђ – хђрђкђт фигыльлђре (йљри, килђ), эш
фигыльлђре (тљзи, ура), хис-тойгы фигыльлђре (соклана, ярата) џ.б. керђ.
Бер њк сњз тљркеменећ тљрле семантик тљркемчђлђрендђ аерым грамматик
категориялђр њзенчђлекле чагылыш табарга мљмкин. Ђйтик, исемнђрнећ
књплек санда килње предметлыкны яки матдђлекне белдергђн исемнђрдђ яисђ
ялгызлык џђм уртаклык исемнђрдђ бердђй тњгел; хђрђкђт фигыльлђренећ
юнђлеш категориясенђ мљнђсђбђте њзенчђлекле џ.б.
Морфология – тел белеменећ авазларны љйрђнђ торган тармагы –
ф о н е т и к а белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Аваз (фонема) џђм морфологиянећ
љйрђнњ предметы – морфема арасында охшаш џђм аермалы яклар бар. Алар
икесе дђ телнећ ић кечкенђ берђмлеклђре санала. Ђмма морфема ул сњзнећ ић
кечкенђ мђгънђле кисђге, ђ фонема мђгънђ аеруга хезмђт итђ. Морфема
фонемалардан тљзелђ һәм аваздан яки авазлар ќыелмасыннан тора. Мђсђлђн,
аш-а, сан-а сњзлђрендђ ике морфема бар: аш, сан - тамыр морфемалар, -а - сњз
ясагыч кушымча, ул лексик-грамматик мђгънђ белдерђ, исемнђн яћа мђгънђле
сњз – фигыль ясый; ђ кал сњзендђге а – фонема, ул мђгънђ белдерми, сњз
эчендђ аны башка аваз белђн алыштыру мђгънђне њзгђртђ, димђк, фонема
мђгънђ аеруга хезмђт итђ: кал-кол-кул-кыл; бар-а сњзе шулай ук ике
морфемадан тора. Бу очракта -а морфемасы фигыль заманын ясый, ягъни ул
грамматик мђгънђ белдерђ.
Татар телендђ сњзлђр тљрлђнгђндђ (сњзлђргђ кушымчалар ялганганда) књп
тљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше ул –
морфологик књренеш, ђ аваз њзгђрешлђре фонетикага карый. Димђк, бу
очракта фонетика џђм морфология турыдан-туры кисешђ. Татар телендђ
кушымчаларныћ барлык вариантлары да – фонетик вариантлар, алар џђртљрле
8
аваз њзгђрешлђре нђтиќђсендђ барлыкка килђ: -лар/-лђр, -ды/-де, -ны/-не (рђт
гармониясе); -ды/-де, -ты/-те, -ган/-гђн, -кан/-кђн (рђт гармониясе џђм
тартыклар охшашлану) џ.б.
Хђзерге фђндђ бу љлкђне махсус тел белеме тармагы – м о р ф о н о л о г и я
дђ љйрђнә башлады. Морфонологиядђ сњзлђргђ кушымчалар ялганганда
барлыкка килђ торган аваз тљрлелеклђре љйрђнелђ (-а / -ђ; -ды / -ты; -ган / кан).
Морфология грамматиканыћ икенче бњлеге – с и н т а к с и с белђн дђ
тыгыз бђйлђнгђн. Синтаксисныћ тљп љйрђнњ предметы булган сњзтезмђлђр
њзара грамматик мљнђсђбђттђге сњзлђрдђн тљзелђ, ђ ќљмлђ тљрле типтагы
сњзтезмђлђрдђн барлыкка килђ. Сњзлђрнећ тљрлђнеше морфологиядђ сњз
формалары итеп каралса, синтаксиста алар ќљмлђдә сүзләр бәйләнешен
барлыкка китерүче чаралар һәм җөмлә кисәкләре буларак өйрәнелә. Димђк
морфологиядђ дђ, синтаксиста да бер њк тел књренешлђре љйрђнелђ, әмма алар
тљрлечђ бђялђнђ. Мђсђлђн, Урманда ђле кар ята дигђн ќљмлђдђ урманда сњзе
морфологиядђ – исем, урын-вакыт килешендђ, берлектђ килгђн, килешнећ
грамматик мђгънђсе – урын мљнђсђбђтен белдерњ рђвешендђ тикшерелђ;
синтаксиста исђ шул ук сњз ќљмлђ кисђге – хђл буларак билгелђнђ: урын хђле,
хђбђрне ачыклый, хђбђргђ урын-вакыт килеше кушымчасы аша бђйлђнгђн џ.б.
§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм
грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм
гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
Телдђге џђр мљстђкыйль мђгънђле сњз бер њк вакытта ике тљрле мђгънђ –
лексик џђм грамматик мђгънђ белдерђ, ягъни џђр сњз грамматик яктан
формалашкан була. Лексик мђгънђне тамыр яки нигез морфема белдерђ, ђ
грамматик мђгънђ сњзнећ грамматик формасы (сњзформа1 ) аша белдерелђ.
1
Бу термин соћгы вакытта чыккан татар теле грамматикаларында кулланыла башлады.
9
Г р а м м а т и к к а т е г о р и я дип грамматик м ђ г ъ н ђ џђм грамматик
ф о р м а берлегенә ђйтђлђр. Нђрсђ соћ ул грамматик мђгънђ џђм грамматик
форма?
Лингвистикада сњзнећ берничђ тљрле мђгънђсе билгелђнђ:
1) л е к с и к
м ђ г ъ н ђ (аны сњзнећ конкрет лексик мђгънђсе дип тђ
ђйтђлђр) чынбарлыктагы аерым предмет, књренеш, эш-хђллђрне, билгене
џ.б.ны атый. Сњзлђрнећ бу мђгънђлђре гадђттђ аћлатмалы сњзлеклђрдђ
теркђлђ;
2) г о м у м л е к с и к м ђ г ъ н ђ1 сњзлђрне аерым билгелђр буенча
гомумилђштерњне
књздђ
тота.
Гомумилексик
мђгънђ
дигђндђ
«предметлык»ны, «эш-хђл»не, «билге»не џ.б. белдерђ торган сњзлђр дигђн
тљшенчђлђр белђн эш ителђ.
3) г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ књпчелек очракта ќљмлђ эчендђ сњзлђр њзара
мљнђсђбђткђ кергђндђ барлыкка килђ. Бала китап укый дигђн ќљмлђдђ бала –
укый сњзе белђн мљнђсђбђткђ керђ, бала  укый; ул башкаручы зат – субъектны белдерђ. Китап сњзе шулай ук укый сњзенђ бђйлђнгђн, китап укый; ул
шул эшнећ туры объекты була. Ягъни бала џђм укый сњзлђре арасында субъект
мљнђсђбђте, ђ китап џђм укый сњзлђре арасында туры объект мљнђсђбђте
барлыкка килђ. Димђк грамматик мђгънђ – џђрвакыт нинди дђ булса
м љ н ђ с ђ б ђ т ул. Сљйлђмдђ сњзлђр арасында књп тљрле мљнђсђбђтлђр
урнашырга мљмкин, ђйтик, укучыныћ китабы дигђндђ, бу сњзлђр арасында
и я л е к мљнђсђбђте, урманда кар књп дисђк, урманда џђм књп сњзе арасында
у р ы н мљнђсђбђте, иртђгђ кайта дисђк, ике сњз арасында в а к ы т
мљнђсђбђте
белдерелђ
џ.б.
Књргђнебезчђ,
грамматик
мђгънђ
–
ул
гомумилђштерелгђн мђгънђ. Грамматика гомумђн абстракция белђн эш итђ.
Лингвистикада лексик абстракция џђм грамматик абстракция дигђн
тљшенчђлђр бар. Мђсђлђн, китап сњзе чынбарлыктагы конкрет бер предметны
1
Кайбер хезмђтлђрдђ ул г о м у м г р а м м а т и к мђгънђ дип бирелђ.
10
белдерђ, аныћ конкрет лексик мђгънђсе бар. Ђмма бу сњз белђн без аерым бер
китапны гына тњгел, дљньядагы барлык китапларны атый алабыз. Димђк,
телдђге џђр сњз гомумилђштерђ ала. Бу – лексик абстракция. Ђ грамматик
абстракция тагын да кићрђк. Югарыда китерелгђн ќљмлђдђ бала сњзе урынына
баш килештђ килгђн башка сњзлђрне куйсак та (укучы, укытучы, Алсу џ.б.),
грамматик мђгънђ, ягъни эш башкаручыны белдерњ њзгђрешсез кала. Шул
рђвешле, грамматик мђгънђ сњзнећ конкрет лексик мђгънђсенђ бђйле булмый,
ул књбрђк грамматик формага карап њзгђрђ. Мђсђлђн, Баланы яраталар дисђк,
бала сњзенећ грамматик формасы њзгђрде (баш килеш урынына тљшем
килеше), џђм шућа бђйле рђвештђ грамматик мђгънђ дђ њзгђрђ – биредђ ул
туры объект мђнђсђбђтен белдерђ.
Сњз формалары ќљмлђдђге сњзлђр арасындагы мљнђсђбђтлђрне генђ тњгел,
чынбарлык књренешлђренђ, яки сљйлђњченећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен дђ
белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, исемнећ к њ п л е к формасы предметларныћ
бердђн артык књплеген, яки тљрлелеген (тљрле сортларын) белдерђ, фигыльнећ
з а м а н формалары эш-хђлнећ сљйлђњ моментына карата њтђлњ вакытын,
з а т-с а н эшнећ кем (кайсы зат) тарафыннан њтђлњен белдерђ џ.б. Тел
белемендђ шућа бђйле рђвештђ грамматик категориялђрне ике тљргђ бњлеп
карау да бар. Ќљмлђ эчендђге сњзлђрнећ њзара мљнђсђбђтен белдергђн
грамматик категориялђр с и н т а г м а т и к грамматик категориялђр дип, ђ
сљйлђњченећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен белдерђ торганнары с и н т а г м а т и
к б у л м а г а н грамматик категориялђр дип атала1 . Синтагматик категориялђргђ исемдђ – к и л е ш, т а р т ы м, х ђ б ђ р л е к, фигыльдђ - з а т-с а н
категорияләре керђ. Синтагматик булмаган категориялђргђ исемдђ – к њ п л е к,
фигыльдђ – з а м а н, н а к л о н е н и е, ю н ђ л е ш категориялђре, с ы й ф а т
д ђ р ђ ќ ђ л ђ р е џ.б. керђ.
Бу турыда кара: М.З.Зђкиев. «Введение» // Татарская грамматика.–Т. II: Морфология.–
Казань, 1993.– 16 б.
1
11
И с к ә р м ә: Синтаксист галимнђрнећ сыйфат фигыль џђм хђл фигыль формаларын да
синтагматик категориялђргђ кертеп караулары беркадђр бђхђс тудыра, чљнки бу
кушымчалар, ђйтик: -учы, -њче (ќырлаучы кыз, килњче кеше), -ган, -гђн (ќырлаган кыз, килгђн
кеше), -асы, -ђсе (ќырлыйсы ќыр, килђсе кунак) сыйфат фигыльнећ заманнарын белдерђлђр, ђ
заман модаль формаларга, ягъни синтагматик булмаган категориялђргђ керђ. Сыйфат фигыль
белђн сыйфатланмыш арасындагы бђйлђнеш тљрен дђ янђшђлек дип билгелђњ дљресрђк
булыр иде. Шуны да ђйтергђ мљмкин: сыйфат фигыльлђр џђм хђл фигыльлђрнећ бер њк
вакытта сыйфат сњз тљркеме џђм рђвеш белђн џђр љч яклап (лексик-семантик, морфологик
џђм синтаксик ) уртаклыгы бар. Белгђнебезчђ, сыйфатлар џђм рђвешлђр њзлђре ачыклаган
сњзгђ янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр.
Г р а м м а т и к ф о р м а – грамматик мђгънђлђрне белдерђ торган
морфологик чара. Сљйлђмдђ грамматик мђгънђне тљрлечђ белдереп була.
Мђсђлђн, чынбарлыктагы вакыт тљшенчђсен аерым сњз белђн (кичђ, ќђен);
сњзтезмђ белђн (ќђй кљне); иярчен ќљмлђ белђн (ќђй ќиткђч); бђйлеклђр
ярдђмендђ (ќђй килњ белђн); килеш кушымчасы белђн (ќђйдђ) џ.б. белдерергђ
мљмкин. Ђмма грамматик мђгънђ бары тик морфологик чара – с њ з ф о р м а
белђн белдерелгђндђ генђ чын мђгънђсендђ грамматик категория булып санала
ала. Ягъни сњзнећ лексик мђгънђсе дђ, морфологик мђгънђсе дђ бер сњз эчендђ,
бер сњз кысасында белдерелергђ тиеш. Татар телендђ мондый универсаль чара
ролен ф о р м а
я с а г ы ч (тљр ясагыч џђм тљрлђндергеч) кушымчалар
башкара. Мђсђлђн, апаныћ (яулыгы) сњзендђ аныћ лексик мђгънђсе дђ (кыз
туган, хатын-кыз), грамматик мђгънђсе дђ (аныћ нђрсђгђдер ия булуы) чагыла.
Бу очракта грамматик форма – иялек килеше кушымчасы.
Татар телендђ грамматик мђгънђ белдерђ торган синтетик чара –
кушымчалар белђн бергђ, аерым очракларда аналитик чаралар да кулланыла.
Грамматик мђгънђ белдерњче аналитик чараларныћ ачык мисалы итеп
фигыльнећ заман формаларын китерергђ мљмкин: бара иде, барган иде, бара
торган иде џ.б. Аналитик грамматик форма бу очракта кушымча + иде ярдђмче
фигыле белђн ясала.
12
Шул рђвешле, грамматик категория ул ике яклы књренеш. Аныћ эчке ягы –
грамматик мђгънђсе џђм тышкы ягы – грамматик формасы бар. Грамматик
мђгънђ ул џђрвакыт нинди дђ булса м љ н ђ с ђ б ђ т белдерњ. Грамматик
форма – морфологик чара ярдђмендђ ясалган сњз формасы (сњзформа).
Хђзерге тел белемендђ грамматик категорияне у р т а к г р а м м а т и к
гънђгђ ия булган
мђ
ф о р м а л а р р ђ т е дип билгелђњ кић таралган.
Сњзлђр тљрлђнгђндђ, чыннан да, билгеле бер тђртипкђ салынган сњзформалар
рђте барлыкка килђ. Аларны парадигма дип атыйлар.
П а р а д и г м а дип бер њк сњз нигезенећ књп тљрле грамматик формаларда
килњенђ ђйтђлђр. Парадигмалар гадђттђ баганалап яки таблица рђвешендђ
бирелђ. Парадигманыћ барлык буыннары љчен уртак морфема – сњз нигезе яки
лексема дип атала. Парадигма эчендђге лексема грамматик мђгънђдђн азат була.
Бу очракта лексема (сњз) - бары тик сњзлек берђмлеге генђ.
Билгеле булганча, џђр сњз тљркеме њзенчђ тљрлђнђ, џђм шућа бђйле
рђвештђ, аларныћ џђркайсыныћ њзенђ хас грамматик категориялђре бар. Татар
телендђ грамматик категориялђргђ ић бай сњз тљркемнђре – исем џђм фигыль.
Исемгђ – к и л е ш, т а р т ы м, с а н , фигыльгђ – б а р л ы к-ю к л ы к, з а м а н, з
а т-с а н, ю н ђ л е ш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре хас. Мисалга исемдђ килеш
категориясен алсак, ул алты килештђн торган формалар рђтен тђшкил итђ:
Б.к. 
Т.к. -ны / -не
И.к. -ныћ / -нећ
Ч.к. -дан / -дђн
Ю.к. -га / -гђ, -ка / -кђ У-в.к. –да / -дђ, -та / -тђ
Барлык килешлђрне уртак грамматик мђгънђ берлђштерђ. Ул – исемнећ
ќљмлђдђге башка сњзлђргђ т љ р л е-т љ р л е (субъект, объект, урын, вакыт
џ.б.) м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдерњ. Бер тљрлђнеш парадигмасына кергђн
сњзформалар мђгънђ буенча бер-берсенђ капма-каршы куелалар, ягъни
1
 - нуль морфеманы белдерә.
13
парадигма эчендђге џђр сњзформаныћ (бу очракта џђр килешнећ) њзенећ
грамматик мђгънђсе яки мђгънђлђре була.
Грамматик категория тљшенчђсе тел белемендђ т а р џђм к и ћ мђгънђдђ
кулланыла. Грамматик категория эченђ кергђн формалар рђтенећ џђркайсы
љчен уртак мђгънђ г о м у м к а т е г о р и а л ь мђгънђ дип атала. Мисал љчен,
фигыльдђ заман категориясенећ гомумкатегориаль мђгънђсе – эш-хђлнећ
сљйлђњ моментына мљнђсђбђтен белдерњ. Шул ук вакытта 9 заманнан торган
заманнар системасында (формалар рђтендђ) џђр заманныћ њзенђ хас мђгънђсе
џђм љстђмђ мђгънђ тљсмерлђре бар (хђз.з. – сљйлђњ моментында булган; њтк.з.
– сљйлђњ моментыннан алда; кил.з. – сљйлђњ моментыннан соћ булган эш
џ.б.). Зат-сан категориясенећ гомуми грамматик мђгънђсе – эш-хђл, аныћ
њтђњчесе џђм сљйлђњче арасындагы мљнђсђбђтне белдерњ. Ул берлектђ џђм
књплектђ љч затка караган формалар рђте белђн белдерелђ. Шул ук вакытта џђр
затныћ њзенећ грамматик мђгънђсе бар: I зат эшнећ с љ й л ђ њ ч е тарафыннан
башкарылуын; II зат эшнећ т ы ћ л а у ч ы тарафыннан башкарылуын белдерђ
џ.б. Грамматик категория составында формалар рђте сан ягыннан тљрле
булырга мљмкин, ђмма ул ким дигђндђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике
буыннан тора (мђсђлђн, исемнећ б е р л е к џђм к њ п л е к формалары);
фигыльдђ тугыз буыннан торган заманнар системасы, биш юнђлеш; исемдђ
алты килеш бар џ.б.
Тљрле теллђрдђ грамматик категориялђрнећ саны џђм составы тљрлечђ
булырга мљмкин. Ђйтик, књпчелек теллђрдђ исемдђ килеш, фигыльдђ заман,
зат-сан категориялђре бар. Болар тљрле теллђр арасындагы типологик
уртаклыкны чагылдыра. Шул ук вакытта аерым теллђр љчен хас њзенчђлекле
грамматик категориялђр дђ була. Рус џђм гарђп теллђрендђ, мђсђлђн ќенес
(род) категориясе бар, ђ тљрки теллђрдђ исемгә тартым категориясе
њзенчђлекле.
Галимнђр
бђйлђнешенђ
карата:
тел
џђм фикерлђњ
«Грамматика
закончалыкларыныћ
чынбарлык
књренешлђрен
њзара
сайлап
14
чагылдыра», – дилђр.
Чыннан да, чынбарлык књренешлђре арасындагы
мљнђсђбђтлђр бер телдђ грамматик чара – сњзформа белђн, ђ икенче телдђ
лексик яки синтаксик юл белђн белдерелергђ мљмкин. Ќенесне аеру љчен татар
телендђ, мђсђлђн, аерым сњз (лексик чара) кулланыла: ир бала, кыз бала, ана
каз џ.б., ђ рус телендђ алар грамматик чара – кушымчалар ярдђмендђ аерыла.
Шул ук вакытта рус телендђге род категориясе ул биологик ќенескђ генђ бђйле
тњгел, ул - тел категориясе, чљнки стол яки парта сњзлђренећ тљрле родка
керњен бары тик сњз формасы аша гына билгелђп була. Татар телендђ тартым
категориясе предметныћ кайсы затка караганлыгын грамматик юл белђн
белдерђ: китаб-ым, китаб-ыћ сњзлђрендђ, мђсђлђн, лексик мђгънђ џђм
грамматик мђгънђ бер сњз эчендђ, бер сњз кысаларында белдерелђ, ђ рус
телендђ ул лексик чара, аерым сњзлђр белђн бирелђ: моя книга, твоя книга.
§ 4. Функциональ-семантик категориялђр. Тел – тарихи књренеш, џђм ул
берөзлексез
хђрђкђттђ,
њзгђрештђ.
Сњз
тљркемнђренђ
хас
грамматик
категориялђр дђ телдђ катып калган књренеш тњгел. Алар тел њсешенећ
билгеле бер этабында барлыкка килђлђр, грамматик яктан калыплашалар,
вакытлар узу белђн, кайбер грамматик категориялђр таркалырга, яћа формалар
барлыкка килергђ мљмкин. Галимнђр билгелђгђнчђ, џђрбер телдђ диярлек
формалашып ќиткђн, ягъни грамматик категория талђплђренђ тулысынча ќавап
бирђ торган тел књренешлђре белђн бергђ, охшаш грамматик мђгънђ белдерђ
торган,
ђмма
морфологик
яктан
ђле
сњзформа
буларак
тулысынча
калыплашмаган тел чаралары да була. Боларга џђртљрле аналитик форма џђм
аналитик тљзелмђлђр белђн бергђ, тел ярусларыныћ тљрле љлкђлђренђ караган
(лексик,
синтаксик)
тел
берђмлеклђре
керђ.
Тел
белемендђ
мондый
књренешлђрне грамматик категориянећ маргиналь љлкђлђре яки ф у н к ц и о н
а л ь-с е м а н т и к
к ы р ы (поле) дип билгелилђр. Шућа бђйле
рђвештђ, соћгы вакытта грамматик категориялђр белђн бергђ сњз тљркемнђренђ
хас функциональ-семантик категориялђр дђ љйрђнелђ башлады.
15
Сњз тљркемнђренђ хас функциональ-семантик категориялђргђ игътибар
юнђлтњ телне хђрђкђттђ, сљйлђм процессында љйрђнергђ мљмкинлек бирђ.
Грамматик категориялђрне љйрђнњ тел тљзелешен система буларак књзалларга,
категорияләрне функциональ-семантик љйрђнњ ќанлы сљйлђмдђ барлыкка килђ
торган мђгънђ тљрлелеклђрен, сњзформаларныћ мђгънђ байлыгын – семантик
књлђмен џђм стилистик мљмкинлеклђрен ачарга ярдђм итђ.
Татар тел белемендђ сњз тљркемнђрен бу юнђлештђ љйрђнђ башлау
академик Д.Г.Тумашева исеме белђн бђйле. Књренекле морфологист-галим
Д.Г.Тумашева њзенећ татар телендђ фигыль сњз тљркемен љйрђнњгђ
багышланган хезмђтендђ фигыльгђ хас т е м п о р а л ь л е к, п е р с о н а л ь л е
к, м о д а л ь л е к функциональ-семантик категориялђрен1 яктырта [Тумашева,
1986].
Сњз тљркемнђрен функциональ яктан љйрђнњ тљп ике юнђлештђ алып
барыла: мђгънђдђн – формага, формадан – мђгънђгђ. Гадђттђ функциональсемантик категориянећ њзђгендђ (ядро) грамматик категория ята.
Беренче очракта функциональ-семантик категория шул грамматик категория
мђгънђсенђ охшаш мђгънђлђрне белдергђн барлык тел чараларын берлђштерђ.
Мђсђлђн, татар телендђ фигыльнең заман категориясе 9 форма белђн белдерелђ
(-а/-ђ – хђзерге заман, -ды/-де – билгеле њткђн заман, -ган/-гђн – билгесез њткђн
заман, -ыр/-ер – билгесез килђчђк заман, -ачак/-ђчђк – катгый килђчђк заман
џ.б.). Ђмма сљйлђм эчендђ эш-хђлнећ заманын белдерњ мљмкинлеге моныћ
белђн генђ чиклђнми. Ђйтик, иде ярдђмче фигыле аналитик заман формаларын
гына ясап калмый (бара иде, барган иде), бәлки телђсђ нинди сњз тљркеме
янында килеп, књренешне яки билгене њткђнгђ књчерђ: Кичђ генђ ђле ул
студент иде. Яшь чакта ул бик матур иде. Алар љчђњ иде џ.б. Заман
мђгънђсен сљйлђмдђ шулай ук лексик чаралар
(кичђ, бњген, узган ел) яки
синтаксик чаралар (иярчен вакыт ќљмлђ) џ.б. белђн белдерергђ мљмкин. Заман
1
Алар турында тулырак мђгълњмат фигыльне љйрђнгђндђ бирелђчђк.
16
грамматик категориясенећ ђйлђнђ-тирђсен (перифериясен) тђшкил иткђн бу тел
чаралары
т е м п о р а л ь л е к дигђн функциональ-семантик
категориягђ берлђшђ.
Икенче очракта њзђккђ грамматик категориянећ форма ягы (сњзформа)
куела. Аерым грамматик категория парадигмасына кергђн сњзформалар сљйлђм
эчендђ, контекстта њзлђренећ тљп (категориаль) мђгънђлђреннђн тыш љстђмђ
мђгънђлђр дђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, исемдђ тартым грамматик
категориясе предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерђ. Ђ исем фигыль
белђн яки сыйфат фигыльгђ бђйле рђвештђ кулланылса, ул зат-сан мђгънђсен,
ягъни эш башкаручы затны белдерђ башлый: кайтуыћ яхшы булды; укыган
китабыћ, ђйткђн сњзем џ.б. Бу чаралар тартым категориясенећ функциональсемантик кыры – п е р с о н а л ь л е к к ђ карыйлар. Яки фигыльнећ хђзерге
заман формасы (барам, укыйм) сљйлђњ моментында булган эшне белдерњ
белђн бергђ (тљп, категориаль мђгънђ), контекстта њткђндђ, килђчђктђ булган
эш-хђллђрне џ.б. белдерергђ мљмкин. Кыскасы, грамматиканы љйрђнгђндђ
функциональ
семантик
категориялђрне
исђпкђ
алу
телнећ
ќанлы
кулланылышында барлыкка килђ торган њзенчђлекле яклары ачыкларга
мљмкинлек бирђ. Бу бик мљџим, чљнки традицион грамматика књпмедер
дђрђќђдђ
математика
фђненђ
охшаш
–
ул
књбрђк
телне
беркадђр
схемалаштырып, аерым кагыйдђлђр кысасына салып љйрђнњне књздђ тота.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Грамматика телне кайсы яклап љйрђнђ џђм аныћ состав љлешлђре нинди?
2. Морфологиядђ џђм синтаксиста нинди тел берђмлеклђре тљп љйрђнњ обьекты булып
тора?
3. Морфологиядђ џђм лексикологиядђ сњзлђр кайсы яклап љйрђнелђ?
4. Грамматик категориягђ билгелђмђ бирегез.
5. Грамматик мђгънђ ул – мљнђсђбђт белдерњ дигђн тљшенчђне сез ничек аћлыйсыз?
Грамматик категориялђр ничђ тљрле була?
17
6. Нђрсђ ул сњз формасы, яки сњзформа? Кушымчалар ярдђмендђ сњз ясалышын џђм
форма ясалышын мисаллар љстендђ аћлатыгыз.
7. Грамматик категориялђрнећ кић џђм тар мђгънђдђ кулланылышын сез ничек аћлыйсыз?
8. «Формалар рђте» џђм «гомумкатегориаль мђгънђ» тљшенчђлђрен сез ничек аћлыйсыз?
9. Татар џђм рус теллђрендђ нинди типологик уртак џђм њзенчђлекле грамматик
категориялђр бар?
10.
Функциональ-семантик
категориялђр
тел
тљзелешен
љйрђнњдђ
нинди
яћа
мљмкинлеклђр ача?
МОРФЕМИКА
§ 5. Морфемика џђм аныћ тел белемендђ тоткан урыны. М о р ф е м и к
а– ул тел белеменећ с њ з т љ з е л е ш е н љйрђнђ торган бњлеге. Соћгы вакытта
татар тел белемендђ сњз тљзелеше (морфемика), морфология бњлегеннђн
аерылып, сњз ясалышына бђйле рђвештђ генђ љйрђнелђ башлады. Хђлбуки,
морфемиканыћ
морфологиягђ
турыдан-туры
мљнђсђбђте
бар,
џђм
ул
морфологиянећ дђ состав љлешен тђшкил итђ. Лингвистик хезмђтлђрдђ
књрсђтелгђнчђ, морфологиянећ љйрђнњ предметы – телнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђклђре – м о р ф е м а л а р, шулай ук с њ з л ђ р џђм с њ з ф о р м а л а р
ы
(с њ з ф о р м а л а р).
И с к ә р м ә: Гомуми морфология буенча ић соћгы елларда чыккан хезмђтлщрнеж
берсендә, мђсђлђн, морфологиянећ љйрђнњ объекты тњбђндђгечђ билгелђнђ: «Объектом
морфологии являются минимальные двусторонние (или «знаковые») единицы языка (чаще
всего называемые морфемами) и жесткие комплексы этих единиц, обладающие особыми
свойствами (такие комплексы называются словоформами или просто словами)» [Плунгян,
2000: 13].
Димђк, морфологиянећ љйрђнњ предметы булган тел берђмлеклђре
катлаулылык буенча тљрле дђрђќђдђ булалар. Морфема – ић кечкенђ
(минималь) берђмлек, ђ морфология љйрђнђ торган, зурлыгы буенча ић чик
берђмлек ул – сњзформа. Ђ ике арада морфемадан зуррак, ђмма сњзформадан
кечерђк берђмлек – сүзнең ясалма нигезе булырга мљмкин. Мђсђлђн, эш-че
18
сњзе ике морфемадан тора, биредђ эш џђм -че морфемалары минималь
морфологик берђмлеклђр, эшче сњзе - нигез
лексема; эш-че-лђр-ебез-гђ –
сњзформа, морфология љйрђнђ торган ић зур чик берђмлек.
Ђгђр тел берђмлеге бер сњз кысасыннан чыгып, икенче сњз белђн
бђйлђнешкђ керђ, ягъни ике сњз арасында ачыклаулы мљнђсђбђт барлыкка килә
икән, ул инде морфологик књренеш булудан туктый, синтаксик берђмлеккђ –
сњзтезмђгђ ђверелђ: китап укыдык, тиз укыдык џ.б. Кайбер очракта
морфологик берђмлек булган аналитик с њ з ф о р м а џђм синтаксик берђмлек –
с њ з т е з м ђ тышкы тљзелешләре ягыннан охшаш булырга да мљмкин.
Мђсђлђн, ул кайтып килђ џђм ул ашыгып килђ дигђн ќљмлђлђрдђ кайтып килђ
– сњзформа, ягъни бер сњз. Килђ бу очракта ярдђмче фигыль, ул грамматик
мђгънђ – эшнећ юнђлгђнлеген белдерђ; ашыгып килђ – сњзтезмђ (синтаксик
берђмлек). Биредђ ике сњз бер-берсен ачыклаган, ягъни алар арасында
синтаксик бђйлђнеш барлыкка килгђн.
Шул рђвешле, сњзнећ морфологик тљзелешен љйрђнњ ић беренче чиратта
морфология џђм сњз ясалышы белђн, џђм књпмедер дђрђќђдђ грамматиканыћ
икенче тармагы – синтаксис белђн дђ турыдан-туры бђйлђнештђ тора.
Шућа књрђ, морфемика тел белеменећ тљрле тармакларына чиктђш дип
ђйтњ фђнни дљреслеккђ якын булыр.
§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча
морфемалардан торалар.
М о р ф е м а – сњзнећ ић кечкенђ мђгънђле кисђге. Мђсђлђн, бакча-чы-лыкта сњзендђ дњрт мђгънђле кисђк – морфема бар. Сњз кисђклђре – морфемалар
белдергђн мђгънђлђре белђн бердђй булмыйлар. Сњз эчендђге бер морфема,
гадђттђ, лексик мђгънђ белдерђ һәм т а м ы р дип атала; калган морфемалар
исђ, лексик-грамматик яки саф грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр џђм
к у ш ы м ч а л а р яки а ф ф и к с л а р дип аталалар.
19
Агглютинатив теллђргђ хас булганча, татар телендђ сњз, яки сњзформалар
тамырдан џђм аћа бер-бер артлы ялганып (тезелеп) килгђн кушымчалардан
тора. Морфемалар саны џђм составы буенча сњзформалар тљрле булырга
мљмкин. Тикшеренњчелђр исђплђгђнчђ, татар теле љчен сњзлђрнећ ике, љч,
дњрт, хђтта биш морфемадан торуы гадђти књренеш. Мђсђлђн:
китап-ка (2 морфема)
китаб-ыћ-а (3 морфема)
китап-лар-ыћ-а (4 морфема)
эш-че-лђр-ебез-гђ (5 морфема)
Сљйлђм эчендђ (ќљмлђдђ) сњзлђр џђрчак грамматик яктан формалашкан
була. Шућа књрђ исем яки фигыль сњз тљркемнәре кебек књптљрлђнешле,
ягъни књп тљрле грамматик категориялђргђ ия булган сњзлђр бары бер
морфема – тамырдан гына тора алмый. Дљрес, сыйфат яки рђвеш кебек
тљрлђнми торган сњз тљркемнђре генђ бер морфемалы булырга мљмкин: зђћгђр
чђчђк, књп эшли џ.б. Кушымчаныћ булмавы њзе нинди дђ булса грамматик
мђгънђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, Бала уйный дигђн ќљмлђдђ бала – тамыр
морфема, ђмма аныћ љстђмђ грамматик мђгънђсе дђ бар – ул баш килештђ,
берлек санда килгђн, эш аћа караган затны белдерђ. Мондый очракта
грамматикада н у л ь
м о р ф е м а дигђн термин кулланыла, ягъни
кушымчаныћ булмавы нинди дђ булса грамматик мђгънђ (яки мђгънђлђрне
белдерђ). Нуль морфема белдергђн грамматик мђгънђ гадђттђ бер тљрлђнеш
парадигмасына кергђн сњзформаларныћ мђгънђлђрен бер-берсенђ капма-каршы
кую юлы белђн ачыклана. Баш килеш њзенећ формасы џђм мђгънђсе белђн
калган килешлђргђ каршы куела; фигыльнећ III зат берлек сан формасы,
мђсђлђн, шулай ук нуль морфема белђн белдерелђ, џђм ул I, II зат формаларына
каршы куела: бара-м, бара-сыћ, бара-.
20
Морфология буенча соћгы елларда чыккан кайбер хезмђтлђрдђ нуль морфема
мђсьђлђсендђ башка тљрле карашлар да бар. Галимнђр морфеманыћ ике яклы
берђмлек (мђгънђ+форма) булуын истђ тотып, сњзлђр тљрлђнешенђ нульне
кертњ аныћ фђнни билгелђмђсенђ каршы килђ дип саныйлар. Шућа бђйле
рђвештђ тљрлђнеш парадигмалары рђтенђ кертелђ торган баш килеш, яки
исемнећ берлек сан формасы парадигмадан тыш каралырга тиеш дигђн
фикерлђр ђйтелђ [Гузев, 1987: 69]. Галимнећ фђнни логикасы буенча, баш
килеш килешнећ юклыгын књрсђтђ, исемдђ берлек сан формасы юк, бары тик
књплек категориясе генђ бар дип санасак та, фигыльдђге нуль морфема - III зат
берлек сан формасы турында болай дип ђйтњ мљмкин тњгел. III затта
кушымчаның юклыгы I, II зат белђн бертигез дђрђќђдђ грамматик мђгънђ
белдерђ (бара-м, бара-сыћ, бара-), шућа књрђ бу очракта нуль морфеманы
морфемалар рђтенђ кертмичђ мљмкин тњгел. Типологик планда да тљрле
теллђрдђ нуль морфема тулысынча гадђти џђм закончалыклы књренеш булып
санала. Галимнђр, мђсђлђн,
кушымчасыз килгән џђр сњздђ нуль морфема
булмый, бары тик грамматик мђгънђне белдерђ торган чара мђќбњри рђвештђ
кљтелгђндђ генђ нуль морфема турында сњз алып барырга мљмкин дип
саныйлар. Безнећ фикеребезчђ, алда китерелгђн баш килеш яки исемнең берлек
формасы һәм фигыльнећ III зат формалары нђкъ шул очракка карый.
§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик
мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ
таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
Мђсђлђн, ай-лар-да, кыр-лар-ым-ныћ, аћ-ла-ды-лар сњзформаларында ай,
кыр, аћ – тамыр. Ђмма тарак-лар-ны сњзендђ мђсђлђн, тамыр морфеманы тарак дип бњлђ алмыйбыз, чљнки бу очракта лексик мђгънђ њзгђрђ.
Тел белемендђ тамырга башкарак бирелгән билгелђмђне дә очратабыз:
21
Сњзнећ тљрле формалары љчен уртак булган џђм тљп лексик мђгънђне
белдерђ торган сњз кисђген (морфеманы) т а м ы р дип атыйлар.
Татар телендђ сњз тљзелешен (сњз кисђклђрен) ќентеклђп љйрђнгђн галим
Г.Алпаровныћ тамыр турындагы аћлатмасы да шушы билгелђмђгђ якын тора:
«Тамыр кисђк, њзгђртелмђгђн кљенчђ, башка бик књп тљрле кушымчалар
белђн дђ йљртелђ алырга тиеш; мђсђлђн, эш дигђн тамырын без эшлђ, эшсез,
эшчђн, эшлекле, эшлђткђн, эштђн… кебек џђртљрле кушымчалар белђн дђ
ђйтелђ алганлыгын књрђбез. Тамыр кисђкнећ кушымча белђн бергђ ђйтелгђн
чагында аћлаткан тљп мђгънђсе ялгыз гына ђйтелгђн чагында да югалмаска џђм
њзгђрмђскђ тиеш. Югыйсђ ул сњзнећ тамыры булып саналмаячак. Мђсђлђн, …
утыр, сукыр, тимер кебек сњзлђрнећ азагында … -ыр, -ер кисђклђре кушымча
булып санала алмыйлар. Чљнки … бу кисђклђрне алгач, югарыда калган кисђклђрнећ элгђреге мђгънђлђре калмый » [Алпаров, 1945: 58 ] .
Г.Алпаров шулай ук тамыр сњзлђрнећ аваз тљзелешен љйрђнњгђ дђ зур
игътибар бирђ. Ул татар телендђ тамыр сњзлђрнећ књбрђк бер яки ике иќекле
булуын, ђ љч иќеклеләрнең чагыштырмача аз очравын билгели.
1. Бер иќекле тамыр сњзлђр: эш, ал, ил, баш, бер, йљз, тљш, ђйт, йорт,
дњрт, чирт џ.б.
2. Ике иќекле тамыр сњзлђр: ана, олы, укы, кара, сары, сука, татар, кояш,
кубыз, карга, бђйрђм џ.б.
3. Љч иќекле тамыр сњзлђр: тђрђзђ, бњрђнђ, шњрђле, ябалак, карчыга,
арыслан, кырмыска, балтырган џ.б. [Шунда ук].
Татар телендђ тамыр џђрчак аерым кулланыла алу белђн бергђ, грамматик
яктан да формалашкан була, ягъни сњз тамыр хђлендђ њк билгеле бер сњз
тљркеменђ карый: эш (исем), бар- (фигыль), ак (сыйфат) џ.б. Флектив теллђрдђн булган рус телендђ, мђсђлђн, тамырныћ кайсы сњз тљркеменђ керњен
џђрвакытта да билгелђп булмый. Мђсђлђн, тёмный сњзендђ тамыр тёмн-
22
аерым кулланылмый џђм бу хђлендђ аныћ кайсы сњз тљркеменђ каравы да
билгеле тњгел: тёмн-ый (сыйфат), темн-о (рђвеш), темн-еть (фигыль).
Искђрмђ: татар телендђге яр, сал, тућ, књч кебек сњзлђр бер њк вакытта исем џђм
фигыль мђгънђсен белдерђлђр; болар тел тарихына бђйле борынгы синкретизм књренеше
калдыклары булып саналалар.
§ 8. Кушымчалар џђм аларны тљркемлђњ. Тамырга бер-бер артлы
ялганып килђ торган сњз кисђклђре – морфемалар – кушымчалар (аффикслар)
дип атала. Бары тик тамырдан соћ гына ялганып килгђнлектђн, татар телендђ
аларны гомуми (нейтраль) термин белән а ф ф и к с л а р дип атау кабул
ителгђн. Дљрес, татар теле буенча язылган кайбер хезмђтлђрдђ кушымчалар с у
ф ф и к с термины белђн бирелђ. Аффиксаль морфемалар сњзнећ тљрле
урыннарында – тамырдан алда (префикс), уртада (инфикс), тамырдан соћ
(суффикс) - килђ торган теллђр љчен аффиксныћ тљрлђрен болай белдерњ
кулайрак, ђлбђттђ. Ђмма татар теле љчен андый ихтыяќ юк.
Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, дљнья теллђре арасында аффикслар бары тик
тамырдан соћ гына ялгана торган теллђр, ягъни бары тик суффикслары гына
булган теллђр, суффикслары џђм префикслары булган теллђрдђн књбрђк. Џђм
шул кадђресе дђ бар, суффикслары гына булган теллђрдђ предлоглар юк, бары
тик послелоглар (татар телендђге бђйлеклђр. – Ф.Х.) гына бар.
Кушымчаларның џђркайсы нинди дђ булса мђгънђ белдерђ. Алар – сњзнећ
мђгънђле кисђклђре. Ђмма тамыр морфемадан аермалы буларак, алар лексик
мђгънђ белдермилђр, лексик-грамматик, яки абстракт-грамматик мђгънђгђ ия
булалар. Икенче тљрле ђйтсђк, сњзгђ (сњз тамырына) кушымчалар ялгау татар
телендђ с њ з я с а у џђм с њ з т љ р л ђ н д е р њ н е ћ тљп чарасы булып тора.
Агглютинатив теллђрнећ тагын бер њзенчђлеге шунда, кушымчалар сњзгђ
ќићел ялгана џђм ќићел аерылалар; џђр кушымча гадђттђ б е р
г е н ђ
грамматик мђгънђ белдерђ. Мђсђлђн, љй-лђр-не сњзендђ -лђр књплекне, -не
кушымчасы тљшем килешен белдерђ. Рус телендђ исђ дом-ов сњзендђ -ов
23
кушымчасы берьюлы ике грамматик мђгънђне (књплек џђм килешне)
берлђштерђ.
И с к ђ р м ђ: татар телендђ фигыльдђ зат-сан кушымчасы -быз, -без, яки тартым
кушымчасы -ыбыз, -ебез (-быз, -без) – бар-а-быз, кил-ђ-без; китаб-ыбыз, дђфтђр-ебез
књплек џђм I зат мђгънђлђрен белдерђлђр. Лђкин тарихи грамматикада бу кушымчалар
шулай ук таркатып карала: -бы-з, -бе-з. Биредђ -з кушымчасы борынгы телдђ књплек
кушымчасы булган.
Нинди мђгънђ беледерњлђренђ карап, татар телендђ кушымчалар традицион
рђвештђ ике тљркемгђ бњленђлђр: с њ з я с а г ы ч кушымчалар џђм ф о р м а
я с а г ы ч л а р.
С њ з я с а г ы ч кушымчалар сњзнећ лексик мђгънђсен яћача оештыруда
катнашалар, лексик мђгънђне њзгђртђлђр. Мђсђлђн, тимер сњзе лексик
мђгънђсе буенча металлныћ бер тљрен белдерђ, тимер-че сњзе исђ билгеле бер
һөнәр иясен атый. Форма ясагыч кушымчалар исђ сњзнећ лексик мђгънђсен
њзгђрешсез калдыралар, бары тик сњзлђрнећ тљрле формаларын ясыйлар, ягъни
сњзлђрне тљрлђндерђлђр. Мђсђлђн, китаб-ым-ны, китап-ка, китап-лар, китабыгыз-ны.
Сњз ясагыч џђм форма ясагыч кушымчалар арасында тагын бер мљџим
аерма бар:
тљрлечђ.
сњз тамырына ялганганда аларның гомумилђштерњ дђрђќђсе
Грамматик
категориялђр
књрсђткече
булган
форма
ясагыч
кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ (лексик
берђмлеклђргђ) ялгана алалар. Мђсђлђн, килеш, тартым, яки
заман
кушымчалары. Ђ сњз ясагыч кушымчаларны исђ бер сњз тљркеменнђн булган
барлык сњзлђргђ дә ялгап булмый, ягъни алар аерым семантик тљркемнђргђ
генђ ялганалар. Мђсђлђн, исемнђн исем ясый торган -чы/-че, яки -лык/-лек
кушымчалары барлык исемнђргђ дә ялганмый (балык-чы, тимер-че; каен-лык,
књз-лек џ.б.).
24
Татар тел белемендђ кушымчаларны тљркемлђњгђ карата тљрле карашлар
бар. Д.Г.Тумашева кушымчаларны ике тљркемгђ – с њ з я с а г ы ч л а р г а џђм
ф о р м а я с а г ы ч л а р г а бњлеп карый: «Форма ясагычларга сњзлђрнећ
њзара бђйлђнешен џђм мљнђсђбђтен белдерњче кушымчалар да (сњз
тљрлђндергечлђр) џђм башка тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњче яки сњзгђ
тљрле грамматик тљсмер љстђњче кушымчалар да керђ. Шул рђвешчђ, сњз
тљрлђнеше кић књлђмдђ алынган форма ясалышыныћ бер очрагы итеп
каралырга тиеш» [Тумашева, 1964: 19]. Галим шул ук вакытта форма
ясагычларныћ њз эчендђ тљрлђндергечлђрне аерып карарга мљмкин дип саный.
В.Н.Хангилдин исђ кушымчаларны љч тљркемгђ: с њ з я с а г ы ч л а р, т љ р я
с а г ы ч л а р џђм
т љ р л ђ н д е р г е ч л ђ р г ђ бњлђ [Хангильдин, 1959: 37
].
Форма ясагыч кушымчалар функциялђре буенча чыннан да бердђй тњгел.
Бериш кушымчалар
исемдђ килеш, тартым, хђбђрлек, фигыльдђ зат-сан
кушымчалары грамматик мђгънђ белдерњ белђн бергђ, ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ дђ хезмђт итђлђр, турыдан-туры синтаксик функция башкаралар: тауга
мендек, минем дђфтђрем, кљн яктырсын, мин укытучымын џ.б. Башка форма
ясагычлар, ђйтик фигыльдђ заман, юнђлеш кушымчалары, исемдђ књплек,
сыйфат
дђрђќђлђре
џ.б.
турыдан-туры
сњзлђр
бђйлђнешен
барлыкка
китермилђр, ђмма алар шулай ук тљрле грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр.
Ђйтелгђнчђ, грамматиканыћ бер бњлеге булган морфология тулаем форма
ясалышын љйрђнђ. Ђ югарыда књрсђтелгђн џђр ике тљр кушымчалар сњзнећ
тљрле формаларын ясыйлар. Мђсђлђн,
тљр ясагычлар
тљрлђндергечлђр
укыды
урманга
укыган
урманны
укыр
урманнан
укыячак
урманыбыз
25
укыйлар
урманыгыз
Шул рђвешле, џђр ике тљр кушымчалар форма ясалышына карыйлар. Ђмма
беренче баганадагы кушымчалар (фигыльдђ заман кушымчалары) турыдантуры сњзлђрне бђйлђњдђ катнашмыйлар, ђ икенче баганадагы кушымчалар
(килеш кушымчалары) ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр.
Татар тел белемендђ соћгы елларда чыккан хезмђтлђрдђ дђ кушымчалар тљп
ике
тљркемгђ бњленђ, ђмма тљрле хезмђтлђрдђ терминологик
яктан
башкалыклар бар. Мђсьђлђне ачыклый тљшњ љчен, џђр ике бњленешне
таблицада карап њтик:
1 нче таблица
Òðàäèöèîí áœëåíåø
Êóøûì÷àëàð
↓
Сœç ÿñàãû÷лар
↓
Фîðìà ÿñàãû÷лар
↓
Тšð ÿñàãû÷ëàð
ßžà÷à áœëåíåø
↓
Тšðë•íäåðãå÷ëәð
26
Êóøûì÷àëàð
↓
↓
Сœç ÿñàãû÷лар
Мší•ñ•á•ò
áåëäåðœ÷åләр
↓
↓
Б•éë•ãå÷ë•ð
Ìîäàëü ì•ãúí•
áåëäåðœ÷åләр
Терминнар мђсьђлђсенђ килгђндђ, бђйлђгечлђр дип ђйтњгђ караганда
тљрлђндергечлђр термины морфология љчен кулайрак, чљнки сњзлђрне бђйлђњ
књбрђк синтаксиска карый, ђ морфологиядђ сњзлђр тљрлђнђлђр! Калган
очракларда исђ бу бњленештђ фђнни яктан принципиаль аерма юк. Форма
ясагыч кушымчалар грамматик мђгънђ белдерђлђр, ђ грамматик мђгънђ ул
нигездђ
сњзлђр,
тљшенчђлђр
џ.б.
арасындагы
тљрле
мљнђсђбђтлђрне
белдерњгђ кайтып кала. Модаль мђгънђ белдерњче кушымчаларга (тљр
ясагычлар), мђсђлђн, фигыльдђ - заман, наклонение, юнђлеш, юклык, дђрђќђ,
исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. кушымчалар керђ.
Бђйлђгечлђр, тљрлђндергечлђр терминнары шулай ук бер њк књренешкђ
ишарђ итђ. Алар ќљмлђдђ сњзлђр арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне
белдерђлђр, ќљмлђдђ сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китерђлђр. Бђйлђгечлђргђ
исемдђ - килеш, тартым, хђбђрлек , фигыльдђ зат-сан кушымчалары керђ.
Тљрки теллђр морфологиясен теоретик юнђлештђ љйрђнњгђ багышланган
соћгы елларда дөнья күргән хезмђтлђрдђ тагылмалы (агглютинатив) теллђргђ
кергђн тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ кайбер њзенчђлекле яклары да
яћача яктыртыла. Бу фикерлђрне татар теле мисалында шђрехлђп њтик. Татар
телендђ, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, форма ясагыч кушымчалар нигезгђ
бер-бер артлы ялганып, тагылып килђлђр. Џђр кушымча, ђйтелгђнчђ, грамматик
мђгънђ белдерђ џђм нинди дђ булса грамматик категориянећ књрсђткече булып
27
тора. Књп кенђ кушымчалар лексик мђгънђ белдерђ торган с њ з н и г е з е н ђ
ялганып, аћа грамматик мђгънђ љстилђр, с њ з ф о р м а с ы ясыйлар. Мондый
кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ ялгана
алалар. Андыйларга исемдђ - килеш, тартым, сан; фигыльдђ юнђлеш, барлыкюклык џ.б. кушымчаларны кертђлђр. Тљрки тел белемендђ бу юнђлештђ
љйрђнњне башлап ќибђргђн галим В.Г.Гузев термины белђн ђйтсђк, андый
кушымчаларны ф о р м а я с а г ы ч л а р , ә бу кушымчалар ярдђмендђ ясалган
грамматик категориялђрне ф о р м а я с а л ы ш ы (формообразование) дип
атыйлар.
Кайбер кушымчалар исђ турыдан-туры сњз нигезенђ тњгел, ђ билгеле бер
грамматик формада килгђн сњзлђргђ генђ ялганып, катлаулы тљзелешле сњз
формасын барлыкка китерђлђр. Мондыйларга фигыльдђ зат-сан, исемдђ
хђбђрлек кушымчалары керђ. Зат-сан кушымчалары, билгеле булганча, барлык
фигыльлђргђ тњгел, ђ фигыльнећ наклонение, заман формаларына гына ялгана
ала; мондый сњз тљзелешендђ заман, наклонение мђгънђлђре сакланган хђлдђ
(ягъни форма ясалышы њзгђрешсез кала) ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч
кушымчалар ялгана. Шућа књрђ, югарыда китерелгђн заман, наклонение, хђбђрлек категориялђре џђм затланышсыз фигыльлђр ясалышы ф о р м а
т љ р л ђ н е ш е н ђ (формоизменение) мљнђсђбђтле грамматик категориялђр
итеп карала [Гузев,1987: 26–27; Гаджиахмедов, 2000: 338].
Сњзлђр тљрлђнешендәге бу үзенчәлекләрне өйрәнү а г г л ю т и н а т и в
теллђрнећ тљзелешен аћлауга џичшиксез ућай йогынты ясый. Ђмма шунысын
да билгелђп њтђргђ кирђк, татар теле морфологиясе буенча чыккан хезмђтлђрдђ
кушымчаларны џђм грамматик категориялђрне бу рђвешле аерып карау электђн
килђ. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашева тарафыннан язылган югары уку йортлары өчен
дђреслеклђрдђ фигыльнећ грамматик категориялђре г о м у м и џђм х о с у с ы й
тљрлђргђ бњлеп љйрђнелђ. Хосусый грамматик категориялђргђ фигыльдђ
з а м а н, н а к л о н е н и е, з а т-с а н, гомуми грамматик категориялђргђ
28
б а р л ы к-ю к л ы к, (статус) ю н ђ л е ш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре кертелђ
[Тумашева,1964: 118]. Алдарак китерелгђн фикерлђргђ игътибар итсђк, нђкъ
менђ хосусый грамматик категориялђр форма тљрлђнешен (формоизменение)
барлыкка китерђлђр дђ инде.
Кушымчаларны тљркемлђњгђ мљнђсђбђтле рђвештђ кайбер кушымчаларныћ
статусын билгелђњдђ дђ тљрле карашлар бар. Бу бђхђслђр нигездђ хђзерге
мђктђп дђреслеклђрендђ џђм норматив грамматикаларда сњз ясагычларга
кертелђ торган -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -ча/-чђ, -дай/-дђй
кебек кушымчаларга кагыла. Бу кушымчаларныћ књпчелеге чыннан да сњз
ясалышына катнаша. Мђсђлђн, -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган сыйфатлар
(баллы, ямьле, тђмле џ.б.), яки -ча/-чђ кушымчасы белђн ясалган рђвешлђр
(татарча, яћача, ирлђрчђ, батырларча) яћа лексик берђмлек буларак
сњзлеклђрдђ урын алалар. Шул ук вакытта аларныћ форма ясагычлар белђн
уртаклыгын
књрсђтђ
торган
мљџим
њзенчђлеге
бар.
Бу
–
аларныћ
универсальлеге. Әлеге кушымчаларга кићрђк дђрђќђдђ гомумилђштерњ хас.
Алар бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ диярлек ялгана алалар, џђм,
билгеле инде, џђр очракта да яћа сњз ясамыйлар: тђрђзђле (тђрђзђсез) бњлмђ,
тњшђмле (тњшђмсез) йорт џ.б.
§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ
кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
а) бер сузык аваздан торган кушымчалар: бар-а, кил-ђ, ныг-ы, ким-е;
б) бер тартык аваздан торган кушымчалар: бар-ды-к, сљйлђ-де-к, укы-т џ.б.;
в) тартык-сузыктан, сузык-тартыктан торган кушымчалар: бар-ды, кайт-ты;
бар-ыр, кил-ер;
г) тартык-сузык-тартыктан торган кушымчалар: кљн-нђр, ай-лар, ел-дан џ.б.;
д) тљзелеше буенча катлаулы кушымчалар: урман-дагы; без-неке, кил-гђлђ;
кљл-емсерђ; бар-ырга.
29
Катлаулы кушымчалар тел њсеше процессыныћ соћгырак чорына карыйлар,
аларныћ књбесе аерым морфемаларныћ кушылуыннан барлыкка килгђн: ыр+га; -да+гы; -ны(ћ)+кы. Ђмма бу кисђклђр морфологик яктан береккђннђр
џђм хђзерге телдђ аерым кушымча буларак яшилђр. Кушымчалар, тамыр кебек
њк, даими морфемалар, ягъни алар џђр конкрет очракта сњз формасыннан
аерып алына торган мђгънђле кисђклђр генђ тњгел, ђ гомумилђштерелгђн мђгънђгђ ия булган даими тел берђмлеклђре. Телнећ билгеле бер яшђеш чорында
кушымчалар ябык система тђшкил итђлђр. Ягъни телдђ књпме кушымчаморфема булуы џђм аларныћ вазифалары тђгаен билгеле. Тамыр морфемалар
телдђ кушымчалар белђн чагыштырганда књпкђ артык, чљнки бер кушымча
књп санлы тамыр сњзлђр белђн килђ ала.
Тарихи яссылыкта караганда исђ, тљрки телләрдђге књп кенђ кушымчалар
тамыр сњзлђрдђн барлыкка килгђннђр. Тарихи грамматикада шулай ук књп
кенђ
кушымчаларныћ
статусы
њзгђрњ
књренеше,
ягъни
сњз
ясагыч
морфемаларныћ форма ясагычларга књчње, џђм киресенчђ, књп кенђ форма
ясагыч кушымчаларныћ сњзнећ тарихи тамыры белђн берегње яки сњз
ясагычларга ђверелње дђ билгелђнгђн.
Сњз тамырына кушымчалар ялганганда татар телендђ џђртљрле аваз
њзгђрешлђре барлыкка килђ, џђм кушымчалар фонетик закончалыкларга бђйле
рђвештђ вариантлашалар:
а) рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ кушымчалар ике (калын џђм нечкђ)
вариантта килђ: -лык/-лек, -ма/-мђ, -лар/-лђр, -ны/-не, -лы/-ле;
б) тартыклар ассимиляциясенђ бђйле рђвештђ дњрт џђм алты вариантта
кулланылалар: -га/-гђ, -ка/-кђ, -дан/-дђн, -тан/-тђн, -нан/-нђн.
Кушымчаларныћ бу рђвешле вариантлашуы бер яктан морфологик књренеш
булса, икенче яктан ул турыдан-туры авазларныћ фонетик њзгђрешлђре,
фонетик закончалыклар белђн бђйле. Алда ђйтелгђнчђ, фонетика џђм
30
морфология арасында бара торган мондый тел књренешлђрен љйрђнђ торган
тел белеме тармагы м о р ф о н о л о г и я дип атала1.
§ 10. Морфема џђм морфонемалар. Шул рђвешле, морфонология сњзгђ
кушымчалар ялгаганда барлыкка килђ торган џђртљрле аваз њзгђрешлђрен
љйрђнђ. Сњз формалары эчендђ морфемаларныћ конкрет реальлђшњен
м о р ф о н е м а л а р яки а л л о м о р ф л а р дип атыйлар. Тамыр морфемада
џђм кушымчаларда бара торган мондый њзгђрешлђр, билгеле, югарыда
китерелгђн очраклар белђн генђ чиклђнми, алар шактый књп тљрле. Мђсђлђн,
сњз нигезенећ нинди авазга тђмамлануына карап (тартык, сузык), кушымчалар
шулай ук вариантлаша, тљрле морфонемалар барлыкка килђ. Мђсђлђн, тартым
кушымчалары: -ыгыз/-егез//-гыз/-гез, -ыбыз/-ебез//-быз/-без (авыл-ыбыз, алмабыз, дђфтђр-егез, энђ-без);
Кушымчаларга мђгънђгђ бђйсез (асемантик, эпентетик) тартыклар љстђлђ (с, -ш тартыклары) -ар/-ђр//-шар, -шђр; -ы/-е//-сы/-се (биш-ђр, алты-шар, китабы, алма-сы).
Морфонологик њзгђрешлђр нђтиќђсендђ барлыкка килгђн бу морфонемалар
нигездђ барысы да кушымчаларныћ ф о н е т и к вариантлары булып торалар.
Флектив теллђрдђн, аерым алганда рус теленнђн аермалы буларак, татар
телендђ кушымчаларныћ морфологик вариантлары бик аз. Мондыйларга
тартымлы тљрлђнештђге кайбер кушымчаларны гына кертергђ мљмкин.
Мђсђлђн, китап-ка – китабым-а, китабын-а. Юнђлеш килешендђге -га/-гђ (ка/-кђ) -а/-ђ кушымчалары морфологик вариантларга керђ, чљнки алар сњзлђр
тљрлђнешенђ бђйле рђвештђ вариантлаша. Рус телендђ исемнђр тљрлђнешендђге мондый њзгђрешлђр системалы тљс ала џђм алар тљрлђнешнећ љч
морфологик тибында (I склонение, II склонение, III склонение) чагылыш таба.
Морфологик вариантларныћ булмавы агглютинатив теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ бик тљзек булуы, бер системага буйсынуы турында сљйли.
Бу турыда тулырак мђгълњматны түбәндәге китаптан кара: Татар грамматикасы. I т.,
М.: “Инсан”, Казан: Фикер, 1998.– 175–200 б.
1
31
Морфонологик њзгђрешлђргђ шулай ук тамырда булган њзгђрешлђр дђ керђ:
а) тамыр морфема белђн кушымчалар арасында тартыклар чиратлашуы
барлыкка килђ: к~г, п~б (књлмђк-књлмђге, чилђк-чилђге, китап-китабы,
мђктђп-мђктђбе);
б) кушымчалар ялганганда тамырдагы авазлар кыскара: ђни-ђнкђй, ђчеђчкелт, яшел-яшькелт, халык-халкы, милек-милке џ.б.
§ 11. Кушымчаларныћ ялгану тђртибе. Сњз тамырына бер-бер артлы
ялганып килгђн кушымчалар билгеле бер тђртипкђ буйсыналар. Гадђти, ућай
тђртип буенча ялганганда, башта сњз ясагыч кушымчалар, аннан форма
ясагычлар ялгана. Мђсђлђн: эш-че-лђр-гђ; баш-ла-ма-ган-нар, авыл-даш-ларым-ныћ. Шул ук вакытта, форма ясагыч кушымчалар њзлђре дђ књп тљрле, џђм
аларныћ сњз тамырына яки ясалма нигезгђ ялгануында да билгеле бер
эзлеклелек бар.
Морфология буенча хезмђтлђрдђ кушымчаларныћ ялгану тђртибен аћлатуга
тљрле
галимнђр
тљрлечђрђк
якын
килђлђр.
Г.Алпаров,
мђсђлђн,
кушымчаларныћ ялгану тђртибен рђтлђргђ бњлеп карый. I рђт – сњз ясагычлар.
II рђт кушымчаларга ул фигыльдђ юнђлеш кушымчаларын (-дыр/-дер; -ын/-ен),
исемдђ иркђлђњ-кечерђйтњ кушымчаларын (-кай/-кђй), џђм сыйфат дђрђќђлђре
кушымчаларын (-гылт, -сыл, -рак) кертђ. III рђт кушымча дип юклык
кушымчасын (-ма/-мђ) саный. Шунысы њзенчђлекле, галим бу кушымчаларныћ
барысын да сњз ясагычлар буларак билгели. Барлык бу кушымчалардан соћ,
икенче чиратта сњз тљрлђндергеч кушымчалар ялгана, ди автор; џђм аларга
исемдђ килеш, тартым, сан, фигыльдђ заман, зат-сан кушымчаларын кертђ
[Алпаров, 1945: 72–73]. Билгеле булганча, тамырга яки сњз нигезенђ якынрак
торган кушымчалар кићрђк мђгънђле була, чљнки алар њзлђреннђн соћ килгђн
барлык категориялђрдђ очрарга тиеш. «Сњзнећ азагына якынлашкан саен
кушымчаныћ грамматик мђгънђсе кљчђя џђм азакта абстракт-грамматик мђгънђ
белдерђ торган кушымча була» [Тумашева, 1964: 23]. Галимђнећ бу фикерен
32
књп
категорияле
фигыль
мисалында
књрсђтсђк
(баш-ла-т-ма-са-гыз),
кушымчаларныћ ялгану тђртибе тњбђндђгечђ књз алдына килђ: 1) сњз ясагыч,
2) юнђлеш категориясе књрсђткече, 3) барлык-юклык, 4) наклонение, 5) зат-сан
кушымчалары. Алда ђйтеп њтелгђнчђ, фигыльдђ юнђлеш, барлык-юклык
категориялђре гомуми грамматик категориялђр буларак, ђ наклонение џђм затсан кушымчалары Д.Г.Тумашева тарафыннан хосусый грамматик категориялђр
буларак билгелђнгђн иде. Соћгы вакытта чыккан хезмђтлђрдђгечђ грамматик
категориялђрне форма ясагыч џђм форма тљрлђндергечлђргђ бњлњгђ нигезлђнсђк, кушымчаларныћ ялгану тђртибен тњбђндђгечђ схемалаштырып булыр иде:
Т+СЯ+ФЯ+ФТ1
Ђмма телдђ сњз тљзелешенећ бу гадђти тђртибеннђн чыгармалар да булырга
мљмкин. Мђсђлђн, сњз ясалышында кайбер с њ з я с а г ы ч кушымчаларныћ
билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ ялгану очраклары да бар. Бу –
књбрђк рђвешлђр ясалышына карый: йљз-лђр-чђ, њз-ен-чђ, ќђй-гђ-чђ (-чђ рђвеш
ясагыч кушымча); фигыльдђн ясалган исемнђрдђ: тљз-ел-еш, ќый-ыл-ыш
(ќыелыш) џ.б.
§ 12. Кушымчаларныћ кулланылу дђрђќђсе. Тел тљзелешен љйрђнгђндђ
галимнђр «продуктив кушымчалар», «продуктивлыгын югалткан кушымчалар»,
«њле кушымчалар» дигђн терминнар белђн дђ эш итђлђр. Кушымчаларныћ бу
њзенчђлеге нигездђ сњз ясагычларга карый.
Продуктив кушымчалар дип сњз ясалышында кић таралган, хђзерге кљндђ дђ
яћа сњзлђр ясауда катнаша торган кушымчаларга ђйтђлђр. Боларга, мђсђлђн,
исем ясагыч -чы/-че (комбайнчы, компьютерчы, дипломчы), -даш/-дђш (классташ, группадаш), фигыль ясагыч -ла/-лђ, -лаш/-лђш (телефонлаштыру,
культивациялђњ) џ.б. кушымчаларны кертергђ мљмкин. Тел њсеше дђвамында
књп кенђ яћа сњзлђр ясалган, ђмма хђзерге телдђ яћа сњзлђр ясауда катнашмый
Т (тамыр), СЯ (сњз ясагыч кушымча), ФЯ (форма ясагыч кушымча), ФТ (форма
тљрлђндергеч кушымча).
1
33
торган кушымчалар да бар. Алар п р о д у к т и в л ы г ы н ю г а л т к а н
кушымчалар дип атала. Боларга, мђсђлђн, фигыльдђн исем ясагыч -ак/-ђк, -к
(тарак, кљрђк, тњшђк), сыйфат ясагыч -ык/-ек, -к (ватык, китек, тљзек)
кушымчалары џ.б. керђ.
«Њле» кушымчалар исђ тел тљзелешенећ тарихи њзгђреше нђтиќђсендђ
барлыкка килђ. Хђзерге телдђге тљрки тамырлы ике яки љч иќекле сњзлђрнећ
џђркайсында борынгы кушымчалар булуын фаразларга мљмкин, чљнки,
галимнђр раславынча, борынгы тљрки нигез телдђ сњз тамыры бер иќекле
булган. Хђзерге телдђ тамыр сњзлђр булып саналган елан, куян, тузан сњзлђре
составында -ан/-ђн элементы булуын, яки яћак, белђк, терсђк кебек сњзлђрдђ ак/-ђк, -к кушымчалары булуын бүген дђ абайлап була. Књп кенђ мондый
кушымчалар борынгы тамыр белђн берегеп киткђннђр, њле кушымчаларга
ђверелгђннђр. Њле кушымчалар арасында борынгы сњз ясагычлар да, форма
ясагычлар да булырга мљмкин. Мђсђлђн, хђзерге телдђге ары, бире, кире кебек
сњзлђрдђге
сњзлђрендђге
-ры/-ре
кисђге,
-гары/-кђре
яки
югары,
кисђклђре
эчкђре,
борынгы
тискђре
телдђ
(тирескђре)
юнђлеш
килеш
кушымчалары булган1.
§ 13. Кушымчаларда омонимия књренеше. Тљрле лексик-грамматик яки
абстракт-грамматик мђгънђ белдерђ торган кушымчалар аваз составы буенча
бер-берсенђ охшаш булырга мљмкин. Мондый кушымчаларны омоним
кушымчалар дип атыйлар. Мђсђлђн, -а/-ђ кушымчасы исемнђн фигыль ясый:
аш-а, сан-а, кан-а, яш-ђ; тартык авазга беткђн фигыль нигезеннђн хђзерге заман
формасы да -а/-ђ кушымчасы белђн ясала: бар-а, тор-а, сљр-ђ. Бу тышкы
охшашлык, омонимия књренеше. Омоним кушымчаларга мисал итеп шулай ук
фигыльдђн исем ясагыч -к кушымчасы (када-к, кљрђ-к, тњшђ-к), џђм фигыльдђ
зат-сан кушымчасын (барды-к, торды-к, килде-к), яки килђчђк заман хикђя
фигыль кушымчасы -ыр/-ер (бар-ыр, кил-ер) џђм йљклђтњ юнђлешен ясый
1
Сњз тљзелешенећ бу ягын љйрђнњ тел тарихына, тарихи морфологиягђ карый.
34
торган шундый ук кушымчаларны (пеш-ер, тљш-ер, кит-ер) китерергђ мљмкин.
Еш кына телдђ тљрле кушымчалар кушылу нђтиќђсендђ дђ грамматик
омонимнар барлыкка килђ. Мђсђлђн, сату-лаш-у, сер-лђш-њ, хђбђр-лђш-њ
дигђндђ -лаш/-лђш фигыль ясагыч кушымча; ђ эш-лђ-ш-њ, таш-ла-ш-у, кљй-лђш-њ дигђндђ -лђ-ш ике морфемадан тора: -ла/-лђ фигыль ясагыч, -ш- уртаклык
юнђлеше кушымчасы. Шундый ук омоним кушымчаларга -ка/-кђ (кап-ка,
урындык-ка), -ларга/-лђргђ (эш-лђргђ, кљймђ-лђр-гђ) џ.б. керђ.
§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган
џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
Нигез составында тамыр џђм сњзьясагыч кушымчалар гына була ала.
Соћгы вакытта мђктђп дђреслеклђрендђ сњз нигезе башкачарак аћлатыла
башлады, ягъни нигез составына тљр ясагыч (модаль) кушымчаларны да кертеп,
сњзнећ тљрлђндергеч (бђйлђгеч) кушымчаларны алып ташлаганнан калган
љлеше сњз нигезе була дип аћлатыла. Бу караш белђн килешеп булмый. Ђгђр
фигыльдђ заман, наклонение џ.б. кушымчаларныћ тљр ясагыч (модаль)
кушымчалар икђнлеген искђ алсак, ђйтик, бар- фигыленећ унга якын нигезе бар
булып чыга (бар-а, бар-ды, бар-са, бар-ый-к, бар-ыр џ.б.). Кайбер флектив
теллђрдђ, мђсђлђн рус телендђ с њ з н и г е з е н (основа слова) џђм с њ з
ф о р м а л а р ы н и г е з е н (основа словоформы) аерып карау бар1. Тамыр
морфеманыћ мљстђкыйльлеге бик чикле булган џђм суффикслар, префикслар,
инфикслар џђм флексия бер-берсеннђн шактый нык аерылган флектив теллђр
љчен сњз формасы нигезен аерып кую чыннан да мљџим роль уйный. Ђ татар
телендђ (гомумђн тљрки теллђрдђ), безнећ фикеребезчђ, бу алым отышлы
тњгел. Чљнки безнећ телебездђ тамыр морфема џђрвакыт аерылып тора, шулай
ук тљр ясагыч џђм тљрлђндергеч кушымчалар да, сњзгђ ялгану рђвеше буенча
нигездђ бер типта, аларны без мђгънђлђре џђм вазифалары буенча гына
Русская
грамматика.
Т.1.–Фонетика.
Фонология.
Словообразование. Морфология.–М.: Наука, 1980.–С. 124, 129.
1
Ударение.
Интонация.
35
аерабыз. Шућа књрђ сњз нигезен гадђти (традицион) рђвештђ билгелђњ фђнни
яктан дљресрђк булыр.
Татар телендђ сњз нигезенећ тњбђндђге тљрлђре бар: а) тамыр нигезле
сњзлђр – составында ясагыч кушымчалар булмаган сњзформалар тамыр нигезле
була: эш, эш-кђ, эш-ебез-гђ; ясалма нигез – составында сњз ясагыч кушымчалар
булган сњзформалар: эшлђ-де-к, эшлђ-сђ-ћ; кушма нигез – ике тамыр кушылып
ясалган сњзформалар – тљнбоек-лар, аккош-ны; парлы нигез – тирђ-як-ка,
бала-чага-лар; тезмђ нигез – эш ит-њче-лђр, каен ќилђг-ен-ђ џ.б.
МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Сүз составы буенча анализ җөмләдәге сүзне морфемаларга бүлү, һәр морфемага
грамматик яктан аңлатма бирүне күздә тота. Мәсәлән:
авылдашларыбызга – авыл-даш-лар-ыбыз-га; сүз 5 морфемадан тора.
авыл – тамыр морфема;
-даш – сүз ясагыч кушымча;
-лар – форма ясагыч – исемдә күплек сан кушымчасы; төр ясагыч (модаль) кушымча;
-ыбыз – форма ясагыч – тартым кушымчасы; төрләндергеч кушымча;
-га – форма ясагыч – килеш кушымчасы; төрләндергеч кушымча.
Без бит алга таба барабыз, сугышның ахырына, соңгы җиңүгә таба! (Ә.Еники)
без – тамыр сүз, алмашлык;
дә - тамыр сүз, кисәкчә;
бит – тамыр сүз, кисәкчә;
алга – ал-га;
ал – тамыр, ярдәмче исем;
- га – форма ясагыч - килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча;
таба – тамыр сүз, бәйлек;
барабыз – бар-а-быз;
бар – тамыр, тамыр нигезле фигыль;
-а – форма ясагыч – заман кушымчасы; төр ясагыч (модаль) кушымча;
- быз – форма ясагыч – зат-сан кушымчасы; төрләндергеч кушымча;
сугышның – суг(-ыш)-ның;
36
сугыш – тамырлашкан сүз;
-ның – форма ясагыч – килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча;
ахырына - ахыр-ы(н)-а;
ахыр – тамыр;
-ы – форма ясагыч – тартым кушымчасы, төрләндергеч;
-н - өстәлмә (эпентетик) аваз;
-а - форма ясагыч – килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Тел белеменећ морфемика бњлеге нђрсђне љйрђнђ? Морфемиканыћ сњз ясалышы џђм
морфология бњлеклђре белђн њзара мљнђсђбђтен аћлатыгыз.
2. Нђрсђ ул морфема? Татар телендђ (џђм гомумђн агглютинатив теллђрдђ) сњз
тљзелешенећ њзенчђлеген аћлатыгыз. Тљрки тел белемендђ нуль морфемага нинди карашлар
бар?
3. Тамыр морфема џђм кушымчалар (аффикслар) белдергђн мђгънђлђре буенча ничек
аерылалар?
4. Сњз тамырына билгелђмђ бирегез. Тљрки теллђрдђ сњз тамырыныћ њзенчђлеге
нђрсђдђ?
5.
Тљрки
теллђрдђ
кушымчаларныћ
њзенчђлеген
аћлатыгыз.
Кушымчаларны
тљркемлђњгђ карата татар тел белемендђ нинди карашлар бар?
6. Тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешен яћача аћлатырга омтылуныћ асылы нђрсђдђ?
«Форма
ясалышы»,
«Форма
тљрлђнеше»
тљшенчђлђрен
сез
нинчек
аћлыйсыз?
Кушымчаларныћ ялгану тђртибе нинди?
7. Ни љчен татар телендђ кушымчаларныћ фонетик вариантлары гына бар? Морфема,
морфонема тљшенчђлђрен аћлатыгыз.
8.
«Продуктив»,
«продуктивлыгын
югалткан»,
«њле»
кушымчалар
дип
нинди
кушымчаларны атыйлар? Омоним кушымчаларга мисаллар китерегез.
9. Тамыр нигезле, ясалма, кушма, парлы џђм тезмђ нигезле сњзлђргђ мисаллар китерегез.
Нигезгђ билгелђмђ бирегез.
37
С Њ З
Я С А Л Ы Ш Ы
§ 15. Сњз ясалышы џђм аныћ тел белемендђге урыны. Озак вакытлар сњз
ясалышы морфологиянећ бер бњлеге буларак љйрђнелеп килде1. Хђзерге
вакытта исђ сњз ясалышыныћ аерым тел белеме тармагы булуы џђм аны
мљстђкыйль љйрђнњ кирђклеге дђлиллђнђ2. Бу фикерлђрне кире какмастан,
татар телендђ сњз ясалышыныћ морфология белђн бик књп уртак яклары
булуын истђ тотарга кирђк дип саныйбыз.
Хђзерге югары уку йортлары программаларында да сњз ясалышын морфологиядђ љйрђнњ каралган.
2
Бу турыда карагыз: Татарская грамматика.-Т. I.–Казань, 1993.–С. 188–190.
1
38
Татар телендђ сњз ясалышыныћ књп тљрле ысуллары бар, џђм алар
џђркайсы тел белеменећ аерым тармагы белђн бђйлђнештђ тора.
Ф о н е т и к ы с у л – сњздђге тљрле аваз њзгђрешлђре нђтиќђсендђ яћа
мђгънђле сњзлђр ясалу: хђзер-ђзер, хаќђт-ђќђт, балакай-бђлђкђй, тау-дђњ.
Л е к с и к-с е м а н т и к ысул турыдан-туры лексикология белђн бђйлђнгђн.
Бу очракта сњзнећ мђгънђсе кићђю (полисемия) нђтиќђсендђ яћа сњзлђр ясала:
књз (глаз), књз (петля); йомгак (клубок), йомгак (итог); тњгђрђк (круглый,
круг), тњгђрђк (кружок).
Ђмма татар телендђ сњз ясалышы аеруча г р а м м а т и к а (морфология џђм
синтаксис) белђн тыгыз мљнђсђбђттђ тора, џђм телнећ сњзлек составында
тљрле юллар белђн ясалган сњзлђрнећ ић зур књпчелеген дђ грамматик юл,
ягъни
и к
м о р ф о л о г и к, с и н т а к с и к џђм м о р ф о л о г и к-с и н т а к с
ысуллар белђн ясалган сњзлђр тђшкил итђ. Морфологиядђ дђ шушы
ысуллар белђн сњз ясалышын љйрђнү күздә тотыла.
Грамматик юл белђн сњз ясалышыныћ морфология, шулай ук синтаксис
белђн тыгыз мљнђсђбђттђ булуы џђм аларны њзара бђйлђнештђ љйрђнњ
зарурлыгы тњбђндђгелђр белђн аћлатыла:
а) сњз тљзелеше – морфемика соћгы вакытларда морфологиядђн аерылып,
сњз ясалышына бђйле рђвештђ генђ љйрђнелђ башлады. Хђлбуки, сњзнећ
морфологик
тљзелешен
(тамыр,
нигез,
кушымчаларны)
белми
торып,
морфологияне, ягъни форма ясалышын аћлау џђм аћлату мљмкин тњгел.
Морфемика ул морфологиянећ дђ аерылгысыз бер љлешен тђшкил итђ, шул ук
вакытта сњз ясалышына да карый;
б) тагылмалы теллђрдђн булган татар телендђ сњз ясалышы да, форма
ясалышы да бер њк чара – кушымчалар (аффикслар) ярдђмендђ башкарыла.
Шућа књрђ сњз ясалышы да, форма ясалышы да структур яктан бер њк типта
була: итек-че, урак-чы – сњз ясалышы; итек-не, урак-ны – форма ясалышы.
Сњзлђр кушу ысулы белђн ясалган кушма, тезмђ џђм парлы сњзлђр дђ асылда
39
синтаксик берђмлек булган сњзтезмђ калыплары нигезендђ яки њзара тезњле
бђйлђнештђ булган сњзлђр ќыелмасыннан ясала (синтаксис белђн уртаклык);
в) морфологик яки кушымчалау ысулы белђн сњз ясалышы џђм сњзлђр
тљрлђнеше арасындагы уртаклык тышкы охшашлык белђн генђ дђ чиклђнми.
Сњз ясагыч кушымчаларныћ да грамматик књренешлђргђ хас гомумилђштерњ
њзенчђлеге бар. Мљнђсђбђт белдерњче (тљр ясагыч џђм тљрлђндергеч)
кушымчалар уртак г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ нигезендђ ф о р м а л а р р ђ т е н
(парадигмаларны) тљзегђн кебек, сњз ясагыч кушымчалар да еш кына уртак с њ
з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е нигезендђ с њ з
ясалыш
р ђ т е н, с њ з
я с а л ы ш т и п л а р ы н барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн, -к, -ык/-ек, -ак/-ђк
кушымчалары белђн фигыльдђн исем ясалганда, гомумилђштерелгђн к о р а л,
н ђ т и ќ ђ, о б ъ е к т, у р ы н џ.б. мђгънђлђргђ (сњз ясалыш мђгънђлђренђ) ия
булган сњз ясалыш типлары барлыкка килђ [Тумашева, 1964: 68-76 б.]:
тара-к
бизђ-к
кљрђ-к
корал
кис-ђк
эшнећ
илђ-к
мђгънђсе
сыз-ык
нђтиќђсе
ура-к
бњл-ек
терђ-к
тора-к
када-к
эшнећ
ят-ак
эшнећ
тњшђ-к
объекты
кышла-к
урыны
Сњз ясалыш типларыныћ грамматикадагыча парадигмалар рђвешендђ
тљзелњ мљмкинлеге гомуми морфология буенча хезмђтлђрдђ дђ искђртелђ.
г) морфологиядђ сњз тљркемнђре џђм аларныћ грамматик табигатен
љйрђнњгђ бђйле рђвештђ џђр сњз тљркеменећ ясалыш њзенчђлеклђрен
ачыклау, сњз ясалыш типларын џђм калыпларын билгелђњ сњз тљркемнђренећ
њзенчђлеклђре турында тулырак књзаллау булдыруга ярдђм итђ.
40
Шул рђвешле, татар телендђ џђм гомумђн тагылмалы теллђрдђ сњз ясалышы
грамматика, аеруча аныћ морфология бњлеге белђн тыгыз бђйлђнгђн. Ђмма ђле
бу тел белемендђ сњз ясалышын аерым тармак буларак љйрђнмђскђ дигђн сњз
тњгел. Морфология нигездђ сњз ясалышыныћ грамматика белђн уртаклыгын
књрсђтђ торган гомумтеоретик ягына џђм тљп сњз ясалыш ысулларын аћлатуга
игътибар бирә. Шул ук вакытта телнећ сњзлек составын баетучы тљп чара
буларак, барлык сњз ясалыш ысулларын бер системада џђм тел материалы
ќирлегендђ ќентеклђп љйрђнњ телнећ байлыгын џђм њсеш мљмкинлеклђрен
ачыклауда мљџим юнђлеш булып тора. Бу љлкђдђ књренекле галим
Ф.Ђ.Ганиевнећ соћгы елларда чыккан хезмђтлђре аеруча зур ђџђмияткђ ия
(библиографияне карагыз).
§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
морфемика
сњз ясалыш структурасы
сњз ясалыш ысуллары
Сњз ясалыш структурасы дигђн бњлекчђдђ грамматик юл белђн, ягъни
морфологик, синтаксик џђм морфологик-синтаксик ысуллар белђн сњз ясалыш
закончалыклары љйрђнелђ, џђм анда ясалма сњзнећ т љ з е л е ш е џђм с њ з
я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е , с њ з я с а л ы ш т и б ы, с њ з я с а л ы ш м о д е л
е, с њ з я с а л ы ш о я с ы, с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы дигђн тљшенчђлђр
белђн эш ителђ1.
Кушымчалау ысулы белђн (морфологик ысул) сњз ясалышы тљп љч
элементтан тора: 1) сњз ясагыч н и г е з (мотивлаштыручы сњз); 2) сњз ясагыч
к у ш ы м ч а; 3) я ћ а ясалган с њ з (мотивлашкан сњз).
сњз ясагыч ясагыч
яћа ясалган
Бу турыда тулырак мђгълњматны карагыз: Тумашева Д.Г., Гыйлђќиева А.Р. Хђзерге
татар ђдђби теле. (Сњз ясалышы џђм морфология): Практик џђм лаборатор эшлђр љчен
књрсђтмђлђр џђм биремнђр.–Казан: КДУныћ офсет лабораториясе, 1988.
1
41
нигез
кушымча
сњз
балык
-чы
балыкчы
заман
-даш
замандаш
кљрђ
-к
кљрђк
1. Сњз ясалыш мђгънђсе. Сњз ясагыч нигез белђн яћа ясалган сүз арасында
структур яктан гына тњгел, мђгънђ ягыннан да бђйлђнеш була. Ђгђр андый
бђйлђнеш булмаса, ул сњз ясалыш закончалыгына туры килми. Мђсђлђн, тарак
дигђн ясалма сњзнећ тљзелеше тара-к  тарак була; тарак – тарауныћ коралы.
Ђгђр ул сњзне тар-ак рђвешендђ бњлђбез икђн, мђгънђ бђйлђнеше юкка чыга.
Икенче бер мљџим закончалык – ясалма сњз составындагы нигез шул ук
мђгънђдђ телдђ аерым кулланыла алырга тиеш. Мђсђлђн, илђк џђм чилђк
сњзлђре аваз составы буенча охшаш, ђмма чилђк сњзе тамыр сњз, аны тљзелеше
буенча чил-ђк дип аерып булмый.
Сњз ясагыч нигез белђн яћа ясалган сњз арасында барлыкка килђ торган
гомумилђштерелгђн мђгънђлђр с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е дип атала.
Мђсђлђн, фигыльдђн исем ясый торган -гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчалары
књбрђк нигездђ белдерелгђн эшнећ к о р а л ы мђгънђсендђге исемнђр ясый:
кис-кеч, сљз-геч, тљй-геч, сљрт-кеч. Бу тљзелештђге ясалма исемнђр шулай ук
эшне башкаручы с у б ъ е к т мђгънђсендђ дђ булырга мљмкин: бел-геч, ерткыч, корт-кыч. Димђк, бу мисалларда сњз ясалыш мђгънђсе – к о р а л џђм
с у б ъ е к т
мђгънђлђре. Сњз ясагыч нигез књпчелек очракта яћа ясалган
сњзнећ гомумилђштерелгђн мђгънђсен билгели (мотивлаштыра). Шућа књрђ
лингвистикада ясагыч нигезне м о т и в л а ш т ы р у ч ы с њ з, яћа ясалган
сњзне м о т и в л а ш к а н с њ з дип тђ атыйлар.
2. Сњз ясалыш тибы. Бер њк сњз тљркеменнђн бер њк тљрле кушымча
белђн ясалган сњзлђрдђ сњз ясалыш мђгънђсе тљрлечђ булырга мљмкин.
Мђсђлђн, исем сњз тљркемнђреннђн (исем, сыйфат, сан) исем ясагыч -лык/-лек
42
кушымчасы белђн ясалган исемнђрдђ, ясагыч нигезнећ нинди мђгънђви
тљркемдђге сњз булуына карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ њзгђрђ, џђм тљрле с
њз ясалыш
т и п л а р ы барлыкка килђ:
-лык/-лек кушымчасы:
а) т а б и г а т ь к њ р е н е ш л ә р е н белдергђн исемнђргђ ялгана џђм шул
предметлар тупланган урынны белдерђ торган исемнђр ясала: ком-лык, су-лык,
каен-лык, таш-лык;
б) к е ш е яки х а й в а н ђ г ъ з а л а р ы атамаларына ялгана, шул ђгъза
љчен кирђкле кием яки ќайланма исемен белдерђ: баш-лык, књз-лек, тњш-лек,
арка-лык;
в) с ы й ф а т л а р г а ялганып, абстракт мђгънђле исемнђр ясый: гњзђл-лек,
батыр-лык, намуслы-лык;
г) с а н н а р г а ялганып акча берђмлеген белдергђн сњзлђр ясый: ун-лык,
илле-лек, йљз-лек џ.б.
Бер њк сњз тљркеменнђн бер њк кушымча белђн ясалган, бер њк сњз ясалыш
мђгънђсенђ ия булган сњзлђр бер с њ з я с а л ы ш т и б ы н а карыйлар.
Бер њк сњз ясалыш тибына кергђн сњзлђр рђтендђ дђ кайчак тљрле мђгънђ
тљсмерлђре белђн аерылып торган сњзлђр барлыкка килђ. Мђсђлђн, исемнђн
исем ясагыч -чы/-че кушымчасы ясалыш тибы буенча џђрвакыт ясагыч нигезгђ
бђйле рђвештђ нинди дђ булса э ш б а ш к а р у ч ы н ы (с у б ъ е к т н ы)
белдергђн исемнђр ясый. Бу очракта сњз ясалыш мђгънђсе – с у б ъ е к т н ы
белдерњ. Ђмма нигезнећ нинди булуына карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ тљрле
тљсмерлђр ала:
сабан-чы
билгеле бер
нефть-че
билгеле бер
урак-чы
корал
таш-чы
объект
баян-чы
белђн эшлђњче печђн-че
белђн эш итњче
43
юл-чы
билгеле бер
билђм-че
билгеле бер
котып-чы
урында
ђлђк-че
эшкђ џђвђс-
буфет-чы
эшлђњче
гайбђт-че лек књрсђтњче
(о б ъ е к т)
Мондый очракта лингвистикада г о м у м и с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е
џђм х о с у с ы й с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е дигђн тљшенчђлђр кулланыла.
Димђк, сњз ясалыш тибы да њз эченђ ваграк мђгънђ тљркемчђлђрен алырга
мљмкин. Мондый очракларны бљтен тулылыгы белђн љйрђнњ нђкъ менђ
махсус сњз ясалышы фђненђ карый.
3. Сњз ясалыш моделе (калыбы). Тел њзенећ яшђеше белђн тоташ хђрђкђттђ
булган кебек, аныћ лексик системасындагы яћа сњзлђр дђ љзлексез барлыкка
килеп тора. Сњз ясалышы фђнендђ соћгы вакытта љстенлек алган фикерлђргђ
таянсак, яћа сњзлђр нигездђ телдђ борынгыда ук барлыкка килгђн ђзер
м о д е л ь л ђ р
нигезендђ ясалалар (Н.М.Шанский, А.А.Юлдашев,
Г.Н.Семенова). Ђзер модельлђр (калыплар) нигезендђ ясалган сњзлђр с њ з
я с а л ы ш р ђ т е н, с њ з я с а л ы ш т и б ы н барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн,
-даш/-дђш кушымчасы белђн исем ясалышын борынгыдан килђ торган сњз
ясалыш калыбына кертергђ мљмкин, џђм ул кулланыла торган, п р о д у к т и в
калып
булып санала. Тарихтан килђ торган як-таш, юл-даш, љй-дђш, сер-
дђш сњзлђренећ калыбы белђн соћрак ясалган ђћгђмђ-дђш, сыйныф-таш
(класс-таш), тљркем-дђш (группа-даш), фикер-дђш сњзлђрне џ.б.ны кертергђ
мљмкин. Лђкин телдђ, кайчандыр бик ућдырышлы кулланылып та, хђзерге
вакытта яћа сњз ясалмый торган, продуктивлыгын югалткан модельлђр дђ бар.
Мђсђлђн, алдагы бњлеклђрдђ књрсђтеп њткђн, фигыльдђн -ак/-ђк, -к
кушымчалары белђн исем ясый торган модель шундыйлардан (тор-ак, ур-ак,
када-к, ят-ак џ.б.). Шућа књрђ бу модель буенча яћа сњз ясау телнећ
табигатенђ ярашып бетми (ђйтик, компьютер урынына сана-к сњзе кебек).
44
Сњз ясалыш модельлђре тљрле ысул белђн сњзлђр ясалышына карый. Мисал
љчен, юлбасар тибындагы продуктив модель нигезендђ хђзерге кљндђ дђ яћа
сњзлђр ясалу дђвам итђ: урынбасар, эшкуар, эзтабар, субњлђр џ.б.
Морфологик-синтаксик ысул (конверсия) белђн кљтњче, багучы тибындагы
модель нигезендђ ясалган сњзлђр шулай ук телдђ бик актив кулланыла:
укытучы, сайлаучы, бораулаучы џ.б.
4. Сњз ясалыш оясы. Бер њк ясагыч нигездђн тљрле кушымчалар белђн
сњзлђр ясалу – с њ з я с а л ы ш о я с ы н барлыкка китерђ. Мђсђлђн,
эш-че, эш-чђн, эш-лђ, эш-ле, эш-сез;
бел-ем, бел-геч;
кис-ђк, кис-кен, кис-кеч, кис-ек џ.б.
Татар телендђ сњз ясалышыныћ тагылмалы теллђргђ хас булганча њтђ
књренмђле булуы џђм тамырныћ мљстђкыйльлеге нђтиќђсендђ, мондый сњз
ясалыш оялары бик кић таралмаган. Рус телендђ ул бик актив. Ђйтик, улететь,
прилететь, залететь, пролететь тибындагы ясалма сњзлђрне џђр фигыль
нигезеннђн диярлек ясап була.
6. Сњз ясалыш чылбыры. Бер њк тамырга бер-бер артлы берничђ ясагыч
кушымча ялганып сњз ясалу с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы н барлыкка китерђ.
Мђсђлђн, яш(ел) +чђ+че+лек, бак(ча)+чы+лык, ђдђп+ле+лек, шак+ылда+ вык,
гљр+лђ+век, бил(ге)+сез+лек џ.б.
Яшел сњзендђге -ел, бакча сњзендђге -ча џђм билге сњзендђге -ге элементлары тарихи сњз
ясалышына карый. Алар кайчандыр шулай ук сњз ясагычлар булып, хђзерге кљндђ тамыр
белђн береккђннђр, њле кушымчага ђверелгђннђр.
Сњз ясалыш чылбырында сњз ясагыч н и г е з
џђр этапта њзгђреп тора.
Ђйтик, ђдђплелек сњзенећ ясалышы тњбђндђге тђртиптђ бара: ђдђп+ле –
алынма исемнђн сыйфат ясалган; ђдђпле+лек – сыйфаттан исем ясалган1.
Сњз ясалышына караган хезмђтлђрдђ сњз ясалыш чылбырына кергђн кушымчалар еш
кына кушылып бирелђ: -лылык, -чылык, -сызлык џ.б. рђвешендђ. Безнећ фикеребезчђ,
1
45
СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.
§17. Морфологик ысул белђн сњз ясалышы. Турыдан-туры грамматика
белђн бђйлђнештђ булган сњз ясалыш ысулларына
м о р ф о л о г и к
(кушымчалау), с и н т а к с и к (сњзлђр кушу), м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к
(конверсия) џђм к ы с к а р т у (аббревиация) юлы белђн сњз ясалышы керђ.
Лексик-семантик ысул белђн сњз ясалышы лексикология курсында, фонетик
ысул белђн сњз ясалышы фонетикага бђйле рђвештђ љйрәнелђ.
Морфологик ысул белђн ясагыч кушымчалар ярдђмендђ яћа сњзлђр ясала,
шућа књрђ аны кайбер хезмђтлђрдђ к у ш ы м ч а л а у (аффиксация) ысулы дип
йљртђлђр [Татарская грамматика, т. I]. Татар теленећ сњз ясалыш системасында
кушымчалар ярдђмендђ сњзлђр ясау аеруча кић кулланыла торган ысул булып
санала џђм аныћ њз закончалыклары бар1. Телнећ тарихи њсешендђ џђр сњз
тљркеменећ њзенђ хас (типик) ясагыч кушымчалар системасы барлыкка килгђн,
џђм алар, грамматик категория књрсђткечлђре (форма ясагычлар) кебек њк, сњз
тљркемнђрен характерлауга хезмђт итђлђр, аерым очракларда сњз тљркемнђрен
бер-берсеннђн аеру чарасы булып та торалар.
Исем ясагычлар: а) исемнђн исем ясый торган типик кушымчалар: -чы/-че
(балык-чы, сабан-чы, тимер-че, печђн-че); -даш/-дђш (авыл-даш, юл-даш, сердђш, сабак-таш); -лык/-лек (печђн-лек, саз-лык, баш-лык, књз-лек); -чык/-чек
(уен-чык, кап-чык); б) фигыльдђн исем ясагычлар: -ак/-ђк, (-ык/-ек) (кљрђ-к,
тара-к, тишек, ярык); -гы/-ге (-кы/-ке) (чал-гы, пыч-кы, себер-ке); -ыч/-еч
(сљен-еч, кљен-еч, юан-ыч); -ма/-мђ (яр-ма, бњл-мђ, кабарт-ма, књргђз-мђ) џ.б.
мондый очракларны ясагыч кушымчаларныћ эзлекле ялгануы, ягъни с њ з я с а л ы ш
ч ы л б ы р ы дип карау телнећ морфологик тљзелешен аћлату љчен џичшиксез отышлырак.
1
Морфологик юл белђн сњз ясалыш структурасы алдагы параграфта ќентеклђп
яктыртылды.
46
Сыйфат ясагыч типик кушымчалар: -лы/-ле (баллы, тђмле, ямьле); -сыз/-сез
(ямьсез, тозсыз, юлсыз); -гы/-ге (кышкы, язгы, ќђйге); -чан/-чђн (эшчђн, сњзчђн,
телчђн); -ык/-ек (ватык, китек, сњтек); -гын/-ген (кискен, њткен, азгын) џ.б.
Фигыль ясагыч типик кушымчалар: -ла/-лђ (башла, ташла, майла); -лан/-лђн
(ялкаулан, тупаслан, ачулан); -лаш/-лђш (исђнлђш, иялђш, ераклаш); -а/-ђ (аша,
уйна, сана, телђ) џ.б.
Рђвеш ясагыч типик кушымчалар: -ча/-чђ (татарча, минемчђ, синећчђ); дай/-дђй (уттай, тљлкедђй, синдђй); -лай/-лђй (бушлай, яшьлђй, терелђй); лата/-лђтђ (онлата, акчалата, икелђтђ); -ын/-ен (кљзен, кичен, ќђен) џ.б.
Бу очракта морфологик ысул белђн ясалган сњзлђрне ничек атау – термин мђсьђлђсенђ дђ тукталып китђргђ кирђк. Татар тел белемендђ кушымчалар
белђн ясалган сњзлђргђ я с а л м а
с њ з
термины кулланылып килде.
Ф.Ђ.Ганиевнећ сњз ясалышы буенча хезмђтлђрендђ ясалма сњз термины тљрле
ысуллар белђн ясалган сњзлђргђ карата кулланыла. Ђ морфологик ысул белђн
ясалган сњзлђр кушымчалау (суффиксация) юлы белђн ясалган сњзлђр дип
йљртелђ. Безнећ фикеребезчђ, инде татар тел белемендђ књптђн урнашкан, џђм
термин буларак њзлђренећ кыскалыгы џђм фђннилеге белђн отышлы «ясалма
сњз», «кушма сњз», «тезмђ сњз», «парлы сњз» кебек атамаларны саклау бик
мљџим, џђм алар сњз ясалышы фђнендђге яћача карашларга џич тә каршы
килмилђр.
§18. Синтаксик ысул белђн сњз ясалышы (сњз кушу ысулы). Синтаксик ысул белђн к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы сњзлђр ясала. Традицион
рђвештђ татар тел белемендђ џђм тюркологиядђ синтаксик ысул дип аталган бу
сњз ясалыш алымы соћгы вакытта сњз ясалышы тармагында књбрђк с њ з л ђ р
к у ш ы л у
ысулы (словосложение) дип йљртелђ башлады.
Татар
грамматикасы (1998), аныћ фђнни нигезе шунда, чыннан да кушма, шулай ук
тезмђ џђм парлы сњзлђр ясалышында ким дигђндђ ике мљстђкыйль мђгънђле
47
сњз (нигез) катнаша, џђм алар њзара берегеп (кушылып) бер тљшенчђ, бер
лексик мђгънђ белдерђ башлыйлар. Мђсђлђн, ак+кош (аккош), тимер+чыбык
(тимерчыбык), бђпкђ+њлђн(е) (бђпкђ њлђне), кура+ќилђк(е) (кура ќилђге),
хатын+кыз (хатын-кыз), ара +тирђ (ара-тирђ) џ.б. Бу ысул белђн ясалган
сњзлђрнећ ић продуктив тљре дђ шућа књрђ татар телендђ к у ш м а сњзлђр
дип атала: быел, бњген, билбау, сабантуй џ.б. Шул ук вакытта њзара берегеп
(кушылып) бер лексик мђгънђ белдерђ торган бу сњзлђр арасында џђрвакыт
џђм семантик, џђм структур (грамматик) яктан бђйлђнеш була: парлы сњзлђр
њзара т е з њ л е
б ђ й л ђ н е ш т ђ булган, мђгънђлђре буенча охшаш
яки капма-каршы компонентлардан төзелђ: ата-ана, тел-ђдђбият, кљн-тљн.
Кушма џђм тезмђ сњзлђр исђ њзара и я р т њ л е б ђ й л ђ н е ш т ђ булган
сњзлђр кушылудан барлыкка килђ џђм алар тљзелеше буенча синтаксик
берђмлек булган сњзтезмђ модельлђре буенча ясалалар: ташбака, тимер юл,
кура ќилђге. Ђ сњзлђрнећ њзара структур џђм семантик бђйлђнешкђ керње,
билгеле булганча, синтаксиска карый, шућа књрђ татар телендђ «сњзлђр
кушылу» џђм «синтаксик ысул» терминнары белән бер-берсенђ тђћгђл
књренешлђрне атыйлар, џђм алар янђшђ кулланыла, яки бер-берсен алыштыра
да алалар.
1. Кушма џђм тезмђ сњзлђр ясалышы. Синтаксик ысул белђн кушма џђм
тезмђ сњзлђр ясалышы
академик Д.Г.Тумашева хезмђтлђрендђ ќентекләп
тикшерелђ [Тумашева, 1964: 76–80 ]. Бу хезмђттђ, тюркологиядђ кић таралган
караш буенча, кушма џђм тезмђ сњзлђр ясалышыныћ тљп чарасы буларак,
с њ з т е з м ђ л ђ р н е ћ л е к с и к а л а ш у алымы књрсђтелђ. Аныћ асылы
тњбђндђгедђн гыйбарђт: бер-берсенђ буйсынган, бер-берсен ачыклаган ике
сњздђн торган тел берђмлеге – с њ з т е з м ђ турыдан-туры синтаксиска карый,
ул – с и н т а к с и к б е р ђ м л е к. Сњзтезмђнећ компонентлары арасында џђрчак грамматик бђйлђнеш, грамматик мљнђсђбђт була. Сњзтезмђлђрдђн л е к с и
к б е р ђ м л е к - яћа сњз барлыкка килгђндђ, бу мљнђсђбђт таркала, юкка чыга,
48
ике сњз бер мђгънђ белдерњгђ беркетелђ. Мђсђлђн, чуар тавык дигђн
сњзтезмђдђ чуар сњзе тавык сњзен ачыклый, алар арасында ачыклаулы, ягъни а
т р и б у т и в мљнђсђбђт барлыкка килгђн; аккош сњзе исђ – кушма сњз, бу сњз
бер генђ мђгънђ, ягъни кошларныћ бер тљрен белдерђ, ак сњзе кош сњзен
турыдан-туры ачыкламый (кара аккош та булырга мљмкин). Тимерчыбык – бу
кушма сњз шулай ук сњзтезмђ лексикалашу юлы белђн ясалган, компонентлар
арасындагы атрибутив мљнђсђбђт югалган (бакыр тимерчыбык, алюмин
тимерчыбык џ.б.).
Татар телендђге књпчелек кушма џђм тезмђ сњзлђр њзлђренећ тљзелеше
буенча тљрле типтагы сњзтезмђ модельлђренђ туры килђлђр. Тикшеренњчелђр
фикеренчђ, алар арасында, аеруча исемнђрдђ, њзара а т р и б у т и в бђйлђнештђге
сњзтезмђлђр
моделендђ
ясалганнары
(аергыч-аерылмыш
мљнђсђбђте) бђхђссез књпчелекне тђшкил итђ. Аларныћ берничђ тљре бар:
а) исем+исем (I тљр изафђ): кулъяулык, кљньяк, тљньяк, оекбаш;
б) исем+тартымлы исем (II тљр изафђ): ќир ќилђге, йорт куяны, бал корты;
в) сыйфат+исем: кызылтњш, сарут, озынборын, ала карга;
г) сан+исем: љчпочмак, башбармак, мећъяфрак;
д) алмашлык+исем: њзаћ, њзидарђ, њзмаксат.
Кушма џђм тезмђ сњзлђр шулай ук еш кына њзара к о м п л е т и в
мљнђсђбђттђ булган (тђмамлык-хђбђр мљнђсђбђте) сњзтезмђлђр моделендђ
ясалалар: илбасар, башкисђр, урынбасар, эшкуар, сђфђр кылу, намаз уку,
тђрќемђ итњ.
Њзара п р е д и к а т и в мљнђсђбђттђ сњзлђр кушылу юлы белђн ясалган
кушма џђм тезмђ сњзлђрнећ татар телендђ тњбђндђге тљрлђрен билгелђргђ
мљмкин:
а) књбрђк идиоматик мђгънђдђ кулланыла торган тезмђ фигыльлђр: эч пошу,
књћел болгану, кот очу, ис китњ џ.б.;
49
б) хђзерге телдђ нигездђ фамилиялђрдђ сакланган борынгы кушма
антропонимнар
(Хангилдин),
џђм
топонимнар:
таћ+атар
ураз+килде
(Таћгатаров),
(Уразгилдин),
Тђћре+бирде
хан+килде
(Тђрбирдиев)
џ.б.
Китерелгђн мисаллардан борынгы телебездђ сњз ясалышныћ мондый тибы
шактый актив булганлыгы да сиземлђнђ.
Шул рђвешле, сњз кушу ысулы, синтаксик ысул белђн ясалган џђм татар тел
белемендђ традицион рђвештђ к у ш м а џђм т е з м ђ сњзлђр дип аталган
сњзлђрнећ ясалыш принцибы бер њк: алар њзара структур џђм семантик
бђйлђнештђ булган ике яки икедђн (ђмма бик сирђк) артык, сњзнећ берегеп, бер
тљшенчђ, бер лексик мђгънђ белдерђ башлавы нђтиќђсендђ ясалалар.
Алда ђйтелгђнчђ, татар телендђ кушма џђм тезмђ сњзлђр њзлђренећ
тљзелеше буенча, нигездђ, тљрле сњзтезмђ модельлђренђ туры килђлђр. Ђмма
шул ук вакытта телдђге џђр яћа ясалган сњзне сњзтезмђ лексикалашу ысулына
да кайтарып калдырып булмый. Чљнки аларныћ књбесе телдђ сњзтезмђ буларак
кулланылу чорын њткђрмилђр, ђ ђзер калыплар (модельлђр) буенча ясалалар.
Бу турыда, мђсђлђн, Д.Г.Тумашева тњбђндђгечђ искђртеп њтђ: «...кљнбатыш,
алъяпкыч, тљньяк кебек кушма сњзлђр изафђ бђйлђнешендђге ике сњздђн
килеп чыккан дип ђйтњ кушма сњзлђрнећ барлыкка килњ юлларын аћларга
ярдђм итђ, лђкин хђзерге торышын чагылдырмый. ...Хђзерге вакытта барлыкка
килђ торган кушма сњзлђр ђ з е р м о д е л ь л ђ р (ассызык безнеке. – Ф.Х.)
буенча формалашалар» [Тумашева, 1964: 27–28].
Чыннан да, телдђ џђртљрле ысул белђн яћа сњзлђр ясалышында борынгыдан
килгђн џђм хђзерге вакытта да продуктивлыгын югалтмаган ясалыш
калыпларыныћ (модельлђренећ) роле зур. Мђсђлђн, илбасар, ќилкуар, юлбасар
тибындагы калып нигезендђ соћгы вакытларда ясалган эшкуар, эзтабар,
урынбасар, субњлђр кебек кушма сњзлђр шундыйлардан һәм
биредђ без
борынгыдан килгђн с њ з я с а л ы ш калыбыныћ актив «эшлђвен» књрђбез.
Тикшеренњчелђр шулай ук I тљр изафђ сњз ясалыш калыбыныћ да бик
50
борынгыдан килњен џђм хђзерге телдђ синтаксик бђйлђнештђге сњзтезмђлђр
буларак андый тел књренешлђренећ сирђк кулланылуын билгелилђр. Ђ калыпмодель буларак бу сњз ясалыш тибы телдђ шактый кић таралган: айбалта,
тукранбаш, кулъяулык, ашъяулык, балтасап, тњшђкьяпма џ.б. Шуны да
билгелђп њтњ мљџим, тюркологиядђ џђм шулай ук гомуми тел белемендђ
соћгы вакытларда сњз ясалышында борынгыдан килгђн модельлђрнећ роленђ
аеруча басым ясала џђм телђсђ кайсы сњз ясалыш ысулларында (морфологик,
сњз кушу, конверсия) ђзер модельлђр нигезендђ сњз ясалышы тљп алымнарныћ
берсе булып санала. Галимнђр хђтта кайбер сњзтезмђлђрнећ њзлђренећ дђ
борынгы сњз ясалыш калыплары нигезендђ барлыкка килњ мљмкинлеге
турында фикер йљртђлђр [Юлдашев, 1972: 72].
2. Кушма џђм тезмђ сњзлђрне аеру мђсьђлђсе. Ясалыш алымнары уртак
булган к у ш м а џђм т е з м ђ сњзлђрнећ њзара чиген билгелђњ, аларны берберсеннђн аеру хђзерге тел белемендђ шактый катлаулы мђсьђлђ булып санала.
Сњз ясалышына караган, шулай ук орфография буенча
хезмђтлђрендђ
галимнђр аны тљрлечђ хђл итђргђ омтылыш ясыйлар, ђмма бу очракта гомуми
бер уртак принцип билгелђњ бик авыр. Орфографик принцип буенча кушма
сњзлђр кушылып языла, ђ тезмђ сњзлђрдђ сњзтезмђ моделе саклана, аныћ
компонентлары аерым языла дип карау гына мђсьђлђне хђл итми. Татар
телендђ, мђсђлђн, ясалыш тибы буенча бер-берсенђ тђћгђл килгђн тимерчыбык
џђм тимер юл сњзлђренећ берсе - кушма сњз, икенчесе – тезмђ сњз. Шул
кадђресе дђ бар, билгеле булганча, тел џђрвакыт хђрђкђттђ, њсештђ, њзгђрештђ.
Кайчандыр ирекле сњзтезмђ моделендђ кулланылган тезмђ сњзлђр дђ кушылып
китђргђ, кушма сњзлђргђ ђйлђнергђ мљмкин, ђйтик: туры почмаклык турыпочмаклык кебек.
Ђмма хђзергђ кадђр орфографик кагыйдђлђр буенча тезмђ сњзлђр саналган
џђм аерым язылган књп кенђ сњзлђрне кушып язарга омтылуны шулай ук
телебез љчен
ясалма џђм субъектив күренеш дип саныйбыз. Фикеребезне
51
дђлиллђњ љчен «Татар грамматикасы»ныћ I томында шул рђвешле кушып
язылган сњзлђрнећ кайберлђрен генђ китереп үтик: (ќђя эчендђ традицион
язылыш бирелђ) кызылмал (кызыл мал), кызылъюл (кызыл юл), акзелпе (ак
зелпе), ислегљл (исле гљл), комлытуфрак (комлы туфрак), ќиртетрђњ (ќир
тетрђњ), башђйлђнњ (баш ђйлђнњ), паръясалу (пар ясалу), сарычђчле (сары
чђчле), озынаяклы (озын аяклы) џ.б.1
Татар теле буенча грамматик хезмђтлђрдђ шулай да кушма џђм тезмђ
сњзлђрне аеруныћ кайбер фђнни принциплары эшлђнгђн:
а) сњзлђр кушылганда компонентлар арасында тљрле ф о н е т и к, ягъни
аваз њзгђрешлђре барлыкка килсђ, ул нигезлђр њзара ныграк берегђлђр, кушма
сњз барлыкка килђ: алмагач (алма+агач), табагач (таба+агач), сарут
(сары+ут), быел (бу+ел), бњген (бу+кљн) џ.б. Кайбер очракларда кушма сњзнећ
кайсы да булса компоненты танымаслык булып њзгђрергђ дђ мљмкин.
Мђсђлђн, кисап (киле+ сап), юкагач (юкђ агач), алтатар (алты+атар),
кузгалак (кузы+колак);
б) сњзлђр кушу юлы белђн яћа сњзлђр ясалганда тљрле г р а м м а т и к
њзгђрешлђр (кушымча кыскару) барлыкка килсђ, нигезлђр шулай ук кушылып
китђ, кушма сњзлђр ясала. Мђсђлђн, хђзерге телдђ еш кулланыла торган
сабантуй кушма сњзе сабан туе дигђн тезмђ сњздђн њзгђргђн дип карарга
нигез бар (тартым кушымчасы кыскара). Югарыда китерелгђн кузгалак сњзе дђ
књгђрчен књзе тибындагы сњзтезмђ моделе буенча ясалган (кузы+колагы) һђм
соћрак фонетик џђм грамматик њзгђрешкђ дучар булган;
в) ике нигез берегеп кушма сњзлђр ясалышында галимнђр
просодик
њзгђрешлђргђ дђ игътибар итђлђр. Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, кушма сњзлђрнећ,
тезмђ сњзлђрдђн аермалы буларак, ритмик-интонацион яктан бербљтен
булуларын, нигездђ бер басым белђн ђйтелњлђрен књрсђтђ [Тумашева, 1964:
27–30]. Шул ук њзенчђлек сњз ясалышына караган башка хезмђтлђрдђ дђ искђ
Љстђвенђ, бу сњзлђр арасында кайберлђренећ кушма яки тезмђ сњз булуы да шик
тудыра (комлы туфрак, кара туфрак, озын аяклы џ.б.).
1
52
алына (Ф.Ђ.Ганиев, Г.Н.Семенова џ.б.). Моныћ мисалын без хђзерге телдђ ике
вариантта, ягъни кушма џђм тезмђ сњзлђр буларак кулланыла торган кайбер
сњзлђр мисалында да ачык књрђ алабыз. Мђсђлђн, кур'а ќилђг'е, ќ'ир ќил'ђге –
тезмђ сњзлђр, џђр компонентныћ њз басымы бар; кур'аќилђк, ќ'ирќилђк – кушма
сњзлђр, нигездђ бер басым астында ђйтелђлђр: Урманында кып-кызыл
кураќилђк тђ, ќирќилђк, Књз ачып йомганчы ќыярсыћ бер чилђк (Г.Тукай).
Мишђр диалекты сљйлђшлђрендђ, мђсђлђн, кура ќилђге тезмђ сњзе тагын да
ныграк береккђн: курлђк1 рђвешендђ ђйтелђ;
г) орфография буенча хезмђтлђрендђ Х.Курбатов, мђсђлђн, кушма џђм тезмђ
сњзлђрне ясалыш структурасы џђм семантик бђйлђнешлђре буенча аеру
мљмкинлегенђ игътибар итђ џђм њзара к о м п л е т и в мљнђсђбђттђ килгђн
ќилкуар, урынбасар тибындагы сњзлђрнећ, шулай ук I т љ р
и з а ф ђ
тибындагы ташкњмер, билбау, сабантуй кебек џђм њзара п р е д и к а т и в
мљнђсђбђттђ килгђн Уразгилде, Иштуган џ.б. кебек сњзлђрнећ џђрчак кушма
сњзлђр булуын билгелђп њтђ [Татар грамматикасы, 1998:109–111].
3. Тезмђ сњзлђр џђм сњзтезмђлђр. Сњз кушу ысулы белђн сњз
ясалышында
т е з м ђ с њ з л ђ р н е ирекле с њ з т е з м ђ л ђ р д ђ н аеру
мђсьђлђсе махсус игътибар сорый. Ритмик-интонацион яктан бербљтен буларак
береккђн џђм кушылып языла торган кушма сњзлђрне сњзтезмђлђрдђн аеру,
билгеле булганча, авырлык тудырмый. Алда ђйтелгђнчђ, тезмђ сњзлђр
књпчелек очракта њзлђренећ тљзелеше буенча ирекле сњзтезмђлђр белђн
тђћгђл килђлђр. Алар арасында књпмедер дђрђќђдђ
семантик яктан да
уртаклык бар. Тезмђ сњзлђр дђ, сњзтезмђлђр дђ чынбарлык књренешлђрен
атыйлар, алар турында нинди дђ булса тљшенчђ булдыруга хезмђт итђлђр.
Мђсђлђн, зур таш – сњзтезмђ, чуер таш – тезмђ сњз; каен яфрагы – сњзтезмђ,
бака яфрагы – тезмђ сњз џ.б.
Тезмђ сњзлђрне сњзтезмђлђрдђн аеруныћ берничђ мљџим шарты књрсђтелђ:
1
Автор мисалы.
53
б е р е н ч е д ђ н, тезмђ сњзлђрдђ компонентларныћ њзара семантик берегње,
ягъни аларныћ бер тљшенчђ белдерђ башлавы. Мђсђлђн, кара бљрлегђн, каен
ќилђге, эт шомырты кебек сњзлђр џђркайсы бер тљшенчђ, ягъни ќилђкќимешнећ бер тљрен атыйлар, компонентлар арасында синтаксик мљнђсђбђт
таркалган сњзлђр бер-берсен ачыкламыйлар;
и к е н ч е д ђ н, тезмђ сњзлђр – алар лексик берђмлек, шућа књрђ
морфологик планда сњз нигезен тђшкил итђлђр, џђм џђртљрле форма ясагыч
кушымчалар тулаем тезмђ нигезгђ ялганалар: йорт куяны, йорт куяныннан,
йорт куяныбыз. Икенче тљрле ђйткђндђ, тезмђ сњзлђр башка сњзлђр белђн
бары тик тулаем нигез буларак кына бђйлђнешкђ керђлђр;
љ ч е н ч е д ђ н, тезмђ сњзлђр сњзлеклђрдђ лексик берђмлек буларак урын
алалар, алар – сњзлек берђмлеге (единицы словаря), ђ сњзтезмђлђр исђ сљйлђм
агымында барлыкка килђлђр.
Тикшеренњчелђр шулай ук тезмђ џђм кушма сњзлђрнећ компонентлары
арасына
аерым
сњз
куеп
булмавын
џђм,
мђгънђгђ
зыян
итмичђ
компонентларныћ берсен тљшереп калдыру мљмкин тњгеллеген дђ књрсђтђлђр
[Татар грамматикасы, 1998: 234–235].
Бу ућайдан шушы ук грамматикада кушма сыйфатлар итеп китерелгђн
сарычђчле, озынкуллы, озынаяклы [шунда ук,
410] кебек сњзлђрнећ кушма
сыйфатлар, ягъни лексик берђмлеклђр булуы бик бђхђсле, џђм аерым алганда,
алар югарыда књрсђтелгђн принципларга да каршы килђлђр: сары бљдрђ чђчле
кыз, озын кљчле куллы кеше, озын тљз аяклы егет џ.б.
Объективлык љчен шуны да билгелђп њтђргђ кирђк, озын куллы, ак сакаллы,
сары чђчле, кара књзле (зђћгђр књзле, соры књзле) кебек сњзтезмђлђрдђге
сњзлђр башка гадђти сњзтезмђлђргђ караганда њзара
ныграк береккђннђр,
чљнки књзле кыз, аяклы егет дип ђйтелми. Мондый очракларны Д.Г.Тумашева
шактый тљгђл рђвештђ љ л е ш ч ђ л е к с и к а л а ш к а н с њ з т е з м ђ л ђ р
54
дип атый [Тумашева, 1964: 27 ]. Чынында да аларны тулысынча тезмђ сњзлђр
дип санау, ягъни лексик берђмлеклђр рђтенђ кертњ бик бђхђсле.
4. Идиоматик сњзтезмђлђрдђн ясалган кушма џђм тезмђ сњзлђр. Кушма
џђм тезмђ сњзлђр шул ук вакытта гади (аддитив) сњзтезмђлђрдђн генђ тњгел,
идиоматик сњзтезмђлђрдђн дђ ясалалар. Бу – сњз ясалышын грамматик
књренеш булган форма ясалышыннан аерып торган бер њзенчђлек. Кушма џђм
тезмђ сњзлђрнећ лексик мђгънђсе гадђттђ њзара береккђн, кушылган
нигезлђрнећ уртак мђгънђлђреннђн барлыкка килђ, ягъни ясагыч нигез ясалма
сњзне турыдан-туры
м о т и в л а ш т ы р а: акбур, суњсем, актамыр, бал
корты, кура ќилђге џ.б. Идиоматик сњзтезмђлђр рђвешендђ ясалган сњзлђрдђ
исђ бљтеннећ мђгънђсе турыдан-туры кушылган сњзлђр мђгънђсеннђн килеп
чыкмый; бу очракта охшату, яисђ башка тљрле сурђтле гомумилђштерњ
(ассоциация) нигезендђ књчерелмђ мђгънђлђр барлыкка килђ: тукранбаш,
терекљмеш, ташбаш (балык атамасы), инђ карагы, ташкабак, ташбака џ.б.
Татар телендђ тезмђ фигыльлђр дђ еш кына идиоматик сњзтезмђлђр
нигезендђ ясала: баш салу, књћел болгану, эч пошу, књћел кайту џ.б. Гади
сњзтезмђлђр калыбында ясалган кушма џђм тезмђ сњзлђр гадђттђ эзлекле сњз
ясалыш рђтен барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн, ќир ќилђге, каен ќилђге, мњк
ќилђге, нарат ќилђге; каз њлђне, бђпкђ њлђне, бака яфрагы, песи борчагы; ђтђч
гљмбђсе, кђќђ гљмбђсе, чебен гљмбђсе; ашъяулык, кулъяулык џ.б. Морфология
буенча гомумтеоретик хезмђтлђрдђ идиоматик ысул белђн ясалган сњзлђрнећ
еш кына бердђнбер булуы, андый эзлекле рђт ясамаулары турында ђйтелђ
[Плунгян, 2000: 16–25 ]. Татар телендђ дђ энђ карагы, њги ана яфрагы,
терекљмеш кебек сњзлђрнећ ясалышы аерым рђт тђшкил итми, аларны
бердђнбер (окказиональ) очрак дип карарга мљмкин. Ђмма идиоматик сњзтезмђлђрдђн ясалган сњзлђрнећ дђ татар телендђ билгеле бер рђт тђшкил итње,
халыкныћ фикерлђњ рђвеше белђн бђйле њзенчђлек булып санала ала.
Мђсђлђн, таш сњзе белђн бђйле идиоматик кушма сњзлђр: ташбака, ташбаш,
55
ташкабак, ташкњмер; баш компоненты белђн ясалган идиоматик тезмђ
фигыльлђр: баш ђйлђнњ, баш ию, баш бирмђњ, баш салу, баш тарту, баш
катыру, башка чыгу, баш кую џ.б.
5. Парлы сњзлђр ясалышы (копулятив ысул)1 Парлы сњзлђрнећ
ясалышы шулай ук синтаксик яки сњзлђр кушу ысулы белђн сњз ясалышына
карый. Парлы сњзлђр њзара т е з њ л е б ђ й л ђ н е ш т ђ г е сњзлђр кушылу
юлы белђн ясала (ипи-тоз, сљт-катык, љс-баш, ара-тирђ, аклы-каралы) џђм
алар арасында тљрле типтагы семантик бђйлђнеш була:
1) парлы сњзнећ мђгънђсе кушылган сњзлђр мђгънђсенећ суммасына тић
була: ата-ана, дус-иш, кљн-тљн, яше-карты;
2) парлы сњзнећ мђгънђсе компонентлар мђгънђсенђ караганда кићрђк була:
аш-су, ипи-тоз, агай-эне, бал-май, юк-бар;
3) парлы сњзлђр ясалганда
аларныћ мђгънђлђренђ тљрле модаль џђм
экспрессив тљсмерлђр дђ љстђлергђ мљмкин: бњлђк-санак, агач-богач, ђбичђби, эт-фђлђн, кеше-мазар, карчык-корчык2.
Татар телендђ џђм тюркологиядђ традицион рђвештђ парлы сњзлђрне
компонентларныћ лексик-семантик мљнђсђбђтлђренђ карап тљркемлђњ дђ
кабул ителгђн [Тумашева, 1964: 30–31; Татар грамматикасы, 1998: 291–298 ].
Икенче
тљрле
ђйткђндђ,
парлы
сњзлђр,
гадђттђ,
очраклы
сњзлђрнећ
парлашуыннан тњгел, ђ њзара нинди дђ булса лексик-мђгънђви бђйлђнештђ
торган сњзлђр кушылудан барлыкка килђ:
1) њзара якын яки синонимик мђгънђле сњзлђр парлаша: кљч-хђл, кљч-куђт,
ялан-кыр, хђйлђ-мђкер, тирђ-як, ќил-давыл, хатын-кыз, читек-кђвеш;
2) капма-каршы (антонимик) мђгънђле сњзлђр парлаша: кљне-тљне, яшекарты, башы-ахыры, килгђн-киткђн, шатлык-кайгы, ут-су, ќир-књк;
«Татар грамматикасы»нда (Т. I) парлы сњзлђргђ карата «куш сњзлђр» термины
кулланыла (Татар грамматикасы, 1998).
2
Болар турында тулырак мђгълњматны карагыз: Татар грамматикасы, 1998: 297–300 б.
1
56
3) парлы сњзлђр нинди дђ булса билге буенча охшату, гомумилђштерњ
(ассоциация) нигезендђ парлашкан сњзлђрдђн ясала. Мондый парлы сњзлђрнећ
мђгънђсе гадђттђ компонентлар мђгънђсенећ суммасына караганда кићрђк була:
ипи-тоз, аш-су, њпкђ-бавыр, хђбђр-хђтђр, кунак-тљшем, љс-баш, йорт-ќир џ.б.
Парлы сњзлђрне компонентларныћ нинди кулланыш љлкђсенђ караулары
буенча (алынма сњз, архаиклашкан сњз џ.б.) џђм
аларныћ статусы, нинди
грамматик формада килњлђре буенча тљркемлилђр:
а) џђр ике компонентта хђзерге телдђ кулланыла торган мљстђкыйль сњз:
ата-ана, уен-кљлке, таныш-белеш, кљн-тљн, ќир-књк, аћ-белем, сагыш-моћ;
ә) парлы сњзнећ бер компоненты (сирђгрђк икесе дђ) алынма сњз: кайгыхђсрђт, мђкер-хђйлђ, кљч-куђт, сау-сђламђт, уй-фикер, мал-туар;
б) икенче компонент беренчесенећ архаиклашкан варианты: бала-чага, игентару, кашык-аяк, кардђш-ыру, терлек-туар, кыз-кыркын, савыт-саба, књршекњлђн;
в) икенче компонент беренчесенећ фонетик варианты: малай-шалай, имешмимеш, тимер-томыр, эћгер-мећгер, аз-маз, берђм-сђрђм;
г) компонентлары мљстђкыйль кулланылмый торган парлы сњзлђр: ыгызыгы, ыбыр-чыбыр, урык-сурык;
д) икенче компоненты кара, мазар, фђлђн сњзлђре белђн ясалган парлы
сњзлђр: кеше-кара, ђйбер-фђлђн, китап-мазар; бу юл белђн ясалган парлы
сњзлђргђ гадђттђ билгесезлек тљсмере хас була;
е) компонентлары III зат тартым кушымчасы алган сњзлђрдђн тљзелгђн
парлы сњзлђр: уты-суы, башы-ахыры, књргђне-књрмђгђне, кљне-тљне, улыкызы.
6. Кыскартылма кушма сњзлђр (аббревиатуралар). Ясалыш принцибы
буенча кыскартылма кушма сњзлђр шулай ук синтаксик яки сњз кушу ысулына
карый. Чљнки алар сњзтезмђлђрне яки тезмђ сњзлђрне тљрлечђ кыскарту юлы
57
белђн ясалалар. Тљрле теллђрдђ кыскартылма сњзлђр ясалышында типологик
уртаклыклар бар.
Татар
телендђ
кыскартылма
кушма
сњзлђрнећ
тњбђндђге
тљрлђре
кулланыла:
1) тезмђ сњз яки сњзтезмђ составындагы сњзлђрнећ беренче х ђ р е ф
а т а м а л а р ы н н а н ясала: ТР (Те эР) – Татарстан Республикасы, РФ (эР Фе)
– Россия Федерациясе, БТИЊ (Бэ Ти Њ) – Бљтен татар иќтимагый њзђге, ТРТ
(Те эР Те) – Татарстан Республикасы телевидениесе;
2) компонентларныћ беренче х ђ р е ф л ђ р е н н ђ н ясала: БДБ – Бђйсез
дђњлђтлђр берлеге, КДУ – Казан дђњлђт университеты, АКШ – Америка Кушма
Штатлары, БМО – Берлђшкђн Миллђтлђр Оешмасы, ТЂЏСИ – Тел, ђдђбият
џђм сђнгать институты;
3) сњзтезмђлђрнећ яки тезмђ сњзлђрнећ беренче иќеклђреннђн ясала: собкор
(алынма) – махсус корреспондент, књмхуќ – књмђк хуќалык, татфак – татар
факультеты, журфак – журналистика факультеты, «сђлкеш» – сђлђтле кеше
(махсус балалар оешмасы);
4)
беренче
компонент
кыскартылып,
икенчесе
тулысынча
алына:
драмтњгђрђк, профсоюз, партоешма.
Болардан
тыш
нигездђ
язуда
кулланыла
торган
кайбер
шартлы
кыскартылмалар бар: џ.б. – џђм башкалар, б. – бит, е. – ел, ип. – иптђш, м –
метр, км – километр џ.б.
§19.
Морфологик-синтаксик
ысул
белђн
сњз
ясалышы
(конверсия). Морфологик-синтаксик ысул белђн сњз ясалышы, књп кенђ башка
теллђрдђге кебек њк, татар телендђ дђ шактый кић таралган, продуктив сњз
ясалыш ысулы булып тора. Бер сњз тљркеменећ нигез хђлендђ яки нинди дђ
булса грамматик формада икенче сњз тљркеменђ књчње м о р ф о л о г и кс и н т а к с и к ысул белђн сњз ясалышы дип атала. Билгеле бер сњз тљркеменђ
58
караган лексик берђмлекнећ аерымланып яћа мђгънђгђ беркетелгђн хђлдђ
башка сњз тљркеменђ к њ ч њ е н хђзерге фђндђ књбрђк к о н в е р с и я ысулы
дип атау кабул ителгђн. Бу ысулныћ аерым алганда морфологиягђ џђм
синтаксиска бђйле икђнен Д.Г.Тумашева тњбђндђгечђ аћлата: «Бер сњз
тљркеменећ ниндидер формасы (морфологик књренеш) озак вакытлар бер
функциядђ кулланылып (синтаксик књренеш) шул сњз тљркеме системасыннан
аерыла, изоляциялђнђ џђм яћа сњзгђ ђйлђнђ…» [Тумашева, 1964: 32]. Бу
аћлатмага љстђп, билгеле бер грамматик формада изоляциялђнеп ясалган
сњзлђрнећ ић ачык мисаллары итеп бергђ, башта, телдђн кебек рђвешлђрне
китерергђ мљмкин. Бу очракта аваз составы буенча яћа сњз барлыкка килми,
ђмма мђгънђсе (лексик як) џђм грамматик статусы ягыннан бљтенлђй яћа сњз
ясала. Мђсђлђн, Акыл яшьтђ тњгел башта ќљмлђсендђ башта – килеш белђн
тљрлђнгђн исем; Башта уйла, аннан сљйлђ ќљмлђсендђ башта – вакыт рђвеше,
грамматик яктан тљрлђнми торган сњз тљркеме. Шул ук вакытта башта рђвеше
баш сњзенђ -та кушымчасы ялганып ясалган дип ђйтњ тупас хата булыр иде,
чљнки -та сњз ясагыч тњгел, форма ясагыч. Шулай ук бергђ берне кушу дигђндђ
бергђ – абстракт санны белдергђн сњз, юнђлеш килешендђ; бергђ эшлибез –
бергђ – рђвеш, тљрлђнми. Телдђн сљйлђњ дигђндђ дђ телдђн – исемнећ чыгыш
килеше формасыннан књчкђн рђвеш.
Соћгы вакытта татар телендђ бу ысул белђн сњз ясалышы Ф.Ђ.Ганиев
тарафыннан тђфсиллђп тикшерелде, џђм фђнни планда гаять нигезле итеп
Д.Ђ.Сђлимованыћ сњз тљркемнђрен гомумтеоретик юнђлештђ љйрђнњгђ
багышланган хезмђтендђ дђ яктыртылды [Салимова, 2001.].
Морфологик-синтаксик юл белђн татар телендђ т љ р л е сњз тљркемнђре
ясала: исем, сыйфат, рђвеш, алмашлык, ярдђмлек сњз тљркемнђре џ.б., џђм бу
књчешлђрнећ (конверсия) џђркайсыныћ њз закончалыгы бар:
И с е м н ђ р
књбрђк сыйфат сњз тљркеменећ џђм сыйфат фигыль
формаларыныћ и с е м л ђ ш њ е
(субстантивация) џђм кайбер фигыль
59
формаларыныћ исемгђ књчње нигезендђ ясалалар: эшсез «безработный», карт
«старик», укучы «ученик», уку «учеба» џ.б.
С ы й ф а т л а р сыйфат фигыль формаларыныћ с ы й ф а т л а ш у ы
(адъективация) нђтиќђсендђ барлыкка килђлђр: кайнар (су), ќебегђн (егет), янар
(тау), сулмас (гљл) џ.б.
Р ђ в е ш л ђ р, а л м а ш л ы к л а р, я р д ђ м л е к с њ з т љ р к е м н ђ р е
(бђйлек џђм теркђгеч), шулай ук к и с ђ к ч ђ л ђ р н е ћ ясалышында татар
телендђ андый эзлеклелек юк, алар књбрђк тљрле сњз тљркемнђре билгеле бер
грамматик формада изоляциялђнњ юлы белђн ясалалар: иртђн, юкка, бушка,
буйлап, буенча, караганда, карамастан, аша, њтђ џ.б.
1. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы. Тикшеренњчелђр
сыйфаттан књчкђн исемнђргђ тњбђндђге сњзлђрне кертђлђр:
а) тамыр сыйфаттан књчкђн исемнђр: карт, кара, салкын, ќылы, суык,
матур, бай, тол џ.б.;
б) ясалма сыйфатлардан књчкђн исемнђр: ярлы, ќђяњле, аксак, телсез, эшсез,
бљкре, буйдак џ.б.
Бу очракта, безнећчђ, бер закончалыкны билгелђп њтњ мљџим: китерелгђн
мисалларныћ књпчелеге сыйфаттан исемгђ контекстта и с е м л ђ ш њ а ш а,
ягъни сыйфатланмышы кыскару юлы белђн књчкђнлеге сиземлђнђ: карт
(кеше), матур (кыз), ярлы (кеше), ќђяњле (кеше), телсез (кеше) џ.б. Ђмма кара,
суык, ќылы, салкын, яхшы кебек сњзлђрдђ сыйфатланмышлар эзлђп торуныћ кирђге юк, чљнки бу очракта контекстта исемлђшњ була алмый.
Телдђ алар
предметлашкан билге мђгънђсендђ исем буларак кулланылалар: Ќылы сљяк
сындырмый, салкын ќанны тындырмый (мђкаль); Казанга якын йљрсђћ, карасы
йогар, начарга якын йљрсђћ бђласы йогар (мђкаль); Ярыктан якты тљшђ џ.б.
Мондый сњзлђрне књбрђк борынгы с и н к р е т и з м књренеше, ягъни билге
мђгънђсе предметлык мђгънђсеннђн аерылып ќитмђгђн очраклар дип бђялђњ
тљгђлрђк булыр.
60
Тарихи грамматика буенча булган хезмђтлђрдђн књренгђнчђ, борынгы
тљрки телдђ сњзлђрнећ мђгънђсендђге синкретизм, бигрђк тђ исем – фигыль
синкретизмы гаять кић таралган књренеш була. Тљрки теллђрнећ хђзерге њсеш
этабында сњзлђр бер-берсеннђн лексик-семантик яктан џђм џђртљрле фонетик,
грамматик џ.б. чаралар ярдђмендђ аерылсалар да, синкретизм књренеше
књпмедер дђрђќђдђ хђзерге телдђ дђ чагылыш таба. Мисал љчен, татар телендђ
бер њк вакытта исем, сыйфат џђм фигыль мђгънђсендђ йљри торган шундый
синкретик тамырлар бар: тућ (мерзлый), тућ (мерзлота), тућ-а (мерзнет); яр
(берег), яр-у (колоть), сал (плот), сал-у (положить) џ.б. Кайбер тљрки теллђрдђ,
мђсђлђн, тузан сњзе туз рђвешендђ яћгырый, синкретик тамыр туз (пыль),
туз-у (распыляться) џ.б.
Чыннан да, ђгђр морфологик-синтаксик ысул белђн сыйфатларныћ исемгђ
књчње асылда вакытлыча (контекстуаль) исемлђшњ аша бара дип таныйбыз
икђн, югарыда китерелгђн ќылы, караћгы, яхшы кебек сњзлђрнећ ясалышын
башкача аћлату зарурлыгы туа. Сљйлђмдђ аларныћ књбрђк исем мђгънђсендђ
мђкаль, ђйтемнђрдђ кулланылуы да бу књренешнећ борынгылыгына ишарђлђсђ
кирђк (югарыда китерелгђн мисалларны карагыз). Мондый сњзлђрнећ кайбер
идиоматик тезмђ фигыльлђр составында килње шулай ук њзенчђлекле: салкын
тию, караћгы тљшњ, эссе кабу, эссе сугу џ.б.
Телебездђге шактый књп исемнђр фигыльдђн књчкђн (конверсиялђнгђн),
ягъни
тљрле
сыйфат
фигыль
формаларыныћ
исемлђшње
џђм
исем
фигыльлђрнећ исемгђ књчње ќирлегендђ ясалганнар. Алар арасында -учы/-њче
кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыльдђн џђм -у/-њ кушымчалы исем
фигыльдђн књчкђн сњзлђр књпчелекне алып тора, џђм аларның џђркайсы
эзлекле сњз ясалыш рђтен барлыкка китерђлђр.
а) -учы/-њче кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыльдђн књчкђн исемнђр:
язучы (писатель), укучы (ученик), тегњче (швея), тљзњче (строитель),
бораулаучы (бурильщик), сатучы (продавец) џ.б.
61
б) исем фигыльдђн књчкђн исемнђр: уку (учеба), язу (почерк), буяу (краска),
авыру (больной), сорау (вопрос), њлчђњ (весы), ќићњ (победа) џ.б.
Фигыльдђн бу ысул белђн сњз ясалышында яћа сњз чыганак сњздђн њзенећ
мђгънђсе белђн генђ тњгел, грамматик ягы белђн дђ аерылып тора: алар фигыль
категориялђрен тулысынча югалталар (барлык-юклык, юнђлеш, дђрђќђ џ.б.),
ягъни фигыль белђн «араны љзђлђр». Аваз составы буенча охшаш чыганак
сњзлђрдђ исђ ул категориялђр саклана: укучы – укымаучы, язучы – язмаучы,
язышмаучы; уку – укымау, язу – язышмау, сайлау – сайлатмау џ.б.
Шуңа күрә методик яктан фигыльдђн књчкђн исемнђрне охшаш фигыль
формаларыннан аеру љчен ић ышанычлы алым – аларныћ барлык-юклык белђн
тљрлђнњ-тљрлђнмђве. Татар телендђ юклыкны белдергђн -ма/-мђ кушымчасы
бары тик фигыльлђргђ генђ ялгана ала (бар – барма, кил – килмђ), ђ исемнђрдђ
юклык књбрђк тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ: язучы – язмаучы, язучы –
язучы тњгел, авыру – авырмау, авыру – авыру тњгел, њлчђњ – њлчђмђњ, њлчђњ
– њлчђњ тњгел џ.б.
Њткђн џђм килђчђк заман сыйфат фигыльлђрдђн барлыкка килгђн
(конверсиялђнгђн) исемнђр телдђ азрак, џђм андый књчешлђр система
дђрђќђсенђ књтђрелгђн дип ђйтеп булмый. Мђсђлђн, туган (кан кардђше
мђгънђсендђ), курган, сљйгђн (яраткан кеше, возлюбленный/ая). Сљйгђне
кулында соћгы кат талпынгач, шат, мђгърур ќан бирђ сандугач (М.Ќђлил).
Тарихи рђвештђ бу тљр сњз ясалышы телдђ шактый актив кулланылган дип
санарга нигез бар. Хђзерге телдђ тамыр сњзлђр саналган: суган (суйган), калкан,
бљрлегђн, карлыган, балтырган, ќидегђн кебек сњзлђрдђ дђ этимологик яктан ган/-гђн кушымчаларын (њле кушымчалар), шулай ук елан, куян, ђрлђн, казан
кебек сњзлђрдђ -ан/-ђн кушымчасын (-ган/-гђн нећ угыз варианты) аерып чыгару
ђллђ ни авырлык тудырмый.
-ачак/-ђчђк кушымчалы сыйфат фигыль нигезендђ ясалган исемнђргә
килђчђк, књрђчђк, алачак, бирђчђк кебек исемнәр керә.
62
2. Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган сыйфатлар. Бу ысул белђн
сыйфат ясалышы тљрле сыйфат фигыль формаларыныћ, фигыль билгелђрен
югалтып, тулысынча сыйфатка књчњ, сыйфатлашу (адъективация) књренеше
белђн бђйлђнгђн:
а) -ган/-гђн кушымчалы њткђн заман сыйфат фигыльдђн књчкђн сыйфатлар:
укыган1 (кеше), ућган (килен), ќебегђн (егет), сырган (юрган), тућган (ќир),
сулган (гљл) џ.б.;
б) -ыр/-ер (-ар/-ђр), -р кушымчалы сыйфат фигыльдђн џђм аныћ юклык
формасыннан (-мас/-мђс) ясалган сыйфатлар: кайнар (су), янар (тау), сулмас
(чђчђк), њтмђс (пычак), сњнмђс (утлар) џ.б.
3. Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган рђвешлђр, алмашлыклар
һәм ярдәмлек сүзләр. Бу ысул белђн татар телендђ књп кенђ рђвешлђр ясалган
булса да, аларныћ ясалышында билгеле бер эзлеклелек билгелђњ шактый авыр.
Алар гадђттђ аерым сњз тљркемнђренећ (исем, сыйфат, алмашлык, сан џ.б.)
тљрле грамматик формаларыннан изоляциялђнњ юлы белђн ясалалар: кљчкђ
(йљрњ), бушка (эшлђњ), юкка (борчылу), бергђ (эшлђњ), књпкђ (яшь), телдђн
(аћлату), яттан (сљйлђњ), яћадан (башлау), эчтђн (яну) џ.б. Китерелгђн тљрле
сњз тљркемнђренећ у р ы н а р а к и л е ш л ђ р д ђ н ясалуын билгелђп њтђргђ
мљмкин.
Морфологик изоляциялђнњ юлы белђн ясалган рђвешлђр арасында хђл
фигыль формаларыннан књчкђннђре еш очрый: кайта-кайта (аћлату), барабара (тљшенњ), њлеп (ашыйсы килњ), кычкырып (сљйлђњ), тора-бара
(књнегњ) џ.б.
Татар телендђ сњз ясалышына караган махсус хезмђтлђрдђ конверсия ысулы
белђн с ы й ф а т џђм р ђ в е ш ясалышы артык кићђйтеп књрсђтелђ. Ђйтик,
синтаксик яктан исемне ачыклап килгђн телђсђ кайсы исем сыйфат дип, ђ књп
кенђ сыйфатлар бер њк вакытта рђвеш дип карала. Бу мђсьђлђдђ без
Бу очракта ђле грамматик яктан укымаган (кеше) дип тђ ђйтергђ мљмкин. Ђмма
семантик яктан аныћ мђгънђсе фигыль мђгънђсеннђн књпкђ кићрђк.
1
63
башкачарак карашта торабыз, аларга алдагы бњлеклђрдђ кићрђк тукталырбыз.
Искђрмђ рђвешендђ шуны гына ђйтеп њтик, мђсђлђн, бу хезмђтлђрдђ тђкъдим
ителгђнчђ: агач, пыяла, таш, тимер, салам, сљяк, мех, гармун, бњре џ.б.
сњзлђрне морфологик яктан џичничек тђ сыйфатларга кертњ мљмкин тњгел
[Карагыз: Татарская грамматика, 1998: 392–400 ].
Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган алмашлыкларга: бар, барлык,
бљтен, берђњ кебек сњзлђр керђ. Мђсђлђн: Бар ќырымны илгђ багышладым…
(М.Ќђлил) – бар – билгелђњ алмашлыгы, бар модаль сњзеннђн књчкђн;
Ишеттем мин
кичђ берђњ ќырлый… (Г.Тукай) – берђњ – билгесезлек
алмашлыгы, сан сњз тљркеменнђн књчкђн џ.б.
Татар телендђ тљрле сњз тљркемнђреннђн изоляциялђнњ юлы белђн књп
кенђ б ђ й л е к л ђ р џђм к и с ђ к ч ђ л ђ р дђ ясалган. Бђйлеклђр: аша, књрђ,
каршы, таба. Эшенђ књрђ ашы (мђкаль); Урам аша чыккан чакта Бњрђнђгђ
абындым... (ќыр); бђйлек сњзлђр: караганда, карамастан, буйлап, буенча џ.б.;
кисђкчђлђр: њтђ, ђле, соћ џ.б. Ђйт ђле, књбђлђк, сљйлђшик бергђлђп...
(Г.Тукай) џ.б.
СҮЗ ЯСАЛЫШЫ БУЕНЧА АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
I. М о р ф о л о г и к, ягъни кушымчалау ысулы белән ясалган ясалма сүзләрне
анализлау:
1) ясалма сүзнең өч элементын
- мотивлаштыручы сүз, сүз ясагыч кушымча һәм
мотивлашкан сүзләрне аерып күрсәтү;
2) сүз ясагыч нигезнең һәм ясалма сүзнең нинди сүз төркеменә каравын билгеләү;
3) сүз ясалыш м ә г ъ н ә с е һәм сүз ясалыш т и б ы н ачыклау.
Көрәк сүзе
1) көрә - ясагыч нигез, ягъни мотивлаштыручы сүз; -к- сүз ясагыч кушымча; көрәк –
яңа ясалган (мотивлашкан) сүз;
2) фигыльдән исем ясалган;
64
3) сүз ясалыш мәгънәсе: көрәк сүзе – ясагыч нигездәге эшнең к о р а л ы н белдергән исем;
4) шул ук сүз ясалыш тибына кергән сүзләр: тарак, иләк, урак.
II. С ү з к у ш у ысулы белән ясалган сүзләрне анализлау:
1) бу ысул белән ясалган сүзләрнең төрен ачыклау: к у ш м а (саф кушма), т е з м ә яки п
а р л ы сүз;
2) компонентларның нинди сүз төркеменә каравын билгеләү;
3) компонентлар арасында мәгънә мөнәсәбәтен ачыклау: ачыклаулы, ягъни атрибутив
мөнәсәбәт ; к о м п л е т и в мөнәсәбәт - тәмамлык һәм хәбәр мөнәсәбәте; п р е д и к а т и в
мөнәсәбәт, ягъни ия-хәбәр мөнәсәбәте;
4) а д д е т и в, ягъни мотивлашкан, яки и д и о м а т и к сүзтезмә нигезендә ясалышын
ачыклау;
5) сүз ясалыш тибын билгеләү;
6) катлаулы очракларны билгеләү.
Төньяк
1) саф кушма сүз, исем;
2) ике исемнән тора;
3) исемнәр арасында ачыклаулы (атрибутив) мөнәсәбәт булган;
4) мотивлашкан, ягъни аддитив, сүзтезмә нигезендә ясалган;
5) көньяк, кулъяулык, билбау.
Ташбака
1) саф кушма сүз, исем;
2) изафә мөнәсәбәтендәге ике исемнән тора;
3) компонентлар арасында атрибутив мөнәсәбәт;
4) идиоматик мәгънәдәге сүзтезмә нигезендә ясалган;
5) ташкабак, ташбаш (балык атамасы).
Эшкуар
1) саф кушма сүз, исем;
2) исем+киләчәк заман сыйфат фигыльдән тора;
3) компонентлар арасында комплетив мөнәсәбәт;
4) мотвлашкан сүзтезмә нигезендә ясалган;
5) эзтабар, илбасар, Илсөяр.
Кот очу
1) тезмә сүз, фигыль;
65
2) исем+фигылҗдән ясалган;
3) предикатив мөнәсәбәттәге сүзләр;
4) идиоматик мәгънәдә;
5) күңел болгану, ис китү.
Парлы
сүзләрне анализлаганда компонентларның характерына – якын мәгънәле,
капма-каршы мәгънәле һ.б., бөтеннең мәгънәсенә игътибар ителә.
Ата-ана
1) парлы исем;
2) якын мәгънәле сүзләрдән төзелгән;
3) бөтеннең мәгънәсе компонентлар суммасына тәңгәл.
Ипи-тоз
1) парлы исем;
2) якын мәгънәле сүзләрдән тора;
3) бөтеннең мәгънәсе компонентлар суммасына тәңгәл.
Бала-чага
1) парлы исем;
2) якын мәгънәле сүзләрдән тора, икенче компонент архаиклашкан сүз;
3) бөтеннең мәгънәсе компонентлар суммасына тәңгәл.
Көне-төне (эшләү)
1) парлы рәвеш;
2) капма-каршы мәгънәле сүзләр;
3) бөтеннең мәгънәсе компонентлар суммасына тигез, күчерелмә мәгънә төсмере
барлыкка килгән.
III. М о р ф о л о г и к – с и н т а к с и к
ю л б е л ә н я с а л г а н (конверсия)
сүзләрне анализлау үрнәге:
1) нинди сүз төркеме һәм кайсы сүз төркеменә күчкән;
2) нинди процесста һәм нинди грамматик формада изоляцияләнгән: исемләшү,
сыйфатлашу (адъективлашу) һ.б.
Кайнар (су)
1) киләчәк заман сыйфат фигыль формасыннан сыйфатка күчкән (адъективлашу).
Көчкә (өлгерү)
1) юнәлеш килеше формасындагы исем рәвешкә күчкән.
66
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Тел белемендђ «Сњз ясалышы»ныћ урыны турында нинди карашлар бар? Сњз
ясалышыныћ фонетика, лексикология џђм грамматика (морфология џђм синтаксис) белђн
бђйлђнешен аћлатыгыз.
2. Сњз ясалыш структурасы дигђн бњлекчђ сњз ясалышын кайсы яклап љйрђнђ?
Мотивлаштыручы сњз, мотивлашкан сњз тљшенчђлђренђ аћлатма бирегез.
3. Сњз ясалыш мђгънђсе, сњз ясалыш тибы, сњз ясалыш моделе, сњз ясалыш оясы, сњз
ясалыш чылбыры турында аћлатма бирегез.
4. Морфологик (кушымчалау) ысулы белђн сњз ясалышыныћ тљп закончалыкларын
аћлатыгыз. Тљрле сњз тљркемнђрен (исем, сыйфат, фигыль џ.б.) ясый торган типик
кушымчаларны атагыз; термин мђсьђлђсендђ нинди карашлар бар?
5. Синтаксик (сњз кушу) ысулы белђн сњз ясалышыныћ тљп њзенчђлеге нђрсђдђ?
«Синтаксик ысул», «сњз кушу ысулы» терминнарыныћ фђнни нигезен аћлатыгыз.
6. Кушма џђм тезмђ сњзлђр ничек ясала? “Сњзтезмђ лексикалашу”, “ђзер модельлђр
буенча сњз ясалышы” гыйбарђлђрен сез ничек аћлыйсыз?
7. Атрибутив, комплетив, предикатив мљнђсђбђттђге сњзтезмђ модельлђрендђ ясалган
кушма џђм тезмђ сњзлђргђ мисаллар китерегез.
8. Кушма џђм тезмђ сњзлђрне аеруда нинди объектив кыенлыклар џђм бу мђсьђлђгђ
нинди карашлар бар? Тезмђ сњзлђрне сњзтезмђлђрдђн аеру юлларын књрсђтегез.
9. Сњз кушу ысулы белђн парлы сњзлђр ясалышын аћлатыгыз. Парлы сњзлђрне нинди
принциплар буенча тљркемлилђр? Кыскартылма кушма сњзлђр ничек ясала?
10. Морфологик-синтаксик ысул белђн сњз ясалышыныћ асылы нђрсђдђ? «Исемгђ књчњ»
(субстантивация), «сыйфатлашу» (адъективация), «морфологик изоляциялђнњ» терминнарын
сез ничек аћлыйсыз?
СЊЗ ТЉРКЕМНЂРЕ
§ 20. Татар телендђ сњзлђрне тљркемлђњ принциплары. Сњзлђр
морфологиядђ
аерым
лексик
т љ р к е м н ђ р е н ђ
грамматик
тљркемнђргђ
–
с
њ
з
берлђштереп љйрђнелђ. Билгеле булганча,
морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – сњз, џђм тел тљзелешенећ тљрле
67
ярусларына караган тел берђмлеклђре арасында (авазлар, сњзтезмђ џђм ќљмлђ
типлары) с њ з л ђ р ић књп санлы џђм књп тљрле тел берђмлеклђре булып
торалар. Сњзлђрне грамматик яктан, ягъни аларныћ лексик-грамматик
табигатен љйрђнњ беренче чиратта билгеле бер ќирлектђ аларны тљркемлђњдђн
башлана. Књренекле грамматист галим Г.Алпаров, мђсђлђн, бу турыда болай
ди: «…телебезнећ морфология ягыннан тљзелешен ачык бер системага салып
књрсђтњ љчен сњзлђрне џђртљрле бњлеклђргђ, тљркемнђргђ аергалап
љйрђнергђ кирђк» [Алпаров, 1945: 66 ].
Хђзерге тел белемендђ
аерым сњзлђр классына берлђшкђн сњзлђр
ќыелмасы, ягъни с њ з т љ р к е м н ђ р е тел тљзелешенђ караган структур
берђмлеклђр буларак кына тњгел, ђ телнећ кулланылышына бђйле рђвештђ,
чынбарлык књренешлђре турындагы тљшенчђлђрне аеруга хезмђт итђ торган
сњзлђр ќыелмасы, сњзлђр классы булу ягыннан да љйрђнелђ. Ягъни сњзлђрне
сњз тљркемнђренђ аерып карау кешелђрнећ аћында чагылган чынбарлык
књренешлђрен – п р е д м е т л а р н ы, э ш –х ђ л н е, б и л г е л ђ р н е џђм џђр
тљрле м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е гомумилђштерњ џђм шул ук вакытта аларны
танып белњ, бер-берсеннђн аерып карау мљмкинлеген дђ бирђ.
Грамматикада сњзлђрне тљркемлђњ билгеле бер принципларга нигезлђнђ.
Тљрле теллђрдђ сњз тљркемнђре ќыелмасында типологик уртаклыклар булган
кебек, сњзлђрне тљркемлђњдђ дђ уртаклыклар бар. Ђмма галимнђр сњзлђрне
тљркемлђгђндђ џђр телнећ њз њзенчђлеклђрен исђпкђ алырга кирђк дип
саныйлар. Тљрки тел белемендђ сњзлђрне тљркемлђњнећ теоретик ягы башлап
И.В.Батманов, Э.В.Севортян кебек галимнђр тарафыннан яктыртылды. Татар
тел белемендђ исђ бу юнђлештђ Д.Ђ.Сђлимованыћ соћгы елларда гына чыккан
џђм тљрле типтагы теллђрдђ сњз тљркемнђрен чагыштырмача планда
љйрђнњгђ багышланган хезмђте аерым фђнни ђџђмияткђ ия [Салимова, 2001].
68
Татар телендђ сњзлђрне тљркемлђњ л е к с и к-с е м а н т и к,
м о р ф о л о г и к џђм с и н т а к с и к принципларга нигезлђнђ. Аларны икенче
тљрле сњз тљркемнђренећ классификация билгелђре дип тђ атыйлар.
Л е к с и к-с е м а н т и к яктан сњзлђрне тљркемлђгђндђ аларныћ г о м у м и
л е к с и к мђгънђлђре исђпкђ алына. Гомумлексик мђгънђ дип сњзлђрнећ
конкрет лексик мђгънђлђренђ бђйсез, билгеле бер њзенчђлек
буенча
гомумилђштерелгђн мђгънђлђрне атыйлар. Телдђге аерым тљркем сњзлђр,
мђсђлђн, џђртљрле предмет, књренеш, вакыйгаларны атыйлар, ягъни кић
мђгънђдђ п р е д м е т л ы к тљшенчђсен, ђ кайберлђре исђ э ш-х ђ л, п р е д м е
т б и л г е с е џ.б. кебек гомумилђштерелгђн мђгънђлђрне белдерђлђр. Бу
њзенчђлек сњз тљркемнђренећ с е м а н т и к ягы, дип атала.
Лингвистикада сњз тљркемнђренећ мондый мђгънђлђре тагын да кићрђк ќирлектђ
гомумилђштерелеп п р е д м е т л ы к џђм б и л г е белдерњ рђвешендђ дђ карала.
Предметлыкны белдерђ торган сњз тљркемнђренђ исем, ђ билгене белдергән сњз
тљркемнђренђ ф и г ы л ь, с ы й ф а т, р ђ в е ш кебек сњз тљркемнђре кертелђ. Ф и г ы л ь
эш-хђл, хђрђкђт белђн бђйле билгене белдерђ, ђ р ђ в е ш
џђм с ы й ф а т
эш-хђлгђ
бђйлђнмђгђн, статик билге белдерђ торган сњз тљркемнђре буларак карала [Русская
грамматика, 1980: С. 453]. Татар телендђге сњз тљркемнђренећ мондый семантик
классификациясе Д.Ђ.Сђлимова хезмђтендђ дђ китерелђ [Сђлимова, 2001: 107 ].
М о р ф о л о г и к
принцип буенча сњзлђрне тљркемлђгђндђ, аларныћ
тљрлђнњ мљмкинлеге, ягъни аларга хас грамматик категориялђр исђпкђ алына.
Телдә сњз тљркемнђренећ тљрлђнњ мљмкинлеге тљрлечђ, ягъни џђр сњз
тљркеменећ њзенђ хас грамматик категориялђре бар. Ђйтик, исемнђр к и л е ш,
т а р т ы м, с а н белђн тљрлђнђлђр, фигыль з а м а н, з а т-с а н, ю н ђ л е ш џ.б.
белђн тљрлђнђ, ђ кайбер сњз тљркемнђре њзлђренећ тљрлђнмђве белђн башка
сњз тљркемнђреннђн аерылып тора (мђсђлђн, рђвеш). Сњз тљркемнђренђ хас бу
њзенчђлек аларныћ м о р ф о л о г и к, яки г р а м м а т и к ягы дип атала.
С и н т а к с и к
принцип дигђндђ, сњзлђрнећ ќљмлђдђге т и п и к
ф у н к ц и я л ђ р е џђм сљйлђм эчендђ сњзлђрнећ њзара бђйлђнешкђ керњ
69
мљмкинлеклђре исђпкђ алына. Исем, мђсђлђн, ќљмлђдђ књбрђк и я яки
т ђ м а м л ы к булып килђ; сыйфат а е р г ы ч, фигыль х ђ б ђ р функциясен
башкара џ.б. Ђмма татар телендђ бер њк сњз тљркеменђ кергђн сњз телђсђ
нинди ќљмлђ кисђге булып та килергђ мљмкин. Шућа књрђ бу очракта теге яки
бу сњз тљркеменећ ић еш кулланыла торган, ягъни т и п и к функциясе нигез
итеп алына.
Синтаксис – ул сњзлђр бђйлђнеше дигђн сњз. Шућа књрђ теге яки бу сњз
тљркемен бер-берсеннђн аерырга кирәк булганда,
кайбер очракларда
сњзлђрнећ бђйлђнњ њзенчђлеге дђ ярдђмгђ килђ. Мђсђлђн, татар телендђ иялек
килеше кушымчасы -ныћ/-нећ ярдђмендђ исемгђ ялганган сњз џђрвакыт исем
була: ђнинећ яулыгы, укучыныћ кљндђлеге; ђ тљшем килеше -ны/-не кушымчасы
аша исемгђ ялганган сњз џђрвакыт фигыль була: китапны укыдым; мђсьђлђне
чиштем. Ике исемнећ бернинди кушымча алмыйча бер-берсен ачыклап килње
дә (I тљр изафђ) синтаксик яктан исем сњз тљркемен характерлый џ.б.
Сњзлђрне тљркемлђњдђ югарыда саналган љч принцип берлектђ алына.
Мђсђлђн, исем сњз тљркеменђ билгелђмђ биргђндђ, шул ук принципларга
нигезлђнеп, без исемнећ тњбђндђге билгелђрен књрсђтергђ тиеш булабыз:
И с е м лексик-семантик яктан п р е д м е т л ы к н ы белдерђ, морфологик
яктан аћа к и л е ш, т а р т ы м, с а н, х ђ б ђ р л е к грамматик категориялђре
хас; синтаксик яктан исем књбрђк ќљмлђдђ и я
џђм т ђ м а м л ы к
булып
килђ.
Шул ук вакытта галимнђр хаклы рђвештђ бу классификация билгелђренећ
тљрле сњз тљркемендђ тљрлечђ дђрђќђдђ чагылу мљмкинлеген дђ искђртђлђр
[Севортян, 1955: 225 ; Салимова: 97 ]. Чыннан да, ђгђр грамматик категориягђ
бай булган исем џђм фигыльгђ карата џђр љч билге тигез дђрђќђдђ диярлек
кулланылса, сыйфат яки рђвеш сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру љчен
аларныћ гомуми лексик мђгънђлђренђ, ягъни семантик якка љстенлек бирергђ
70
туры килђ. Чљнки морфологик яктан алар икесе дђ тљрлђнми торган сњз
тљркеме, синтаксик яктан џђр икесе ќљмлђдђ бер њк функциядђ (аергыч џђм
хђл булып) кулланыла ала. Семантик яктан аларныћ аермасы шунда, сыйфат
предмет
билгесен
белдерђ, ђ рђвеш э ш-х ђ л н е
тљрле яклап
характерлый.
Алда ђйтелгђнчђ, сњзлђрне тљркемлђњнећ бу принциплары књп теллђр
љчен уртак. Аерым алганда, рус џђм татар теллђрендђ, мђсђлђн, сњз
тљркемнђре
классификацияләү
грамматика, 1980:
билгелђре
нигездђ
бертљрле
[Русская
457]. Ђмма џђр телнећ њзенчђлегенђ бђйле рђвештђ бу
принциплар тел кулланышында тљрлечә чагылыш табарга мљмкин. Рус
телендђ, мђсђлђн, морфологик яктан фигыль сњз тљркемен башка сњзлђрдђн
аера торган тљп критерий итеп аныћ з а т-с а н белђн тљрлђнешен (спряжение)
саныйлар. Ђ Д.Ђ.Сђлимова татар телендђ бары фигыльгђ хас шундый
морфологик билге итеп аныћ з а т-с а н џђм з а м а н
белђн тљрлђнешен
күрсәтә [Салимова: 98 ]. Татар теле љчен бу фикерне тагын да тљгђллђндерергә
мљмкин. Фигыльне исемнђн џђм башка сњз тљркемнђреннђн аера торган ић
универсаль чара – аныћ ю к л ы к формасы. Татар телендђ юклык кушымчасы (ма/-мђ) бары тик фигыльгђ генђ ялгана ала. Исемдђ, шулай ук сыйфат, рђвеш,
алмашлык џ.б. сњз тљркемнђрендђ юклык аспекты књбрђк тњгел кисђкчђсе
белђн белдерелђ.
Бу, билгеле, бер аерым очрак кына,
кагыйдђ буларак, џђр телдђ сњз
тљркемнђренећ сљйлђмдђ реальлђшњендђ андый њзенчђлекле якларны шактый
табарга мљмкин.
§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз
тљркеме бар1.
1. Исем
7. Аваз ияртемнђре
«Татар грамматикасы»ныћ II томында 13 сњз тљркеме књрсђтелђ. Ул турыда алдагы
бњлеклђрне карагыз.
1
71
2. Сыйфат
8. Бђйлек
3. Сан
9. Теркђгеч
4. Алмашлык
10. Кисђкчђ
5. Рђвеш
11. Ымлык
6. Фигыль
12. Модаль сњзлђр
Татар теле буенча булган грамматик хезмђтлђрдђ сњз тљркемнђре, традиция
рђвешендђ, љч тљркемгђ бњлеп карала:
1) м љ с т ђ к ы й л ь с њ з л ђ р : исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль,
рђвеш – барысы алты;
2) я р д ђ м л е к с њ з л ђ р : бђйлек, теркђгеч, кисђкчђ;
3) ө ч е н ч е төркемгә ымлыклар, аваз ияртемнђре џђм модаль сњзлђр
кертелә.
Ђлеге бњленешнећ нигезендђ сњз тљркемнђренећ џђр љч принципка
нигезлђнгђн њзенчђлеклђре ята.
М љ с т ђ к ы й л ь
с њ з л ђ р
лексик-семантик яктан реаль лексик
мђгънђгђ ия, ягъни алар чынбарлык књренешлђрен атыйлар, предмет, књренеш,
билге, эш-хђллђрне белдерђлђр, яки аларга гомуми рђвештђ ишарђ итђлђр,
к њ р с ђ т ђ л ђ р. Морфологик яктан мљстђкыйль сњзлђр тљрлђнђлђр, аларга
џђм сњз ясагыч, џђм форма ясагыч кушымчалар ялгана ала. Синтаксик яктан
алар ќљмлђ кисђге булып килђлђр.
Ярдђмлек
турыдан-туры
сњзлђр
атамыйлар,
ђ
семантик яктан предметларны, билгене џ.б.
чынбарлык
књренешлђре
арасындагы
м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е, ягъни грамматик мђгънђ (бђйлеклђр, теркђгечлђр), яки
тљрле м ђ г ъ н ђ т љ с м е р л ђ р е н (кисђкчђлђр) белдерђлђр. Бђйлеклђр,
теркђгечлђр, кисђкчђлђр тљрлђнмилђр, аларга сњз ясагыч џђм форма ясагыч
кушымчалар ялганмый (морфологик як), алар шулай ук њзлђре генђ ќљмлђ
кисђге булып та йљри алмыйлар (синтаксик як). Бђйлеклђр џђм теркђгечлђр
телдђге функциялђре буенча форма ясагыч кушымчаларга якын торалар, чљнки
72
алар сњзлђрне џђм ќљмлђлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр џђм тљрле
м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е белдерђлђр.
И с к ә р м ә: Бу ућайдан Д.Ђ.Сђлимованыћ Л.А.Покровская фикеренђ таянып ђйткђн
тњбђндђге фикере гаять тљгђл џђм кызыклы: «Сњз формалары (ягъни кушымчалар. – Ф. Х.) –
морфологик-синтаксик чаралар; ђ ярдђмлек сњзлђр – лексик-синтаксик чаралар» [Сђлимова:
99 ]. Чыннан да бђйлек џђм теркђгечлђр, форма ясагыч кушымчалар кебек њк, сњзлђрне
бђйлђњ ролен башкаралар, ђмма шул ук вакытта алар лексик берђмлек, аерым сњз булып
калалар.
Д.Г. Тумашеваның “Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе” (Казан, 1964)
китабында сүз төркемнәре таблицасы түбәндәгечә бирелә.
Сњз тљркемнђре схемасы
ѽç ò¼ðêåì å
Ãî ì óì è ëåêñèê ì ² ãúí ² ñå
2 нче таблица
Ì î ðô î ëî ãèê áèëãåë² ðå
Ñèí òàêñèê ô óí êöèÿñå
1
èñåì
ï ðåäì åòëû ê
êèëåø , òàðòû ì , ñàí , õ² á² ðëåê
èÿ, ò² ì àì ëû ê ¾.á.
2
ñû éô àò
ï ðåäì åò áèëãåñå
ò¼ðë² í ì è (ä² ð² ¸ ² – àñû ë
ñû éô àòëàðäà)
àåðãû ÷, õ² á² ð
3
ð² âåø
ýø - õ² ë ÿêè áèëãåí åº áèëãåñå
ò¼ðë² í ì è
õ² ë, õ² á² ð
4
ñàí
ï ðåäì åòëàð ñàí û , ò² ðòèáå
èñåì óðû í û í à êèëñ² , èñåì
êåáåê ò¼ðë² í ² , êàëãàí
î ÷ðàêëàðäà ò¼ðë² í ì è
á² éñåç (èñåì ðî ëåí ä² ) á² éëå
êóëëàí û ëà
5
àëì àø ëû ê þ ãàðû äà ê½ðñ² òåëã² í ì ² ãúí ² ë² ðã²
ãî ì óì è ð² âåø ò² ê½ðñ² ò²
àëì àø òû ðãàí ñ½ç ò¼ðêåì å êåáåê àëì àø òû ðãàí ñ½ç ò¼ðêåì å
ò¼ðë² í ²
ô óí êöèÿñåí ½òè
6
ô èãû ëü
í àêëî í åí èå, þ í ² ëåø , áàðëû ê- õ² á² ð ¾.á.
þ êëû ê, çàì àí , çàò- ñàí , ä² ð² ¸ ²
7
á² éëåê
ñ² á² ï , ì àêñàò, áåðã² ëåê, êî ðàë
ì ¼í ² ñ² á² òë² ðåí ¾.á.áåëäåð²
–
½çå á² éë² ã² í ñ½ç áåë² í áåðã²
¸ ¼ì ë² êèñ² ãå áóëà
8
òåðê² ãå÷
ì ¼í ² ñ² á² ò áåëäåð² , èÿðò½ÿêè
ò¼ç½á² éë² í åø ë² ðåí ò² ãúáèð
èò²
–
¸ ¼ì ë² êèñ² ãå áóëà àëì û éëàð
9
êèñ² ê÷²
ì ² ãúí ² ò¼ñì åðë² ðåí (ì î äàëü,
÷èêë² ½, ê¼÷² éò½) áåëäåð²
–
10 û ì ëû ê
ýø ÿêè õ² ë
èº êû ñêà þ ë áåë² í ý÷êå õèñ,
òî éãû , èõòû ÿðí û áåëäåð²
–
11 àâàç èÿðòåì å ò¼ðëå òàâû ø ëàðãà î õø àòû ï ÿñàëãàí ô èãû ëü ¾² ì èñåì ÿñàãû ÷
ñ½çë² ð
êóø û ì ÷àëàð àëà
12 ì î äàëü ñ½ç
ñ¼éë² ì ã² ì ¼í ² ñ² á² ò (ì î äàëü
ì ² ãúí ² ) áåëäåð½÷å ñ½çë² ð
½çå ¸ ¼ì ë² õàñèë èò² ,
¸ ¼ì ë² ä² ãå ñ½çë² ðã² á² éë² í ì è
¸ ¼ì ë² êèñ² ãå (õ² ë) áó êèë²
àëà
óðòàê ãðàì ì àòèê êàòåãî ðèÿë² ðå õ² á² ð, êåðåø ñ½ç
þê
Традицион бњленеш буенча љченче тљркемгђ ымлыклар, аваз ияртемнђре
џђм модаль сњзлђр кертелђ. Алар њзлђренећ семантикасы џђм грамматик
табигате ягыннан беренче ике тљркемгђ кергђн сњз тљркемнђреннђн беркадђр
аерылалар. С е м а н т и к
яктан ымлыклар џђм аваз ияртемнђре, мђсђлђн,
шулай ук чынбарлык књренешлђрен белдерђлђр, ђмма мљстђкыйль сњзлђрдђн
аермалы буларак, алар књренешлђрне атап књрсђтмилђр, ђ кыска юл белђн,
ягъни хис-тойгы яки охшату аша белдерђлђр. Аларныћ а т а у (номинатив)
73
функциялђре юк. Бу сњз тљркемнђренећ грамматик ягы да њзенчђлекле:
ымлыклар џђм аваз ияртемнђре тљрлђнмилђр; ымлыклар ќљмлђ кисђге булып
килђ алмыйлар; аваз ияртемнђре исђ њзлђре генђ дђ ќљмлђ кисђге булып
килергђ мљмкин. Мђсђлђн, Чњкечлђр дљп-дљп сугып, кызган тимерне изђлђр…
(Г.Ђпсђлђмов), дигђн ќљмлђдђ дљп-дљп рђвеш хђле булып килгђн. Бу тљркемгђ
кергђн модаль сњзлђр исђ књбрђк сљйлђњченећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен,
ягъни тљрле модаль мђгънђлђрне белдерђлђр, књпчелек очракта шулай ук
грамматик яктан тљрлђнмилђр.
«Татар грамматикасы»ныћ II
томында сњз тљркемнђренећ бњленешендђ
беркадђр аермалар бар. Анда сњз тљркемнђре шулай ук љчкђ бњлеп карала:
1) м љ с т ђ к ы й л ь сњз тљркемнђре; 2) б ђ й л ђ г е ч1 сњз тљркемнђре; 3)
м о д а л ь сњз тљркемнђре. Мљстђкыйль сњз тљркемнђренђ алдагы алты сњз
тљркеме – исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль, рәвеш һәм рђвешкђ љстђмђ
рђвештђ анда и я р т е м н ђ р џђм х ђ б ђ р л е к сњзлђр кертелђ (барысы сигез
мљстђкыйль сњз тљркеме); б ђ й л ђ г е ч
сњз тљркемнђренђ бђйлеклђр џђм
теркђгечлђр, м о д а л ь сњзлђргђ ымлыклар, кисђкчђлђр џђм модаль сњзлђр
керә [Татар грамматикасы, 2002: 11–12 ].
Ияртемнђр, ягъни аваз ияртемнђренећ мљстђкыйль сњзлђр рђтенђ кертелњен
тњбђндђгечђ аћлатырга мљмкин. Чынбарлык књренешлђрен кыска юл белђн –
охшату аша белдергђн бу сњз тљркеме атау функциясе булмау белђн башка
мљстђкыйль сњз тљркемнђреннђн аерыла (семантик як). Ђмма ул њзенећ
грамматик ягы белђн мљстђкыйль сњзлђргђ якын тора. Аваз ияртемнђре
тљрлђнмилђр, лђкин аларга, системалы рђвештђ дип ђйтергђ мљмкин, сњз
ясагыч кушымчалар ялгана ала: гљр-лђ, шарт-ла, гыр-ла; шак-ылда, ыс-ылда,
бак-ылда; гљр-лђ-век, шар-ла-вык џ.б. Алар нигезендђ шулай ук тезмђ
фигыльлђр дђ ясала: гљр килњ, пыр тузу џ.б. Аваз ияртемнђре ќљмлђдђ
Традицион рђвештђ я р д ђ м л е к сњз тљркемнђре дип йљртелгђн бу тљркемне
б ђ й л ђ г е ч л ђ р дип атау, безнећчђ, књбрђк синтаксик якка тарта, шућа књрђ морфология
љчен баштагы термин, ягъни ярдәмлек сүзләр кулайрак дип саныйбыз.
1
74
синтаксик функция башкаралар – њзлђре ияргђн сњз белђн бергђ, яки њзлђре
генђ дђ ќљмлђ кисђге булып килђ алалар.
Бђйлек џђм теркђгечлђрне аерым тљркемгђ берлђштерњ (бђйлђгеч сњзлђр),
џђм кисђкчђлђрне љченче тљркемгђ – модаль сњзлђргђ кертњ бњленешкђ
шулай ук фђнни яктан тљгђллек кертђ. Чљнки бђйлеклђр џђм теркђгечлђр
сњзлђрне џђм ќљмлђлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр, алар арасындагы тљрле
м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е белдерђлђр, ђ кисђкчђлђр исђ татар телендђ асылда
раслау, икелђнњ, чиклђњ, њтенњ џ.б. кебек
м о д а л ь
мђгънђлђрне
белдерђлђр.
Модаль сњзлђр составындагы бар, юк, кирђк, тиеш кебек сњзлђрне аерып
алып, аерым мљстђкыйль сњз тљркеме – х ђ б ђ р л е к с њ з л ђ р рђвешендђ
бђялђњ љчен, безнећчђ, объектив нигез юк. Грамматик хезмђтлђрдђ хђбђрлек
сњзлђр мђгънђ тљсмерлђре џђм синтаксик функциялђре буенча ике тљркемгђ
аерып
карала:
1)
хђбђр
составында
йљреп
сљйлђмнећ
чынбарлыкка
мљнђсђбђтен о б ъ е к т и в р ђ в е ш т ђ белдерђ торган модаль сњзлђр: бар,
юк, тиеш, кирђк џ.б.; 2) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен сљйлђњченећ с
у б ъ е к т и в бђялђве аша белдерђ торган модаль сњзлђр: ахры, имеш, бугай,
бђлки, ђлбђттђ џ.б. [Тумашева, 1964: 279 ].
Шул рђвешле татар тел белемендђ сњзлђрне тљркемлђњ буенча соћгы
вакытта ђйтелгђн фикерлђрне књздђн кичергђннђн соћ, сњз тљркемнђре
таблицасын тњбђндђгечђ бирњ уңышлырак дип саныйбыз.
75
3 нче таблица
Ñœç òšðêåìí•ðå
ìšñòêûéëü ñœç
òšðêåìí•ðå
|
èñåì
|
сûéôàò
|
ñàí
|
àëìàøëûê
|
ôèãûëü
|
ярдәмлек сүз
төркемнәре
(бәйләгечләр)
↓
б•éëåê
↓
Òåðê•ãå÷
ìîäàëü
ñœç
òšðêåìí•ðå
↓
ûìëûê
↓
êèñ•ê÷•
↓
ìîäàëü ñœçë•ð
ð•âåø
|
àâàç èÿðòåìí•ðå
§ 22. Сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђте. Морфологик яктан сњзлђр
татар теленећ XVIII йљз ахырында чыга башлаган беренче грамматикаларында
ук
сњз
тљркемнђренђ
берлђштереп
љйрђнелњгә
карамастан,
аларны
тљркемлђњдђ ђле бњгенге кљндђ дђ бђхђсле џђм ахырга кадђр хђл ителмђгђн
мђсьђлђлђр бар.
Бу љлкђгђ караган ќитди бђхђслђрнећ булуы асылда татар телендђ џђм
гомумђн тљрки теллђрдђ сњзлђрне тљркемлђњдђ о б ъ е к т и в к ы е н л ы к л а
р булу белђн аћлатыла:
1) флектив теллђрдђн аермалы буларак, татар телендђ сњзлђр тышкы яктан,
ягъни формаль књрсђткечлђр белђн бер-берсеннђн аерылмыйлар. Икенче тљрле
ђйтсђк, татар телендђ, мђсђлђн, рус телендђге кебек, сњз тљркемнђрен генђ
76
ясый торган махсус суффикслар юк. Тышкы яктан нђкъ бер тљрле яћгырый
торган сњзлђр татар телендђ тљрле сњз тљркемнђренђ карарга мљмкин (мендђр,
зђћгђр);
2) икенче объектив кыенлык – грамматик (морфологик џђм синтаксик) яктан
охшаш сњз тљркемнђре булу. Шућа бђйле рђвештђ хђзерге татар тел белемендђ
сыйфат џђм рђвеш сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру иң бђхђсле мђсьђлђлђрнећ берсе булып тора. Сыйфат та, рђвеш тђ морфологик яктан тљрлђнми,
аларга љлешчђ дђрђќђ категориясе генђ хас. Синтаксик яктан сыйфатныћ
ќљмлђдђге типик функциясе аергыч џђм хђбђр булып килњ; сыйфат сњз
тљркеменђ кергђн бер тљркем сњзлђр (матур, яхшы, начар џ.б.) ќљмлђдђ хђл
булып та килђ алалар: матур ќырлый, яхшы эшли, начар књрђ џ.б. Рђвеш
башлыча ќљмлђдђ хђл функциясендђ килђ, аерым очракларда ул, сыйфат кебек,
аергыч булырга мљмкин: књп халык, аз сњз, ђкрен кеше џ.б. Сыйфат џђм
рђвешне аеру љчен иң ђџђмиятле критерий итеп, аларныћ лексик-семантик ягы
алына, ягъни – сыйфатлар тел кулланылышында књбрђк п р е д м е т
б и л г е с е н, ђ рђвешлђр э ш-х ђ л б и л г е с е н белдерђлђр;
3) сњзлђрне тљркемлђњдђге љченче объектив кыенлык итеп татар телендђ
контекстта исемлђшњ (субстантивация) књренешен џђм сњз тљркемнђренећ
бер-берсенђ књчеше – конверсия ысулы белђн сњз ясалышын билгелђргђ
мљмкин. Чыннан да, мђсђлђн, килеш, килешлђр белђн тљрлђнњ морфологик
аспектта исем сњз тљркеме љчен хас грамматик билге булып саналса да, татар
теленећ њзенчђлеге нигезендђ, башлыча и с е м л ђ ш њ књренешенђ бђйле рђвештђ, телђсђ кайсы сњз тљркеме диярлек килешлђр белђн тљрлђнђ. Ђмма џђр
килеш белђн тљрлђнгђн сњз исем була алмый, билгеле.
Хђзерге тел белемендђ сњз тљркемнђрен аеру, сњзлђрне тљркемлђњдђге тљп
бђхђсле моментлар да асылда и с е м-с ы й ф а т мљнђсђбђтен џђм, югарыда
књрсђтелгђнчђ, с ы й ф а т-р ђ в е ш сњз тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђтен
ачыклауга кайтып кала.
77
1. Исем-сыйфат мљнђсђбђте. Исем џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзара
мљнђсђбђтенђ килгђндђ, татар теленећ грамматик њзенчђлеклђренђ бђйле
рђвештђ (ачыклаучы сњз алдан килђ), бер исем бернинди кушымча алмаган
хђлдђ икенче исемне ачыклап килђ ала (I тљр изафђ). Тљрки изафђдђ алдан
килгђн исем ахырдан килгђн исемне ачыклый): таш йорт, агач књпер, салам
эшлђпђ, йон кофта џ.б. – беренче исем икенчесен м а т е р и а л ы буенча
ачыклый; укытучы апа, инженер егет, укучы малай – беренче исем икенчесен
билгеле бер ш љ г ы л ь, п р о ф е с с и я буенча ачыклый џ.б. Рус телендђ исђ
мондый сњзтезмђлђрдђ исемнђн махсус суффикслар ярдђмендђ ясалган
сыйфатлар килђ: каменный, деревянный џ.б. Тљрки тел белемендђ аерым
очракларда бу рђвешле кулланылган исемнђрне сыйфат сњз тљркеменђ кертеп
карау бар. Шућа бђйле рђвештђ «Татар грамматикасы»ныћ I томында џђм
Ф.Ђ.Ганиевнећ сњз ясалышы буенча хезмђтлђрендђ књп кенђ исемнђр сыйфат
сњз тљркеменђ књчкђн сњзлђр дип бђялђнђ (конверсия). Икенче тљрле
ђйткђндђ, димђк, татар телендђ таш, йон, агач џ.б. дигђн исемнђр џђм шундый
ук сыйфатлар бар булып чыга.
Књпчелек галимнђр исђ, аерым алганда татар тел белемендђ, бу мђсьђлђгђ
башкачарак карашта торалар.
Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, таш йорт, агач љй, алтын сђгать, књн итек кебек
мисалларда таш, агач, алтын, књн кебек сњзлђрне турыдан-туры сыйфат дип
санауга каршы чыга, болай карау бу сњзлђрнећ татар телендђге мђгънђсенђ
туры килми дип саный [Тумашева, 1964: 83 ], џђм аны тњбђндђгечђ дђлилли:
«…чљнки алар билге тљшенчђсен тњгел, предметлык мђгънђсен белдерђлђр
џђм, аергыч булуларына карамастан, и с е м б у л ы п к а л а л а р (ассызык
безнеке. – Ф.Х.). Исемнђр икенче исемгђ тартым аша бђйлђнђлђр: таш љеме,
агач њзђге, алтын эшлђре остасы, књн заводы џ.б.».
М.З.Зђкиев шундый ук карашны фђнни яктан гаять нигезле итеп синтаксик
яктан дђлилли. Ул бер исемнећ икенче исемне бернинди кушымчасыз ачыклап
78
килђ
алуын
урал-алтай
теллђренећ
њзенчђлеге,
џинд-европа
теллђре
тљзелешеннђн аермасы дип саный: «…татар телендђ исемнђр, исем белђн
бирелгђн тљшенчђлђрне конкретлаштырганда, ягъни аергыч булып килгђндђ,
исемнђр дђ, фигыльлђр дђ, саннар да, хђбђрлек сњзлђр дђ сыйфатка ђйлђнмилђр, шул ук сњз тљркеме булып калалар. Мђсђлђн, агач књпер, укыган
кеше, икенче тљркем, юк сњз кебек тезмђлђрдђ синтаксик планда агач, укыган,
икенче, юк сњзлђре аергыч булып килђлђр, ђ морфологик яктан агач – исем
булып, укыган – фигыль булып1 , икенче – сан булып, юк – хђбђрлек сњз булып
кала» [Татар грамматикасы, т. II, 2002:13 ].
Тљрки тел белемендђге бу бђхђсле мђсьђлђне, ягъни исем – сыйфат, сыйфат
– рђвеш мљнђсђбђтен ачыклауга Д.Ђ.Сђлимованыћ без югарыда искђ алган
хезмђтендђ дђ шактый зур урын бирелђ. Аерым алганда, галимђ икенче бер
исемне ачыклап килгђн исемнђрне сыйфатка књчњ (конверсия) дип карауга
каршы чыга џђм њз фикерен фђнни юнђлештђ
тљрле яктан дђлилли. Ул,
беренчедђн, исемне ачыклаган телђсђ нинди исемне «Татар грамматикасы»ныћ
I томында сыйфат буларак бђялђњ белђн килешми, лексик-семантик ысул белђн
(полисемия) ясалган кайбер сыйфатларныћ яки троплар рђвешендђ кулланылган
сњзлђрнећ дђ конверсия књренеше буларак билгелђнњен хаклы рђвештђ
тђнкыйтьли: баш врач, арыслан егет, елан хатын џ.б. [Сђлимова2001, 168–
169].
Бу хезмђттђ шулай ук сњз тљркемнђрен аеруда сњзлђрнећ лексик-семантик
ягы (семантик принцип) хђлиткеч роль уйнавына басым ясала, агач, тимер,
алтын кебек сњзлђрнећ аергыч ролендђ килгђндђ дђ билге мђгънђсен тњгел,
п р е д м е т л ы к н ы белдерње ассызыклана. Мондый сњзлђрнећ сыйфатка
(нисби сыйфатларга) књчмђвенђ љстђмђ дђлил итеп Д.Ђ.Сђлимова, беренчедђн,
Исемне ачыклап килгђн џђр сыйфат фигыль сыйфат була алмый дип ђйтње белђн
М.З.Зђкиев, џичшиксез, хаклы. Ђмма укыган (кеше) тезмђсендђ укыган сњзенђ беркадђр
адъективлашу (сыйфатлашу) хас. Ђмма ђле ул фигыль билгелђрен дђ саклый: (укыган кеше –
укымаган кеше – Ф.Х.).
1
79
нисби сыйфатларныћ татар телендђ дђ, рус телендђге кебек њк (весенний,
зимний), бары тик махсус кушымчалар белђн ясалуын (язгы, кышкы, шигъри,
педагогик), икенчедђн, сыйфатларныћ ачыкланган исем алдындагы позициялђре
ирекле булуын, ягъни сыйфат џђм сыйфатланмышларныћ аралары ерагаю
мљмкинлеген књрсђтђ [шунда ук]. Чыннан да, мђсђлђн, кышкы юл, кышкы озын
юл, кышкы озын, авыр юл дип ђйтелђ, ђмма зур таш йорт тезмђсен таш зур
йорт яки матур агач кашык тезмђсен агач матур кашык дип ђйтеп булмый.
Изафђ бђйлђнешенђ кереп, икенче бер исемне ачыклаган исемнђрне џђр
очракта сыйфат дип билгелђњ телебездђ сыйфатларныћ исемнђр исђбенђ сан
ягыннан табигый булмаганча артуына китерђчђген дђ галимнђр дљрес
билгелилђр: «...аергычлар рус телендђ башлыча сыйфатлар белђн, ђ татар
телендђ исемнђр белђн бирелђлђр, шуныћ љчен сыйфат сњз тљркеменђ керђ
торган сњзлђр сан ягыннан рус телендђ књбрђк, татар телендђ азрак, џђм,
аергыч булып исемнђр дђ килђ алганлыктан, татар теле љчен (џђм гомумђн,
урал-алтай теллђре љчен) сыйфатныћ књп булуы кирђк тњгел. Бу – закончалык»
[Татар грамматикасы т. II: 2002:
14 ]. Ђ бит шул ук вакытта типология
дљньядагы телђсђ кайсы телдђ исемнђрнећ сыйфатларга караганда берничђ
тапкыр артык булуын да билгели.
Тљрле теллђр арасындагы мондый типологик аермалыклар морфология
буенча булган гомумтеоретик хезмђтлђрдђ дђ искђ алына. Мђсђлђн, «Общая
морфология» дигђн хезмђттђ сыйфатларныћ, яки билге белдерњче сњзлђрнећ
кулланылышы буенча теллђр љч тљргђ бњлеп карала:
1) адъектив теллђр, ягъни сыйфат сњз тљркеменђ бай теллђр;
2) фигыль теллђр («глагольные»), бу теллђрдђ исемне ачыклау љчен књбрђк
сыйфат фигыльлђр («причастие») кулланыла;
3) исем теллђр («именные»), ягъни исемнђр икенче бер исем белђн ачыклана
торган теллђр. Мондый теллђр сыйфатларга ярлы теллђр дип билгелђнђ, џђм
аларда нисби сыйфатлар ролендђ књбрђк иялек килешендђге яки башкача
80
бђйлђнештђге и с е м н ђ р
килә: «Так называемые относительные
прилагательные в адъективно бедных языках будут иметь не адъективную, а
иную, главным образом субстантивную реализацию.<...> Семантическими
эквивалентами относительных прилагательных в таких языках являются
существительные (ассызык безнеке. – Ф.Х.) в генитиве или другие конструкции
с участием существительных» [Плунгян, 2000: 245].
2. Сыйфат-рђвеш мљнђсђбђте. Татар тел белемендђ сњз тљркемнђре
турындагы
бђхђсле
карашларга
шулай
ук
сыйфат
џђм
рђвеш
сњз
тљркемнђренећ њзара мљнђсђбђтен ачыклау да керђ. Семантик яктан џђр икесе
б и л г е тљшенчђсе белђн бђйле џђм грамматик яктан тљрлђнми торган бу сњз
тљркемнђрен аеруда чыннан да билгеле бер кыенлыклар бар. Классификация
билгелђре буенча карасак:
л е к с и к-с е м а н т и к
рђвешлђр э ш-х ђ л
яктан сыйфатлар п р е д м е т
б и л г е с е н,
б и л г е с е н белдерђлђр: матур ќыр, язгы кљн –
сыйфатлар; тиз эшли, књп укый, геройларча кљрђште – рђвешлђр;
м о р ф о л о г и к яктан сыйфат та, рђвеш тђ тљрлђнми торган сњз тљркеме.
Сыйфатка бары тик дђрђќђ категориясе хас: яхшы – яхшырак – ић яхшы;
рђвешлђр дђ еш кына дђрђќђ књрсђткечлђрен алалар: тиз – тизрђк – ић тиз;
с и н т а к с и к
яктан исђ сыйфатлар књбрђк исем сњз тљркеме белђн
бђйлђнешкђ керђлђр џђм ќљмлђдђ а е р г ы ч
функциясен башкаралар; бер
тљркем сыйфатлар исђ (яхшы, матур, пљхтђ, начар џ.б.) фигыльлђр белђн
бђйлђнешкђ кереп, хђл функциясендђ дђ килђ алалар: яхшы эшли, матур яза,
пљхтђ киенђ џ.б. Рђвешлђр књпчелек очракта эш-хђлне ачыклыйлар џђм
фигыль белђн бђйлђнешкђ кереп, ќљмлђдђ хђл булып килђлђр, сирђгрђк а е р г
ыч
булып та кулланылырга мљмкиннәр: шђп кеше, аз сњз, татарча китап
џ.б.
Шул рђвешле, семантик яктан џђр икесе б и л г е
тљшенчђсен белдерђ
торган џђм грамматик яктан, аеруча синтаксик функциялђре белђн бер-берсенђ
81
охшаш
бу сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру мђсьђлђсенђ
галимнђр
тљрлечђ якын килђлђр. Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, грамматик билгелђре белђн
охшаш булган бу сњз тљркемнђрен аеруда л е к с и к-с е м а н т и к
якка
љстенлек бирергђ кирђк дип саный, ягъни телдђ гомуми кулланылышында теге
яки бу сњз књбрђк п р е д м е т б и л г е с е н белдерђме, ђллђ э ш-х ђ л н е
тљрле яклап характерлыймы, шуннан чыгып, аларныћ сњз тљркеме буларак
статусын билгелђњ ягында тора. Бер њк сњзне синтаксик функциясенђ карап,
бер очракта сыйфат дип, икенче очракта рђвеш дип билгелђњгђ галимђ каршы
чыга: «Ђгђр дђ сњзнећ семантикасында б и л г е
т љ с м е р е (ассызык
безнеке. – Ф.Х.) кљчле булса, аларны, аергыч яки хђл булып килњлђренђ
карамастан, сыйфат дип карарга кирђк: сљйкемле кыз, сљйкемле сљйлђшђ, авыр
мђсьђлђ, авыр чишелђ, ќићел кием, ќићел карау, матур ќыр, матур ќырлау џ.б.
Мондый очракларны сыйфатларныћ рђвеш ролендђ килње џђм, киресенчђ, (књп
кеше, татарча китап џ.б.) рђвешнећ сыйфат ролендђ йљрње дип бђялђњ
мђсьђлђне хђл итњдђн ерак тора…» [Тумашева, 1964: 83 ].
Бу мђсьђлђгђ њз чорында В.Н.Хангилдин да игътибар иткђн, џђм аныћ
фикерлђре шактый оригиналь џђм кызыклы. Ул татар телендђ сыйфатларны
семантик џђм грамматик билгелђре буенча ике тљркемгђ бњлеп карый. Беренче
тљркемгђ ул бары тик п р е д м е т
б и л г е л ђ р е н генђ белдерђ торган
сыйфатларны кертђ: кышкы, язгы, кичке, авылдагы, ќирдђге, тозлы, тозсыз,
књтђренке, кызыл, сары џ.б. Икенче тљркемне ул предмет џђм эш-хђл билгелђрен белдерђ ала торган с ы й ф а т л а р дип атый, џђм аларга яхшы, матур,
тыныч, књћелле, вак, кић, тыгыз, начар џ.б. сњзлђрне кертђ. Шундый ук
мәгънәдәге сњзлђргђ ул аз, књп, якын, ерак рђвешлђрен дђ китерђ. Галим
фикеренчђ, мондый сњзлђрнећ статусын билгелђњ «аларныћ сыйфатлык яки
рђвешлеклђре шул ике сњз тљркеменђ хас тљп грамматик билгелђрнећ кайсы
аларда кљчлерђк булуын, књбрђк табылуын чамалау аша» хђл ителергђ тиеш
була [Хангильдин, 1954: 84–85 ].
82
Телебездђге бу чыннан да катлаулы књренешне аћлатуда башка тљрле
карашлар да бар. Татар телендђ сњз ясалышын љйрђнњгђ багышланган
хезмђтлђрендђ, мђсђлђн, Ф.Ђ.Ганиев мђсьђлђне башка фђнни юнђлештђ
чишњгђ омтылыш ясый. Рђвеш џђм сыйфатныћ охшаш кулланылышын галим
конверсия ысулы белђн сњз ясалышы буларак билгели [Татарская грамматика,
Т. I]. Бу караш шулай ук татар теленећ 3 томлык аћлатмалы сњзлегендђге
искђрмђлђрдђ дђ чагылыш тапкан. Ђмма бу очракта, безнећ карашыбызча,
типологиядђ сњзлђрне тљркемлђњгђ карата куелган тљп талђп бозыла, чљнки
бер њк сњз, бер њк вакытта џђм бернинди тышкы билгелђрсез, тљрле сњз
тљркемнђренђ карый алмый: матур – сыйфат, матур – рђвеш; яхшы – сыйфат,
яхшы – рђвеш дип билгелђњ сњзлђрне тљркемнђргђ бњлњ зарурлыгын да юкка
чыгара. Бу очракта башка галимнђр белђн беррђттђн Д.Ђ.Сђлимованыћ:
«Возникает резонный вопрос: как вообще производить классификацию частей
речи (морфологических единиц) татарского языка, если одно минимальное
условие – окружение слова – способно изменить частеречную принадлежность
слов?» – дип сорау куюы бик урынлы.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Татар телендђ сњзлђр нинди билгелђре буенча тљркемлђнђлђр?
2. Сњзлђрнећ лексик-семантик, морфологик, синтаксик билгелђре дигђндђ нђрсђлђр
књздђ тотыла?
3. Татар телендђ сњз тљркемнђренећ саны џђм составы. Бу турыда нинди карашлар бар?
Сњз тљркемнђренећ традицион бњлешен џђм яћача бњленешен аћлатыгыз.
4. Сњз тљркемнђрен њз эчендђ бњлњ нинди њзенчђлеклђргђ нигезлђнђ?
Мљстђкыйль сњзлђр, ярдђмлек сњзлђр, модаль сњз тљркемнђре. Терминнарда нинди
аермалыклар бар?
5. Сњзлђрне тљркемлђњдђ нинди объектив кыенлыклар џђм бђхђс карашлар бар? Исемсыйфат, сыйфат-рђвеш мљнђсђбђтен аћлатыгыз.
83
М Љ С Т Ђ К Ы Й Л Ь
С Њ З
Т Љ Р К Е М Н Ђ Р Е
ИСЕМ
§
23.
Гомуми
предметлыкны
тљшенчђ.
Лексик-семантик
яктан
исемнђр
белдерђлђр. Предметлык тљшенчђсе бу очракта кић
мђгънђдђ кулланыла. Аћа беренче чиратта з а т н ы (кеше, укучы, шагыйрь),
конкрет п р е д м е т л а р н ы (китап, љстђл, љй, капка), к њ р е н е ш џђм
в а к ы й г а л а р н ы (буран, бђйрђм, тантана) џђм џђртљрле а б с т р а к т
т љ ш е н ч ђ л ђ р н е (акыл, зиџен, белем), предметлаштырылган б и л г е яки
э ш- х ђ л л ђ р н е (гњзђллек, эшчђнлек, эш, уку) џ.б. белдерњ керђ.
М о р ф о л о г и к яктан исемгђ к и л е ш, т а р т ы м, с а н џђм х ђ б ђ р л е к
категориялђре хас. Функциональ семантик планда исемнђр шулай ук
б и л г е л е л е к џђм б и л г е с е з л е к н е дђ белдерђ алалар.
С и н т а к с и к яктан исемнећ ќљмлђдђге типик функциясе и я яки
т ђ м а м л ы к булып килњ. Ђмма тљрле килеш формаларын алган исем
ќљмлђдђ телђсђ нинди ќљмлђ кисђге буларак кулланыла ала: Габдулла Тукай –
шагыйрь – хђбђр. Тыпыр-тыпыр биергђ тимер идђннђр кирђк – аергыч. Ђйдђ,
чап, кучер, Казанга! Атларыћ ку: на-на-на! (Г.Тукай) – эндђш сњз, хђл.
§ 24. Исемнећ лексик-грамматик тљркемнђре. Исемнђр њз эчендђ: 1)
ялгызлык џђм уртаклык; 2) предметлыкны џђм матдђлекне белдергђн; 3)
ќыймалыкны белдергђн; 4) конкрет џђм абстракт мђгънђле исемнђр кебек
лексик-грамматик тљркемнђргђ бњленђлђр. Шул ук вакытта бу бњленеш аерым
тљркемнђр арасында катгый чик куймый, тљрле тљркемнђр бер-берсенђ
керешергђ дђ мљмкин. Ђйтик, конкрет мђгънђле исемнђргђ предметлыкны
белдергђн сњзлђр дђ, матдђлекне белдергђннђре дђ керђ; уртаклык исемнђр
тљркеме калган љч тљркемгђ караган (конкрет џђм абстракт мђгънђле,
предметлыкны џђм матдђлекне белдергђн, ќыйма) исемнђрне њз эченђ ала џ.б.
84
1. Ялгызлык џђм уртаклык исемнђр. Бер тљрдђн булган предметларныћ
берсен генђ аерып атый торган исем я л г ы з л ы к и с е м дип, бер тљрдђн
булган предметларныћ барысы љчен дђ уртак булган исем у р т а к л ы к и с е м
дип атала. Гадђттђ ялгызлык исемнђрнећ ике тљрен аерып карыйлар:
1) беренче тљргђ кеше исемнђре, фамилиялђр, ђтисенећ исемнђре, географик
џђм астрономик атамалар керђ: Камил, Ирек, Илсљяр, Рифђ Рахман, Айдар
Хафиз; Идел елгасы, Казан шђџђре, Чатыр тавы, Зљџрђ йолдыз, Ќидегђн
йолдыз џ.б. Ялгызлык исемнђрнећ бу тљре њзлђренећ даимилеге џђм
чагыштырмача аз санлы булуы белђн аерылып тора;
2) икенче тљр ялгызлык исемнђргђ исђ уртаклык исемнђр нигезендђ ясалган
џђртљрле атамалар керђ:
а) ђдђби ђсђрлђр, газета-журнал исемнђре: «Намус» романы, «Кошларга»
шигыре, «Мђгърифђт» газетасы, «Шђџри Казан» газетасы џ.б.;
б) тљрле авыл хуќалыгы, сђнђгать џђм сђњдђ оешмалары џ.б. исемнђре:
«Заря» фабрикасы, «Њзђк» књмђк хуќалыгы, «Киемнђр» кибете, «Татарстан»
кунакханђсе џ.б.;
в) спектакль, кинофильм атамалары: «Зљлђйха» спектакле, «Титаник»
фильмы, «Шњрђле» балеты џ.б.
Бу тљр ялгызлык исемнђр яшђешнећ тљрле љлкђлђрендђ ђледђн-ђле
барлыкка килеп торалар, џђм аларныћ књбесендђ атама итеп алынган уртаклык
исем белђн књпмедер дђрђќђдђ мђгънђ бђйлђнеше дђ саклана: «Башлык»
кибете, «Мђгариф» журналы џ.б.
Морфологик яктан ялгызлык исемнђр књплек санда килђ алмыйлар. Аерым
очракларда я л г ы з л ы к
и с е м н ђ р г ђ сан категориясе кушымчалары
ялганса да, алар гади књплекне тњгел, башка љстђмђ мђгънђлђрне белдерђлђр.
2. Предметлыкны белдерђ торган исемнђр. Аларга данђ исђбе буенча
санала торган предмет атамалары керђ: парта, љстђл, йорт, тђрђзђ џ.б.; м а т д
ђ л е к н е белдергђн исемнђр исђ саналмыйлар, алар књбрђк: ( а) азык-тљлек
85
исемнђрен: он, тоз, май, бђрђћге; б) масса хђлендђге ђйбер исемнђрен: су,
керосин, ком, балчык џ.б. белдерђлђр.
3. К онкрет џђм абстракт мђгънђле исемнђр. Конкрет мђгънђле исемнђргђ
затларны, предметларны, гомумђн барлык чынбарлык књренешлђрен белдергђн
исемнђр керђ: эшче, укучы, китап, љстђл, ќил, яћгыр, сугыш џ.б.; а б с т р а к т
мђгънђле исемнђр тљрле абстракт тљшенчђлђрне, предметлаштырылган билге,
эш-хђллђрне атыйлар: акыл, белем, шатлык, зиџен, кайгы, газап џ.б. Абстракт
мђгънђле исемнђрнећ књпчелеген татар телендђ предметлаштырылган билгене
белдерђ торган џђм сыйфат сњз тљркеменнђн -лык/-лек кушымчасы белђн
ясалган сњзлђр тђшкил итђ: азатлык, матурлык, гњзђллек, батырлык,
тњземлелек, сабырлык, тазалык, саулык, ачлык, мактанчыклык џ.б.
4. Ќыйма исемнђр. Бу тљр исемнәр предметлар (затлар) ќыелмасын белдерђ,
џђм татар телендђ алар нигездђ тњбђндђге юллар белђн ясалалар:
а) исемнђргђ -лык/-лек кушымчасы ялгана: каенлык, сулык, комлык, ашлык,
ташлык џ.б.;
б) парлы исемнђр ярдђмендђ белдерелђ: хатын-кыз, бала-чага, терлек-туар,
ярлы-ябагай, иген-тару џ.б.;
в) исемнђргђ, сыйфатларга књплек кушымчасы ялганып ясала: яшьлђр,
байлар, ярлылар, аклар, кызыллар, туганнар џ.б.
Кайбер башка теллђрдђн, мђсђлђн, рус теленнђн аермалы буларак, татар
телендђ ќанлы џђм ќансыз предметларны белдерђ торган исемнђрнећ
морфологик билгелђре юк. Татар телендђ бары тик шђхесне (кешелђрне)
белдерђ торган сњзлђр генђ сорау кую юлы белђн (кем? нђрсђ?) башка
исемнђрдђн аерылып тора (кем? нәрсә?)
Искәрмә: Рус телендђ, мђсђлђн, ќанлы предметларны аерып белдерђ торган исемнђр
књпкђ артык. Анда кешелђр, хайваннар, кош-кортлар, бљќђклђр, ягъни њсемлеклђрдђн кала
барлык тереклек атамалары ќанлы предметларны белдерђ торган исемнђргђ кертелђ, џђм
86
алар морфологик билгелђр белђн дђ (килеш, сан белђн тљрлђнеш) аерылалар [Русская
грамматика, т. I: 462–463].
Исемнећ грамматик категориялђре.
§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ
бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан
формалары белђн белдерелђ.
Грамматик мђгънђсе буенча сан предметларныћ б е р л е г е н яки бердђн
артык к њ п л е г е н белдерђ. Предметларныћ сан буенча књлђмен ачыклау,
билгеле булганча, турыдан-туры тел књренешлђренђ карамый, бу очракта
исемнећ грамматик формасы сљйлђмдђге сњзлђр арасындагы мљнђсђбђтне
тњгел, ђ ч ы н б а р л ы к к а м љ н ђ с ђ б ђ т н е белдерђ. Ягъни сан
категориясе синтагматик булмаган грамматик категориялђргђ керђ, џђм
тљркемлђњ буенча да исемдђ књплек сан кушымчасы -лар модаль кушымчалар
рђтендђ карала.
Сан категориясе ике буыннан торган парадигма тђшкил итђ:
берлек сан кушымчасыз, нуль формада килђ, џђм ул сњзнећ нигезе (лексема)
белђн тђћгђл килђ: Юл књрсђтђ адашканга, Имђн кышкы бураннарда
(М.Ќђлил). Сљлђйманов хат алды... (И.Гази);
књплек сан -лар/-лђр (-нар/-нђр) кушымчалары белђн ясала: Гљллђр инде
яфрак яралар... (Х.Туфан). Бер ќирдђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк андый
урманнар... (Џ.Такташ).
Кушымчаларныћ ялгану тђртибе буенча књплек кушымчасы -лар/-лђр
нигезгђ ић якын торган кушымча, ул гадђттђ сњз ясагычлардан соћ ук ялгана:
эшче-лђр-ебез-гђ, кљрђк-лђр-не џ.б. Ђмма исемнећ башка парадигмаларында
(килеш белђн, тартым белђн тљрлђнеш, мђсђлђн) ул морфологик яктан
аермалыклар китереп чыгармый, ягъни тартым џђм килеш кушымчалары
берлектђге исемнђрдђ дђ, књплектђге исемнђрдђ дђ њзгђрешсез кала: китаб-ым
87
- китап-лар-ым, китап-ны – китап-лар-ны џ.б. Бу књренеш татар теленећ (џђм
гомумђн тљрки теллђрнећ) башка кайбер теллђрдђн типологик яктан аермасын
да чагылдыра. Рус телендђ, мђсђлђн, исемнећ берлек џђм књплек формаларында
килешлђр белђн тљрлђнеш бер-берсеннђн шактый нык аерыла, алар џђр кайсы
аерым
х о с у с ы й п а р а д и г м а л а р тђшкил итђ. Мђсђлђн: стол-а –
стол-ов; стол-у – стол-ам; стол-ом – стол-ами; о стол-ле – о стол-ах. Ђ татар
телендђ исђ кушымчалар асылда бер генђ мђгънђле, сњз тљзелеше ачык џђм
њтђ
књренмђле
булганга,
мондый
морфологик
яктан
аермалы
сан
категориялђренђ бђйле хосусый парадигмалар ясалмый.
1. Берлек сан џђм аныћ грамматик мђгънђлђре. Берлек сандагы исем
предметларныћ берлеген, ягъни бер данђдђ булуын књрсђтђ. Сан
категориясенећ бу мђгънђсе грамматик планда, ягъни парадигматикада
(контексттан тыш) ќитђрлек ачык чагылыш таба: китап -китаплар, љй - љйлђр,
кош - кошлар џ.б. Сљйлђм процессында контекстта исђ кушымчасыз, нуль
формада килгђн исем предметларны сан ягыннан тљрлечђрђк характерлый:
а) берлек сандагы исем предметларныћ реаль берлеген белдерђ: Безнећ урам
буендагы агач бакчасына... андагы карт милђшкђ сандугач иялђшкђн иде
(Г.Бђширов). Снаряд тљшеп, Якубны яралады (И.Гази);
ә) ђмма књп кенђ очракларда нуль формада килгђн исем гади берлекне
белдермичђ, предметларны гомумилђштереп, аларны теге яки бу предметлар
классы вђкиле буларак характерлый: Ђтисе мђрхњм Хђлимне шђџђргђ алма
сатарга ќибђрњ турында бик тђмлђп сљйли торган иде (И.Гази). Болын љстен
яћгыратып, ђле ућда, ђле сулда кљйлђп-кљйлђп чалгы яныйлар (Г.Бђширов).
Мичтђн ипи чыгаргандыр ђни, мендђрлђргђ тезеп салгандыр (З.Мансуров).
88
Мондый очракларда предмет яки књренеш турында гомуми књзаллау
булдыру мљџим, ђ аларныћ сан ягы сљйлђм љчен актуаль булмый 1.
Предметныћ бер данђдђ булуына аерым басым ясау љчен, гадђттђ контекстта
тљрле љстђмђ чаралар, ачыклаучы сњзлђр кулланыла:
а) бњленгђн берлекне белдерњ љчен бер функциональ сњзе килђ: Тау
башына салынгандыр безнећ авыл, Бер чишмђ бар, якын безнећ авылга ул
(Г.Тукай).
Тљртеп
чыккан
яшь
бер
њлђн
Кара
карны
кайнатып...
(Р.Мићнуллин). Алъяпкычка алма ќыеп, Чыгып килешећ иде, Бакчагызныћ бер
алмасын Татып карыйсым килде (Зљлфђт);
ә) берлектђге исем тљрле ачыклаучы сњзлђр (сыйфат, алмашлык, сыйфат
фигыль џ.б.) белђн килђ: Карт љянке давылдандыр инде Каерылган, сынган
(Р.Вђлиев). Ялгыз бњренећ моћсу улавы ишетелгђндђй була (Ђ.Гаффар). Бу
тавыш бик ачты књћлем... (Г.Тукай). Беренче тау... Анда ятмый томан, њз
вакытында шаулый яз анда (С.Хђким);
б) матдђлекне џђм ќыймалык тљшенчђсен белдергђн, џђм шулай ук абстракт
мђгънђле исемнђр татар телендђ књбрђк берлек сан формасында кулланыла
(аерым очракларда аларга књплек кушымчасы -лар ялганып килсђ дђ, ул гади
књплекне тњгел, башка тљрлерђк мђгънђлђрне белдерђ): Яфрак тљшкђн инде
юлга, яфрак тљшкђн (Зљлфђт). Њлђн ђле бик тиз шытмас. Туфрак љслђп лђм
утырган (Р.Фђйзуллин). Язын игенченећ йљрђге шатлык белђн тула (И.Гази).
Елатырлык кљчлђрнећ ић куђтлесе – яхшылык икђн (М.Мђџдиев). Ашлык коры
булса гына бит, он коры була (Ш.Камал).
Искәрмә: Матдђлекне, бигрђк тђ тљрле яшелчђ, ќилђк-ќимеш, ашамлык атамаларын
белдергђн исемнђр берлек санда, телебездђ рус теле белђн чагыштырганда да, ешрак
кулланыла. Мђсђлђн, русча Мама принесла из сада ягоды (огурцы, помидоры) дигђн
ќљмлђдђге исемнђр татарча фђкать берлектђ бирелђ: Ђни бакчадан ќилђк (кыяр, помидор)
Бу турыда тулырак, мәгълүматны карагыз: Фаттахова Р.Ф. Категория числа в
современном татарском литературном языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.–Казань,
2002.–Б. 10–12.
1
89
алып кайтты. Яки: Я купила в магазине конфеты – Мин магазиннан конфет сатып алдым
џ.б.
в) тљп њзенчђлеклђре ягыннан хосусый затларны, предмет-књренешлђрне
белдергђн исемнђр берлек санда була: Сљйлђшђлђр ике дус – Галимќан белђн
Илдус (Н.Дђњли);
г) парлы тђн ђгъзаларын џђм парлы предметларны белдергђн сњзлђр дђ (кул,
аяк, књз, итек, биялђй џ.б.) татар телендђ берлек санда да, књплектђ дђ
кулланылырга мљмкин: Фђйзулла абзый кљн ќылы булса да, аягына киез итеген
элде (Н.Хђсђнов). Минем дђ бит бар чаћгым – Сыћар тњгел пар чаћгым
(З.Нури). Кулыћ, аягыћ сызлаусыз булсын (ђйтем); ђмма: Књзлђремне
тутырып карап калам, Син янымнан њтеп киткђндђ… (М.Ногман).
д) сан белђн ачыкланган исемнђр татар телендђ шулай ук берлек сан
формасында килђ: Бер тауда ун чишмђ, Унысы ун тљстђ… (С.Хђким). Дљрес,
бу биш-алты йолкыштан моћа кадђр дђ ул шиклђнебрђк йљри иде… Мећнђн
артык тавык арасында ун тавык (Ф.Хљсни).
Берлектђге исемнђрдђ предметларныћ сан ягыннан књлђме шул рђвешле књп
тљрле тљсмерлђрдђ белдерелњ, ягъни кушымчасыз берлек сан формасыныћ
предметларныћ берлегенђ генђ књрсђтмђве кайбер галимнђрне берлек санныћ
категориаль мђгънђсен инкарь итњгђ дђ китерде [Гузеев, Насилов, 1981: 34]. Бу
галимнђр исемдђ сан категориясе бер буыннан – књплек формасыннан гына
тора дип карау ягында; алар шулай ук нуль морфема џђм аныћ мљстђкыйль
грамматик мђгънђ белдерњ мљмкинлеген дђ кире кагалар. Бу очракта шуны
ђйтергђ мљмкин, берлек сандагы исемнећ реаль берлекне генђ белдермичђ,
башка тљрле мђгънђлђрдђ дђ килње нигездђ сљйлђм эчендђ, ягъни
с и н т а г м а т и к а д а гына чагылыш таба; п а р а д и г м а т и к а д а исђ
берлек џђм књплек сан формалары, алда књрсђтелгђнчђ, реаль рђвештђ капмакаршы куела, оппозиция барлыкка китерђлђр: гљл – гљллђр, љй – љйлђр, ел –
еллар џ.б.
90
2. Исемнећ књплек формасы. -лар кушымчасыныћ грамматик
мђгънђлђре. Исемнећ књплек формасы -лар/-лђр кушымчасы белђн ясала: кыр –
кырлар, китап – китаплар, дђфтђр – дђфтђрлђр; борын авазына беткђн исемнђрдђ тартыклар охшашлану нђтиќђсе буларак -нар/-нђр кушымчасы ялгана:
урам – урамнар, урман – урманнар, тиен – тиеннђр.
Санала торган предмет џђм књренешлђрне белдергђн исемнђрдђге књплек
кушымчасы предметларныћ бердђн артык булуын, аныћ б и л г е с е з
к њ п л е г е н књрсђтђ: Агачлар яфрак яра башладылар (К.у.). Ямаширмђнећ
хђллерђк кызлары белђн яшьрђк киленнђре кием-салымныћ яхшысын, яћача
теккђнен киделђр (Г.Бђширов). Вак яћгыр сибђли. Њлђннђр, яфраклар юеш
(Г.Ђпсђлђмов).
Ђмма исемнећ тљрле лексик - грамматик тљркемнђрендђ -лар кушымчасы
башка тљрле мђгънђлђрне дђ белдерђ ала:
а) алда ђйтелгђнчђ, матдђлек мђгънђсендђге исемнђр бњленмђгђн књплекне
белдереп, књбрђк берлек санда кулланылалар. Мондый исемнђргђ -лар
кушымчасы ялганганда, алар гади књплекне тњгел, ђ ђйбернећ т љ р л е
т љ р л ђ р е н, т љ р л е с о р т л а р ы н белдерђлђр. Мђсђлђн: Магазинга
конфетлар (ярмалар, оннар, майлар) кайткан (сљйл. тел.). Ќилђклђр љлгереп
килђ – тљрле ќилђклђр: ќир ќилђге, карлыган, кура ќилђге џ.б.;
б) тљрле табигать књренешен белдергђн яки њсемлеклђр дљньясына караган
сњзлђр шулай ук матдђлекне белдергђн исемнђргђ якын торалар, бњленмђгђн
књплекне белдерђлђр. Алардагы књплек кушымчасы бу књренешлђрнећ урын
ягыннан т а р а л ы ш ы н
яки вакытка мљнђсђбђтле рђвештђ
б њ л е н г ђ н л е г е н яки гадђти, д ђ в а м л ы књренеш булуын књрсђтђ: Ага
сулар, ага сулар, Ага сулар гел шулай (ќыр). Акты сулар. Књчђ тордык
Елларныћ яћасына (Р.Фђйзуллин). Юк, китмђ, кирђкми... Мин сине Аралап
алырмын кышлардан (Зљлфђт). Башка берни дђ кирђкми, Њзем чапкан
91
печђннђрне бер туйганчы иснђсђм... (С.Хђким). Суыклар алда, Тљшкђли кар
да, – кырыс кыш килђ... (Р.Фђйзуллин);
в) абстракт мђгънђле исемнђрнећ књплек санда килње шулай ук чиклђнгђн.
Књплек кушымчалары алганда исђ, аларныћ мђгънђлђре конкретлаша тљшђ:
Табигатьне чолгап алган яз игенченећ бу шатлыкларына, бу љлешлђренђ, бу
дђртлђренђ куђт бирђлђр (И.Гази). Калсын юллар туймас моћнар булып
(Зљлфђт);
г) ќыйма исемнђр дђ гадђттђ берлектђ кулланыла, књплек сан кушымчасы
белђн килгђндђ, алар аерым бер књплекнећ ќыелмасын џђм аларныћ урын,
вакыт џ.б. ягыннан б њ л е н г ђ н л е г е н белдерђлђр: Халыкларныћ књћелен
яулап алган, Њзенекен биргђн алмашка (С.Сљлђйманова);
д) исемнђрнећ књплек формасы шигырьдђ рифма талђбе белђн яки
экспрессив максатта
кулланылырга мљмкин: Ќил йљгереп килеп кереп
Сљенечлђр бирер кебек... (Х.Туфан). Ќан ярсуын Айга – Кояшларга Кутуй
белђн бергђ чљйдек без (Х.Туфан). Айлар якты – айлар якты, Айлар яктысы
књктђ... (Ф.Яруллин). Мђскђњлђрдђн алган ак ќепне Тетњеннђн авыр сњтње...
(ќыр) џ.б.;
е) ялгызлык исемнђргђ ялганып килгђн -лар кушымчасы шулай ук нинди дђ
булса билге буенча гомумилђштерњне, ягъни ќыймалык мђгънђсен белдерђ:
Тукайлар чоры; Ќђлиллђр батырлыгы џ.б. Кичтђн ќилђк вакытында Зљлфиялђр капка тљбендђ «оперативка» була (М.Мђџдиев). Яшь чакларныћ усал
Алсуларын Такташ белђн бергђ сљйдек без... (Х.Туфан).
Бердђнбер тљшенчђгђ ия туганлык атамаларына (ђти, ђни џ.б.) -лар
кушымчасы ялгану шулай ук гомумилђштереп ђйтњне белдерђ: Ђткђйлђр
киткђндђ катык оеп ќитмђгђн, икмђк пешеп љлгермђгђн (Г.Ибраџимов). Тљнлђ
кайтканда исђ авылда ић беренче булып Сафый абзыйлар уты књренђ
(М.Мђџдиев). Контекстка бђйле рђвештђ бу типтагы исемнђрдђ дђ -лђр
92
кушымчасы гади књплек мђгънђсендђ
килђ ала: Котлы булсын! Гљрлђп
торсын Ђнилђрнећ бђйрђме (С.Сљлђйманова);
ж) вакыт яки урын семантикасына ия исемнђргђ ялганып килгђн -лар
кушымчасы беркадђр билгесезлек, якынчалык тљсмерен белдерергђ мљмкин:
Кыш урталары. Џава салкын. Табигать инде ял итђ (С.Ќђләл). Џавалар тын
торганда, бигрђк тђ тљнге сђгатьлђрдђ чыгып игътибар белђн тыћласаћ,
авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре ишетелеп тора
(Ф.Хљсни).
Рус теленнђн аермалы буларак, татар телендђ књплектђ генђ кулланыла торган исемнђр
юк. Рус телендђге часы, сутки, каникулы, ворота кебек сњзлђр татар телендђ бик иркен ике
санда да килђ алалар: сђгать – сђгатьлђр, тђњлек – тђњлеклђр, каникул – каникуллар џ.б.
Шулай ук рус телендђ берлек сан формалары гына булган џђм гомумђн тљрлђнми торган
кино, пальто, депо кебек сњзлђр дђ татар телендђ исемнећ бљтен грамматик формаларын
алалар: кино – кинолар, кинога, киноныћ џ.б.
3. Књплек сан мђгънђсен башка чаралар белђн белдерњ. Исемдђ књплек
кушымчасы -лар књп тљрле љстђмђ мђгънђлђр белдергђн кебек, сљйлђм эчендђ
исемдђге књплекне дђ башка тљрле тел чаралары белђн биреп була. Алдагы
параграфларда ђйтелгђнчђ, морфологиядђ мондый књренешлђр граммматик
категориялђрнећ ф у н к ц и о н а л ь-с е м а н т и к к ы р ы дип билгелђнђ, џђм
аныћ ике юнђлеше бар:
Ф о р м а д а н – м ђ г ъ н ђ г ђ юнђлешендђ без алдагы бњлектђ -лар
кушымчасыныћ контекстта барлыкка килђ торган џђртљрле: модаль, экспрессив
џ.б. љстђмђ мђгънђлђрен карап њттек; м ђ г ъ н ђ д ђ н – ф о р м а г а
юнђлешендђ исђ, књплекне белдерђ торган џђртљрле башка тел чараларына
игътибар бирелә:
а) књплек мђгънђсе исемне ачыклаган саннар белђн бирелде: Берничђ
минут эчендђ разведчиклар кырыклап автомашина, ун туп џђм башка књп
93
кенђ корал кулга тљшерделђр (Г.Ђпсђлђмов). Бер тауда ун чишмђ, Унысы ун
тљстђ (С.Хђким);
б) билгелђњ алмашлыклары, рђвешлђр џ.б. белђн килђ: Џђр йортта аларны
аш-су белђн каршыладылар (М.Мђџдиев). Берничђ кљн торгач, Ќаекка юнђлдек
(Г.Тукай). Туган якта џђр тал ќырлый (С.Хђким). Ќир љстеннђн књпме давыл
узды, Бљтерелде књпме љермђ... (С.Хђким);
в) предметларныћ књплеге контексттан аћлашыла: Шыгрым тулы џава
йолдыз белђн... Књк гљмбђзе кара нинди тере! (Зљлфђт). Тупырдап алма коела
Ќил исеп њткђн саен (Зљлфђт). Џаваларда торна тавышлары, Ишетелђ канат
кагышлары... (М.Галиев);
г) парлы сњзлђр шулай ук ќыймалык џђм књплек мђгънђсен белдерђлђр:
бала-чага, хатын-кыз, туган-тумача. Тирђ-якта шундый књћелле! Бик књбесе
печђн чаба, яшь-ќилбђзђк су коенып йљри (Г.Бђширов). Туй килђ, туй! Бар да
капкага ташландылар... Бљтен капкалардан йљгерешеп хатын-кызлар, балачагалар чыкты... (Ђ.Еники).
§ 26. Хђбђрлек категориясе. Тарихи рђвештђ тљрки теллђрдђ шактый кић
таралган џђм актив кулланылган исемгђ хас бу грамматик категория хђзерге
телдђ инде аерым очракларда гына њзенећ барлыгын сиздерђ, џђм ул ќуелып
бара торган грамматик књренешләрдән санала.
Х ђ б ђ р л е к – исемнећ ќљмлђдђ хђбђр булып килњен махсус кушымчалар
белђн књрсђтњ дигђн сњз. Кайчандыр ул телдђ тулы парадигмада кулланылган:
Берлек
Књплек
I з.
-мын/-мен
-быз/-без
II з.
-сыћ/-сећ
-сыз/-сез
III з.
-дыр/-дер
(-дыр/-дер)
Мисал љчен: мин – укытучымын, син – укытучысыћ, ул – укытучыдыр; Без –
укытучыларбыз, сез – укытучыларсыз, алар – укытучылардыр.
94
Кайвакыт мђктђп укучылары да,
студентлар да х ђ б ђ р л е к
кушымчаларын фигыльдђге зат-сан кушымчалары белђн бутыйлар, чљнки бу
кушымчалар чыннан да охшаш. Ђмма х ђ б ђ р л е к кушымчалары бары тик
и с е м г ђ, яки исем сњз тљркемнђре – с ы й ф а т, а л м а ш л ы к џ.б. ялгана, ђ
зат-сан кушымчалары ф и г ы л ь г ђ ялгана (бара-мын, бара-сыћ, бара-дыр).
XX йљз башы
татар ђдђби телендђ дђ ђле хђбђрлек кушымчаларын еш
очратырга мљмкин. Мђсђлђн, Дђрдемђнд шигырендђге тњбђндђге юлларга
игътибар итегез: Татарлыкта татар угълы татармын, Татар тњгел димђ –
башыћ ватармын... Тукай шигырьлђрендђ: Ђсирмен, ычкыналмам инде мђћге...
Бђхетле
шул
баладыр,
кайсы
дђрсенђ
књћел
бирсђ...
Гомер
итмђк
тырышмактыр, ялыкмый, џич тђ ял итми...
Тукай шигырьлђрендђ хђбђрлек кушымчалары еш кына сыйфатларга џђм
модаль сњзлђргђ ялганып та килђ: Бђхетлемен шушы хђлдђн, бњтђн хђл дђ
кљтмимен... Исђр ќил! Кљчлесећ син, батырсыћ... Югары басма мђгърур: «Мин
югары, сез тњбђнсез», – ди... Без сугышта юлбарыстан кљчлебез... Хакыбыз
уртак ватанда шактый ук... џ.б.
Хђзерге ђдђби телдђ хђбђрлек кушымчалары књбрђк экспрессив яки модаль
тљсмер белђн, ягъни аерым басым ясап ђйтергђ кирђк булганда кулланыла.
Мђсђлђн: Мин – укытуч'ымын! Сез – ќавапл'ысыз! џ.б.
Грамматик хезмђтлђрдђ шулай ук бул, иде, икђн ярдђмче фигыльлђренећ дђ
функциональ-семантик
яктан
хђбђрлек
категориясенђ
якын
мђгънђдђ
кулланылуы књрсђтелђ. Мђсђлђн: мин сезнећ укытучыгыз – мин сезнећ
укытучыгыз булам; ул укытучы — ул укытучыдыр — ул укытучы икђн џ.б.
Ирде,
ирмеш
кебек
ярдђмче
фигыльлђрнећ
хђбђрлек
мђгънђсендђ
кулланылышы язма истђлеклђр телендђ дђ чагылыш таба. Мђсђлђн:
Зљлђйха Мђлик Таймус кызы ирмеш,
Ястукы атасыныћ дезе ирмеш... (Кол Гали)
95
Килеш категориясе.
§ 27. Исемнећ килешлђр белђн тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Килешлђр
белђн тљрлђнњ, килеш категориясе исем сњз тљркеменећ ић тљп грамматик
њзенчђлеген тђшкил итђ. Грамматик категория буларак килеш ф о р м а л а р ы
џђм килешлђрнећ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е (грамматик мђгънђлђре) бар.
Аныћ грамматик формасы – исемнећ килешлђр белђн тљрлђнеше, килеш
кушымчалары, ђ килеш категориясенећ грамматик мђгънђсе исемнећ ќљмлђдђге
башка сњзлђргђ т љ р л е-т љ р л е м љ н ђ с ђ б ђ т е н б е л д е р њ дип
билгелђнђ. Чљнки, белгђнебезчђ, грамматик мђгънђ ул џђрвакыт нинди дђ
булса мљнђсђбђт була.
Хђзерге татар телендђ алты килештђн торган килешлђр системасы бар.
Тљрлђнешнећ гадђттђ ике тљре аерып карала: т а р т ы м с ы з тљрлђнеш џђм
т а р т ы м л ы тљрлђнеш. Тартымсыз тљрлђнештђ (именное склонение) килеш
кушымчалары турыдан-туры исемнећ нигезенђ ялгана: урам, урам-ныћ, урам-га,
ђ тартымлы тљрлђнештђ (посессивное склонение) исђ, килеш кушымчалары
тартым кушымчаларыннан соћ ялгана: урам-ыћ-ныћ, урам-ыћ-а џ.б.
Тартымсыз тљрлђнештђ исем тњбђндђге килеш кушымчаларын ала:
Баш килеш (Б..к.)
(нуль форма)
Иялек килеше (И.к.)
-ныћ/-нећ
Юнђлеш килеше (Ю.к.)
-га/-гђ; -ка/-кђ
Тљшем килеше (Т.к.)
-ны/-не
Чыгыш килеше (Ч.к.)
-дан/-дан; тан/-тђн; -нан/-нђн
Урын-вакыт килеше (У.-в.к.)
-да/-дђ; -та/-тђ
Татар телендђ, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, барлык исемнђр бер типта
тљрлђнђ, килеш белђн тљрлђнешнећ морфологик вариантлары юк. Килеш
кушымчалары фонетик яктан гына аерымланалар. Югарыда китерелгђн
тљрлђнеш парадигмасыннан књренгђнчђ, килеш кушымчалары барысы да
96
тартык авазга башлана (кыпчак теллђренећ њзенчђлеге), џђм аларныћ ике, дњрт,
алты фонетик варианты бар. Сонор тартыкка башланган иялек (-ныћ/-нећ) џђм
тљшем килеше (-ны/-не) кушымчалары ике вариантлы (рђт гармониясе), ђ
шаулы тартыкка башланган калган кушымчалар дњрт (-га/-гђ;-ка/-кђ) џђм алты
(-дан/-дђн; -тан/-тђн; -нан/-нђн) вариантта килђ (рђт гармониясе џђм тартыклар
охшашлану).
Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, рус телендђ, мђсђлђн, килешлђр белђн
тљрлђнешнећ берничђ морфологик тибы бар, ягъни анда килеш кушымчалары
фонетик яктан гына тњгел, морфологик књрсђткечлђр белђн дђ аерыла. Ђйтик
рус телендђ тљрле родка караган, яисђ тљрле лексик-семантик, лексикграмматик тљркемчђлђргђ кергђн исемнђр тљрле килеш кушымчаларын алалар.
Ђ татар телендђ исђ исемнђр барысы да бер типта тљрлђнђ, бары тик тартымлы
тљрлђнештђ генђ кайбер њзгђрешлђр барлыкка килђ.
Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
§
28.
Килешнең
грамматик
мәгънәсе
һәм
исемнең
синтаксик
функцияләре. Килеш категориясе, килешлђр белђн тљрлђнњ телдђ, сљйлђмне
оештыруда гаять ђџђмиятле роль уйный. Килешнећ грамматик мђгънђлђре
сљйлђм
(ќљмлђ)
эчендђ,
сњзлђр
бђйлђнешендђ
барлыкка
килђ.
Гомумграмматик категория буларак, килешнећ морфологик ягын џђм синтаксик
ягын аерып карый белергђ, џђм шул ук вакытта аларныћ њзара тыгыз
бђйлђнешен дђ дљрес билгелђргђ кирђк. Ђгђр бу грамматик категориянећ
форма ягын алсак, килеш кушымчалары морфологиядђ исемнећ тљрле
грамматик формаларын, ягъни сњз формасын ясый торган чара буларак
бђялђнђ: урман – урманныћ – урманга џ.б. Шуны да искђ тљшерик, морфология
– ул гомумђн тел белеменећ форма ясалышын љйрђнђ торган тармагы.
Синтаксиста исђ шул ук килеш кушымчалары ќљмлђдђ сњзлђр бђйлђнешен
барлыкка китерђ торган тљп чараларныћ берсе булып тора.
97
Килеш категориясенећ эчке ягы, ягъни г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е тљрле
килештђ килгђн исемнђрнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре нигезендђ
формалаша. Ђмма исемнећ ќљмлђдђге с и н т а к с и к ф у н к ц и я с е џђм
морфологик планда килешнећ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е бер њк књренеш
тњгел. Килешлђрнећ грамматик мђгънђлђре исемнећ ќљмлђдђ њзе бђйлђнгђн
сњзгђ карата н и н д и м љ н ђ с ђ б ђ т т ђ торуы буенча билгелђнђ. Мђсђлђн,
баш килештђге исем ќљмлђдђ књбрђк ия булып килђ, ђ морфологик яктан ул э
ш б а ш к а р у ч ы н ы, ягъни хђбђр функциясендђ килгђн фигыльгђ карата
с у б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдерђ – укучы укый; бала уйный џ.б. Ђмма
баш килештђге исем морфологик яктан џђрвакыт субъект мљнәсђбђтен генђ
белдерми. Мђсђлђн, йорт тљзелде, љй ќыештырылган кебек ќљмлђлђрдђ ия
функциясендђ килгђн баш килештђге исемнђр хђбђр белђн белдерелгђн эшкђ
дучар булган о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдерђлђр. Сљйлђм эчендђ, ягъни
ќљмлђдђ билгеле бер килештђ килгђн исем џђрчак билгеле бер функцияне (ия,
тђмамлык, аергыч џ.б.) башкара, ђ морфологик яктан килешлђрнећ мђгънђсе
кић мђгънђдђ г о м у м и л ђ ш т е р е л г ђ н мђгънђлђр, џђм аларныћ џђрберсе
диярлек ќљмлђ эчендђ књп тљрле грамматик мђгънђлђрне белдерђ.
Грамматик хезмђтлђрдђ килеш формалары белдергђн бу гомумилђштерелгђн
мђгънђлђр с у б ъ е к т, о б ъ е к т, а ч ы к л а у
м љ н ђ с ђ б ђ т е (яки
ачыклаулы мљнђсђбђт) буларак билгелђнђ.
С у б ъ е к т мљнђсђбђте, субъект мђгънђсе эш яки хђл шул предметка яки
затка караганны белдерђ, ягъни эш-хђл исем белђн белдерелгђн зат яки предмет
тарафыннан башкарыла. Мђсђлђн, Укытучы сљйли; ќил котыра.
О б ъ е к т
мљнђсђбђте шулай ук књбрђк исемнећ ќљмлђдђге эш-хђл
белдергђн сњзгђ мљнђсђбђтендђ барлыкка килђ, џђм эш-хђлнећ шул предметка
юнђлгђн булуын белдерђ. Мђсђлђн, китап укый; Кызлар ќилђк ќыя; ђнигђ хат
яздым.
98
А ч ы к л а у м ђ г ъ н ђ с е, ягъни ачыклаулы мљнђсђбђт бер предметныћ
икенче бер предметка яки эш-хђлгђ бђйлђнеше нигезендђ барлыкка килђ. Тљрле
килештђ килгђн исем сљйлђмдђ (ќљмлђдђ) икенче бер исем, фигыль яки башка
сњз тљркемнђре белђн мљнђсђбђткђ керђ џђм аларны тљрле яклап ачыклый.
Ачыклаулы мљнђсђбђт шулай ук кић дђрђќђдђ гомумилђштерелгђн грамматик
мђгънђне белдерә.
И к е и с е м арасындагы ачыклаулы мљнђсђбђттђ, мђсђлђн, алар арасында
књп тљрле мђгънђ тљсмерлђре барлыкка килђ, – ягъни бер исем икенчесен
м а т е р и а л ы буенча – таш књпер, агач йорт; к у л л а н ы л у љ л к ђ с е
буенча – машина мае, аш кашыгы, б е л г е ч л е к п р о ф е с с и я с е буенча –
укытучы апа, шофер егет, исеме буенча – Шђриф абый, Фђния апа - ачыклый
ала; иялек мљнђсђбђтен белдерђ – ђни яулыгы, укучы китабы џ.б.
Ф и г ы л ь б е л ђ н м љ н ђ с ђ б ђ т к ђ к е р г ђ н д ђ исђ тљрле килештђге
исемнђр эш-хђлне њтђлњ у р ы н ы буенча – љйдђ тора, в а к ы т ы буенча –
бер айдан кайта, м а к с а т ы б у е н ч а – ќилђккђ китте џ.б. яклап ачыклый.
Килешлђрнећ югарыда санап њтелгђн гомумилђштерелгђн мђгънђлђре,
ягъни с у б ъ е к т, о б ъ е к т, а ч ы к л а у м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р е н
белдерњлђре исемнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре нигезендђ барлыкка
килђ, дидек. Чыннан да, исемнећ баш килеш формасы, мђсђлђн, књпчелек
очракта ќљмлђдђ ия булып килђ, димђк субъект мљнђсђбђтен белдерђ: Ќыр
бетте (Ђ.Еники). Ић элек речь белђн Мљнир Тазюков чыкты (А.Гыйлђќев).
Тљшем килешендђге исем туры объект мљнђсђбђтен белдерђ џђм ќљмлђдђ
туры тђмамлык булып килђ: Бар, кибетне ачып кер (Г.Камал). Бњген без бу
яћгырны кљтмђгђн идек (Р.Тљхфђтуллин).
Ђмма морфологик яктан килешнећ грамматик мђгънђсе џђрчакта да
синтаксик вазифа белђн тђћгђл килмђскђ мљмкин. Исемнећ лексик-семантик
тљркемчђсенђ, яисђ фигыльнећ грамматик мђгънђсенђ бђйле рђвештђ, субъект
мљнђсђбђтен, мђсђлђн, баш килештђге исем генђ тњгел, тљрле килештђге
99
исемнђр дђ белдерђ ала. Бу вакытта инде с у б ъ е к т мђгънђсе џђм синтаксик
функция буларак
и я
бер-берсенђ тђћгђл килми. Мђсђлђн: Кунакларныћ
китђсе килми – субъект мљнђсђбђте иялек килешендђге исем белђн белдерелђ,
џђм ул ќљмлђдђ аергыч булып килгђн; яки: Яшьлђргђ олылардан љйрђнергђ
кирђк; укучыдан сљйлђтњ; ђтидђн эшлђтњ џ.б. Бу очракта да тљрле
килештђге исемнђр субъект мљнђсђбђтен белдерђлђр, ђ синтаксик яктан алар
кыек тђмамлык булып килгђннәр.
Шулай ук ќљмлђдђ ия булып килгђн баш килештђге исем морфологик
књзлектђн џђрвакытта да субъект мљнђсђбђтен белдермђскђ мљмкин. Мђсђлђн,
тљшем юнђлешендђге фигыльлђр янындагы ия хђбђргђ карата объект
мљнђсђбђтендђ була: Йорт эшчелђр тарафыннан тљзелде. Љйдђ тђрђзђ
пђрдђлђре књтђрелеп куелган џ.б.
Шул рђвешле, килешлђрнећ гомумилђштерелгђн мђгънђлђрен – субъектны,
объектны, ачыклаулы мљнђсђбђтне белдерњ тљрле килеш формалары љчен хас.
Бу ќђџђттђн килешлђрнећ объект мљнђсђбђтен белдерњен ић универсаль
књренеш дип књрсђтергђ мљмкин. Татар телендђ, мђсђлђн, иялек килешеннђн
кала, барлык килешлђр диярлек объект мљнђсђбђтен белдерђ ала: китап уку,
китапны ярату, китапка тњлђњ, китаптан књчерњ џ.б. Алда китерелгђн
мисаллардан књренгђнчђ, субъект мљнђсђбђтен дђ тљрле килеш формалары
белдерђ ала. Кайбер грамматик хезмђтлђрдђ урын алган баш килеш ул бары тик
субъект килеше, баш килештђге исем ќљмлђдђ бары тик ия булып килђ дигђн
бик њк тљгђл булмаган караш асылда морфологик књренеш булган
килешлђрнећ грамматик мђгънђлђрен исемнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре белђн тулысынча тђћгђллђштерњдђн килеп чыга.
Килешлђрнећ бер њк тљрле мђгънђлђре тљрле килеш формалары белђн
белдерелгђн кебек, аерым килешлђр њзлђре дђ тљрле мђгънђ мљнђсђбђтлђрен
белдерђлђр. Бу – књп теллђр љчен хас типологик уртак књренеш. Татар телендђ
ић кић функцияле килешлђр булып, мђсђлђн, баш, юнђлеш џђм чыгыш
100
килешлђре санала. Ђмма шул ук вакытта џђр килешнећ тљп мђгънђсе була џђм
ул аларныћ атамаларында да чагылыш таба. Мђсђлђн, ю н ђ л е ш килеше –
эшнећ урынга яки вакытка ю н ђ л њ е н белдерђ – урманга китте; ч ы г ы ш
килеше – эшнећ ч ы г ы ш ноктасын белдерђ – љйдђн чыкты, мђктђптђн
кайтты; и я л е к килеше еш кына предметныћ и я с е н, х у ќ а с ы н белдерђ –
укучыныћ кљндђлеге; ђнинећ књлмђге. Баш килешнећ тљп функциясе - субъект
мљнђсђбђтен белдерњ, ђмма ул, алда књрсђтелгђнчђ, књпмђгънђле килеш џђм
шактый еш туры объект мђгънђсен (ќилђк ќыйдым), иялек мљнђсђбђтен
(мђктђп
бакчасы)
џ.б.
мљнђсђбђтлђрне
белдерђ
ала.
Типологиядђ
билгелђнгђнчђ, аерым килеш формаларыныћ књп тљрле мђгънђлђрне белдерње
сђбђпле
килешлђр
тљрле
мђгънђлђре
белђн
бер-берсенђ
охшашланырга мљмкин, ђмма тулаем алганда һәр
якынаерга,
килеш, килешлђр
системасыныћ аерым буыннары рђвешендђ, џђрчак бер-берсеннђн аерылып
торалар, оппозиция барлыкка китерђлђр.
Килешлђр њз эчендђ грамматик мђгънђлђре буенча џђм ниндирђк синтаксик
бђйлђнешлђрне барлыкка китерњлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
Грамматик мђгънђлђренђ карап килешлђр с у б ъ е к т-о б ъ е к т џђм
у р ы н а р а килешлђргђ бњленђлђр.
Татар телендђ с у б ъ е к т-о б ъ е к т килешлђренђ баш килеш, иялек килеше
џђм тљшем килеше керђ; юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђре у р ы н а р а
килешлђр дип атала.
С у б ъ е к т-о б ъ е к т, икенче тљрле ђйткђндђ г р а м м а т и к килешлђр
татар телендђ башлыча субъект, туры џђм кыек объект, иялек џ.б.
мљнђсђбђтлђрне белдерђлђр: Ашлыклар њсте, башаклар пеште (Г.Тукай). Бу
гњзђл каенлыкны књреп гаќђпкђ каласыћ (М.Мђџдиев). Йортныћ бњрђнђлђре
бик шђп књренђ (Г.Ахунов), ашлыклар, башаклар – субъект мљнђсђбђте, эш
турыдан туры аларга карый, каенлыкны – объект, йортныћ – иялек мљнђсђбђте
(ачыклаулы мљнђсђбђт).
101
У р ы н а р а килешлђр ќљмлђдђ књбрђк урын, вакыт, сђбђп, максат џ.б.
мљнђсђбђтлђрне белдерђлђр: Сугыш башлангач, љч улы шул кечкенђ
станциядђн кызыл вагоннарга утырып, кояш баешына таба фронтка
киттелђр (Ђ.Еники). Ел килешлђре быел шулай ару торса, кљзгђ тагын ике
машина кайтарабыз, ди председатель (А.Гыйлђќев). Љйдђ Мљхђммђди агай
белђн Ниса тњти икђве генђ иделђр, кинђт килеп тљшкђн дњрт маркалы бу
хаттан алар аптырашка калдылар (Ф.Хљсни) – станциядђн, вагоннарга,
фронтка, љйдђ сњзлђре урын мђгънђсен, кљзгђ – вакыт, хаттан сњзе сђбђп
мђгънђсен белдерђ.
Ђмма татар теле љчен килешлђрне болай бњлњ абсолют тњгел, ягъни
субъект-объект килешлђре урын џђм вакыт мђгънђлђрен, ђ урынара килешлђр
объект џ.б. мђгънђлђрне дђ белдерергђ мљмкин. Мисалларга мљрђќђгать итик:
Без бишенче елны бер кљнне уяндык таћ белђн.... (Г.Тукай). Шул тљнне
Фидаилнећ књзлђренђ йокы кермђде (Р.Мљхђммђдиев) – елны, бер кљнне,
тљнне – тљшем килешендђге исемнђр вакыт мљнђсђбђтен белдергђн.
Мђхђббђт намустан кљчлерђк булып чыга (Ђ.Еники) – намустан – чыгыш
килешендђге исем кыек объект мђгънђсендђ килђ.
Килеш кушымчалары ярдђмендђ исем ќљмлђдђ књбрђк икенче бер исем яки
фигыль белђн бђйлђнешкђ керђ. Нинди синтаксик бђйлђнеш хасил итњлђренђ
карап, килешлђрне шулай ук ике тљркемгђ - исемне-исемгђ
һәм
исемне
фигыльгђ бђйли торган килешлђргђ бњлеп карыйлар. Тел белемендђ исемнђрне
њзара бђйли торган килеш а д н о м и н а л ь килеш дип, исемне фигыльгђ бђйлђњче килеш а д в е р б и а л ь килеш дип атала (nominatuv – исем џђм verв –
фигыль сњзлђреннђн).
Татар телендђ саф адноминаль килеш – ул иялек килеше. Иялек килешендђге
исемнђн соћ џђрвакыт икенче бер исем килђ: укучыныћ кљндђлеге, ђнинећ
яулыгы. Дљрес, аерым очракларда мондый сњзтезмђлђрдђ икенче кисђк булып
исем белђн грамматик уртаклыгы зур булган исем фигыль яисђ сыйфат
102
фигыльлђр
килергђ
мљмкин,
лђкин
бу
очракта
килешнећ
мђгънђсе,
семантикасы њзгђреш кичерђ: Баланыћ кљлње, укытучыныћ сљйлђгђне (субъект
мђгънђсе).
Тљшем килеше (адвербиаль килеш) исђ исемне џђрчак фигыльгђ бђйли:
хатны уку, кљнне уздыру, шатлыкны уртаклашу џ.б. Калган килешлђр исемне
исемгђ дђ, исемне фигыльгђ џђм башка сњз тљркемнђренђ дђ бђйлђргђ
мљмкин: Эшкђ бару, эшкђ оста; сњзгђ кушылу, сњзгђ кыска; Иделдђн кић;
Иделдђ йљзњ; Агыйделдђн озын џ.б.
Татар телендђ џђр алты килешнећ њзенђ хас грамматик мђгънђсе яки
грамматик мђгънђлђре бар.
§ 29. Баш килеш. Баш килеш кушымчасыз, нуль формада килђ.
Кушымчасыз џђм бђйлеклђрдђн башка кулланылган џђр исем баш килештђ
була. Ќљмлђдђ икенче бер исем, фигыль яки башка сњз тљркемнђре белђн
мљнђсђбђткђ кереп, баш килештђге исем књп тљрле мђгънђлђрне белдерђ ала.
Татар телендђ, шулай ук башка тљрки теллђрдђ дђ, баш килеш ић кић
функцияле килеш булып санала. Галимнђр бу књренешне алтай теллђре љчен
хас типологик њзенчђлек дип саныйлар.
Татар теле буенча язылган књпчелек грамматик хезмђтлђрдђ баш килешнећ
и я, т ђ м а м л ы к, а е р г ы ч, х ђ б ђ р функциясендђ килђ алуы, ягъни
морфологик яктан с у б ъ е к т, о б ъ е к т, и я л е к џ.б. мљнђсђбђтлђрне
белдерње књрсђтелђ.
Шул ук фикерлђргђ кушылып, џђм хђзерге тел белемендђ сњзлђрнећ џђм
аерым грамматик берђмлеклђрнећ семантик ягын љйрђнњгђ игътибар кљчәюне
искђ алып, килешлђрнећ мђгънђлђрен, аларныћ семантик тљсмерлђрен
ќентеклђп, љйрђнњ кирђк дип саныйбыз.
103
1. Баш килеш эш башкаручы с у б ъ е к т н ы
белдерђ, ягъни синтаксик
яктан ќљмлђдђ ия була. Исемнећ нинди семантик тљркемчђгђ каравына бђйле
рђвештђ бу очракта тњбђндђге мђгънђ тљсмерлђре барлыкка килђ.
а) баш килештђге исем э ш б а ш к а р у ч ы н ы яки турыдан туры эш-хђл
аћа караган затны белдерђ: укучы (укый), бала (уйный), эшче (эшли) џ.б.
Таџирђ балаларныћ дђфтђрлђрен тикшереп бетерде дђ, иртђгђ булачак
дђрескђ хђзерлђнђ башлады (Л.Ихсанова). Кунакларны каршы алып бетергђч,
хуќалар да љйгђ керделђр (Ђ.Еники);
б) эш-хђл билгеле бер предметка яки књренешкђ к а р а г а н н ы белдерђ:
кояш (яктырта), ќилђклђр (љлгерде), кар (ява) џ.б.
Тышка књз салсам, безнећ тирђдђ яћгыр туктаган, авыл љстенђ утлыяшелле, сарылы-зђћгђрле булып бик матур салават књпере књтђрелгђн
(Г.Бђширов). Самовар кайнап чыкты бит (Г.Камал). Вак яћгыр сибђли,
њлђннђр, яфраклар юеш (Г.Ђпсђлђмов).
в) баш килеш абстракт мђгънђле яки ќансыз предметларны белдергђн
исемнђр белђн кулланылганга, субъектка караган эш-хђл к њ ч е р е л м ђ
м ђ г ъ н ђ д ђ
килђ: Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ...
(Г.Тукай). Залда бераз вакыт тынлык урнашып торды (Ф.Хљсни). Юл књрсђтђ адашканга имђн кышкы бураннарда (М.Ќђлил). Хђлим ишектђн тышка
сикерде. Тышта ќил котыра (И.Гази).
2. Баш килештђге исем икенче бер исем (яки исемлђшкђн сњз) белђн килеп,
гомуми мђгънђдђ и я л е к
м љ н ђ с ђ б ђ т е н
белдерђ. Бу очракта
ачыкланган исем, ягъни аерылмыш тартымлы (ђни яулыгы, мђктђп бакчасы)
яки тартымсыз (таш књпер, укытучы апа) булырга мљмкин. Аерылмышныћ
тартымлы яки тартымсыз булуына карап, баш килештђге исемнећ грамматик
мђгънђ тљсмере дђ беркадђр аерымлана. Мђсђлђн, туры мђгънђдђ и я л е к м љ
н ђ с ђ б ђ т е н, ягъни бер предметныћ икенче бер затныћ милкендђ булуын, яки
турыдан-туры икенче бер предметка каравын баш килештђге исем башлыча
104
аерылмыш тартымлы булганда белдерђ: укучы китабы, ђни яулыгы, мђктђп
бакчасы џ.б. Ђ аерылмыш тартымсыз булса, баш килештђге исем књбрђк
икенче бер предметныћ материалын (таш књпер), затныћ профессиясен
(укытучы апа), исемен (Хђдичђ тњти) џ.б. белдерђ. Баш килешнећ бу
мђгънђлђрен ќентеклђбрђк карап њтик.
Аерылмыш тартымлы булганда баш килеш:
а) предметныћ икенче бер предметныћ яки затныћ милкендђ булуын, туры
мђгънђдђ иялек мљнђсђбђтен белдерђ: укучы кљндђлеге, китапханђ китабы,
мђктђп бакчасы.
Габбас мулла йорты гомер буе асраусыз тормады (Г.Ахунов). Гыйлфан
комбайны беренче килде (М.Мђџдиев). Кызлар бњлмђсендђ ут сњндерелгђн иде
(Г.Ђпсђлђмов);
б) бер предметныћ икенче бер предметка к а р а в ы н
белдерђ: юл чаты,
урман аланы, лапас тњбђсе.
Лапас тњбђсе љстендђ бик килешле итеп сандугач сайрап ќибђрде
(Г.Бђширов). Карчык самовар борыны љстеннђн бармагын йљртеп, џђммђ
сорауларга да ашыкмыйча ќавап бирде (Ђ.Еники);
в) икенче бер исемне а ч ы к л а п килђ (аергыч функциясе): дуслык хисе,
туганлык ќебе, ятимлек тойгысы.
Дуслык хисе бљтенлђй љзелгђн чакта да ул аны тђмам њзенђ ђсир итте
(Ђ.Еники). Болай яшђсђгез туганлык ќебе љзелђ шул (Г.Камал). Књршелек хисе
безнећ љчен изге хис булды (А.Гыйлђќев);
г) беренче исем икенчесен ялгызлык исем буларак ачыклый: Казан шђџђре,
Ютазы районы, Кол Шђриф мђчете џ.б.
Кама елгасы бик хђтђр дулап, дулкын љемнђрен саллар љстенђ ыргытты
(Г.Ахунов). Бераздан, кызыл ярлы тауларга каршы тигез њзђнлектђ сузылып
утырган Ишле авылы књренђ башлады (Ђ.Еники);
105
д) баш килештђге исем бер предметныћ икенчесенђ у р ы н
яки в а к ы т
ягыннан нисбђт ителњен белдерђ: авыл юлы, урман аланы, кљз кљне, ќђй ае џ.б.
Олаулар аны пристань юлы чатында калдырып акырын гына элеватор
ягына юнђлделђр (А.Гыйлђќев). Тик бер љмет: кара август тљне илтер мине
шунда ќитђклђп... (М.Ќђлил);
е) бер предметныћ икенче предмет љчен ќ а й л а н г а н
булуын белдерђ:
бал мичкђсе, май чњлмђге, сљт чилђге џ.б.
Кул пычкысы белђн эшлђњ ќићеллђрдђн булмады (М.Мђџдиев);
ж) баш килештђге исем икенче бер предметныћ аерым бер љ л е ш е н,
детален белдерђ: тђрђзђ рамы, балта тњтђсе џ.б. Кызлар тырма сабы белђн
ир-атлар
чабып
узган
тигез
тезмђлђрне
ђйлђндерђ
дђ
башладылар
(М.Хђсђнов);
з) ашамлык атамаларын белдергђн сњзлђрдђ а е р г ы ч
ролендђ килђ:
пилмђн камыры, ит бђлеше, аш шулпасы џ.б.
Кухнядан тђмле булып ит пђрђмђче исе агыла иде (А.Гыйлђќев). Чђећне
тђмле итеп алма вареньесе белђн эч (К.Тинчурин).
Аерылмыш тартымсыз булганда:
а) баш килештђге исем икенче бер предметныћ материалын белдерђ: агач
(йорт), таш (књпер), кљмеш (балдак) џ.б.
Бер мђлгђ егет њз каршына киез эшлђпђ кигђн, агач таякка таянган ак
сакаллы бер бабай килђ кебек тойды (Ђ.Еники). Алтын алкаларым сынды,
Алырсыћмы икђн алка? (Ќыр).
Алда искђртелгђнчђ, татар тел белемендђ, џђм шулай ук кайбер тљрки теллђрдђ дђ, баш
килештђге исемнђрнећ бу рђвешле кулланылышын сыйфат сњз тљркеменђ књчњ
(конверсия)1 дип аћлату бар. Ђмма бу фикерлђр белђн килешеп булмый. Беренчедђн,
морфологик планда бер њк сњз берьюлы ике сњз тљркеменђ карый алмый (таш – исем, таш
– сыйфат); икенчедђн, агач, алтын, кљмеш кебек сњзлђр мондый сњзтезмђлђрдђ синтаксик
Ганиев Ф.А. Проблемы классификации частей речи в современном татарском
литературном языке // Вопросы морфологии татарского языка.–Казань, 1980.–С. 9–14.
1
106
яктан гына аергыч булып килђ, ђ лексик-семантик яктан алар башка исемнђр кебек њк,
предмет мђгънђсен белдерђлђр, таш, агач, йон; морфологик яктан да сыйфат билгелђренђ ия
була алмыйлар, ягъни алар дђрђќђ белђн тљрлђнмилђр, исемлђшђ алмыйлар, чљнки алар
њзлђре исем.
б) икенче предметныћ (затныћ) џ љ н ђ р е н, ш љ г ы л е н,
п р о ф е с с и я с е н белдерђ: биюче (кыз), гармунчы (егет), укытучы (апа) џ.б.
Яћа Кљрмђнкђйдђн курайчы карт бар иде (Ђ.Еники). Тракторчы егет
тљшке ашка кайтып бара иде (Р.Тљхфђтуллин). Сугышчы егет, гаепле сыман
башын иеп, аска карап кына атлый (Г.Бђширов);
в) затныћ и с е м е н белдерђ:
Ђ бераздан Шђймђрдђн абзый кунакларын кул юарга чакырды (Ђ.Еники).
Хђкимќан абзый белђн Зљџрђ апа тимер юлчыларыныћ шушы кечкенђ
шђџђрендђ хљрмђтле абруйлы кешелђр (А.Гыйлђќев);
г) саннар белђн ачыкланган исем икенче предметныћ књлђмен, књренешнећ
вакыт чиген џ.б. белдерергђ мљмкин: бер стакан су, ике ай вакыт џ.б.
Инде бер ай вакыт узып китте бугай, ђле минем бер гђзит тђ укыганым юк
(Г.Камал). Карчык ык-мык итебрђк торса да, кибетче дњрт пачка чђй алып
бирде (Г.Бђширов).
Искђ тљшерик: ике исемнећ сњзтезмђдђ янђшђ килње џђм бер исемнећ икенчесен
ачыклавы тел белемендђ изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђ яки кыскача изафђ (изафет) дип
атала. Тљрки теллђрдђ аныћ берничђ тљре бар. Ачыкланган исем тартымсыз булганда, I тљр
изафђ барлыкка килђ: агач йорт, кљмеш кашык џ.б. Икенче исем тартымлы булса II тљр
изафђ ясала: авыл урамы, арыш басуы џ.б.
3. Баш килештђге исем т у р ы о б ъ е к т
м љ н ђ с ђ б ђ т е н
б и л г е с е з л е к т љ с м е р е белђн белдерђ, џђм џђрчак њзе ачыклаган
фигыль белђн янђшђ килђ: хат язу, китап уку, аш пешерњ џ.б. Эшнећ туры
объекты шулай ук тљшем килешендђге исем белђн дђ белдерелђ, бу очракта
килешнећ
мђгънђсенђ б и л г е л е л
ек
мђгънђ тљсмере љстђлђ.
Чагыштырыгыз: китап уку – китапны уку, кино карау – киноны карау. Эшнећ
107
туры объекты тљшем килеше белђн бирелгђндђ, эш-хђлне џђм эш аћа юнђлгђн
объектны белдергђн сњзлђр џђрчак янђшђ килмђскђ дђ мљмкин. Мђсђлђн:
имтихан бирдем; имтиханны бик яхшы билгесенђ бирдем џ.б.
4. Баш килештђге исем ќљмлђдђ х ђ б ђ р булып килђ (хђбђр мљнђсђбђтен
белдерђ): Књркђм холык – изге юлдаш (мђкаль). Студентлар – чая халык
(А.Гыйлђќев). Илсез ирек – башсыз калган бњрек (Л.Шагыйрьќан).
5. Баш килештђге исем э н д ђ ш с њ з булып килђ: Тор, шђкерт, ќиттек
Казанга! Алдыбызда бит Казан! (Г.Тукай) Рђхмђт, Нуретдин ђфђнде, мин
моны мљселман лазареты фондына бирермен (К.Тинчурин).
6. Баш килеш формасындагы (кушымчасыз) исем бђйлеклђр џђм бђйлек
сњзлђр белђн кулланыла: чњкеч (белђн), кояш (кебек), бакча (янында) џ.б.
Дљресрђге, бу очракта кушымчасыз исем бернинди дђ килеш мђгънђсен
белдерми, исемнђрнећ ќљмлђдђге башка сњзлђргђ мљнђсђбђтен ягъни
килешнећ грамматик мђгънђсен бу очракта исем янында килгђн бђйлеклђр, яисђ
бђйлек сњзлђр белдерђ: Ул иртђдђн кичкђ кадђр бакчада кљрђк белђн ќир
казыды (А.Гыйлђќев). Минџаќ карт умарта эчендђ нидер сихерли иде
(Г.Бђширов). Ќђњџђрия ђле ќилђк кебек ќитлегеп килђ торган япь-яшь кыз иде
(М.Хђсђнов).
§ 30. Иялек килеше. Иялек килешендђ исем -ныћ/-нећ кушымчасын ала
џђм ќљмлђдђ икенче бер исем яки исем белђн уртаклыгы булган башка сњз
тљркеме белђн бђйлђнешкђ керђ. Иялек килешенећ гомуми грамматик мђгънђсе
– и я л е к м љ н ђ с ђ б ђ т е н б и л г е л е л е к т љ с м е р е белђн белдерњ.
Контекстта исђ бу гомуми мђгънђ тљрле семантик тљсмерлђр алырга мљмкин.
Иялек килешендђге исем:
а) предметныћ нинди дђ булса затка к а р а в ы н
затныћ м и л к е н д ђ
булуын белдерђ: баланыћ (уенчыгы), укытучыныћ (китабы) һ.б.;
108
Заџидђнећ пальтосы њзенђ бик килешђ (Ђ.Еники). Сафаныћ йорты йљз
сумга књрше авылныћ бер чирмешенђ сатылды (М.Галђњ). Ђнинећ кулы
авыртып тора (А.Гыйлђќев);
б) бер предметныћ икенче бер предметка каравын, нисбђт ителњен белдерђ:
йортныћ (тњбђсе), ишекнећ (тоткасы) џ.б.
Љйнећ читђне буйлап котырып кычыткан њскђн (Ђ.Еники). Йортныћ
бњрђнђлђре бик шђп књренђ (Г.Ахунов);
в) шђхесне хезмђт урынына мљнђсђбђтле рђвештђ ачыклый: кафедраныћ
укытучылары, университетныћ ректоры џ.б.
Ђле
юньлђп
яктырып
та
ќитмђгђн
иде,
бњлмђгђ
редакциянећ
машинисткасы, бњлекнећ мљдире, башка сотрудниклары килеп керде
(Г.Бђширов). Шул арада колхозныћ рђисе дђ килеп ќитте (М.Мђџдиев);
г) билгеле бер хис-тойгыларны, психологик халђтне шђхескђ нисбђтли:
кызныћ хыялы, ананыћ шатлыгы џ.б.
Гыйлфанныћ уе читкђ китте (М.Мђџдиев). Ќђмилђнећ шатлыгы эченђ
сыймый иде (Р.Тљхфђтуллин). Кљтмђгђндђ Сђкинђнећ хыялы тормышка
ашты (М.Мђџдиев);
Иялек килешендђге исем тартымлы исемне ачыклап килгђндђ, љченче тљр
изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђ барлыкка килђ (III тљр изафђ): укучыныћ
китабы, ђнинећ яулыгы џ.б.
Тљрки теллђрдђге љч тљр изафђне гадђттђ тњбђндђгечђ схемалаштырып
йљртђлђр:
I тљр изафђ: ис. + ис. (агач йорт, шофер егет);
II тљр изафђ: ис. + ис. + -ы/-е (колхоз кыры, нарат урманы);
III тљр изафђ: ис. + -ныћ/-нећ + ис. + -ы/-е (ђнинећ књлмђге, бњлекнећ мљдире);
II тљр изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђлђрдђн аермалы буларак, III тљр
изафђ составында килгђн иялек килешендђге исем иялек мљнђсђбђтен
109
билгелелек тљсмере белђн белдерђ, ягъни предметны икенче бер конкрет
предметка яки затка нисбђтли. Мђсђлђн: колхозныћ рђисе, баланыћ уенчыгы,
кљндђлекнећ тышы. II тљр изафђ составында килгђн баш килештђге исем исђ
предметны яки затны икенче бер предметка мљнђсђбђтле рђвештђ гомумђн генђ
ачыклый, ягъни иялек нисбђтен билгесезлек тљсмере белђн белдерђ: колхоз
рђисе, бала уенчыгы, кљндђлек тышы. Бары тик ялгызлык исемнђр белђн яисђ
бердђнбер тљшенчђне белдергђн сњзлђр белђн килгђндђ генђ баш килеш
билгелелек тљсмерен белдерђ ала: Фђридђ китабы, ђни яулыгы џ.б.
Иялек килешендђге исем еш кына исем сњз тљркеме белђн уртаклыгы булган
фигыль формалары – исем фигыль џђм сыйфат фигыль белђн мљнђсђбђткђ
керђ. Бу очракта ул, кагыйдђ буларак, э ш б а ш к а р у ч ы с у б ъ е к т мђгънђсен белдерђ: кошларныћ сайравы, дићгез шаулавы џ.б.
Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды (Ђ.Еники). Вагон
тђгђрмђчлђренећ такылдавы ишетелмђсђ, Ахияр ќырлап ќибђрер иде
(М.Мђџдиев). Без, шул тирђ-як малайлары, Галлђм абзыйныћ кайтканын
дњрт књз белђн кљтеп торабыз (Ф.Хљсни). Кышныћ яман килђсен алдан ук
сизеп, аннан-моннан гына ђти-ђнинећ фатихасын алдым да, Донбасс якларына
сыздым (Ф.Хљсни);
е) иялек килешендђге исем сљйлђмдђ шулай ук исемлђшкђн сыйфат яисђ
сыйфатлау рђвешлђре белђн дђ бђйлђнешкђ керђ џђм бу очракта ул предметны
яки затны нинди дђ булса билгесе буенча аерып књрсђтђ: киемнећ яћасы,
ризыкныћ тђмлесе, киленнећ ућганы, укучыларныћ књбесе џ.б.
Мића, кызым, чђйнећ чыгышлысы булсын иде (К.Тинчурин). Корбанга
сыерныћ симезен суйдылар (М.Мђџдиев). Ямаширмђнећ хђллерђк кызлары
белђн яшьрђк киленнђре кием-салымныћ яхшысын, яћача теккђнен киделђр
(Г.Бђширов);
ж) иялек килешендђге исем тљрле тотрыклы сњзтезмђлђрдђ (ђйлђнмђлђрдђ)
кулланыла: елныћ елында, кљннећ кљн буе, кышныћ кыш буе џ.б.
110
Малайлар кљннећ кљн буе яр кырыенда балык тотып яттылар
(М.Мђџдиев). Елныћ елында алар гаилђлђре белђн ял итђргђ баралар иде
(Г.Бђширов).
III тљр изафђ компонентларыныћ бђйлђнњ рђвеше белђн дђ I, II тљр
изафђдђн аерылып тора. III тљр изафђдђ сњзлђр бђйлђнеше шактый ирекле,
ачыклаучы исем белђн ачыкланган исем бер-берсеннђн ерагаерга, алар арасына
башка сњзлђр керергђ мљмкин. Мђсђлђн: ђнинећ яулыгы – ђнинећ яћа яулыгы;
укучыныћ кљндђлеге – укучыныћ узган елгы кљндђлеге џ.б. Ђ I џђм II изафђ
сњзлђр бђйлђнеше тотрыклы, анда ике исем - ачыклаулы џђм ачыклаучы
исемнђр -џђрвакыт янђшђ килђ: ђни яулыгы, укучы кљндђлеге; укытучы апа;
яћа таш йорт дияргђ мљмкин, ђ таш яћа йорт – мљмкин тњгел.
I–II тљр изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђлђрдђ компонентлар арасында
бђйлђнешнећ шундый тотрыклы булуы шул ук калыптагы кушма џђм тезмђ
сњзлђр ясалышына да нигез булып тора. Ђйтик, татар телендђге ќир ќилђге, су
анасы, бал корты, йорт куяны кебек тезмђ сњзлђр, џђм елъязма, тљньяк,
кљньяк, гљлќимеш, тимерчыбык кебек кушма сњзлђр шундый изафђ
бђйлђнешендђге
сњзтезмђлђрдђн
ясалганнар.
Ђмма
III
тљр
изафђ
бђйлђнешендђге сњзтезмђлђрдђн яћа сњзлђр ясалу очрагы књзђтелми. Тљрки
тел белемендђ шулай ук I–II тљр изафђ бђйлђнешендђге сњзлђр тарихи рђвештђ
сњз ясалыш љлгесенђ (калыбына) караганнар, ђ соћгырак чорда шул њрнђктђ
сњзтезмђлђр ясалган дигђн караш та бар.
§31. Юнђлеш килеше. Юнђлеш килеше -га/-гђ (-ка/-кђ) кушымчасы белђн
ясала џђм исемне фигыльгђ яки башка сњз тљркемнђренђ ияртђ: љйгђ (керњ),
трамвайга (утыру), кунакка (кайту), сњзгђ (бай), ќанга (якын), китапханђгђ
(кирђк) џ.б. Юнђлеш килеше урынара килешлђргђ керђ, џђм ул шактый кић
функцияле килеш. Ќљмлђдђ фигыль яки башка сњз тљркемнђре (башлыча
сыйфат, рђвеш, модаль сњзлђр) белђн мљнђсђбђткђ кереп, юнђлеш килеше
у р ы н, в а к ы т, с ђ б ђ п, м а к с а т мљнђсђбђтен белдерђ; юнђлеш
111
килешендђге исем еш кына бђйлеклђр белђн аныклана, тотрыклы сњзтезмђлђр,
тезмђ сњзлђр ясалышында катнаша.
Исемне фигыльгђ иярткђндђ юнђлеш килеше:
1) эшнећ билгеле бер у р ы н г а ю н ђ л њ е н белдерђ; џђм бу очракта исем
ияргђн фигыль семантик яктан књбрђк х ђ р ђ к ђ т фигыле була: љйгђ кайту,
фатирга књчњ, базарга бару џ.б.
Бђдертдин сандыгын књтђреп љйгђ ашыкты (Ђ.Еники). Якуб басу
капкасыннан чыкты да, сары арыш камылы љстеннђн барып, ђрем њскђн
сукмакка килеп керде (И.Гази). Киек казлар китеп бара Мин књрмђгђн иллђргђ
(Х.Туфан).
2) эш яки тљрле халђтне белдергђн фигыльлђр белђн килгђндђ у р ы н
мљнђсђбђтен белдерђ: арбага утыру, диванга яту, дђфтђргђ язу џ.б.
Чалт аяз кљнне шартлап киткђн яшен кебек, бу сњзлђр Мирвђлине лып
иттереп урындыкка утырттылар (А.Гыйлђќев). Бњген тљнлђ болынга бик
мул булып чык тљшкђн икђн, ђле дђ кибеп беткђне юк (Ђ.Еники);
3) эшнећ билгеле бер в а к ы т к а ю н ђ л њ е н белдерђ. Бу очракта исем
књбрђк семантик яктан ел фасылларын яки тђњлек вакытларын белдерђ: язга
кайту, кичкђ билгелђњ, тљнгђ калу џ.б.
Ел килешлђре быел шулай ару торса, тагын кљзгђ ике машина кайтартабыз,
– ди председатель (А.Гыйлђќев). Операция тљшкђ тђмамланыр дип љмет
итђбез (Г.Ђпсђлђмов). Ќђйгђ чыккач, ат ашатырга барганда, икмђк сыныгы
белђн янђшђ куенымда берђр китапчык та була иде (Г.Бђширов). Кышка бу
матурлыкныћ эзе дђ калмаячак (Г.Бђширов).
Мондый очракларда юнђлеш килеше мђгънђсе еш кына кадђр, чаклы, хђтле,
таба, кебек бђйлеклђр белђн тљгђллђндерелђ:
Бђйрђм тантанасы тљнгђ кадђр сузылды (Г.Бђширов). Шул хђлдђн соћ
иртђнгђ кадђр беребез дђ йоклый алмадык (Г.Бђширов). Таћга таба яћгыр да
туктады (Г.Ђпсђлђмов).
112
Вакытны белдергђндђ юнђлеш килешендђге исем еш кына саннар белђн
ачыкланып килђ: бер айга китте, биш минутка тђнђфес џ.б.
Арыш урагы нђкъ унике кљнгђ тоткарланган иде (М.Мђџдиев). Лђкин кљн
бирешми, берничђ тђњлектђн соћ кљн бер минутка озая, аннары ике, љч
минутка џђм сђгатьлђргђ озая башлый (Г.Ђпсђлђмов);
4) юнђлеш килешендђге исем кыек объект мљнђсђбђтен белдерђ. Бу очракта
эш – хђл билгеле бер з а т к а (а) яки п р е д м е т к а яки к њ р е н е ш к ђ
юнђлгђн була (б):
а) Гади бер медсестрага љйлђнмђсђ, Юматшага дипломлы кызлар
беткђнмени дип ђйтњчелђр књп булды (Г.Бђширов). Ахияр аћлады: ђйбђт,
тђртипле, эшчђн хатынга буйсыну бик рђхђт икђн (М.Мђџдиев);
б) Мансур бу котырган стихиягђ шактый озак карап торды (Г.Ђпсђлђмов).
Ђкрен генђ пђрдђ тљште. Соћгы аккорд, авыр хђтфђ пђрдђгђ тљренеп, моћ
гына тынды (Г.Ђпсђлђмов). Мин ахыры дићгезгђ гашыйк булганмындыр
(Г.Ибраџимов);
5) исемнећ нинди семантик тљркемчђгђ керњенђ бђйле рђвештђ, юнђлеш
килеше белдергђн кыек объект тљшенчђсе контекстта с ђ б ђ п, м а к с а т џ.б.
мђгънђлђрне ала; э ш н е ћ
м а к с а т ы н белдерђ: ќилђккђ бару, суга бару,
эшкђ китњ џ.б.
Кече басу астына балыкка тљшкђн чаклары хђтерендђ яћарып алды
(Р.Мљхђммђдиев). Кићђшмђгђ яки утырышка дисећ дђ, чыгасыћ да китђсећ
(Р.Мљхђммђдиев);
с ђ б ђ п м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдерђ: Алар бу сњзгђ куанышып, кљлеп
ќибђрделђр (Ф.Хљсни).
Ќљмлђдђ х ђ б ђ р функциясендђ килђ. Бу очракта юнђлеш килешендђге
исем аерым сњзгђ тњгел, тулы ќљмлђгђ карый: Моныћ кебек авыр, тын,
хђрђкђтсез џава яћгырга, яки давылга (Ђ.Еники). Юл мђктђпкђ, кырга,
болыннарга, Анда якты юллар ачылган... (С.Хђким);
113
6) юнђлеш килешендђге исем тотрыклы с њ з т е з м ђ л ђ р (а) џђм т е з м ђ
ф и г ы л ь л ђ р ясауда актив катнаша (б):
а) књзгђ бђрелњ, уйга чуму, йокыга талу, коткыга бирелњ, уракка тљшњ,
ућышка ирешњ, фикергђ кушылу џ.б.;
ә) искђ тљшњ, сњзгђ килњ, башка чыгу, ќиренђ ќиткерњ џ.б.
Юнђлеш килеше исемне фигыльдђн башка сњз тљркемнђренђ (сыйфатка,
рђвешкђ, модаль сњзлђргђ) ияртђ: ќанга якын, сњзгђ бай, књлмђккђ яхшы,
укучыларга кирђк, эшкђ оста џ.б.
Эшкђ оста, сњзгђ кыска Безнећ авыл кызлары (ќыр).
III. Исем юнђлеш килеше формасында рђвеш сњз тљркеменђ дђ књчђргђ
мљмкин (конверсия): иртђгђ, кљчкђ, гомергђ, мђћгегђ џ.б.
Белђм, матур ялган бар – Тик бу сагыш гомергђ... (Ф.Сафин).
§ 32. Тљшем килеше. Тљшем килеше -ны/-не кушымчасы белђн ясала
џђм џђрчак исемне фигыльгђ ияртђ, ул саф адвербиаль килеш: китапны уку,
докладны хђзерлђњ, имтиханны тапшыру, шатлыкны бњлешњ џ.б. Тљшем
килешенећ тљп грамматик мђгънђсе – т у р ы о б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н
б и л г е л е л е к т љ с м е р е белђн белдерњ.
Сљйлђм эчендђ, контекстта бу килешнећ гомуми мђгънђсе тљрлерђк
тљсмерлђрдђ килергђ мљмкин:
а) эш турыдан-туры аћа ю н ђ л г ђ н о б ъ е к т н ы белдерђ: мђкалђне язу,
шигырьне бастыру, докладны уку, имтиханны бирњ, конференцияне оештыру
џ.б.
Докладны хђзерлђњ аныћ љчен ќићел эшлђрдђн тњгел иде (К.Тинчурин). Бу
шигырьлђрне басарга хђзерлђгђн вакытта, Муса Ќђлил Волхов фронтында
дошманнарга каршы сугышып йљри (Р.Мостафин). Ќыелышны озакка сузмаска
булдылар (А.Гыйлђќев);
114
б) эшнећ туры объекты у р ы н
мђгънђсендђге сњз белђн бирелђ:
санаторийны эзлђњ, дачаны карап чыгу џ.б.
Йокысыннан уянгач ул ике катлы дачаны ќентеклђп карап чыкты
(Р.Мљхђммђдиев). Мондый очракларда тљшем килешендђге исем урын
мљнђсђбђтен белдерњгђ якыная. Мђсђлђн: Таћнан торып, яланны, болынны
буйлап чык (К.Тинчурин). Ул... авылны чыгып, ...ындыр артлары белђн китте
(И.Гази);
в) вакытны белдергђн сњзлђр белђн килгђндђ, тљшем килеше в а к ы т
семантикасын ала. Мђсђлђн: Без бишенче елны бер кљнне уяндык таћ белђн
(Г.Тукай). Ул тљнне Фидаильнећ књзлђренђ йокы кермђде (Т.Галиуллин).
Алда билгелђп њтелгђнчђ, туры объект мљнђсђбђте баш килеш белђн дђ
белдерелђ, ђмма ул очракта эшнећ туры объекты гомуми планда гына билгелђнђ
– китап уку, доклад язу, кино карау џ.б. Ягъни туры объект мљнђсђбђте бу
очракта б и л г е с е з л ек тљсмерен ала, џђм исем њзе ачыклаган фигыль белђн
џђрвакыт янђшђ килђ. Тљшем килеше исђ югарыдагы мисаллардан књренгђнчђ,
џђрчак б и л г е л е о б ъ е к т к а књрсђтђ, џђм њзе бђйлђнгђн сњздђн телђсђ
нинди ераклыкта урнаша ала: ќыелышны озакка сузмау, дачаны ќентеклђп
карап чыгу џ.б.
§ 33. Чыгыш килеше. Чыгыш килеше -дан/-дђн (-тан/-тђн, -нан/-нђн)
кушымчасы белђн ясала, исемне фигыльгђ џђм башка сњз тљркемнђренђ ияртеп
килђ: љйдђн (чыгу), мђктђптђн (кайту), таудан (шуу), Агыйделдђн (озын),
авылдан (ерак) џ.б.
Чыгыш килеше кић функцияле килеш, чыгыш килешендђге исем џђм ул
бђйлђнгђн сњз арасында књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтлђре барлыкка килђ.
Чыгыш килеше:
1) эш яки хђлнећ ч ы г ы ш н о к т а с ы н белдерђ: љйдђн чыгу, урманнан
чыгу џ.б.
115
Ишектђн чыгуга, ул чак кына апасы Хђлимђ белђн бђрелешмђде (Ђ.Еники).
Хђлил ишектђн тышка сикерде (И.Гази). 922 елныћ маенда Болгарга ерак
Багдадтан илче килђ (Н.Фђттах);
2) эш-хђлнећ у р ы н ы н белдерђ: юлдан атлау, урамнан бару, таудан шуу
џ.б.
Зариф, тљймђлђрен ычкындыра-ычкындыра, ашыкмыйча гына сукмактан
атлап китте (Ђ.Еники). Гата урам уртасыннан бара, ђй сез, Акбалык
кешелђре, књрегез! (М.Мђџдиев);
3) в а к ы т
мђгънђсен белдерђ: бер атнадан кайту, ќђйдђн калган,
сђгатьтђн артык џ.б.
Ике амбар арасында кљздђн тљшеп калган, иртђ шытып чыккан кљнбагыш
сап-сары чђчђк аткан (А.Гыйлђќев). Алар љчђњлђшеп берђр атнадан
кайтырга сљйлђштелђр (Г.Бђширов). Унбиш-егерме минуттан Мансур яћадан
операция љстђле янында иде инде (Г.Ђпсђлђмов);
4) эш яки хђлгђ карата к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтендђ тора: ђнидђн сорау,
кулыннан тоту, бњредђн курку, таудан биек џ.б.
Бњген иртђн иртњк Гђњџђрия ђнисеннђн хат алды (А.Гыйлђќев). Якубныћ
гади џђм хак сњзлђре аларны шик-шљбџђдђн арындыра, књћеллђрендђ љмет
њрлђтђ џђм йљрђклђренђ кыюлык сала иде (И.Гази). Тауныћ буеннан буена
шулай буран уйнатып, сызгыртып тљшђсећ-тљшђсећ дђ, кинђт бер заман
ќирдђн аерылып, очып китђсећ! (Г.Бђширов);
5) чыгыш килешендђге исем сыйфат яки рђвеш сњз тљркемнђре белђн
килгђндђ, кыек объект мљнђсђбђте ч а г ы ш т ы р у тљсмерен ала: Аттан
биек, эттђн тђбђнђк (табышмак). Мђхђббђт намустан кљчлерђк... (Ђ.Еники).
Лђкин
Гљлшаџидђ
(Г.Ђпсђлђмов).
Дилђфрњздђн
олырак
та,
тђќрибђлерђк
тђ
иде
116
6) аерым очракларда эш-хђлнећ кыек объекты предметны м а т е р и а л ы
буенча ачыклау тљсмерен ала: мамыктан шђл, энќедђн муенса, агачтан мунча
џ.б.
Ул, хатыны сњзен тыћлап, урман уртасына таштан йорт та салдырып
куйды (Р.Тљхфђтуллин). Ќићгђчђйнећ љстендђ кђшимирдђн тегелгђн кић
итђкле озын зђћгђр књлмђк, яшел камзул, башында кљмеш тђћкђле тар гына
калфак (Ђ.Еники). Менђ хђзер дђ апам, тамбур энђлђрен шул карандаш
эзлђреннђн йљртеп, дебеттђн яшел, зђћгђр, бишни тљсле зур-зур чђчђклђр чигђ
(Г.Бђширов).
7) эш яки хђлнећ с ђ б ђ б е н (сђбђп мљнђсђбђтен) белдерђ: сагыштан
саргаю, шатлыктан сикерњ, кояштан ућу џ.б.
Бу тавыш бик ачты књћлем, шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Кинђт
килеп тљшкђн дњрт маркалы бу хаттан алар аптырашка калдылар
(Ф.Хљсни).
Шђмсегаян
њзенђ
генђ
килгђн
књћелсезлектђн
интекте
(А.Гыйлђќев). ...изњлђрећнђн, бишмђт итђгећнђн кар бђреп керђ, очу рђхђтеннђн хђтта йљрђгећ кысылып килђ (Г.Бђширов);
8) акча санау берђмлеклђре белђн килгђндђ, ђйбернећ х а к ы н белдерђ:
бишђр сумнан алу, илле тиеннђн сату џ.б.
Дистђсен бишђр сумнан ул аны кибеттђн алып кайтты (Р.Тљхфђтуллин).
Ярый ђле килосын ќиде сумнан алып булды (К.Тинчурин);
9) чыгыш килешендђге исем сљйлђмдђ еш кына соћ, бирле, тыш, башка, элек
кебек бђйлеклђр белђн кулланыла. Бу очракта исемнећ ќљмлђдђге икенче сњзгђ
мљнђсђбђтен нигездђ чыгыш килеше формасы белђн килгђн бђйлеклђр белдерђ:
дђрестђн соћ, класстан тыш, укытучыдан башка, кичке аштан элек џ.б.
Сабантуйдан соћ Поник авылында балта тавышы яћгырады (М.Мђџдиев).
Йортлары янган књп кенђ кешелђрнећ љстендђге књлмђклђреннђн башка
берни дђ калмады (Р.Сибат).
117
Ђмма в а к ы т тљшенчђсенђ ия исемнђрдђ чыгыш килеше њз функциясендђ
кала, ђ бђйлеклђр бары тик мђгънђне тљгђллђндереп килђ: кичђдђн бирле, бер
елдан соћ џ.б.
Бер елдан соћ ќилђк-ќимешнећ иге-чиге булмаячак бездђ (И.Гази). Кичђдђн
бирле ашамыйча саклап калган икмђк телемен алга сузып, йљгђнемне артка
яшереп, ќил ягына чыктым (Г.Бђширов);
10) тотрыклы сњзтезмђлђрдђ кулланыла: баштан кичњ, акылдан язу, хђлдђн
таю, истђн чыгу џ.б.
Истђн чыкмый монда минем књргђннђрем,
Шатлык белђн уйнап гомер сљргђннђрем... (Г.Тукай);
11) чыгыш килешендђге исемнђр рђвешкђ књчђргђ дђ мљмкин (конверсия):
телдђн (аћлату), яттан (сљйлђњ); яћадан (эшлђњ), љр-яћадан (башлау) џ.б.
§34. Урын-вакыт килеше. Урын-вакыт килеше -да/-дђ (-та/-тђ)
кушымчасы белђн ясала џђм исемне фигыльгђ яки башка сњз тљркемнђренђ
ияртђ. Бу килешнећ грамматик мђгънђлђре аныћ атамасында ук чагылыш
тапкан. Ул – књпчелек очракта эш-хђлгђ карата у р ы н яки в а к ы т
мљнђсђбђтен, шулай ук к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдерђ:
1) у р ы н мљнђсђбђтен белдерђ: фермада эшли, институтта укый, класста
утыра, љйдђ тора џ.б.
Паркта џичкем юк, ял итњчелђр, књрђсећ, барысы да дићгездђ (Ђ.Еники).
Ай буе болында балык тота, печђнлектђ йоклый, яланаяк йљри (М.Мђџдиев).
Безнећ класста укучы бер малай быел Артектан кайтты (Г.Бђширов);
2) эш-хђлнећ урыны мђгънђсендђ џђртљрле эш-шљгыль яки оешма
атамалары, мђдђни, иќтимагый-сђяси чараларны белдергђн сњзлђр килђ:
ќыелышта сљйлђњ, концертта ќырлау, профсоюзда эшлђњ, эштђ йљрњ џ.б.
Ул тагын бер кат ќыелышта булган хђллђрне књзаллап чыкты
(А.Гыйлђќев). Партоешмада аларныћ њз кешелђре бар (Р.Тљхфђтуллин). Арба
118
ђйтђ: «Ќђй кљне мин џич тђ рђхђт књрмимен, кљне-тљне эштђ йљрим, џичбер
ќигелми тормыймын» (Г.Тукай);
3) урын семантикасы кеше яки башка тере затларныћ ђгъзалары, исемнђре
аша белдерелђ: йљрђгендђ, кулында, књзендђ џ.б.
Аныћ... зур-зур књзлђрендђ ниндидер моћ, хђвеф бар иде (А.Гыйлђќев).
Кайда да йөрәктә, йөрәктә, Төшләргә кереп гел йөдәтә, Нигә соң, нигә соң бу
Кырлай яклары (С. Хәким);
4) эш-хђл, хђрђкђт белђн бђйле транспорт чаралары шулай ук урын-вакыт
килешендђге исемнђр белђн бирелђ: трамвайда бару, атта йљрњ, поездда бару
џ.б.
Трамвайда барганда мин њземнећ танышымны очраттым (Г.Бђширов). Ул
транспортта барганда да њзенећ изге ишан икђнен бер минутка да
онытмаска тиеш иде (Ђ.Еники). ...елныћ ић соћгы сабан туе ич. Сатучылар да
ничђмђ-ничђ машиналарда килгђннђр (Р.Сибат);
5) урын мђгънђсе тљрле абстракт мђгънђле исемнђр белђн килгђндђ
тљшенчђлђрне белдергђн исемнђр књчерелмђ мђгънђ тљсмерен ала: тљштђ
књрњ, фикердђ беркетњ, хистђ сыналу џ.б.
Тљшемдђ ђнине књрдем: тирђ-якта кояш яктысы, чиккђн књлмђктђн
тњшђктђ ђни утыра (Т.Галиуллин). Њзен шул фикердђ беркетњ љчен, ул
хђзрђтенђ барып та кићђш итте (Г.Исхакый). Љнендђ дђ куркынып куйган
минутлар була (А.Гыйлђќев);
7) вакыт мљнђсђбђтен белдерђ: њткђн елда, шушы минутта, шул мизгелдђ
џ.б.
Бу хђл њткђн елда сентябрь башында булды (Р.Тљхфђтуллин). Чђчњне бер
атнада тљгђллђделђр (М.Хђсђнов). Яшьлектђ хаталар књп ясала инде
(К.Тинчурин);
119
8) урын-вакыт килешендђге исем к ы е к о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдерђ:
Татарларда японнарга хас њќђтлек, эшчђнлек, тырышлык бар, – ди
Рђуфов (Р.Сибат).
9) урын-вакыт килешендђге исем ќљмлђдђ мљстђкыйль позициядђ, х ђ б ђ р
функциясендђ килђ: Авыл халкы барысы да эштђ. Љйдђ карт-карчыклар, ђ
урамда бала-чагалар (Р.Сибат). Безнең юллар – җирдә, Кошлар юлы күктә
(Илгөлем).
§ 35. Килеш категориясен љйрђнњгђ карата. Исемдђ килеш категориясе
татар тел белемендђ, шулай ук тљрки теллђр књлђмендђ дђ, соћгы елларга
кадђр галимнђрнећ игътибарын ќђлеп иткђн шактый катлаулы џђм бђхђсле
мђсьђлђ булып санала.
Бу бђхђслђр нигездђ тњбђндђгелђргђ карый:
1) килешлђрнећ с а н ы, хђзерге грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясагычлар дип
бирелгђн кайбер к у ш ы м ч а л а р н ы ћ с т а т у с ы, аларныћ килешлђргђ
мљнђсђбђте;
2) а н а л и т и к килешлђр мђсьђлђсе;
3) б а ш к и л е ш џђм аныћ грамматик мђгънђлђре.
Хђзерге татар телендђ тотрыклы булып саналган алты килеш џђм саны, џђм
составы ягыннан татар теленећ беренче грамматикаларында ук шактый тљгђл
билгелђнгђн. Русча язылган беренче грамматикаларда (И.Гиганов, И.Хђлфин,
А.Троянский, А.Казем-Бек џ.б.) шул алты килешкђ љстђмђ рђвештђ ч а к ы р у
килеше китерелђ. К.Насыйри њзенећ «Ђнмњзђќ»ендђ килешлђрнећ санын алты
дип билгели, ђмма хђзерге чыгыш килеше урынына ул белђн бђйлеге белђн
килгђн кушымчасыз исемне кертђ.
Г.Ибраџимов џђм Ќ.Вђлиди татар телендђ килеш категориясе юк дигђн
карашта торганнар, алар килеш кушымчаларын ярдђмлек сњзлђр рђтенђ кертеп
караганнар. Г.Алпаров исђ бу фикерне кискен тђнкыйтьли. Ул татар телендђ
120
сигез килешне аерып књрсђтђ. Галим алты килешкђ -ча/-чђ, -дай/-дђй
кушымчаларын да љстђп карый.
Сљйлђмне оештыруда гаять зур ђџђмияткђ ия булган килешлђр системасы –
ул, асылда, м о р ф о л о г и к –с и н т а к с и к категория. Морфологиядђ
килешлђр белђн тљрлђнњ исемдђ с њ з ф о р м а л а р ы н ясый торган
грамматик књрсђткечлђр булып саналса, синтаксис љчен килешлђр ќљмлђдђ с
њзлђр
б ђ й л ђ н е ш е н барлыкка китерђ торган мљџим чараларныћ
берсе булып тора.
Шућа књрђ дђ телебездђге килешлђр системасын яћача књзалларга омтылыш
синтаксист галимнђр тарафыннан ясала. Академик М.З.Зђкиев, мђсђлђн, 70 нче
еллар уртасында ук татар телендђге килешлђр традицион алты килеш белђн
генђ чиклђнми, кабул ителгђн килешлђр системасында татар теленећ эчке
мљмкинлеклђре џђм њзенчђлеклђре тулы чагылыш тапмый дигђн караш
белдерә. Њзенећ «К вопросу о категории падежа в тюркских языках» дигђн
мђкалђсендђ ул татар телендђ унбер килеш формасын књрсђтђ. Традицион алты
килештђн тыш бу мђкалђдђ -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -дай/-дђй, -ча/-чђ
кушымчалары да килешлђр рђтенђ кертеп карала [Закиев, 1964: 207]. Шул ук
фикерне Ф.Ђ.Ганиев тђ куђтли, ул -ча/-чђ кушымчасыннан кала, алда
књрсђтелгђн формаларны с и н т е т и к килешлђр дип билгели, шул ук вакытта,
ни сђбђпледер, сњз ясалышына багышланган хезмђтлђрендђ галим аларны
актив с њ з
я с а г ы ч л а р итеп тә саный [Ганиев, 1970: 77].
Татар тел белемендђ килеш категориясен яћача юнђлештђ љйрђнњгђ ќитди
љлеш керткђн хезмђтлђрдђн Н.И.Ирисовныћ «Хђзерге татар ђдђби телендђ
генитив»
дип
исемлђнгђн
кандидатлык
диссертациясен
џђм
аныћ
авторефератын да игътибарга алу кирђк. Галим њзенећ әлеге татар телендђ
иялек килешенећ (генитив) грамматик табигатен љйрђнњгђ багышланган
хезмђтендђ гомумђн тљрки теллђрдђ килешлђр љлкђсендђ булган књп кенђ
121
бђхђсле мђсьђлђлђргђ кагыла џђм њзенећ карашларын тирђн фђнни дђлилләп
бђян итђ [Ирисов, 1983].
Аерым алганда, килешлђрнећ санына кагылышлы рђвештђ, бу хезмђттђ
хђзерге тел белемендђ сњз ясагычларга кертеп каралган -ныкы/-неке џђм -дагы/дђге кушымчаларыныћ килешлђргђ бик якын булуы раслана. -ныкы кушымчалы
форманы автор и я л е к к и л е ш е н е ћ и к е н ч е ф о р м а с ы (генитив II)
дип, -дагы кушымчасын у р ы н –в а к ы т к и л е ш е н е ћ и к е н ч е
ф о р м а с ы (локатив II) дип бирђ. Шунда ук бу кушымчаларныћ сњз
ясагычлардан
бигрђк форма ясагычларга, ягъни килешлђргђ якын торуы
турында књп тљрле фђнни дђлиллђр китерелђ. Алар тњбђндђгелђр:
1) бу кушымчалар бер сњз тљркеменнђн булган сњзлђрнећ барысына да
чиксез ялгана алалар (регуляр булулары);
2) сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђртмилђр, килеш функциясен генђ
башкаралар;
3) сњзгђ ялгану тђртибе буенча да алар килешлђргђ охшаш (ягъни књплек
џђм тартым кушымчаларыннан соћ ялганалар): дђфтђр-лђр-ебез-дђге, бала-ларым-ныкы;
4) -ныкы џђм -дагы кушымчалары -да, -ныћ кушымчалы исемнђр белдергђн
грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр, ђмма алар синтаксик позициялђре белђн
аерылалар.
Бу соћгы дђлилне, безнећчђ, махсус шђрехлђп китњ мљџим. Чыннан да,
мђсђлђн, -ныћ кушымчасы да, -ныкы кушымчасы да гадђттђ и я л е к
м љ н ђ с ђ б ђ т е н б е л д е р ђ л ә р , ђмма синтаксик яктан -ныћ формасы,
икенче исем алдыннан килеп, а е р г ы ч вазифасын башкара (ђнинећ яулыгы),
хезмђттђ ул а т р и б у т и в и я л е к к и л е ш е дип бирелђ, ђ -ныкы формасы
њзе бђйлђнгђн исемнђн соћ килђ, књбрђк х ђ б ђ р
була. Автор аны
п р е д и к а т и в и я л е к к и ле ш е дип атый (яулык ђнинеке).
122
Бу формаларныћ, сыйфатлардан аермалы буларак, ќљмлђдђ башка сњзлђрне
ияртеп килђ алуларын (Хђмдиев шушы ук авылныкы иде), тићдђшлђнеп
килгђндђ кушымчаларны тљшереп калдыру мљмкинлеген џ.б. ны автор өстђмђ
дђлиллђр итеп китерђ.
-лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -дан/-дђн, -лык/-лек, -ча/-чђ џ.б.
кайбер кушымчаларныћ статусын билгелђњгђ татар тел белемендђ генђ тњгел,
тљрки тел белемендђ дђ шактый зур урын бирелде, тљрле џђм вакыты белђн
капма каршы фикерлђр дђ ђйтелде. Шунысын да ассызыклап њтњ мљџим,
соћгы вакытларда тљрки тел белемендђ бу типтагы кушымчаларны
и к е
ф у н к ц и я л е к у ш ы м ч а л а р дип билгелђњ гамђлгђ кереп бара.
Књргђнебезчђ, бу кушымчалар њзлђренећ телдђге вазифалары буенча бик
њзенчђлекле. Аларныћ књбесе хђзерге кљндђге грамматик хезмђтлђрдђ сњз
ясагычларга кертелђ. Мђсђлђн, -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге сыйфат ясагычлар:
ямьле кљн, тљссез чырай, судагы балык џ.б; -дай/-дђй, -ча/-чђ кушымчалары
рђвеш ясагычлар буларак карала: аюдай таза, кљндђй ачык, татарча сљйлђшђ,
кљндђгечђ џ.б. Ђмма бу кушымчалар грамматик табигатьләре буенча чыннан да
форма ясагычларга якын торалар. Алда ђйтелгђнчђ, сњз ясагыч кушымчалар
сњзлђргђ сайлап ялганалар, ђ форма ясагычларга универсальлек хас, алар бер
сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ бернинди чиклђњсез ялгана
алалар (мђсђлђн, килеш кушымчалары). Югарыда саналган кушымчаларныћ да
сњзлђргђ ялгану мљмкинлеге бик кић, ђйтик, -лы/-ле, -сыз/-сез кушымчалары
ямьле – ямьсез, тђмле – тђмсез, баллы – балсыз, књћелле – књћелсез кебек
сыйфатлар ясау белђн бергђ, аерым сњзлђргђ ялганып, сњзтезмђлђрдђ џђм
ќљмлђдђ сњзлђрне њзара бђйлђњ вазифасын гына да башкаралар. Мђсђлђн:
тђрђзђле бњлмђ, тђрђзђсез бњлмђ, коелы йорт, коесыз йорт, атлы кеше,
атсыз кеше џ.б.
Сњз ясагыч кушымчалар, билгеле булганча, сњзнећ л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е
н њзгђртђлђр, ђ форма ясагычлар исђ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ г ђ ия, ягъни
123
алар сњзлђр арасындагы тљрле гомумилђштерелгђн м љ н ђ с ђ б ђ т л ђр н е
белдерђлђр. Мђсђлђн, соћгы мисалларга грамматик мђгънђ белдерњ хас, ягъни
алар билгеле бер предметка, књренешкђ ия булуны белдерђлђр, ђ тђмле, ямьле,
тљссез кебек сњзлђрдђ инде лексик мђгънђ дђ башкача књзаллана, џђм аларныћ
ясалма сыйфатлар булуы бђхђс тудырмый.
Шућа књрђ дђ бу кушымчаларныћ књпчелеген тљрки теллђр љчен хас
њзенчђлекле и к е
ф у н к ц и я л е кушымчалар дип карау фђнни яктан
тљгђлрђк булыр. Бу бигрђк тђ -лы/-ле, -сыз/-сез, -дай/-дђй, -ча/-чђ кебек
кушымчаларга кагыла. Югарыда без тукталып киткђн -дагы/-дђге, -ныкы/-неке
кушымчалары исђ, грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясагычлар дип каралса да,
асылда форма ясагычларга якын торалар. Бу кушымчаларны алган сњзлђр,
кагыйдђ буларак, сњзлеклђрдђ дә теркђлми, димђк алар аерым сњз, лексема
буларак кабул ителми дигђн сњз.
Ике функцияле кушымчаларныћ исемдђ килеш категориясенђ мљнђсђбђтен
ничек билгелђргђ соћ? Безнећ фикеребезчђ, бу кушымчаларны грамматик
категория рђвешендђ тулаем килешлђр парадигмасына кертеп карау љчен
ќитђрлек фђнни дђлиллђр юк. Барлык тљрки теллђрдђге кебек, татар телендђ дђ
классик булып саналган алты килеш системасын саклау фђнни яктан дљрес џђм
тљгђлрђк булыр. Ђ югарыда саналган барлык кушымчаларны исђ килеш мђгънђсен
белдерђ
торган
љстђмђ
чаралар,
соћгы
вакытларда
грамматик
хезмђтлђрдђ урын алган махсус термин белђн атасак, килеш категориясенећ
к у л л а н ы л ы ш б у е н ч а
т и р ђ –ю н е (перифериясе), ягъни
ф у н к ц и о н а л ь-с е м а н т и к к ы р ы дип карарга мљмкин.
Югарыда без килешлђрнећ гомумилђштерелгђн грамматик мђгънђлђрен
о б ъ е к т, с у б ъ е к т, а ч ы к л а у мљнђсђбђтлђрен белдерњ дип билгелђгђн
идек. Бу књзлектђн караганда, ул кушымчалар сњзтезмђлђрдђ џђм ќљмлђдђ
књбрђк исемне башка бер исемгђ, фигыльгђ яки башка сњзлђргђ бђйлилђр џђм
ачыклаулы мљнђсђбђтне тљрле тљсмерлђрдђ белдерђлђр. Мђсђлђн: паспортлы
124
кеше, паспортсыз кеше, конспектсыз сљйлђњ, кырдагы бђрђћге, баздагы
бђрђћге, яулык ђнинеке, кљндђлек укучыныкы, бњредђй ерткыч, куяндай куркак
џ.б.
Килешлђрне љйрђнњгђ кагылышлы икенче бәхәсле очрак – ул татар теле
буенча булган кайбер хезмђтлђрдђ урын алган а н а л и т и к к и л е ш л ђ р
м ђ с ь ђ л ђ с е [Ганиев, 1970:74-84]. Ф.А.Ганиев аналитик килешлђр дип нуль
кушымчалы исем белђн янђшђ килгђн бђйлек џђм бђйлек сњзлђрне таный.
Мондый аналитик килешлђргђ ул исемнђрнећ тњбђндђге бђйлеклђр, бђйлек
сњзлђр џђм ярдђмче исемнђр белђн килњ очракларын кертђ:
Исем + белђн бђйлеге (корал џђм бергђлек килеше);
Исем + љчен бђйлеге (сђбђп-максат килеше, дестинатив);
Исем + кебек, шикелле, кадђр, тљсле, сыман џ.б. (охшату-чагыштыру
килеше);
Исем + турында, хакында бђйлек сњзлђре (ачыклаучы килеш);
Исем + буенча, буйлап, љстендђ џ.б. ярдђмче исемнђр (урын килеше);
Исем + аркасында, сђбђпле бђйлек сњзлђре (сђбђп килеше).
Телдђге функциялђре буенча килешлђргђ охшаш формаларны бу рђвешле
барлау џђм бер системага салып љйрђнњ џичшиксез ућай књренеш. Ђмма
аларныћ барысын да грамматик категория булган килешлђр системасына
кертњгђ, безнећчђ, бернинди ихтыяќ юк.
Традицион грамматикада югарыда саналган бђйлеклђр, бђйлек сњзлђр, рус
телендђге предлоглар кебек њк, аерым сњз тљркеме тђшкил итђлђр, џђм сњз
тљркемнђренећ гомуми бњленешендђ алар я р д ђ м л е к
с њ з л ђ р
т љ р к е м е н ђ кертелђлђр. Конкрет лексик мђгънђга ия булган мљстђкыйль
сњз тљркемнђреннђн аермалы буларак, алар чынбарлыктагы предметларны,
књренешлђрне, эш-хђлне, џђртљрле билгене атамыйлар, ђ ќљмлђдђ сњзлђр
арасындагы синтаксик бђйлђнешне барлыкка китерђлђр џђм тљрле-тљрле
125
а ч ы к л а у л ы м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р н е белдерђлђр. Икенче тљрле ђйтсђк,
бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђргђ, килешлђр кебек њк, г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ
белдерњ хас. Бу – ярдђмлек сњз тљркемнђрнећ, бигрђк тђ бђйлек џђм теркђгечлђрнећ телдђге тљп вазифасы. Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, мђсђлђн,
рус телендђ п р е д л о г л а р
џђм с о ю з
сњзлђр арасындагы
гомумилђштерелгђн м ђ г ъ н ђ м љ н ђ с ђ б ђ т л ђ р е н, ђ
частица
(кисђкчђ) тљрле м ђ г ъ н ђ т љ с м е р л ђ р е н белдерђ [Русская грамматика,
Т.I, 1980: 706-713] .
Шућа књрђ дђ, баштан ук телдђ њз вазыйфалары булган џђм аерым сњз
тљркеме саналган бу ярдђмлек сњзлђрне килешлђр системасына кертњ љчен,
безнећ фикеребезчђ, тулы нигез юк.
Аналитик килешлђр мђсьђлђсендђ башка галимнђрнећ фикере дђ нигездђ
тискђре дип ђйтергђ мљмкин. Академик Д.Г.Тумашева, мђсђлђн, исем + бђйлек
тибындагы тљзелмђлђрне килеш дип санауга каршы чыга, џђм ул њз
фикерлђрен тњбђндђгечђ нигезли:
1) бер њк бђйлеклђр, бер њк мђгънђ белдергђндђ, тљрле килеш формаларына
ялгана. Ђйтик, чаклы, кадђр бђйлеклђре кушымчасыз исемнђрдђн тыш юнђлеш
килешендђге исемнђргђ дђ ялгана ала: ќомгага чаклы, кичкђ кадђр.
Хђтта ђтигђ кадђр кљлмичђ булдыра алмады (Г.Бђширов);
2) бер њк мђгънђ тљрле бђйлеклђр белђн белдерелђ: эт шикелле, эт кебек;
3) бер њк бђйлек тљрле мђгънђлђрне белдерњдђ катнаша џ.б.[Тумашева,
1978: 5-26 ]
И.Б.Бђширова бђйлеклђр белђн килгђн исемнђр контекстта књбрђк тљрле
килешлђр белдергђн мђгънђлђргђ охшаш мђгънђлђрне белдерђлђр џђм телдђ
стилистик яктан вариантлылык барлыкка китерђлђр, ђ яћа килеш формалары
ясамыйлар дип саный [Бәширова, 1999: 576 ].
Бђйлеклђрнећ мђгънђлђренђ килгђндђ, чыннан да, алар џђркайсы диярлек
књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтен белдерђ. Мђсђлђн, белђн бђйлеге биш тљрле
126
мђгънђ мљнђсђбђтенә ия. Б е р г ђ л е к џђм к о р а л мђгънђсеннђн тыш бу
бђйлек с ђ б ђ п, в а к ы т мђгънђлђрен џђм эшнећ њ т ђ л њ р ђ в е ш е н дђ
белдерђ ала.
Турында, хакында, буенча, буйлап тибындагы бђйлек сњзлђрне џђм астында,
љстендђ, астындагы, љстендђге кебек бђйлек ролендђ йљри торган я р д ђ м ч
е
и с е м н ђ р н е урын килеше дип килешлђр системасына кертњ шулай ук
шактый бђхђсле мђсьђлђ. Беренчедђн, мондый сњзлђрнећ морфологик статусы
татар тел белемендђ анык билгелђнгђн: турында, хакында, буенча, буйлап –
болар тљрле сњз тљркемнђреннђн књчкђн (конверсиялђнгђн) б ђ й л е к
с њ з л ђ р, ђ ас, љс, ян, як, буй џ.б. сњзлђр бђйлек ролендђ йљрњче я р д ђ м ч е
и с е м н ђ р. Бђйлек сњзлђрнећ, бђйлеклђр кебек њк, килешлђр белђн
уртаклыгы шунда, алар сњзлђрне бђйлиләр џђм сњзлђр арасындагы тљрлетљрле гомумилђштерелгђн мљнђсђбђтлђрне белдерәләр. Шул яктан аларны,
алдарак саналган ике функцияле аффикслар кебек њк, килеш категориясенећ
функциональ-семантик
кырына
кертеп
карарга
мљмкин,
ђ
килешлђр
парадигмасын љстђмђ рђвештђ катлауландыруга ихтыяќ юк. Ђмма шуны да
билгелђп њтђргђ кирђк, тел - ул тарихи књренеш, ул џђрчак хђрђкђттђ, њсештђ,
њзгђрештђ. Вакытлар њтњ белђн кайбер бђйлеклђрнећ, кушымчалар статусына
књчеп, килешлђр парадигмасына керњ мљмкинлеге дђ бар. Хђзерге чуваш
телендђ, мђсђлђн, тљрки теллђр љчен хас классик алты килештђн тыш, -па/-пе, пала(н)/-пеле(н) кушымчалы корал килеше (твор. падеж), -сар/-сер кушымчалы
мђхрњмлек килеше (лишительный падеж), -шан/-шен кушымчалы сђбђп килеше
килешлђр белђн тљрлђнеш системасында карала [Сергеев, 1994:46].
Ђ ас, љс, ян, як, урта, буй кебек ярдђмче исемнђргђ килгђндђ исђ, аларны
килешлђр белђн тићлђштерњ тагын да бђхђслерђк. Беренчедђн, алар њзлђре дђ
килеш белђн тљрлђнђлђр џђм урынара килешлђрдђ генђ ярдђмче рольдђ
кулланылалар. Мђсђлђн: су буена китте, су буеннан кайта, су буенда утыра,
љстђл љстенђ куйдым, љстђл љстеннђн алдым, љстђл љстендђ ята џ.б.
127
Грамматик килешлђрдђ исђ (Б.к., И.к., Т.к.) бу сњзлђр гадђттђ њзлђренећ лексик
мђгънђлђрен саклыйлар, мљстђкыйль сњзлђр булып калалар. Мђсђлђн:
Љстђлнећ љсте ялтырап тора; Урман буеныћ кары эреп беткђн џ.б.
Икенчедђн, књп кенђ очракта ярдђмче рольдђ килгђндђ дђ бу исемнђр
књпмедер дђрђќђдђ њзлђренећ лексик мђгънђлђрен саклыйлар, ягъни аларныћ
грамматикалашу дђрђќђсе килеш кушымчалары белђн чагыштырганда гына
тњгел, бђйлеклђргђ карата да шактый тњбђн. Мђсђлђн: Ђти, кулларын баш
астына куйган килеш тњшђмгђ текђлгђн дђ, њз уйларына чумган (М.Мђџдиев).
Юка гына салам љстендђ арба белђн бергђ мин дђ берљзлексез калтырана,
дерелди, сикергђли башлыйм (Г.Бђширов).
Шул ук вакытта, ни љчендер аналитик килешлђргђ ярдђмче исемнђрдђн ас,
љс сњзлђренећ тљрле грамматик формалары гына кертелђ. Ђмма татар телендђ
болардан тыш ян, як, тыш, эч, ал, арт, буй џ.б. ярдђмче исемнђрнећ дђ булуы
мђгълњм. Бу сњзлђр дђ ас џђм љс ярдђмче исемнђре кебек њк, килешлђр белђн
тљрлђнеп, исемне башка сњзлђргђ бђйлђњдђ катнаша алалар. Мђсђлђн:
Хђлим дђ хђлфђсе янында чђй эчте (Г.Исхакый). Йорт эчендђ сыерлар куып
йљрњче књрше хатыны Мђхбњбђ абыстай... (Г.Исхакый) џ.б.
Ќыеп кына ђйткђндђ, без телебезнећ хђзерге халђтендђ морфологик
категория булган килешлђр системасын алты килештђн торган тљзек парадигма
рђвешендђ саклап, алда саналган барлык тел чараларын килеш категориясенећ
тирђ-ягы, ягъни к и л е ш к а т е г о р и я с е н е ћ
ф у н к ц и о н а л ь-
с е м а н т и к к ы р ы дип карау ягында торабыз.
Тљрки тел белемендђ, шулай ук татар телендђ соћгы вакытларга кадђр
бђхђсле булып калган тагын бер проблема ул – б а ш к и л е ш џђм аныћ
грамматик мђгънђлђре мђсьђлђсе. Без аңа килешлђрнећ грамматик мђгънђлђрен
яктыртканда беркадђр тукталган идек.
Традицион
рђвештђ
барлык
тљрки
теллђрдђ
диярлек
баш
килеш
књпфункцияле килеш санала, џђм бу юнђлештђ ул ќљмлђдђге сњзлђр
128
бђйлђнешендђ с у б ъ е к т, о б ъ е к т мљнђсђбђтлђрен белдереп, синтаксик
яктан и я, т у р ы т ђ м а м л ы к функциясендђ кулланыла, шулай ук икенче
бер исемне ачыклап, а е р г ы ч
ролендђ дђ килђ ала. Баш килешнећ бу
њзенчђлеге фђндђ алтай семьялыгына кергђн теллђр љчен хас типологик
уртаклык булып санала.
Моныћ капма-каршысы булган икенче караш буенча кушымчасыз, ягъни
нуль формада килгђн исем ќљмлђдђ и я ролендә килгђндђ генђ б а ш к и л е ш
булып санала, калган очракларда иялек килешенећ, яки тљшем килешенећ
икенче, кушымчасыз формалары итеп бирелђ.
Мђсьђлђгђ бу рђвешле якын килњ, безнећ карашка, морфологик категория
булган килешне тулысынча синтаксик яссылыкка кайтарып калдыру белђн
бђйле. Инде алдарак билгелђп үтелгәнчә, килешлђрнећ грамматик мђгънђлђре
исемнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђрен г о м у м и л ђ ш т е р њ нигезендђ
формалаша, лђкин килешнећ грамматик мђгънђсе џђм исемнећ ќљмлђ эчендђге
функциясе џђрчакта да бер-берсенђ тђћгђл килми.
Беренчедђн, баш килештђге исем гадђттђ субъект мљнђсђбђтен белдергђндђ
и я
булып килђ: укучы укый, бала елый џ.б. Ђмма морфологик планда
с у б ъ е к т мљнђсђбђте баш килеш белђн генђ тњгел, башка килешлђр белђн
дђ белдерелђ ала.
Икенчедђн, исем о б ъ е к т мљнђсђбђтен белдергђндђ дђ ия булып килђ: эш
тђмамланды, йорт тљзелде џ.б.
Теллђр типологиясендђ ачык билгелђнгђнчђ, килешлђр барысы да, шул
исђптђн баш килеш тђ, књпфункцияле, џђм бер парадигма эчендђ килешлђр
њзара тыгыз мђгънђви бђйлђнештђ торалар. Типологиядђ шулай ук џђр
килешнећ т љ п џђм љ с т ђ м ђ мђгънђлђре булуы билгелђнђ: «Каждый падеж
имеет свою систему значений. Отдельные значения у разных падежей могут
сближаться или совпадать (ассызык безнеке – Ф.Х.) но системы значений в
целом у разных падежей никогда не совпадают» [Русская грамматика, Т.I,
129
1980:С.479]. Рус телендђ, мђсђлђн, с у б ъ е к т мђгънђсе џђм а ч ы к л а у л ы
(определительное) мљнђсђбђт баш килешнећ (имен.п.) тљп мђгънђлђре итеп
књрсђтелђ [Шунда ук: 480-481].
Татар телендђ баш килешнећ књп тљрле мђгънђлђре џђм синтаксик
функциялђре арасында т љ п љ ч м ђ г ъ н ђ с е н аерып књрсђтергђ кирђк:
1) с у б ъ е к т мђгънђсе – ќљмлђ кисђге буларак ул ия булып килђ: укучы
укый, яћгыр ява.
2) а ч ы к л а у л ы ягъни аергыч мљнђсђбђтен белдерњ: ђни яулыгы, укучы
кљндђлеге, яз кљне џ.б.
3) т у р ы о б ъ е к т мђгънђсен билгесезлек тљсмере белђн белдерњ – туры
тђмамлык: китап уку, нотык сљйлђњ, сњз ђйтњ џ.б.
Икенче џђм љченче типтагы сњзтезмђлђр тљрки теллђр љчен хас
њзенчђлекле књренеш булып торалар; беренче очракта I тљр тљрки изафђ
барлыкка килђ, ђ икенче очракта исђ туры тђмамлык белђн хђбђр њзара нык
береккђн сњзтезмђ барлыкка китерђ. Ђйтергђ кирђк, иялек килеше яки тљшем
килеше белдергђн шундый ук мђгънђлђрдђн алар билгелелек-билгесезлек
тљсмере белђн генђ тњгел, синтаксик, ягъни сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керњ
мљмкинлеге ягыннан да шактый аерылалар. Мђсђлђн: ђни яулыгы ~ ђнинећ яћа
яулыгы, ђни (яћа) яулыгы мљмкин тњгел; кино карау ~ киноны иртђгђ карау,
кино (иртђгђ) карау мљмкин тњгел.
Шул рђвешле, баш килеш њзенећ аерым функциялђре буенча иялек џђм
тљшем килешләре белђн мђгънђ ягыннан бђйлђнештђ тора, ђмма алар арасында
мљџим аерма шунда, баш килеш туры объект џђм иялек мљнђсђбђтен бары тик
њзенећ тљп функциясе – субъект мђгънђсе белђн бергђ, бер системада гына
белдерђ ала. Ђ тљшем килешенђ килгәндә, аныћ тљп функциясе – туры объект
мљнђсђбђтен билгелелек тљсмере белђн белдерњ, ул беркайчан да субъект
мљнђсђбђтен белдерђ алмый. Бу килешнећ љстђмђ мђгънђлђреннђн бары тик
вакыт мђгънђсен генђ књрсђтергђ мљмкин. Мђсђлђн: Без ул тљнне бљтенлђй
130
йокламадык. Шунысын да билгелђп њтђргђ кирђк, килешлђрнећ барысы да
диярлек књпмђгънђле булган шартларда, бары тик бер килешне генђ аерып
алып, баш килеш бер функцияле, ул бары тик субъект килеше, ия функциясен
генђ белдерђ дип башка килешлђргђ капма-каршы кую теоретик яктан тљгђл
булмау белђн бергђ, методик яктан да шактый ќайсызлыклар тудыра. Ђйтик,
баш килеш бары ия генђ булып килђ икђн, без кушымчасыз иялек килешен,
кушымчасыз тљшем килешен џ.б. билгелђргђ тиеш булабыз. Димђк, килешлђр
системасы алты тњгел сигез-тугыз буыннан торырга тиеш була. Кая алар?
Килешлђр парадигмасында аларны ничек билгелђргђ? Морфологиянећ бит
мђгънђ+форма булуы мђгълњм књренеш. Синтаксис буенча хезмђтлђрдђ дђ,
баш килешне ия (субъект) килеше дип таныган хђлдђ, кушымчасыз килешнећ
башка грамматик мђгънђлђренђ карата б и л г е с е з к и л е ш терминын
кулланалар. Килешлђр парадигмасында шулай ук мондый килешнећ урыны,
мђгънђсе,
формасы
аныкланмый.
Безнећ
фикеребезчђ,
баш
килешне
књпфункцияле дип таныган очракта да, ќљмлђлђрнећ иясен билгелђњ методик
яктан бернинди ућайсызлык тудырмый. Эш шунда, гадђттђ баш килештђге исем
субъект
м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдергђндђ ќљмлђдђ и я булып килђ, бары
аерым очракларда, фигыль юнђлешлђренђ бђйле рђвештђ генђ, баш килештђге
исем
о б ъ е к т м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдергђндђ ия булып килергђ мљмкин.
Башка мђгънђлђрендђ баш килеш а е р г ы ч, т у р ы т ђ м а м л ы к, х ђ б ђ р
вазифаларын башкара.
Баш килештђге исемне бары тик ия дип таныган тикшеренњчелђр шулай ук
бер ќљмлђдђ ике баш килеш формасы булмый дигђн карашка таянырга
омтылалар. Ђмма морфология буенча соћгы елларда чыккан теоретик
хезмђтлђрдђ бу караш шулай ук тђнкыйтьлђнђ, ул әлеге џинд-европа теллђре
љчен хас књренешне урынсыз рђвештђ тљрки теллђргђ књчерњ дип бђялђнђ1.
Русча язылган хезмђтлђрдђ бу књренеш «принцип разового вхождения падежных форм в
структуру предложения» дип атала. Бу турыда кара: Гаджиахмедов Н.Э.
1
131
Фђнни бђхђслђргђ кыскача йомгак ясап, шуны ђйтергђ мљмкин: фђн ул
катып калган хакыйкатьлђр љлкђсе тњгел. Андагы
тљрле, џђм хђтта бер-
берсенђ диаметраль каршы фикерлђр булу фђнне њстерњгђ булышлык итђ, џђр
галимне њз юнђлешендђ тагы да тирђнгђрђк тљшеп эзлђнњгђ, љйрђнњгђ этђрђ.
Бу очракта без килешлђр проблемасына карата њз фикерлђребезне бђян иттек,
алар књбесе татар тел белеме љлкђсендђге фундаменталь, традицион
карашларга нигезлђнђ.
Татар теле морфологиясе буенча булган фундаменталь хезмђтлђрдђ,
мђсђлђн, баш килешнећ књпфункцияле булуы, с у б ъ е к т, о б ъ е к т, и я л е к
мљнђсђбђтлђрен белдерње беркайчан да диярлек шик тудырмады яки бђхђс
астына алынмады. В.Н.Хангилдин хезмђтлђренђ мљрђќђгать итсђк, мђсђлђн,
аныћ бу турыда фикере бик анык: «...татар телендђ – нуль формадагы баш
килеш ќљмлђнећ берничђ тљрле кисђген – и я, а е р г ы ч
џђм т у р ы
т ђ м а м л ы к н ы џ.б. билгелђњгђ, яки шуларныћ синтаксик бђйлђнешлђрен
белдерњгђ хезмђт итђ». Алга таба укыйбыз: «Бер њк килеш формасыныћ тљрле
синтаксик функциялђрдђ йљрње џђм тљрле мђгънђ оттеноклары белдерње,
гомумђн, телдђ бар. Мђсђлђн, юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђре –
џђрберсе тђмамлык џђм хђл функциялђрендђ килеп, бик књп мђгънђ
тљрлелеклђрен белдерђлђр. Моћа карап, беркемнећ дђ ул килешлђрнећ
џђрберсе икешђр формадан тора дип дђгъва иткђне юк» [Хангильдин, 1954: 75].
Д.Г.Тумашева, њз чиратында, баш килешнећ биш тљрле мђгънђсен (субъект,
объект, иялек мљнђсђбђте, хђбђр, эндђш сњз, килеш мђгънђсен бђйлек аша
белдерњ) џђм књп тљрле мђгънђ тљсмерлђрен билгели [Тумашева, 1964: 56–57]
џ.б.
Тартым категориясе.
Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с
другими тюркскими языками): Автореф. дис. ... д-ра филол. наук.–Махачкала, 1998.–С. 12.
132
§ 36. Исемнең тартым белән тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Тартым - тљрки
теллђр љчен хас њзенчђлекле грамматик категория. Аныћ г р а м м а т и к
м ђ г ъ н ђ с е – предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерњ, димђк тартым
предмет џђм аныћ иясе, хуќасы арасындагы м љ н ђ с ђ б ђ т н е белдерђ.
Г р а м м а т и к ф о р м а с ы – исемгђ ялганып килгђн тартым кушымчалары.
Грамматик мђгънђ махсус кушымчалар белђн белдерелгђнгђ књрђ, тљрки
теллђрдђ тартым грамматик категория хасил итђ. Рус телендђ, мђсђлђн,
предметныћ затка мљнђсђбђте аерым сњзлђр белђн белдерелђ (лексик чара):
китаб-ым – моя книга, китаб-ыћ – твоя книга, китаб-ы – его (ее) книга.
Тартым белђн тљрлђнеш парадигмасы љч затта, берлектђ џђм књплектђ
килђ:
Берлек
Књплек
I зат
-ым/ем, -м
-ыбыз/-ебез, -быз/-без
II зат
-ыћ/-ећ, -ећ
-ыгыз/-егез, -гыз/-сез
III зат
-ы/-е, -сы/-се
-лары/-лђре, -нары/-нђре
Тартым кушымчалары рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ џђм тљрлђнђ торган
нигезнећ сузыкка яки тартыкка бетњенђ карап вариантлашалар. Тартык авазга
тђмамланган исемнђргђ I–II затта џђм III зат берлектђ сузыкка башланган
кушымчалар ялгана, џђм исем к, п хђрефлђренђ тђмамланган очракта к~г, п~б
тђћгђллеге барлыкка килђ: яулыг-ым/књлмђг-ем; яулыг-ыћ, књлмђг-ећ; яулыгы/књлмђг-е;
яулыг-ыбыз/књлмђгебез;
яулык-лары/-књлмђк-лђре;
сузыкка
тђмамланган исемнђргђ тартык аваздан торган яки тартыкка башланган
кушымчалар ялгана: алма-м/хљрмђ-м; алма-ћ/хљрмђ-ћ; алма-сы/хљрмђ-се;
алма-быз/хљрмђ-без;
алма-гыз/хљрмђ-гез;
алма-лары/хљрмђ-лђре.
III
зат
берлектђге -сы/-се кушымчасындагы c авазы фђндђ књбрђк ике сузыкны бњлеп
торган эпентетик тартык дип аћлатыла, аныћ этимологиясен башкача аћлатулар
да бар.
133
Сљйлђм эчендђ тартым мђгънђсен белдерњнећ тљрле структур типлары бар:
а) исемгђ ялганып килгђн тартым кушымчалары њзлђре генђ дә предметныћ
кайсы затка караганлыгын белдерђ алалар (с и н т е т и к ы с у л): йортым,
йортыћ, эшем, сњзем, китабы, дђфтђре џ.б.
Ни дисђм дђ, сњзем њтми калды (Г.Ибраџимов). Ќавабында миллђттђшем
мића: «Бу кљй була, диде, «Ђллњки!» (Г.Тукай). Тавышыћ, аяк атлавыћ найман
иленећ Азымбай ђкђнекенђ охшап калды (Г.Ибраџимов). Ике кулыћ белђн йљзећ
каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ).
Ђмма шуны да билгелђп њтђргђ кирђк, III зат тартым кушымчасы алган исем
сљйлђм эчендђ њзе генђ сирәк кулланыла. Бу књренеш исђ III зат тартымныћ
мђгънђсе I, II зат белђн чагыштырганда кићрђк булу белђн аћлатыла;
б) тартым кушымчаларын ачыклап, тљгђллђндереп иялек килешендђге зат
алмашлыклары килђ (а н а л и т и к-с и н т е т и к ы с у л): минем китабым,
синећ китабыћ, аныћ китабы; безнећ китабыбыз, сезнећ китабыгыз, аларныћ
китаплары.
Минем кђвешем ђле љр-яћа (Г.Исхакый). Ник булмадым мин бер урман углы,
Синећ дустыћ – яшь бер кљтњче? (Џ.Такташ). Чђчрђгђн су бљртеклђре,
кљмеш кебек ялтырап аныћ аксыл тђнен бизђделђр (Г.Исхакый).
Мондый очракта, бигрђк тђ шигъри сљйлђмдђ, тартымлы исем џђм аны
ачыклаган алмашлык инверсиялђнеп тђ килергђ мљмкин: Књћелем минем япьяшь калыр, џич картаймас (Г.Тукай). «Син бит абыем минем!» диярсећ, Ике
кулыћ белђн йљзећ каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ). Пакъ ќаныћ
џђм пакъ тђнећ – барлык вљќњдећ пакъ синећ (Г.Тукай).
III зат тартым кушымчасы алган исемнђр иялек килешендђге алмашлык
белђн генђ тњгел, баш яки иялек килешендђге исемнђр белђн дђ ачыклана ала:
аныћ дђфтђре, укучыныћ дђфтђре. Мђсђлђн: Аныћ олтаны – болгар олтаны,
кырыеннан киселгђн (Г.Исхакый). Якубныћ гади џђм хак сњзлђре аларны шикшљбџђдђн арындыра, ...йљрђклђренђ кыюлык сала иде (И.Гази).
134
Ачыклаучы исем бу очракта баш килештђ дђ килергђ мљмкин: ђни яулыгы,
бала уенчыгы џ.б. Ђмма I–II затта алмашлыклар бары тик иялек килешендђ генђ
килђлђр (мин яулыгым – мљмкин тњгел), III заттагы тартымлы исем икенче
исем белђн ачыкланганда беренче џђм икенче тљр изафђ барлыкка килђ: агач
књпер, таш йорт, укучы китабы, студент дђфтђре џ.б.
в) I–II затта, берлектђ џђм књплектђ кушымчалар тљшеп калып, тартым
мђгънђсен иялек килешендђге алмашлыклар белђн дђ белдереп була (аналитик
ысул): минем китап, синећ китап, безнећ китап, сезнећ китап. Ђмма III затта
бу мљмкин тњгел: аныћ китабы (аныћ китап, аларныћ китап мљмкин тњгел).
Авылга кайтып, туган-тумачаныћ чђен эчкђч, сећеллђрнећ чиклђвеклђрен
ашагач, минем искђ («минем исемђ» тњгел!) теге вакыттагы чия тљшлђре
килеп тљштелђр (Ф.Хљсни). Минем песи гаќђп хыянђтсез, Мулла кебек
тђњфикъ иясе... (Џ.Такташ). Синећ эзлђр кала болыннарда, Синећ эзлђр кала
урманнарда... (Р.Ђхмђтќанов).
§ 37. Тартымныћ мђгънђлђре џђм сљйлђм эчендђ кулланылыш
њзенчђлеклђре. I–II зат тартымныћ мђгънђлђре џђрвакыт анык: I зат, мђсђлђн,
предметныћ – с љ й л ђ њ ч е н е к е икђнен, ђ II зат т ы ћ л а у ч ы н ы к ы
икђнен белдерђ. III затныћ мђгънђсе исђ кић, ул сљйлђмдђ катнашмаган башка
бер затка гына тњгел (аныћ китабы, Зљлфия яулыгы),
ә кић предметлар
дљньясына ишарђли. Бу очракта тартымныћ грамматик мђгънђсе дђ турыдантуры иялек мљнђсђбђте белђн генђ чиклђнми, ђ башка књптљрле мђгънђлђрне
белдерђ, ягъни бер исем икенче исемне књп яклап ачыклый ала: кояш нуры,
галђм кићлеге, мђктђп бакчасы, «Йосыф китабы», найман ыругы, санитар
поезды, яз айлары џ.б.
Ќир бљрелђр белђн тулды, Ђй шушы яз айлары... (Ф.Сафин). Туктаганнар
књрмђгђ иртњк табигать књркене (Г.Тукай).
III зат књплектђге тартым кушымчасыныћ (-лары/-лђре) мђгънђсе шулай ук
њзенчђлекле. Сљйлђм эчендђ ул љч тљрле мђгънђдђ кулланыла:
135
а) III зат к њ п л е к т ђ г е тартым мђгънђсен белдерђ: ђнилђре љйдђ юк;
туйлары яхшы булды џ.б. Бу очракта -лары бер морфема, ул таркалмый. Быел
ќђй, мђктђплђрдђ укулар туктагач, авылга, дђњ ђнилђренђ кайтарып
ташладым (Ф.Хљсни). Туйлары ничек булганын Сђгыйдђ, ђлбђттђ, бљтен
ваклыкларына кадђр хђтереннђн чыгармады (Г.Исхакый).
б) исемнећ к њ п л е г е н, III зат тартымныћ б е р л е г е н белдерђ: аныћ
китаплары, китапныћ битлђре, минем сњзлђрем џ.б. Бу очракта кушымча
икегђ таркала -лар-ы: Кљзнећ њзенђ генђ хас шундый кабатланмас тымызык
кљннђре була (Ђ.Еники). Ђскыйныћ малайлары да њзенђ охшаган иде (М.Мђџдиев).
в) -лары кушымчасы исемнећ к њ п л е г е н дђ, тартымныћ к њ п л е г е н дђ
белдерђ, ђмма бу очракта -лар кушымчасы бер тапкыр гына кулланыла: аларныћ
сњзлђре, укучыларныћ кљндђлеклђре џ.б.
Кайткан ирлђр борынгыча тљп эшлђрдђ дилбегђне њз кулларына алдылар
(Ђ.Еники). Кљзге салкын ќил исеп китте. Кђњсђлђре ак булып та,
ябалдашлары кап-кара каеннар кемгђдер рђнќегђн сыман шаулашып алдылар
(Г.Ђпсђлђмов).
I, II зат књплектђ исђ тартым кушымчалары да, сан кушымчалары да аерымаерым ялгана. Мђсђлђн:
Исем берлектђ,
Исем дђ тартым да
тартым књплектђ:
књплектђ:
I безнећ китаб-ыбыз
безнећ китап-лар-ыбыз
II сезнећ китаб-ыгыз
сезнећ китап-лар-ыгыз
III аларныћ китаб-ы
аларныћ китап-лары
...Безнећ ђтиебез, кайтса, шул яктан ђйлђнеп кайтырга тиеш, ди
(Ф.Хљсни). Сез безнећ олы кешебез инде, Камил абый (Г.Бђширов). Ярныћ
136
астына тавыш-тынсыз гына кердек тђ кармакларыбызны хђзерли башладык
(Г.Ибраџимов).
Сљйлђм эчендђ џђр љч затта килгђн тартым кушымчалары белђн зат
алмашлыклары урынына њз билгелђњ алмашлыгы да еш кулланыла: њз ђнием,
њз ђниећ, њз ђнисе џ.б.
Њз илем бар, рђхмђт ђнкђй, Њз телем бар, рђхмђт ђнкђй (Ф.Сафин).
Сњзтезмђ бу очракта тойгы катыш а е р ы п к њ р с ђ т њ (выделительная
функция) вазифасын њти.
Контекстта тартымлы исемнђр тљрле љстђмђ тљсмерлђр белђн дђ
кулланылырга мљмкин. Тартым кушымчаларын алган туганлык атамалары џђм
кайбер башка сњзлђр аерым тойгы белђн ђйтелгђн э н д ђ ш њ, э т и к е т сњзлђр
буларак шактый еш кулланыла: улым, сећлем, ђнием, дустым, бђбкђм, ќаным,
акыллым џ.б. Эндђшњ сњзлђре булып шулай ук исемнећ III зат тартым формасы
да кулланыла: ђнисе, ђтисе, апасы џ.б.
Кемгђ љздећ, сећлем, ул гљллђрне? (Џ.Такташ). Ќанда ил ќылысы, аягымда
Ђбкђм бђйлђп биргђн оекбаш... (М.Ђгълђмов).
Аерым
очракларда
ялгызлык
исемнђр
џђм
башка
сњзлђр
тљрле
ќанландырулар (троплар) рђвешендђ эмоциональ сљйлђмдђ џђм шигъри телдђ
шундый ук тартым кушымчалары белђн килђ: туган ќирем, Иделем, авылым
џ.б.
Ќир књкрђген синећ кебек Љзелеп сљйдем мин Сљнем! (М.Ђгълђмов).
Болында – тугайларым, Тугайда – томаннарым... (С.Хђким). Онытылып
тыћлыйм ђле менђ, Синећ сонатаћны Иделем! (Зљлфђт).
Кайбер грамматикаларда [Хангильдин, 1959: 81 ] тартымныћ икенче
формасы итеп бирелгђн -ныкы/-неке кушымчасына без алда тукталган, џђм аны
к и л е ш с ы м а н формаларга кертеп караган идек. Д.Г.Тумашеваныћ
морфология буенча дђреслегендђ -ныкы кушымчасыныћ тартымга мљнђсђбђте
џђм тартымнан аермасы бик тђфсилле яктыртылган [Тумашева, 1964: 63 ]. Алда
137
ђйтелгђнчђ, -ныкы/-неке кушымчасыныћ иялек мљнђсђбђтен белдерњгђ
катнашы бар: ђни яулыгы – яулык ђнинеке. Ђмма беренче очракта
тартымлы исем п р е д м е т н ы ћ њ з е н белдерђ (юридик объект), ђ тартым
кушымчасы аныћ кемнеке булуына ишарђли: яулыгы, икенче очракта исђ -ныкы
кушымчасын алган исем п р е д м е т н ы ћ и я с е н – хуќасын белдерђ (юридик
субъект): ђнинеке. Бу яклап -ныкы формасы тартымнан бигрђк иялек килешенђ
якын тора: яулык ђнинеке – ђнинећ яулыгы.
Шул рђвешле татар телендђ иялек нисбђтен белдерђ торган љч морфологик
форманы аерып књрсђтергђ мљмкин:
а) тартым кушымчасы – ђнинећ яулыгы;
б) иялек килеше – ђнинећ яулыгы;
в) -ныкы кушымчасы, килешсыман форма – яулык ђнинеке.
Тартым белђн тљрлђнњ исем сњз тљркеменђ хас грамматик категория булуга
карамастан, тартым кушымчалары, аеруча Ш затта, исемнђн башка сњз
тљркемнђренђ дђ ќићел ялгана алалар џђм гадђттђ а е р ы п к њ р с ђ т њ
вазифасын башкаралар:
а) исемлђшкђн сыйфатларга ялганалар: агы, књге, аклысы, яћасы, искесе џ.б.
Аклысын кия ярыћ, Карасын кими ђле... (Х.Туфан). Якубныћ кулына
рђтле газета элђккђне юк иде. Рђхђтлђнде бњген укып (...): сарысын да, агын
да, искесен дђ, яћасын да укыды да, укыды... (И.Гази);
б) III зат тартым кушымчасы саннарга ялгана: берсе, љчесе, дњртесе џ.б.
Бер тауда ун чишмђ, Унысы ун тљстђ... (С.Хђким). Берсе артыннан берсе,
љчђр, дњртђр булып керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар (Г.Бђширов);
в) бар, барча, бљтен, џђммђ кебек билгелђњ алмашлыкларына ялгана:
барысы, бљтенесе, барчасы, џђммђсе џ.б.
Агачлар арасына сыгна балалар барчасы бергђ, Алай да булмаса, барысы
тљшђлђр сикерешеп књлгђ... (Г.Тукай);
138
г) њз билгелђњ алмашлыгы сљйлђмдђ башлыча тартымлы хђлдђ кулланыла:
њзем, њзећ, њзе, њзебез, њзегез, њзлђре.
Башка берни дђ кирђкми, Њзем чапкан печђннђрне Бер туйганчы иснђсђм
(С.Хђким);
д) бар, юк модаль сњзлђр белђн кулланыла:
Њрлђрећне менгђч, туган ягым
Рђшђћ белђн битем юдыћ син,
Џђрвакытта бергђ уртаклаштыћ
Уртаклаштыћ барын-югын, син (С.Хђким);
е) исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр џђм исем фигыль белђн килгђндђ тартым
иялек мљнђсђбђтен тњгел, ђ фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлнећ
б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н белдерђ: ђйткђнем, ђйткђнећ, књрњем
џ.б.
Тегермђн тавыннан тљшкђнећне малайлар књреп торганнар (И.Гази).
Эшнећ мондый ђйлђнеш алачагын књз алдына да китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни).
Магистраль буйлап кырдан ќђяњ Йљрњемђ џич тђ њкенмим... (С.Хђким).
§
38.
Тартымлы
исемнђрнећ
килеш
белђн
тљрлђнеше.
Килеш
категориясен љйрђнгђндђ без тљрки теллђрдђ килеш белђн тљрлђнешнећ ике
тљрен аерып књрсђткђн идек: т а р т ы м с ы з т љ р л ђ н е ш џђм т а р т ы м л
ы
т љ р л ђ н е ш. Татар телендђ бу ике тљрлђнешнећ килеш
кушымчалары
арасында
морфологик
яктан
кайбер
структур
аермалар
булганлыктан, аларны аерып љйрђнњ зарурлыгы туа.
Татар теле – тагылмалы тел, џђм анда форма ясагыч кушымчалар бер-бер
артлы ялгана. Исемнећ грамматик категориялђреннђн с а н
кушымчалары,
мђсђлђн, нигезгђ ић якын торган кушымчалар: алма-лар; књплектђн соћ,
гадђттђ т а р т ы м кушымчалары килђ: алма-лар-ым; ђ килеш кушымчалары
исемнећ ић ахырына ялгана: алма-лар-ым-ныћ. Ахырдан килгђн кушымчалар
кагыйдђ буларак, ќљмлђдђ турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр,
139
тљрлђндергечлђргђ
кушымчалары).
керђлђр
Тљрки
тел
(тартым
џђм
белемендђ
килеш,
шул
ук
кушымчаларын икенчел тљрлђнешкђ хас ф о р м а
фигыльдђ
тартым
џђм
зат-сан
килеш
т љ р л ђ н д е р г е ч
(формоизменительный) кушымчалар дип карау да бар. Ђ нигезгђ ић якын
торган џђм синтаксик бђйлђнешкђ катнашмый торган -лар кушымчасы исђ
беренчел тљрлђнешкђ карый џђм ф о р м а
ясагыч
буларак билгелђнђ
[Гузеев, 1985: 8-9; Гаджиахмедов, 2000: 8].
Џђр љч затка караган тартымлы исемнђр тњбђндђгечђ тљрлђнђ:
Б.к. китабым
китабыћ
китабы
И.к. китабымныћ
китабыћныћ
китабыныћ
Ю.к китабыма
китабыћа
китабы-н-а
Т.к. китабымны
китабыћны
китабы-н
Ч.к. китабымнан
китабыћнан
китабы-н-нан
У-в.к.китабымда
китабыћда
китабы-н-да
Китерелгђн
тљрлђнеш
њрнђгеннђн
књренгђнчђ,
I–II
затта
килеш
кушымчаларындагы аерма ю н ђ л е ш килешендђ чагылыш таба: тартымсыз
тљрлђнештђ – -га/-гђ; тартымлы тљрлђнештђ – -а/-ђ. Мђгълњм булганча,
телдђге кушымчалар даими берђмлеклђр, алар сљйлђм агышында гына
барлыкка
килмилђр,
телдђ
мљстђкыйль
яшилђр.
Тљрлђнештђге
-а/-ђ
кушымчасы да очраклы књренеш тњгел, грамматик хезмђтлђрдђ ул угыз
тљрлђнешенђ хас кушымча буларак билгелђнђ. Тљрки теллђр књлђмендђ
алганда, тартымсыз тљрлђнешнећ ике структур тибы бар: а) т љ н ь я к т љ р л ђ
н е ш, аны икенче тљрле к ы п ч а к т љ р л ђ н е ш е дип тђ атыйлар; б) к љ н ь
я к т љ р л ђ н е ш – у г ы з т љ р л ђ н е ш е. Тљньяк тљрлђнештђ (татар теле дђ
нигездђ шушы тљрлђнешкђ карый) барлык килеш кушымчалары тартык авазга
башлана: -ныћ/-нећ; -га/-гђ; -ны/-не џ.б.; кљньяк тљрлђнештђ исђ књпчелек
кушымчалар сузыкка башлана, яисђ сузык аваздан тора: -ин; -а/-ђ; -ы/-и џ.б.
140
Татар телендђ III зат тартымлы тљрлђнештђ кайбер килешлђрдђ шулай ук
кљньяк тљрлђнешкђ хас кушымчалар ялгана: ю.к. китабы-н-а (-а кушымчасы);
тљшем килешендђ дђ кушымчаныћ кљньяк тибы кулланылган дип фараз
кылына, хђзерге телдђ ул кыскарган: китабы-н. Борынгы язма истђлеклђрдђ
тљшем килеше -ы-н-ы (китабы-н-ы) рђвешендђ кулланыла. Тљшем килешенећ
бу рђвешле кулланылышын без ђле Г.Тукай шигырьлђрендђ дђ очратабыз.
Мђсђлђн:
Туктаганнар књрмђгђ иртњк табигать књркене (књркен)
Књктђ аккошлардай ак књчмђ болытлар тљркеме.
Тартым кушымчасы белђн килеш кушымчасы арасындагы -н- авазы турында
фђндђ шулай ук тљрле фаразлар бар (китабы-н-а, китабы-н-да џ.б.); књпчелек
галимнђр аны тарихи рђвештђ бу аваз љченче зат тартым кушымчасы составына
кергђн дип саныйлар: -ым, -ыћ, -ы(н), мђсђлђн. Икенче караш буенча, ул ике
сузык арасында куелган эпентетик тартык буларак бђялђнђ џђм књпчелек
хезмђтлђрдђ бу аваз интерфиксаль -н- дип йљртелђ. Д.Г.Тумашева III заттагы
иялек килеше кушымчасы да угыз вариантында кулланылган џђм љстђлгђн
(эпентетик) тартык белђн кушылып киткђн дип саный: китабы-н-ыћ, мђсђлђн.
Шул
рђвешле,
татар
телендђ
тартымлы
исемнђрнећ
килеш
белђн
тљрлђнешендђ кљньяк тљрлђнешкђ џђм тљньяк тљрлђнешкђ хас њзенчђлеклђр
катнаш хђлдђ кулланыла.
Исемнђрнећ ясалышы .
.
§ 39. Гомуми төшенчә. Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и кс е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с њ з
к у ш у џђм
м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к ысуллар белђн ясалалар. Шулай ук сњзлђрне
кыскарту – аббревиация дђ телебездђ активлаша бара. Бу ысулларныћ беренче
141
икесе, ягъни фонетик џђм лексик-семантик ысул тел белеменећ «Фонетика» џђм
«Лексикология» бњлеклђрендђ љйрђнелђ, шућа књрђ биредђ морфологиягђ
турыдан-туры мљнђсђбђте булган ысулларга гына тукталып њтђбез. Сњз
ясалышы хђзерге вакытта морфологиядђн аерылып, аерым тармак рђвешендђ
љйрђнелсђ дђ, исем сњз тљркеме турында тулырак мђгълњмат алу љчен, аныћ
ясалыш ысулларын кыскача искђ тљшерњне кирђк дип саныйбыз.
§ 40. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн
исем ясалышы. Сњз ясагыч кушымчалар ярдђмендђ исемнђр тљрле сњз тљркемнђреннђн: икенче бер и с е м н ђ н, с ы й ф а т т а н, с а н н а н,
ф и г ы л ь д ђ н ясалалар.
Исемнђн исем ясагыч кушымчалар:
-чы/-че кушымчасы – продуктив кушымча, хђзерге кљндђ дђ исем
ясалышында катнаша: нефтьче, компьютерчы, сђясђтче џ.б.
Бу кушымча белђн ясалган исемнђрнећ г о м у м и с њ з я с а л ы ш
мђгънђсе – э ш б а ш к а р у ч ы з а т н ы белдерњ. Мотивлаштыручы нигезнећ
нинди семантик тљркемчђгђ керњенђ џђм лексик мђгънђсенђ карап, сњз ясалыш
мђгънђсе дђ тљрлечђрђк формалаша, һәм ясалма сүз:
а) билгеле бер о б ъ е к т белђн эш итњче профессия иясен белдерђ: нефтьче,
тикшерњче, ташчы, тарихчы, телче, ђдђбиятчы џ.б.;
ә) билгеле бер к о р а л
ярдђмендђ эшлђњче затны белдерђ: чалгычы,
тракторчы, комбайнчы, компьютерчы, тырмачы џ.б.;
б) билгеле бер у р ы н д а эшлђњче яки хђрђкђт итњчене белдерђ: колхозчы,
китапханђче, кибетче, сђфђрче, юлчы џ.б.;
в) сђяси-иќтимагый, мђдђни, яисђ ђдђби агым тарафдарын белдерђ:
мђгърифђтче, миллђтче, сђясђтче, ќђдитче џ.б.;
г) тискђре мђгънђдђ нинди дђ булса эшкђ џђвђслек књрсђтњче затны
белдерђ: ялганчы, гайбђтче, тђмђкече, эчкече џ.б.
142
-лык/-лек кушымчасы гадђттђ т а б и г а т ь к њ р е н е ш е н белдергђн
сњзлђргђ, к е ш е џђм х а й в а н ђ г ъ з а л а р ы атамаларына џђм а б с т р а к т
мђгънђле сњзлђргђ ялгана:
а) табигать књренешенђ бђйле предмет атамаларына ялганып, шул
предметларныћ ќыелмасын тупланмасын белдерђ: каенлык, ташлык, ќилђклек,
аланлык, комлык, печђнлек џ.б.;
ә) тљрле ђгъзаларныћ исемнђренђ ялганып махсус ќайланма атамасын
белдерђ: књзлек, битлек, башлык, аркалык, тњшлек џ.б.
Башлык сњзенећ икенче, ќитђкче мђгънђсе дђ бар, ђмма андый мђгънђдђге
сњз ясалыш рђте телдђ кић таралмаган;
б) иќтимагый-сђяси џђм административ терминнар ясауда катнаша: ханлык,
патшалык, коллык, кешелек џ.б.;
в) тљрле профессия, иќтимагый-сђяси, фђнни эшчђнлек атамалары ясала:
профессорлык, рђислек, мђгърифђтчелек, балыкчылык џ.б. Бу очракта еш кына
кушымчалар бер-бер артлы ялганып, сњз ясалыш чылбыры барлыкка килђ:
балык-чы-лык, кош-чы-лык; џђм шул кушымчаларга аналогия рђвешендђ башка
исемнђр дђ ясала: дђњлђт-челек, ќђмђгать-челек, урын-чылык, аз-чылык, књпчелек џ.б. Бу соћгы мисалларда ясагычларны -чылык/-челек кушымчалары дип
карау да бар [Татарская грамматика, 1993: 254]. Шундый ук катлаулы
очракларга -сызлык/-сезлек џ.б. кебек кушымчалар да кертелђ: саусызлык,
эшсезлек џ.б.;
г) сыйфатларга ялганып килгђндә билге мђгънђсен гомумилђштерђ џђм
абстракт мђгънђле исемнђр ясый: яшьлек, гњзђллек, тынычлык, бердђмлек,
яшеллек, чисталык, пљхтђлек џ.б.;
д) саннарга ялганып, акча берђмлеклђре исемнђре ясала: унлык, иллелек,
йљзлек, мећлек.
-даш/-дђш кушымчасы исемнђргђ кушылып, у р ы н, в а к ы т, э ш-ш љ г ы л
ь буенча у р т а к л ы к н ы белдерђ торган исемнђр ясый:
143
а) урын буенча бергђлек: юлдаш, бњлмђдђш, якташ, авылдаш џ.б.;
ә) вакытка мљнђсђбђтле бергђлек: яшьтђш, замандаш, курсташ, чордаш
џ.б.;
б) бер халык, миллђт, нђсел-ыру буенча бердђмлек: нђселдђш, миллђттђш;
аерым очракта сыйфатлар ясала: тугандаш џ.б.;
в) эш, шљгыль, мђслђк буенча уртаклык, бергђлек: фикердђш, мђслђктђш,
сердђш, сабакташ, группадаш, калђмдђш џ.б.
Бу ысул белђн ясалган кайбер сњзлђр инде тамырлашып киткђннђр.
Мђсђлђн, адаш (ат-даш/ исемдђш), кардђш (карын-даш/кђрендђш) џ.б.
-лы/-ле кушымчасы. Тљрле шђџђр, ил кешелђрен атау љчен бу кушымча
белђн дагыстанлы, америкалы, мђскђњле кебек исемнђрнећ ясалышы соћгы
чорларга караган яћа књренеш дип бђялђргђ кирђк, асылда алар москвич,
американец кебек сњзлђрдђн калька рђвешендђ ясалганнар.
2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге
кљндђ
инде
продуктивлыгын
югалткан
-к/-ык/-ек,
ак/-ђк,
-гак/-гђк
кушымчалары керђ. Бу кушымчалар ярдђмендђ фигыльдђн тљрле сњз ясалыш
мђгънђсенђ ия булган яћа исемнђр ясала:
а) фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлне њтђњ љчен кирђк булган к о р а л
мђгънђсендђге исемнђр: кљрђ-к, тара-к, илђ-к, ур-ак џ.б.;
ә) эшнећ нђтиќђсен белдергђн исемнђр: сыз-ык, телђ-к, бњл-ек, кис-ђк, бизђк, яр-ык џ.б.;
б) эш-хђлнећ урынын белдергђн исемнђр: тор-ак, ят-ак, кышла-к, бат-как
џ.б.;
в) эшнећ объектын белдергђн исемнђр: терђ-к, тњшђ-к, када-к џ.б.;
г) эш-хђлнећ башкаручы субъектын белдергђн исемнђр: кун-ак, акса-к,
курык-ак (куркак) џ.б.
144
-гыч/-геч, -кыч/-кеч кушымчалары ярдђмендђ к о р а л мђгънђсен (сљзгеч,
кыргыч, чђчкеч, ачкыч, кискеч џ.б.) һәм эш башкаручы с у б ъ е к т н ы
(белгеч, очкыч, ерткыч, корткыч, теркђгеч џ.б) белдергђн исемнђр ясала.
-гы/-ге, -кы/-ке кушымчалары:
а) шулай ук эшне башкару љчен кирђкле булган к о р а л мђгънђсендђге
исемнђр ясый: чђнеч-ке, пыч-кы (пыч-быч – кисњ сњзеннђн), себер-ке, чал-гы,
киер-ге, сос-кы џ.б.;
ә) процесс атамасын белдергђн исемнђр ясала: той-гы, йо-кы (ою – уйку
сњзеннђн), кљл-ке џ.б.
-ма/-мђ кушымчасы белђн ясалган исемнђргђ фигыль нигезендђ белдерелгђн
эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н џ.б.
белдерњ кебек сњз ясалыш мђгънђлђре хас:
а) нђтиќђне белдергђн исемнђр: яр-ма, кабарт-ма, бњл-мђ, тућдыр-ма џ.б.;
ә) эшнећ объектын белдергђн исемнәр: књргђз-мђ, сал-ма, тарт-ма, белешмђ, ќђй-мђ џ.б.;
в) эшнећ атамасын белдергђн исемнәр: кићђш-мђ, утыр-ма (утырмага бару);
г) ясалма исемнђр эшнећ урынын белдерђлђр: оеш-ма, бас-ма џ.б.
-ым/-ем, -м кушымчасы ярдђмендђ эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н, о б ъ е к т ы н,
с у б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н белдергђн исемнђр: сыз-ым, бђйлђ-м, сљйлђ-м, тезем џ.б.;
ә) эшнећ о б ъ е к т ы н белдергђн исем: ки-ем;
б) субъектын белдергђн исемнђр: яв-ым, аг-ым.
Йот-ым, тел-ем, каб-ым, учла-м, тот-ам, чемет-ем кебек сњзлђр књбрђк
икенче бер исем белђн кулланылалар џђм сыйфатларга якын мђгънђ
белдерђлђр: бер йотым су, бер телем икмђк, бер учлам арыш, бер чеметем тоз
џ.б.
145
-ыш/-еш, -ш кушымчасы. Бу кушымча ярдђмендђ фигыльлђрдђн эшнећ
н
ђ т и ќ ђ с е н џђм а т а м а с ы н белдергђн исемнђр ясала:
а) от-ыш, казан-ыш, ућ-ыш, тљзел-еш џ.б.
ә) кара-ш, йљре-ш, књрен-еш, ќыел-ыш, утыр-ыш, кылан-ыш џ.б.
-ыч/-еч
кушымчасы
књпчелек
очракта
хис-тойгыларны
белдергђн
фигыльлђргђ ялгана џђм шул эмоциональ халђтне атый торган исемнђр ясый:
сљен-еч, куан-ыч, юан-ыч, ышан-ыч, њкен-еч, кљен-еч.
Сирђгрђк эшнећ объектын белдергђн: њтен-еч, коралын белдергђн – чњкееч, яки процесс атамасын белдергђн – ышан-ыч, исемнђр ясала.
-гын/-ген кушымчасы эшнећ а т а м а с ы н
яки с у б ъ е к т ы н ,
о б ъ е к т ы н белдергђн исемнђр ясый:
а) ян-гын, таш-кын (ташы+кын), уп-кын;
ә) кач-кын, оч-кын, чап-кын;
б) тот-кын џ.б.
Бу кушымчалардан тыш, сњз ясалышы буенча
џђм башка грамматик
хезмђтлђрдђ сирђгрђк очрый торган кушымчалардан -ынты/-енте (йогынты,
кисенте), -вык/-век (шарлавык, гљрлђвек), -выч/-веч (калкавыч, янавыч), -ымта/емтђ (кушымта), -дык/-дек (табылдык, калдык), -са/-сђ (култыкса, ќићсђ), галак/-гђлђк, -ганак/-гђнђк (шугалак, сырганак) џђм башка кушымчалар
китерелђ.
§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул).
Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы
исемнђр ясала.
К у ш м а и с е м н ђ р н е ћ т љ з е л е ш б у е н ч а тњбђндђге тљрлђре бар:
а) и с е м + и с е м н ђ н торган кушма сњзлђр: сабантуй, кљньяк, тљньяк,
тукранбаш, елъязма, ќирќилђк, ташкњмер, тимерчыбык, кулъяулык, ашъяулык
џ.б.;
146
ә) с ы й ф а т + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: аккош, акбур, актамыр,
терекљмеш, озынборын, сорыкорт, кызылтњш џ.б.;
б) с а н + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: љчпочмак, љчаяк, бишбармак,
кыргаяк, тугызбуын (гљл исеме) џ.б.;
в) а л м а ш л ы к + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: њзаћ, њзидарђ,
њзагач џ.б.;
г) и с е м + -ыр/-ер кушымчалы с ы й ф а т ф и г ы л ь д ә н т о р г а н к у ш
м а и с е м н ә р: субњлђр, илбасар, юлбасар, эзтабар, Илсљяр џ.б.;
д) и с е м + ф и г ы ль калыбында шулай ук књп кенђ ялгызлык исемнђр дђ
ясалган: Иштуган, Гљлњсђ, Айтуган, Ханкилде џ.б.;
Аерым очракларда кушма исемнђрнећ икенче компоненты ясалма сњз
булырга мљмкин. Мђсђлђн: алъяпкыч – ал + яп-кыч, љскорма – љс+кор-ма,
суњсем – су+њс-ем џ.б. Мондый сњзлђрне Ф.А.Ганиев кушымчалау џђм сњз
кушу ысулы белђн ясалган сњзлђргђ, ђ Д.Г.Тумашева сњз ясалышыныћ
катлаулы очракларына кертђ.
Т е з м ђ и с е м н ђ р. Тезмђ исемнђр ирекле сњзтезмђлђр калыбы (моделе)
буенча ясала. Ић еш очрый торган тезмђ сњзлђр арасында тљп ике калыпны
билгелђргђ мљмкин. Алар:
а) II тљр изафђдђн ясалган тезмђ исемнђр: кура ќилђге, бал корты, ишек алды
(ишегалды), књз кабагы, эт балыгы, чњп њлђне џ.б.
ә) сыйфат + исем калыбында ясалган тезмђ сњзлђр: кара карга, ала карга,
кара ќимеш, Ак дићгез, Ерак Кљнчыгыш, Якын Кљнчыгыш џ.б.; Кайбер тезмђ
исемнђрнећ телдђ тезмђ џђм кушма вариантлары бар. Мђсђлђн: сабан туе –
сабантуй, ишек алды «сени» – ишегалды џ.б.
II тљр изафђ калыбы белђн ясалган тезмђ исемнђр арасында њсемлек, кошкорт, бљќђк атамалары џђм тљрле фђн љлкђсенђ караган атамалар зур урын
алып тора: милђш чыпчыгы, кђќђ гљмбђсе, нарат ќилђге, тутык њлђне, бњре
147
уты, пђйгамбђр тырнагы, чебен гљмбђсе, давыл чђчђге, урман тавыгы, кђбестђ
књбђлђге, балавыз кљясе, иген коћгызы џ.б.
Ђмма кайбер хезмәтләрдә шундый сүзләр белән рәттән китерелгђн тузан
бљртеге, йон бљртеге, балык канаты џ.б. кебек берђмлеклђрне, русчага
«пылинка», «шерстинка», «плавник» дип тђрќемђ ителњгђ карап кына, тезмђ
сњзлђргђ кертњ дљрес булмас1. Алар – ирекле сњзтезмђлђр, ягъни аерым сњз,
лексик берђмлек тњгел, алар синтаксик берђмлеклђр.
П а р л ы и с е м н ђ р њзара тезњле бђйлђнештђге ике сњз янђшђ килњ юлы
белђн ясала. Аларныћ тњбђндђге тљрлђре бар:
а) њзара якын мђгънђле яки синоним сњзлђр янђшђ килђ: агай-эне, дус-иш,
аћ-белем, ќил-давыл, гореф-гадђт, буй-сын, моћ-зар, урын-ќир, ќилђк-ќимеш
џ.б.;
б) капма-каршы мђгънђле сњзлђр (исем, сыйфат џ.б. янђшђ килеп, исемнђр
ясала): ут-су, ќир-књк, карты-яше, олысы-кечесе, сату-алу, алыш-биреш,
керем-чыгым, юк-бар џ.б.;
в) икенче компонент архаиклашкан сњз: мал-туар, иген-тару, туган-тумача,
бала-чага, кыз-кыркын, савыт-саба џ.б.;
г) икенче компонент беренче сњзнећ ясалма рђвештђ њзгђртелгђн фонетик
варианты: малай-шалай, калдык-постык, имеш-мимеш, тимер-томыр џ.б.;
д) компонентлары аерым кулланылмый торган сњзлђр: ыгы-зыгы, эћгермећгер, чыр-чу, шау-шу џ.б.;
е) компонентлары мђгънђ ягыннан гомуми књзаллаулы (ассоциатив)
бђйлђнештђ генђ торган парлы сњзлђр. Мондый сњзлђрнећ мђгънђсе гадђттђ
компонентлар мђгънђсе суммасына караганда кићрђк була. Мђсђлђн: ипи-тоз –
гомумђн сый-хљрмђт мђгънђсендђ; йорт-ќир – хуќалык џђм аныћ барлык
атрибутлары; хђбђр-хђтер, кунак-тљшем, тњшђк-ястык кебек парлы сњзлђрне
дђ шул ук тљркемгђ кертергђ мљмкин.
1
Карагыз: Татарская грамматика. Т. I, 1993: С.318-322.
148
§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия).
Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м
ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
а) контекстта исемлђшкђн сыйфатларныћ кайберлђре морфологик яктан
аерымланып (изоляциялђнеп) тулысынча исем сњз тљркеменђ књчђ. Мђсђлђн:
кара (язу карасы), карт, чал, бай, ялагай, сукыр (сукырлар йорты), телсез,
хђрби џ.б.
И с к ђ р м ђ: 1. књк (књк йљзе), суык (суык ќанны тындырмый – мђкаль), ќылы (ќылы
сљяк сындырмый – мђкаль), якты (ярыктан якты тљшђ) караћгы (караћгы тљште) џ.б.
Мондый сњзлђрне галимнђр конверсиядђн бигрђк, борынгы синкретизм књренеше дип
аћлату ягында торалар.
2. Татар грамматикасында (т. I) конверсия ысулы белђн исем ясалышы (ул шулай ук
башка сњз тљркемнђренђ дђ карый) артык кићђйтеп књрсђтелгђн. Анда мисал рђвешендђ
китерелгђн яћа, читен, элекке, кызу, кыю џ.б. сњзлђрне тулысынча исемгђ књчкђн дип карау
бик бђхђсле.
ә) -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль исемлђшњ аша тулысынча исемгђ
књчђ: укучы, тегњче, тукучы, тљзњче, язучы, сатучы, сатып алучы џ.б.;
тљрле фђнни терминнар да еш кына шул юл белђн ясала: санаучы, бњлњче,
уртак ваклаучы – математик терминнар џ.б.;
б) -ачак/-ђчђк кушымчалы сыйфат фигыльдђн књчкђн исемнђр: килђчђк,
књрђчђк (язмыш мђгънђсендђ), алачак, бирђчђк;
в) -мыш/-меш кушымчалы архаиклашкан њткђн заман сыйфат фигыльдђн:
тормыш, язмыш, сынамыш џ.б.;
г) -у/-њ кушымчалы исем фигыльдђн књчкђн исемнђр: уку (укулар
башланды), язу (язуы матур), буяу, сайлау (сайлау кљне) џ.б.
МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Сүз төркемнәренә морфолдогик анализ гадәттә җөмлә эчендә алып барыла, чөнки
сүзләрнең грамматик (морфологик) ф о р м а л а р ы сөйләм эчендә барлыкка килә.
И с е м н е тикшерү түбәндәге тәртиптә бара:
149
1. җөмләдәге һәр исем аерым алып тикшерелә;
2. билгеле бер грамматик формада килгән исем үзе бәйләнгән сүз белән бергә алына. Ул
сүз җәяләр эчендә күрсәтелә. Мәсәлән: урманга (китте);
3. исемнең ясалыш буенча төре һәм нинди лексик-грамматик төркемгә керүе билгеләнелә
(ялгызлык исем, күмәклек исем һ.б.);
4. исемнең төрләнеше турында тулы мәгълүмат бирелә: а) кайсы килештә килүе,
килешнең грамматик мәгънәсе; б) берлектә яки күплектә булуы; в) тартым белән төрләнеше –
заты, саны ачыклана.
Урагын өйалдына кертеп куйды да түргә узды Фаизә. Үзе белән бергә картайган
сандыгын ачып, аннан кырыкмаса-кырык эшкә йөргәндә бәйли торган алъяпкычы ...
(Җ.Рәхимов).
урагын (кертеп куйды) – тамыр исем, уртаклык исем, төшем килеше (туры объект
мөнәсәбәте, билгелелек төсмере), берлектә, III зат берлектәге тартым;
өйалдына (кертеп куйды) – кушма исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (урын
мөнәсәбәте), берлектә;
түргә (узды) – тамыр исем, юнәлеш килеше (урын мөнәсәбәте), берлектә, тартымсыз;
Фаизә (узды) – ялгызлык исем, баш килештә (субъект мөнәсәбәте, билгелелек төсмере),
III зат берлектәге тартым;
кием-салым,
чүпрәк-чапрак (актарырга тотында) – парлы исемнәр: кием-салым –
антонимик мәгънәдәге сүзләрдән төзелгән; чүпрәк-чапрак – икенче компонент беренчесенең
фонетик варианты; уртаклык исемнәр, баш килештә (туры объект мөнәсәбәте, билгесезлек
төсмере), җыймалык мәгънәсе, тартымсыз;
кырга (йөргәндә) -
тамыр исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (урын мөнәсәбәте),
берлектә, тартымсыз;
эшкә (йөргәндә) – тамыр исем, уртаклык исем, юнәлеш килеше (максат мөнәсәбәте),
берлектә, тартымсыз;
алъяпкычы – кушма исем, уртаклык исем, баш килештә (грамматик ия), берлектә, III зат
берлектәге тартым.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Љч принцип нигезендђ (семантик, морфологик, синтаксик) исем сњз тљркеменђ
билгелђмђ бирегез.
2. Исемнећ лексик-грамматик тљркемнђрен атап књрсђтегез, мисаллар китерегез.
150
3. Исемдђ сан категориясенђ гомуми характеристика бирегез.
4. Берлектђге исем сљйлђмдђ нинди мђгънђлђрне белдерђ ала?
5. Књплек сан формасы, ягъни -лар кушымчасыныћ нинди тљп џђм контекстуаль
мђгънђлђр белдерњен аћлатыгыз.
6. Килеш категориясенђ билгелђмђ бирегез, килешлђр белђн тљрлђнеш њзенчђлеклђрен
аћлатыгыз.
7. Килешнећ гомумкатегориаль мђгънђсен џђм аерым килешлђрнећ гомумилђштерелгђн
мђгънђлђрен атап књрсђтегез. Исемнђрнећ ќљмлђдђге синтаксик функциялђре џђм
килешлђренећ грамматик мђгънђлђре арасында нинди уртаклык џђм аермалы яклар бар?
8. Аерым килешлђрнећ нинди грамматик мђгънђлђр белдерњен истђ калдырыгыз.
9. Килешлђр мђсьђлђсендђ татар тел белемендђ нинди бђхђсле карашлар бар?
10. Тартым категориясенђ билгелђмђ бирегез, тартым белђн тљрлђнеш њзенчђлеклђрен
џђм тартым формаларыныћ грамматик мђгънђлђрен аћлатыгыз.
11. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнешендђ нинди структур аермалыклар бар?
12. Исемдђ хђбђрлек категориясе турында аћлатыгыз.
13. Татар телендђ исемдђ билгелелек-билгесезлекне белдерњнећ нинди чаралары бар?
14. Исемнђрнећ нинди ысуллар белђн ясалышын искђ тљшерегез, мисаллар китерегез.
СЫЙФАТ
§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат
п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын
юл, текђ тау џ.б.
Морфологик яктан сыйфат – тљрлђнми торган сњз тљркеме. Аћа бары тик
д ђ р ђ ќ ђ к а т е г о р и я с е генђ хас.
Синтаксик яктан сыйфатлар ќљмлђдђ књбрђк исем белђн белдерелгђн ќљмлђ
кисђген ачыклап, а е р г ы ч ролендђ кулланылалар, х ђ б ђ р булып килђлђр:
а) Тђрђз ачып, бер чибђр кыз толымын тарап тора. Зђћгђр књктђ ак бер
болыт тукталып карап тора (Р.Фђйзуллин). Уяна иркен болыннар, ачыла гљл
керфеклђре (С.Хђким);
151
б) Вак яћгыр сибђли. Њлђннђр, яфраклар юеш. Аяк асты тайгак, пычрак
(И.Гази). Тњреш љстендђ ефђктђй юка гына ак томан тибрђнђ. Кљн
тымызык, эссе, бљркњ (Ђ.Еники).
Кайбер сыйфатлар шулай ук фигыльне ачыклап хђл функциясендђ дђ
килергђ мљмкин: яхшы укый, матур яза, тљз йљри џ.б. Аума, аума туп-туры
тор. Тљз утыр, яхшы утыр (Г.Тукай).
Сыйфат ачыклаган сњз с ы й ф а т л а н м ы ш дип атала. Морфологик яктан
сыйфат сњз тљркеменећ њзенчђлеге шунда: сыйфатланмышы белђн килгђндђ,
ул тљрлђнми. Мђсђлђн, яхшы китап, яхшы китапны, яхшы китаплар џ.б. Рус
телендђ исђ, мђсђлђн, сыйфатлар, исемнђр кебек њк, килеш, сан белђн
тљрлђнђлђр, род категориясе буенча ачыкланган сњз белђн ярашалар: хорошая
книга, хорошой книги, хорошие книги, хороший урок џ.б.
§ 44. Сыйфатларныћ исемлђшње. Сљйлђм эчендђ сыйфатлар еш кына
сыйфатланмышларыннан башка килеп, и с е м л ђ ш ђ л ђ р, џђм бу очракта алар
нђкъ исемнђр кебек тљрлђнђ башлыйлар. Бу књренеш к о н т е к с т т а
и с е м л ђ ш њ дип атала. Мђсђлђн: Ялгыз ял књрмђс, књмђк ару белмђс
(мђкаль). Ялгызныћ ќђясе дђ югалыр, књмђкнећ угы да югалмас (мђкаль).
Сыйфатларныћ шулай ук њзенчђлекле бер кулланылышын билгелђп њтђргђ
кирђк. Билгеле бер контекстта сыйфат њзе ачыклаган сњздђн ераклашып,
исемнђр кебек, килеш, тартым белђн тљрлђнеп килђ ала. Бу очракта сыйфат
ачыклаган сњз гадђттђ иялек килешендђ була џђм сыйфаттан алда килђ:
књлмђкнећ яћасы, алманыћ кызылы, кызларныћ матуры џ.б.
Ђйбернећ яћасы яхшы, дусныћ искесе яхшы (мђкаль). Акты сулар, Књчђ
тордык Елларныћ яћасына (Р.Фђйзуллин).
Аерым очракта сыйфат ачыклаган исем ќљмлђдђ књрсђтелмђскђ дђ мљмкин,
ул гадђттђ контексттан аћлашыла: Аклысын кия ярыћ, Карасын кими ђле...
(Х.Туфан) (књлмђкнећ, киемнећ аклысын, карасын). Илшат љчен ић авыры
152
шунда иде: ул њз-њзен тљшенђ алмый башлады (Г.Ђпсђлђмов) (кичерешнећ ић
авыры).
Сыйфатларныћ бу рђвешле кулланылышы гадђти исемлђшњдђн аерыла.
Чљнки, кагыйдђ буларак исемлђшкђндђ исем сыйфаттан соћ килђ, џђм ул
вакытлыча тљшеп калганда да, шул ук сњз тђртибе књздђ тотыла: Эшчђн
(кеше) эштђн туймас, ялкау (кеше) ялга туймас (мђкаль). Ђ бу икенче очракта
тартымлы сыйфат катнашында III тљр изафђ тљрендђге њзенчђлекле сњзтезмђ
барлыкка килђ: алманыћ кызылы, утынныћ корысы џ.б. Семантик яктан
мондый тљзелмђлђр, безнећ карашыбызча, а е р ы п к њ р c ђ т њ вазифасын
башкаралар, џђм алар соћгы вакытларда тикшеренњчелђрнећ игътибарын ќђлеп
иткђн шул типтагы тљзелмђлђргђ якын торалар (выделительные конструкции,
выделительная функция).
§ 45. Сыйфатларныћ лексик-грамматик тљркемчђлђре. Традицион
рђвештђ сыйфатлар татар телендђ ике тљркемчђгђ – а с ы л џђм н и с б и
сыйфатларга бњленђлђр. Соћгы елларда чыккан грамматикаларда шулай ук
т а р т ы м сыйфатлары дигђн тљркемчђ аерып књрсђтелђ башлады.
А с ы л с ы й ф а т л а р предметныћ нинди дђ булса билге буенча сыйфатын
белдерђлђр. Грамматик хезмђтлђрдђ аларны «предметныћ саф билгесен
белдерђ»
торган
сыйфатлар
дип
тђ
атыйлар
(Д.Г.Тумашева).
Билге
тљшенчђсенећ ничек формалашуына карап, асыл сыйфатлар њз эчлђрендђ икегђ
аерып карала:
а) кешенећ сизњ-тою органнары аша кабул ителђ торган билгелђр: яшел
яфрак, якты кљн, салкын ќил, ќилле џава џ.б. Мондый асыл сыйфатларны
билгенећ турыдан-туры яшђеш практикасы нигезендђ кабул ителњенђ карап,
э м п и р и к сыйфатлар дип атыйлар;
б) турыдан-туры сизњ-тою органнары аша кабул ителми торган, предмет џђм
билгелђрне чагыштыру, охшату, гомумилђштерњ (ассоциация) нигезендђ
барлыкка китерелгђн билгелђр: акыллы бала, белемле студент, усал эт, хђй-
153
лђкђр тљлке џ.б. Мондый сыйфатлар р а ц и о н а л ь сыйфатлар дип атала
[Карагыз: Латфуллина, 2003: 8-9]. Асыл сыйфатлар тамыр џђм ясалма булалар:
ак, кара, яшь, зур, кечкенђ, усал, юаш, кыю – тамыр сыйфатлар;
тозлы, ямьле, кљчле, ваемсыз, кунакчыл – ясалма сыйфатлар.
Асыл сыйфатлар дђрђќђ белђн тљрлђнђлђр џђм бу њзенчђлек асыл џђм
нисби сыйфатларны аеруда тљп морфологик билге булып тора: усал, усалрак, ић
усал, кызыл, кызылрак, кып-кызыл, кызгылт.
Н и с б и с ы й ф а т л а р, асыл сыйфатлардан аермалы буларак, предметныћ
саф билгесен белдермилђр, бер предметныћ икенче предметка т љ р л е-т љ р л е
м љ н ђ с ђ б ђ т е бу очракта билге буларак кабул ителђ.
а) вакыт белдерњгђ бђйле билге: кышкы юл, язгы чђчњ, кљзге кљн, кышлык
утын, бер кљнлек эш, соћгы хат џ.б.;
б) урынга мљнђсђбђтле билге: љйдђге хђл, баздагы бђрђћге, судагы балык,
књктђге йолдызлар, ќирле сљйлђш џ.б.;
в) предметны икенче бер предметка яки књренешкђ мљнђсђбђтле рђвештђ
характерлый: ђдђби ђсђр, гыйльми хезмђт, фђнни караш, тарихи вакыйга,
сыйнфый кљрђш, иќтимагый хђл; дипломлы егет, атлы (атка атланган)
кеше;
г) предметны нинди дђ булса билгесе буенча характерлый: башлы шикђр,
ќиделе лампа, кђгазьле конфет, шакмаклы дђфтђр џ.б.
Мисаллардан књренгђнчђ, нисби сыйфатлар џђрчак ясалма була. Ќљмлђдђ
алар башлыча исем белђн белдерелгђн кисђкне ачыклап, аергыч функциясендђ
килђ:
Уяна кошлар тирђктђ, Ќђйге ќил куя исеп… (С.Хђким). Сабыр гына искђн
урман ќиле Айлы юлга чђчђк сибђли (Х.Туфан). Язсын безгђ соћгы кљчне ќыеп,
Ак болытка очып менђргђ (Зљлфђт).
154
Аерым очракларда нисби сыйфатлар, асыл сыйфатлар кебек њк, хђбђр булып
килергђ дђ мљмкин, ђмма аларныћ хђл функциясендђ кулланылуы књзђтелми:
тђрђзђлђр ябык, ишек бикле џ.б.
Морфология буенча хезмђтлђрдђ асыл џђм нисби сыйфатларныћ њзара
мљнђсђбђте, нисби сыйфатларныћ асыл сыйфатларга књчње хакында да
кызыклы књзђтњлђр китерелђ. Алда ђйтелгђнчђ, асыл сыйфатлар тамыр џђм
ясалма булалар. Ясалма асыл сыйфатларда књпмедер дђрђќђдђ ясагыч нигез
(мотивлаштыручы сњз) белђн бђйлђнеш, мљнђсђбђт саклана. Ђйтик, ђдђпле
(бала), тђмле (аш), тозлы (кыяр), оялчан (егет), эшчђн (кеше) кебек
сыйфатларда нигездђге исем яки фигыль белђн бђйле билге, предмет яки эшхђлдђн аерымланып, мљстђкыйль б и л г е г ђ
якынлашкан дип бђялђнђ;
мондый берђмлеклђрнећ кайберлђрен асыл џђм нисби сыйфатлар арасында
торган сњзлђр дип карау да бар.
Т а р т ы м с ы й ф а т л а р ы дигђн тљркемчђгђ кайбер хезмђтлђрдђ исемгђ
-ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган сњзлђрне кертђлђр: куянныкы,
бњренеке, студентныкы џ.б.[Тумашева, 1964: 86-88 ] Ђмма без алдагы
параграфларда -ныкы/-неке кушымчасы турындагы башка карашларны да
китердек. Безнећ фикеребезчђ, мондый сњзформаларны сыйфатларга кертеп
карау бик њк ућышлы тњгел. Ђйтик, яулык ђнинеке тезмђсе тышкы яктан рус
телендђге «мамин платок» тезмђсенђ (краткое прилагательное) мђгънђ ягыннан
якын булса да, татарча алар аерым сњз булудан бигрђк, сњзформаларга якын торалар.
§ 46. Сыйфатларныћ лексик-семантик тљркемчђлђре. Тел белемендђ
сыйфатларныћ кулланылышы буенча теллђрне тљрле типологик тљркемнђргђ
бњлеп карау бар. Телебездђ исемнђрне ачыклап еш кына икенче исемнђр
килњгђ йон (кофта), агач (йорт), таш (књпер) џђм предметныћ эш-хђл буенча
билгесен
белдерђ
торган
књптљрле
сыйфат
фигыль
формаларыныћ
кулланылуына карамастан туган (ќир), укыган (кеше), барыр (ќир), килђсе
155
(кунак), булачак (ќыелыш) џ.б., сыйфат сњз тљркеменећ лексик составы да
шактый бай џђм књптљрле. Бу бигрђк тђ сыйфатларныћ сњзлек байлыгын
хђзерге фђндђ кабул ителгђнчђ, м ђ г ъ н ђ в и - л е к с и к (лексик-семантик)
тљркемнђргђ бњлеп љйрђнгђндђ ачык књренђ.
1. Т љ с белдерњче сыйфатлар: ак, кызыл, кара, зђћгђр, яшел, књк, сары, ал,
соры, кљрђн џ.б. Тљс белдерњче сыйфатлар арасында тамыр сыйфатлар белђн
бергђ тљрле ысуллар белђн ясалганнары да шактый: аксыл зђћгђр, алсу-кызыл,
аксыл кљрђн, сыек яшел, куе яшел џ.б.
Ниндирђк предметларны яки затны белдерњлђренђ карап тљс сыйфатларын
њз эчлђрендђ дђ тљркемлђргђ мљмкин:
а) п р е д м е т л а р н ы ћ тљсен белдерђ торган сыйфатлар: ак кар, ал чђчђк,
зђћгђр књк, кљрђн књлмђк, кызыл яулык, яшел њлђн џ.б.;
б) к е ш е н е
характерлый торган сыйфатлар: коћгырт књз, ќирђн сакал,
соры књз, ак сакал, сары чђч џ.б.;
в) ќ а н в а р л а р н ы ћ тљсен белдерђ торган сыйфатлар: кола сыер, коба
ат, ќирђн бия, чуар тавык, кара-туры ат, акбњз тай, бурлы бия џ.б.;
г) к њ ч е р ел м ђ
(метафорик) мђгънђдђ еш кулланыла торган тљс
белдерњче сыйфатлар: сары сагыш, ак књћел, ак љмет, кара кайгы, зђћгђр
хыял џ.б.
2. Шђхеснећ т ы ш к ы (ф и з и к) с ы й ф а т л а р ы н белдерђ торган
сыйфатлар: матур, чибђр, гњзђл, сљйкемле, нђфис, ямьсез, аксак, сукыр, ябык,
таза, юан џ.б.
3. Шђхеснећ э ч к е
с ы й ф а т л а р ы н, х а р а к т е р ы н белдерђ торган
сыйфатлар:
а) ућай сыйфатлар: кљчле, батыр, акыллы, ипле, сабыр, гадел, чая, шаян,
ќитди, ќитез, зирђк, кљлђч, горур, кыю, талђпчђн, гади, тђвђккђл, эшчђн џ.б.;
б) тискђре сыйфатлар: усал, явыз, хђйлђкђр, ахмак, алдакчы, ќњлђр, кабђхђт,
иренчђк, ялкау, ђрсез;
156
в) нейтраль сыйфатлар: оялчан, юаш, уйчан, хисле, гади, хыялый, ваемсыз џ.б.
4. Т ђ м
ягыннан билгене белдерњче сыйфатлар: тђмле, баллы, лђззђтле,
татлы, ачы, ђче, тђмсез, тозлы, тозсыз, сусыл џ.б.
Алма – татлы, ќылы тойса, Алма – ачы суык тисђ (И.Иксанова). Ул аланда
пешкђн ќимешлђрем Џаман сусыл, џаман татлы ђле (Ф.Яруллин). Хатыны да
ипле, чибђр, кунакчыл булып чыкты (М.Хђбибуллин). Авылларга чыкты кљз
кереп, ђйлђнде баш, кљлђч йљз књреп (М.Ђгълђмов). Эшчђн џђм гадел булганы
љчен яратабыз без аны (М.Хуќин).
5. Хайваннарны џђм ќђнлеклђрне характерлый торган сыйфатлар: елгыр,
уйнак, шаян, елдам, чаптар, љркђк, куркак, йљгерек, чыгымчы, симез, арык,
кљр, кысыр, буаз, мњклђк џ.б.
И куян, куркак куян, йомшак куян! (Г.Тукай). Йљрђк ярылмаса чаптар
атлар Туктармыни тояк кителеп… (М.Ђгълђм). …Ђмма елдам аты
хуќасының дилбегђгђ кагылуын тойды (М.Хуќин).
6. С и з њ –т о ю аша беленђ торган сыйфатлар: авыр, ќићел, эссе, салкын,
суык, куе, каты, йомшак, кызу, кайнар, дымлы џ.б.;
7. Предметларныћ ф о р м а с ы н, з у р л ы г ы н, к њ л ђ м е н белдерђ
торган сыйфатлар: зур, олы, мђџабђт, тар, озын, кић, иркен, ерак, якын, сљзђк,
текђ, авыш, тњгђрђк, озынча џ.б.
§ 47. Сыйфат дђрђќђлђре. Дђрђќђ белђн тљрлђнњ – асыл сыйфатларга хас
бердђнбер грамматик категория. Татар телендђ дђрђќђ категориясе, башка
тљрки теллђрдђге кебек њк, билге чамасыныћ џ ђ р т љ р л е њ з г ђ р е ш е н –
уртача дђрђќђсен, билгенећ чагыштырмача артыграк, яки уртача дђрђќђдђн
кимрђк булуын, ић югары дђрђќђсен – чиген белдерђ. Дђрђќђнећ бу рђвешле
белдерелње белђн татар теле башка теллђрдђн, ђйтик, рус теленнђн аерылып
тора. Рус телендђ сыйфатлар билгенећ чагыштырма дђрђќђсен генђ (степени
сравнения) белдерђлђр [Тумашева, 1964: 89 ].
157
Татар телендђ сыйфатларныћ дњрт дђрђќђсе аерып љйрђнелђ: т љ п дђрђќђ,
ч а г ы ш т ы р у дђрђќђсе, а р т ы к л ы к дђрђќђсе, к и м л ек дђрђќђсе.
Т љ п д ђ р ђ ќ ђ. Сыйфат бернинди љстђмђ кушымча алмаган хђлдђ тљп
дђрђќђдђ була. Ул билге чамасыныћ уртача бер халђтен (нормасын) белдерђ:
суык, ќылы, кызыл, яшел џ.б.
Љстђ кояш, зђћгђр књк гљмбђзе, Яшел хђтфђ кырлар тњбђндђ
(Ђ.Хђсђнов). Зђћгђр књк џђм зђћгђр дићгез, Йолдызлар монда бары (Р.Вђлиев).
Кызу каным уйнар оланнарда, Уйларымныћ калыр кайсысы? (Ф.Сафин).
Ч а г ы ш т ы р у д ђ р ђ ќ ђ с е предметтагы билгенећ уртача дђрђќђдђн
а р т ы г р а к булуын белдерђ: матуррак, ќитезрђк, кызурак џ.б.
Чагыштыру дђрђќђсе сыйфат нигезенђ -рак/-рђк кушымчасы ялганып ясала
џђм контекстта чагыштырыла торган икенче бер предмет (шђхес) була, яки ул
сњз сљрешеннђн аћлашыла: Агыйделдђн кићрђк, дићгездђн кљчлерђк, аћардан
яшьрђк џ.б.
И књћелнећ шаулап аккан Чишмђдђн сафрак чагы! (Г.Тукай). Яктырак яна
Казан утлары Чакыра безне њзенђ џаман (Р.Вђлиев).
Сљйлђм эчендђ сыйфатларныћ чагыштыру дђрђќђсе љч тљрле юл белђн
белдерелђ:
а) а н а л и т и к – с и н т е т и к юл белђн, ягъни, чагыштырыла торган
предметлар аерым сњз белђн бирелђ, сыйфатка -рак/-рђк кушымчасы ялгана:
Идел Агыйделдђн озынрак; ул синнђн олырак џ.б.
Анда таћнар ќђйге дићгез
Балкуыннан нурлырак,
Анда ќырлар сандугачныћ
Сайравыннан моћлырак (Н.Исђнбђт);
б) с и н т е т и к юл белђн, ягъни кушымча ярдђмендђ белдерелђ. Бу очракта
дђрђќђ мђгънђсе ике тљрле формалашырга мљмкин:
158
1) чагыштырыла торган предмет сњз сљрешеннђн аћлашылса, сыйфат
билгенећ артыграк булуын белдерђ: пљхтђрђк, тырышрак; Кђќђ ђйтђ: «Сарык
абзый, син кљчлерђк», Сарык ђйтђ: «Син, сакалбай, гайрђтлерђк»… (Г.Тукай);
2) чагыштыру мђгънђсе аналитик юл белђн ягъни кушымчасыз, аерым
сњзлђр ярдђмендђ белдерелђ: миннђн яшь, авылдан зур, шђџђрдђн кечкенђ џ.б.
Аттан биек, эттђн тђбђнђк (табышмак).
Тел кылычтан њткен, Калђм телдђн дђ њткен (мђкаль).
Чагыштыру төсмере булмаганда –рак/-рәк кушымчасы ялганган сыйфат
билгенең артыклыгын түгел, киресенчә, уртача дәрәҗәдән кимрәк булуын
белдерә: кыскарак (күлмәк), олырак (апа) һ.б.
Ар т ы к лы к
дђрђќђсе
билгенећ
д ђ р ђ ќ ђ с е. Татар телендђ сыйфатларныћ артыклык
ић
югары
дђрђќђсен,
чиген
белдерђ.
Артыклык
дђрђќђсендђге сыйфат предметлардагы билгене чагыштыру аша белдерђ,
мђсђлђн, ић бђхетле (кљн), ић яхшы (укучы), ић яћа (костюм); билгенећ ић
югары чиген чагыштырудан башка, абстракт рђвештђ дђ белдерергђ мљмкин.
Мђсђлђн: дљм караћгы (тљн), њтђ усал (кеше), япа-ялгыз (хатын), тып-тын
(урман) џ.б.
Артыклык дђрђќђсен белдерђ торган универсаль чара булып телебездђ ић
кисђкчђсе санала, ул телђсђ нинди сыйфат белђн килђ ала: ић яхшы, ић матур,
ић зур, ић биек, ић кара, ић ак. Мисаллардан књренгђнчђ, бу кисђкчђ нигездђ
артыклык дђрђќђсен чагыштыру тљсмере белђн белдерђ.
Ић бљек максат безем: хљр мђмлђкђт, – Хљр Руссия! (Г.Тукай).
Хђсрђтемнећ ић ачысы син, ђйе син… (Ф.Яруллин).
Абстракт мђгънђдђге артыклык дђрђќђсе башка тљрле кисђкчђлђр белђн дђ
бирелђ ала: чем кара, ќете кызыл, дљм караћгы, њтђ ќаваплы, шыр ялангач,
чалт аяз, тома сукыр, шыгрым тулы џ.б.
Чем кара карлыгачлары, Гљнаџсыз иде яры... (Р.Вђлиев). Шыгрым тулы
џава йолдыз белђн (Зљлфђт). Алтынсу чђчле, ќете зђћгђр књзле бу кызга
159
нибары егерме биш тулып килсђ дђ, аныћ кыяфђте яшенђ туры килми
(З.Хљснияр). Аныћ љчен њтђ ќаваплы эш иде бу (Р.Мљхђммђдиев).
Тљс белдергђн џђм кайбер башка сыйфатларда артыклык дђрђќђсе кабатлау
юлы белђн белдерелђ. Бу очракта сыйфатларныћ беренче иќеге беркадђр
њзгђртеп кабатлана: кап-кара, кып-кызыл, сап-сары, ямь-яшел, зђп-зђћгђр.
Сыйфатларныћ бу формасы тел белемендђ «кљчђйтелгђн формалар», ягъни
и н т е н с и в дип йљртелђ.
Ќђйге таћ. Зђп-зђћгђр књк йљзе, яшђргђ иде ди књћеллђр (Н.Арсланов). Алда
бит ап-ак кыш – ак љмет... (Ф.Яруллин). Урманында кып-кызыл кура ќилђк
тђ ќирќилђк (Г.Тукай).
Артыклык дђрђќђсен бу рђвешле белдерњ тљс белдергђн сыйфатларда гына
тњгел, кайбер башка сыйфатларда да бар. Мђсђлђн: япь-яшь, кђп-кђкре, капкараћгы, яп-якты, нђп-нђзек џ.б.
Књћелем минем япь-яшь калыр, џич картаймас... (Г.Тукай). Ђйттем тыптын карурманга, Ђй шаулады, ђй ќиллђде... (Ф.Яруллин). Яп-ялангач, нђпнђзек, лђкин кеше тљсле њзе, Урта бармак буйлыгы бар маћгаенда мљгезе...
(Г.Тукай).
Сыйфатларны бу рђвешле кыскартып кабатлау тулы кабатлаудан барлыкка
килгђн дигђн фикер дђ бар, ђйтик, зђћгђр-зђћгђр, туры-туры рђвешендђ. Ђмма
хђзерге телдђ мондый кабатлаулар књпчелек очракта предметларныћ бњленгђнлегенђ ишарђ ясый: вак-вак књллђр, тђмле-тђмле конфетлар, зур-зур
йортлар џ.б.
Корылык џђр урыннарда. Кибђ вак-вак кына књллђр (Г.Тукай). Књр,
чишмђлђр
књпме,
вак-вак
таштан...
(Р.Гаташ).
Улына
тђмле-тђмле
конфетлар алып килгђн (сљйл.т.).
Сирђгрђк мондый кабатлаулар мђгънђне кљчђйтњгђ дђ хезмђт итђ. Мђсђлђн:
Тып-тыныч тљн, књклђр аяз,
Идел љсте зђћгђр, зђћгђр... (Р.Гаташ).
160
Аерым очракларда кљчђйтелгђн билге тасвирлама юл белђн дђ белдерелергђ
мљмкин: матурларныћ матуры, ућганныћ ућганы, гњзђлдђн гњзђл џ.б.
Кимлек дђрђќђсе предметтагы билгенећ уртача дђрђќђдђн кимрђк булуына
күрсәтә. Мондый мђгънђ тљс белдерњче сыйфатларда морфологик юл белђн,
ягъни махсус кушымчалар ярдђмендђ белдерелђ. Мђсђлђн: књк – књг-елќем,
књк-сел; ак – ак-сыл, ал – ал-су, зђћгђр – зђћгђр-су; кайбер сыйфатларда нигез
кыскара: яшел – яшь-келт, кызыл – кыз-гылт, сары – сар-гылт; -кылтым/келтем кушымчасы књбрђк тђм белдергђн сыйфатларга ялгана: ђче – ђчкелтем, тљче – тљч-келтем.
Эчкђрђк кергђн саен ђрђмђлек куера барды, кызарып ќитмђгђн баланнар,
саргылт-яшел милђшлђр ешрак очрады (Г.Бђширов). Књксел яллы йљгерек
поездлар, мине кайчан алып китђрсез, Казаныма кайчан илтђрсез, Књксел яллы
йљгерек поездлар (Н.Хисамов).
Билгенећ кимрђк булуын, кљчсезлђнњен књрсђтњ инерциясе телдђ гомумђн
алганда њзен шактый сиздерђ, лђкин ул тоташ бер система барлыкка китерми,
тљрле сыйфатларда тљрле-тљрле юллар белђн белдерелђ. Мђсђлђн: ќылымса су,
тилемсђ кеше, кыскача ђйтњ џ.б. Еш кына билгенећ билгеле бер чамада
булуын белдерњ љчен гына/генђ кисђкчђсе дђ килђ: матур гына, яхшы гына,
чибђр генђ џ.б.
Сыйфатларныћ ясалышы.
§ 48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы.
Татар телендђ
сыйфатлар књбрђк ясагыч кушымчалар ярдђмендђ, ягъни м о р ф о л о г и к
ысул белђн ясалалар. Башка сњз ясалыш ысуллары, ђйтик сњз кушу ысулы,
морфологик-синтаксик ысул (конверсия) сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ
артык кићђйтеп књрсђтелњгђ карамастан, телебездђ андый кић чагылыш
тапмаган.
Ясалма сыйфатлар тљрле кушымчалар ярдђмендђ исемнђн, фигыльдђн џђм
кайбер башка сњз тљркемнђреннђн ясалалар.
161
1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы. Бу кушымчаны без алдагы бњлеклђрдђ ике функцияле
кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда
форма ясагыч кушымча рђвешендђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итње белђн бергђ
(урманлы авыл, такталы аудитория џ.б.), бу кушымча исемнђн сыйфат ясагыч
буларак та телдђ ић кић таралган кушымча санала. Бу очракта гадђттђ ике исем
арасындагы мљнђсђбђт гади грамматик бђйлђнештђн читлђшеп, б и л г е
мђгънђсен белдерђ башлый. Мђсђлђн, ямьле ќир – яме булган ќир генђ тњгел,
гомумђн књћелгђ хуш килерлек, матур урын; тозлы аш – тозы булган аш кына
тњгел, тозы чамадан артып киткђн аш џ.б.
-лы/-ле кушымчасы тњбђндђге сњз ясалыш мђгънђлђренђ ия булган
сыйфатлар ясый:
а) исемнђргђ кушылып, шул предметныћ кемгђдер яки нђрсђгђдер
караганлыгын билге итеп књрсђтђ: яћгырлы кљн, дымлы џава, моторлы
кљймђ, балалы хатын, кылчыклы бодай, сљякле ит, сљтле чђй, ямаулы кием,
кайгылы кеше џ.б.;
ә) бер предмет белђн икенче предмет арасындагы мљнђсђбђтне, ягъни бер
предметныћ икенчесендђ табылуын ућай бђялђњ тљсмере белђн белдерђ:
акыллы кеше, белемле кыз, фикерле студент, эчтђлекле ђсђр, инсафлы егет,
тђмле ризык џ.б. Мондый сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган кайбер
сыйфатларда
мотивлаштыручы
исемнђрнећ
тамырлары
хђзерге
телдђ
сакланмаган: ипле, атаклы, булдыклы, ярлы, белдекле џ.б. Бу сњзлђр асылда
тарихи сњз ясалышына карый;
б) -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган исем књчерелмђ мђгънђ ала: башлы
кеше, катлаулы мђсьђлђ, рђтле хђбђр, тљпле фикер џ.б.;
в) -лы/-ле кушымчасы кайбер сыйфатларга кушылып яћарак мђгънђле
сыйфат ясый: аклы књлмђк, зђћгђрле яулык;
г) саннарга кушыла: ќиделе лампа, унлы куык, љчле уен џ.б.;
162
д) модаль сњзлђргђ ялганып сыйфатлар ясый: кирђкле ђйбер, тиешле ќавап;
е) исем фигыльлђргђ ялгана: тњлђњле уку, каюлы читек, чигњле яулык џ.б.
кушымчасы,
-сыз/-сез
-лы/-ле
кушымчасы
кебек
њк,
џђм
сыйфат
ясалышында, џђм форма ясалышында катнаша: тактасыз аудитория,
тђрђзђсез бњлмђ, тњбђсез йорт кебек сњзтезмђлђрдђ -сыз/-сез формасы
сњзлђрне бђйлђњ љчен кулланыла, грамматик мљнђсђбђт белдерђ; ђ ямьсез,
тозсыз, мђгънђсез, ваемсыз кебек сњзлђр
- ясалма сыйфатлар, алар билге
мђгънђсен белдерђлђр.
-сыз/-сез кушымчасы еш кына -лы/-ле кушымчалы сыйфатларга карата
антонимик
мђгънђдђге
сыйфатлар
ясый,
џђм
аларныћ
сњз
ясалыш
мђгънђлђрендђ дђ уртаклык бар:
а) -сыз/-сез кушымчасы бер предметта икенче бер предметныћ табылмавын
билге итеп књрсђтђ: тозсыз аш, итсез аш, сљтсез чђй, майсыз ризык, кђефсез
кеше џ.б.
ә) ике исем арасындагы мљнђсђбђткђ тискђре бђялђњ тљсмере љстђлђ:
мђгънђсез сњз, ваемсыз кеше, кљйсез бала;
б) сыйфатларга, модаль сњзлђргђ ялганып, ясагыч нигездђге билгенећ
киресен белдергђн сыйфат ясый: кыюсыз кеше, кызыксыз эш, кирђксез ђйбер,
тиешсез сњз;
в) ясагыч нигезе хђзерге телдђ аерым кулланылмый торган сыйфатлар ясала:
ђрсез, булдыксыз, шыксыз.
Ђмма бу кушымчалар белђн ясалган сыйфатлар џђрвакыт антонимик
мљнђсђбђттђ тормыйлар, џђм бу бигрђк тђ шул кушымчалар белђн ясалган
нисби сыйфатларга карый. Мђсђлђн: ќирле сљйлђш (ќирсез сљйлђш мљмкин
тњгел), вакытлы эш, вакытлы хљкњмђт, атлы кеше (ат менгђн кеше) џ.б. сыз/-сез кушымчасы исђ еш кына грамматик функция башкарганда -лы/-ле
формасы белђн антонимик яктан парлаша алмый. Мђсђлђн, џавасыз яшђњ
(џавалы яшђњ мљмкин тњгел), кичсез кайтмау, карандашсыз эшлђњ џ.б.
163
-гы/ -ге кушымчасы исемнђргђ, рђвешлђргђ џђм кайбер ярдђмче исемнђргђ
ялганып урын яки вакыт мђгънђсе белђн бђйле сыйфатлар ясый:
а) в а к ы т н ы белдергђн исемнђргђ ялгана: кышкы юл, язгы кич, ќђйге кљн,
кичке аш, кљндезге ял џ.б.;
ә) в а к ы т
рђвешлђренђ ялгана: элекке тормыш, баягы хђл, хђзерге
ђдђбият, соћгы хђбђрлђр, аргы як (арт + гы) џ.б.;
б) у р ы н мђгънђсен белдергђн ярдђмче исемнђргђ ялгана: аскы (љске) кат,
эчке кием, тышкы катлам џ.б.;
в) у р ы н –в а к ы т килешендђге исемнђргђ ялгана: урамдагы ќилђк, баздагы
катык, љйдђге хђл џ.б.
Бу очракта барлыкка килђ торган -дагы/-дђге (-да+гы, -дђ+ге) кушымчасын
бер морфема рђвешендђ карауны без алда билгелђп њткђн идек. Кушымчаныћ
статусы турындагы тљрле фикерлђр белђн дђ таныштык (сњз ясагыч, килеш
кушымчасы џ.б.) Бу кушымчаны сыйфат ясагыч буларак карау безнећчђ, фђнни
логикага каршы килми, чљнки татар теле љчен андый сњзтезмђлђр гадђти џђм
табигый яћгырый. Ђ шундый ук бђхђсле икенче кушымча -ныкы/-неке турында
моны ђйтеп булмый. Тартым сыйфатлары дип саналган андый сњзлђр табигый
яћгырамый, мђсђлђн: тире аюныкы, бњрек куянныкы џ.б. Љстђвенђ биредђ
сњз тђртибе дђ бозыла, татар телендђ сыйфатланмыш гадђттђ сыйфаттан соћ
килђ: яхшы тире, яћа бњрек џ.б.
-лык/-лек кушымчасы. Исем ясагыч бу кушымча аерым очракларда ясалма,
кушма, тезмђ сыйфатлар ясауда катнаша: атналык ризык, еллык керем,
бишъеллык план, дњрт сђгатьлек дђрес, берпотлык гер џ.б.
-чан/-чђн кушымчасы исемнђрдђн џђм, сирђгрђк, фигыльлђрдђн сыйфатлар
ясый: сњзчђн, телчђн, сугышчан, эшчђн, тырышучан, кызыксынучан. Бу
очракта сыйфат књбрђк шђхесне характерлый: сњзчђн, эшчђн, кызыксынучан
кеше.
164
-даш/-дђш кушымчасы. Бу кушымча актив исем ясагыч булып санала,
сирђгрђк сыйфатлар да ясый: аџђћдђш, аваздаш, тићдђш џ.б.
Болардан тыш, кайбер сњзлђрдђ генђ очрый торган, пассив кулланылыштагы
-сыл/-сел – сусыл ќимеш; -лач/-лђч – итлђч, йонлач; -чак/-чђк – басымчак џ.б.
кушымчалар бар.
2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
Мондый кушымчалар арасында продуктив кушымчалар дип -ык/-ек, -гыч/геч, -ыч/-еч кушымчаларын китерергђ мљмкин.
-ык/-ек кушымчасы: а) нигездђ белдерелгђн эш-хђл, хђрђкђт нђтиќђсендђ
барлыкка килгђн билгене белдерђ: ватык арба , сынык пычак, китек тђлинкђ,
ќимерек љй, тљзек йорт; б) шул эш-хђлгђ бђйле билге буенча шђхесне, я
предметны характерлый: йљгерек ат, кысык урын; в) књчерелмђ мђгънђдђ
кулланыла: ачык йљз, йљгерек уй, бозык кеше.
-ыч/-еч кушымчасы нигездђ белдерелгђн мђгънђгђ бђйле билгене белдерђ
џђм башлыча бер типтагырак сыйфатлар ясый: кызганыч кеше, аяныч хђл,
куркыныч ќир.
Актив икетеллелек шартларында телебездђ шактый књп алынма сыйфатлар
да кулланыла. Традиция буенча, рус теленнђн џђм рус теле аша кергђн ясалма
сыйфатларда тљрлђндергеч кушымчалар, ягъни окончаниелђр кыскартып
алына. Алынма сыйфатларда књбрђк тњбђндђге кушымчалар кулланыла:
-ик:
капиталистик
мљнђсђбђтлђр,
философик
караш,
фонетик
закончалык џ.б.;
-ив: актив эшчђнлек, объектив караш, норматив актлар џ.б.;
-ль, -аль, -ональ: муниципаль милек, федераль законнар, социаль
ихтыяќлар, территориаль органнар џ.б.;
-он: конституцион суд, традицион караш џ.б.;
–: конкрет эшчђнлек, реаль вђкалђтлђр;
-ар: популяр китап, элементар сорау џ.б.
165
Татар телендђ шулай ук гарђп теленнђн кергђн -и кушымчасы белђн ясалган
нисби сыйфатлар да кулланыла. Мђсђлђн: мђдђни, гомуми, ђдђби, гыйльми,
гарђби, дљньяви1. Гарђп теленнђн кергђн бу кушымча, кагыйдђ буларак,
сингармонизмга буйсынмый, калын нигезле сњзлђрдђ дђ -и вариантында кала:
икътисади, рухи. Бары тик татар язуында увуляр к, г авазларын белдерњ
ихтыяќы булганда гына, калын вариантта ялгана: хокукый, иќтимагый, табигый
џ.б. Искђрмђ рђвешендђ хосусый сњзен китерергђ мљмкин. Бу сњзнећ калын
кушымча алуы гарђпчђ с авазыныћ калын ђйтелешле с (сад) авазы булу белђн
бђйле. Нисбђт кушымчасы еш кына ялгызлык исемнђргђ дђ (кеше исемнђренђ,
шђџђр атамаларына) ялганып килђ: Думави, Низами, Болгари, Хђйри, Латыйфи
џ.б.
Соћгы вакытта аерым авторлар бу гарђпчђ нисбђт кушымчасын татар телендђге
сингармонизмга яраклаштырып, калын вариантта яза башладылар, яки язарга тђкъдим
итђлђр: рухый, икътисадый рђвешендђ. Бу беренчедђн гомуми (гомумый буламы инде?)
кагыйдђне бозу, икенчедђн, бигрђк тђ кеше исемнђренђ аеруча классикларыныћ исемнђренђ
ялганганда шактый тупас яћгыраш барлыкка килђ: Ќамый, Низамый, Думавый џ.б., дљресе:
Ќами Низами, Думави џ.б.
Фарсы теленнђн кергђн -кяр/-кђр кушымчалары берничђ сњздђ генђ очрый:
фидакяр, хђйлђкђр, ядкяр; хезмђткђр, эшмђкђр кебек сњзлђр исђ исем сњз
тљркеменђ карый.
-гыч/-геч
кушымчасы
нигездђ
кушма
сыйфатлар
ясый:
искиткеч,
шаккаткыч, коточкыч џ.б.
-чак/-чђк, -чык/-чек кушымчасы шђхесне шул эш-хђл буенча характерлый
торган билгене белдерђ: иренчђк, уенчак, кыланчык, бђйлђнчек кеше; ђмма ул
књчерелмђ мђгънђдђ дђ кулланыла: уенчак сњз, бђйлђнчек яћгыр џ.б.
Бу турыда карагыз: Хђмзин К.З., Мђхмњтов М.И., Сђйфуллин Г.Ш. Гарђпчђ-татарчарусча алынмалар сњзлеге.–Казан, 1965.– 838–839 б.
1
166
Аерым сњзлђрдђ генђ очрый торган кушымчаларга -гын/-ген (кискен, њткен),
-ынкы/-енке (књтђренке, тљшенке, басынкы), -гыр/-гер (љлгер, сизгер), -дам/дђм (бердђм, књндђм), -нак/-нђк (тыйнак, ќыйнак) џ.б. кушымчалар керђ.
§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни
синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
Парлы сыйфатлар ясалышы гомумђн парлы сњзлђр ясалышындагы
структур типларны кабатлый дияргђ мљмкин:
а) к а п м а-к а р ш ы (антонимик) мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: язгыкљзге пальто, караћгылы-яктылы вакыт, эреле-ваклы балалар, килделекиттеле кеше;
ә) њзара я к ы н
мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: кайгылы-хђсрђтле,
кайгысыз-хђсрђтсез кеше, исђпле-хисаплы килешњ, йортсыз-ќирсез кешелђр;
б) икенче компонент беренче сњзнећ фонетик варианты: артык-портык
ђйберлђр, кыек-мыек сызык, иске-москы киемнђр, илђс-милђс кеше;
в) тљрле тљслђрне белдергђн ясалма сыйфатлар парлашып килђ: аклыкаралы, кызыллы-яшелле, зђћгђрле-яшелле џ.б.
Сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ юл-юл, дулкын-дулкын, буй-буй, баскычбаскыч тибындагы кабатлауларны џђм рус теленнђн адекват тђрќемђ рђвешендђ
алынган рус-татар мђктђбе, отчет-сайлау ќыелышы кебек сњзлђрне парлы
сыйфатларга кертеп карыйлар [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 381-384].
Кушма џђм тезмђ сыйфатлар ясалышы. К у ш м а сыйфатлар тњбђндђге
юллар белђн ясала:
а)
-лы/-ле
кушымчалы
ясалма
сыйфатлары
булган
сњзтезмђлђрнећ
компонентлары берегђ џђм мђгънђ њзгђреше кичерђ. Мђсђлђн, беркатлы кеше,
књпкырлы хезмђт, эчкерсез кеше.
Бу типтагы сњзтезмђлђр туры мђгънђдђ кулланылганда да компонентлар
књпмедер дђрђќђдђ берегђлђр, мђсђлђн, кара књзле кыз, ак сакаллы бабай,
167
озын буйлы егет (чђчле кыз, књзле кыз дип ђйтелми). Ђмма аларныћ џђммђсе
сњз, кушма яки тезмђ сњз (сыйфат) ясый дип карау фђнни яктан бик њк тљгђл
булмас иде. Билгеле булганча, лексик берђмлек булган сњзлђр сњзлеклђрдђ
теркђлђ, ђ бу берђмлеклђр исђ сњзтезмђ њзенчђлеклђрен саклыйлар. Без, њз
чиратыбызда
аларны
Д.Г.Тумашева
билгелђгђнчђ,
љ
л
е
ш
ч
ђ
л е к с и к а л а ш к а н сњзтезмђлђр дип карау ягында торабыз;
ә) кушма сыйфатларныћ бер тљре баш вату, кот очу, ис китњ, хђл итњ џ.б.
типтагы т е з м ђ
ф и г ы л ь л ђ р г ђ -гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчалары
ялганып ясала: башваткыч мђсьђлђ, коточкыч хђл, искиткеч гњзђллек,
хђлиткеч сорау џ.б. Бу сыйфатларныћ искитђрлек, искитмђле, коточарлык
кебек синонимнары да бар;
б) исем+сыйфат тибындагы кушма сыйфатлар: алмачуар, тимеркњк;
в) ара сњзе белђн ясалган сыйфатлар: халыкара хђл, шђџђрара транспорт,
миллђтара бђйлђнешлђр;
Тезмђ сыйфатлар
мђсьђлђсенђ килгђндђ, югарыда књрсђтелгђн
ярым лексикалашкан сњзтезмђлђрне исђпкђ алмаганда (зђћгђр књзле, ак
сакаллы), тезмђ сыйфатлар телдђ сизелерлек урын алмаганнар дип ђйтергђ туры
килђ. Бары тик, безнећ фикеребезчђ, аларга сыйфат+сыйфат тибында ясалган
кара коћгырт, чия кљрђн, куе яшел, кара зђћгђр кебек сыйфатларны кертергђ
мљмкин, чљнки бу очракта беренче компонент икенчесен тулыландырып,
ачыклап килђ. Ђмма џич кенђ дђ инде бђйлеклђр белђн килгђн исемнђрне
(шомырт тљсле, ќитен тљсле, каштан тљсле), яки тњбђндђ књрсђтелгђн,
югарыда сљйлђнгђн тибындагы сыйфат фигыльле с њ з т е з м ђ л ђ р н е,
русчага сыйфат булып тђрќемђ ителњлђренђ карап кына (вышеупомянутые,
вышеуказанные џ.б.), тезмђ сыйфатлар рђтенђ кертергђ ярамый [Татарская
грамматика. Т. I, 1993: 386-389].
§
50.
Морфологик-синтаксик
ысул
белђн
сыйфат
ясалышы
(конверсия). Бу ысул белђн сыйфат ясалышы татар телендђ бик кић таралган
168
дип карарга шулай ук нигез юк. Билгеле бер синтаксик вазифада (аергыч
функциясе) морфологик яктан аерымланып (изоляциялђнеп), сыйфатларга
књчњ књренеше нигездђ тљрле фигыль формаларына, аерым алганда,
сыйфатларга якын торган сыйфат фигыльлђргђ, џђм књпмедер дђрђќђдђ исем
фигыльлђргђ хас.
Сыйфат фигыль формалары арасында -ыр/-ер (-ар/-ђр) кушымчалы сыйфат
фигыльнећ фигыль билгелђрен љлешчђ югалтып, сыйфатларга якынаюы
грамматикаларда
билгелђнгђн
иде
инде
(Д.Г.Тумашева).
Бу
очракта
књрсђтелгђн форманыћ барлык џђм юклык аспектында чагыштырмача мљстђкыйль кулланылуы (туар таћ, барыр ќир, сулмас гљл), шулай ук заман
тљсмеренећ кљчсезлђнђ баруы књздђ тотыла (исђр ќил, барыр урын џ.б.).
Сыйфат сњз тљркеменђ якынайган андый формаларга тњбђндђге сњзлђрне
кертергђ мљмкин: янар тау, янар чђчђк, сњнмђс утлар, сулмас гљл џ.б. Ђмма
тулысынча сыйфатка књчкђн џђм сыйфатныћ барлык билгелђрен њзенђ алган
сњз дип асылда кайнар сњзен генђ китерергђ мљмкин: кайнар су, кайнаррак су,
кап-кайнар су. Бу сњзнећ шул ук вакытта сњзлек берђмлеге булуын да истђ
тотарга кирђк.
-ган кушымчалы сыйфат фигыльдђн књчкђн сыйфатлар: туган ќир, ућган
килен, ќебегђн егет, булмаган кеше, булган хатын, укыган кеше, кайнаган су
џ.б.
Бу очракта књпчелек сыйфат фигыльлђр њзләренећ морфологик билгелђрен
югалту белђн бергђ, семантик њзгђреш тђ кичерђлђр (ќебегђн, булган, укыган
џ.б.).
Калган сыйфат фигыль формаларыннан, мђсђлђн, -учы/-њче џђм -ачак/-ђчђк
кушымчалы
сыйфат
фигыльлђрнећ
сыйфатланмышларын
югалту
аша
тулысынча и с е м г ђ књчњлђрен билгелђгђн идек (укучы, язучы, тегњче,
килђчђк, бирђчђк џ.б.)
169
-у/-њ кушымчалы исем фигыльдђн шактый актив рђвештђ исемнђр генђ
тњгел (уку, язу, буяу, сылтау, њлчђњ џ.б.), сыйфатлар да ясалган. Андыйларга
тњбђндђге сњзлђр керђ:
авыру кеше
йљдђњ ат
уяу кеше
калку урын
ќитњ кыз
бљркњ џава
ќитњ чђч
тынчу џава
ярсу йљрђк
кызу ќђй џ.б.
Бу ысул белђн тљрле фђнни терминнар да ясалган: љндђњ ќљмлђ, яћгырау
аваз, саћгырау аваз џ.б.
Кайбер сыйфатларныћ хђзерге вакытта фигыль нигезе ќуела тљшкђн,
мђсђлђн, ялкау кеше – ялык-агу, биредђ – агу ~ аw тарихи тђћгђллеге барлыкка
килгђн.
Исем фигыль бу рђвешле аерымлану процессында нинди њзгђрешлђр
кичергђн соћ?
Фигыльнећ субстантив формасы булган исем фигыльдђ, мђгълњм булганча,
исем билгелђре дђ, фигыль билгелђре дђ бер њк дђрђќђдђ чагылыш таба. Ђмма
башка субстантив формалардан, ягъни исемнђрдђн џђм шулай ук сыйфат
фигыльлђрдђн аермалы буларак, ул икенче исемне турыдан-туры түгел, бары
тик II яки III тљр изафђ бђйлђнешенђ керњ аша гына ачыклый, Мђсђлђн: кайту
урыны, баруныћ максаты, китњ сђбђбе, аћлату дђресе џ.б. Ђ югарыда
китерелгђн мисалларда ул, сыйфатларга хас булганча, исемне турыдан туры,
ягъни сыйфатлар кебек ачыклый, шул ук вакытта сыйфатныћ морфологик
билгелђрен дђ ала: авырурак кеше, ић уяу кеше џ.б.
Дљрес, исем фигыльлђрнећ бу рђвешле кулланылышын тел тарихы фђнендђ
борынгылык књренеше дип карау да бар. Бу караш буенча, исем фигыльлђр
170
борынгыда књп функцияле булганнар, бер њк вакытта субстантив позициядђ дђ
адъектив функциядђ дђ кулланылганнар дип аћлатыла.
§ 51. Сыйфат сњз тљркемен љйрђнњгђ карата. Соћгы елларда чыккан
грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясалышына караган тљрле сњз тљркемнђре белђн
бер
рђттђн
сыйфат
ясалышына
да
зур
игътибар
бирелђ.
«Татар
грамматикасы»ныћ I томында, мђсђлђн, кушымчалау ысулы белђн сыйфат
ясалышы бњлегендђ телебездђ чагылыш тапкан бик бай ясагыч кушымчалар
туплап бирелгђн, алар арасында ђлегђ кадђр
грамматик хезмђтлђрдђ
теркђлмђгђннђре дђ шактый књп. Бу ысул белђн сыйфат ясалышы хезмђтләрдә
тљрле яклап џђм бик тђфсилле анализланган. Ђмма биредђ, безнећ
карашыбызча, кайбер искђрмђлђр бирү дђ сорала. Мисалга:
а) сыйфатныћ дђрђќђ кушымчалары сњз ясагычларга кертеп карала.
Г р а м м а т и к к а т е г о р и я књрсђткечлђре булган -сыл/-сел (књксел,
аксыл), -гылт/-гелт (саргылт), -су/-сњ (зђћгђрсу), -ылќым/-елќем (каралќым,
књгелќем) џ.б. кушымчалар форма ясагычлар буларак каралырга тиеш;
б) ясагыч кушымчалар белђн сњзъясалышына иллюстрация рђвешендђ
китерелгђн кайбер мисалларныћ татар теле љчен табигый булуы шулай ук шик
тудыра. Мисал љчен:1 читке (крайный), терлек (живой), тњзмер (терпеливый),
онытчак (забывчивый), тизгер (скорый), сузан (долговязый), очкак (летучий),
ончыл (мучнистый) џ.б.
Сњз кушу ысулы белђн сњз ясалышы бњлегенђ караган, ягъни лексик
берђмлек булган т е з м ђ џђм к у ш м а сњзлђрне с њ з т е з м ђ л ђ р д ђ н аеру
кирђклеге турындагы кайбер искђрмђлђрне без алдагы бњлеклђрдђ китергђн
идек инде.
Ђмма искђрмђлђрнећ књпчелеге, дљресрђк итеп ђйтсәк, ќитди фикер
башкалыклары, шулай да конверсия ысулы белђн сњз ясалышына карый.
1
Мисаллар «Татарская грамматика»ныћ I томыннан китерелђ.– 358–376 б.
171
Югарыда китерелгђн хезмђтлђрдђ сњз тљркемнђренећ бер-берсенђ књчњ
юлы, ягъни к о н в е р с и я ысулы белђн сыйфат ясалышы (шулай ук исем
ясалышы, рђвеш ясалышы џ.б.) бик кићђйтелеп књрсђтелђ.
Мђгълњм булганча, тљрки теллђрнећ грамматик табигатенђ хас ђџђмиятле
бер њзенчђлек бар: бер исем икенче бер исемне я н ђ ш ђ т о р у ю л ы белђн,
ягъни бернинди кушымчасыз да а ч ы к л а п килђ ала: агач йорт, йон кофта,
пыяла савыт, кљмеш кашык џ.б. Бу тљр сњзтезмђлђр фђндђ I т љ р и з а ф ђ
дип атала, џђм бу књренеш телебездђ эзлекле џђм системалы рђвештђ чагылыш
таба: укытучы апа, шофер егет, књрше хатын, такта чђй, дус кеше џ.б. Џђр
шундый исем югарыдагы хезмђтлђрдђ исемнећ с ы й ф а т к а к њ ч њ е, к о н в
е р с и я ысулы белђн сњз ясалышы буларак карала. Дљрес, мђсьђлђгђ бу
рђвешле якын килњ бљтенлђй њк яћа књренеш тњгел, икенче бер предметныћ
материалын белдергђн алтын сђгать, таш йорт, агач књпер кебек сњзлђрне
сыйфатлар рђтеннђн санау (чљнки алар русчага сыйфат буларак тђрќемђ
ителђлђр) башка хезмђтлђрдђ урын алган иде. Татар теле грамматикасында исђ
мондый «сыйфатка књчкђн» исемнђр бљтен мљмкин булган чиклђрне њтеп
киткђн дияргђ мљмкин. Анда, мђсђлђн, тулаем бљтен т у к ы м а , м е т а л л, т а
ш , а г а ч џ.б. исемнђре барысы да сыйфатка ђйлђнгђн. Алай гына да тњгел,
књчерелмђ мђгънђдђ кулланылган троплар да (арыслан, тљлке, эт) билге
белдерђ торган сњзлђргђ – сыйфатларга књчкђн [Татарская грамматика. Т. I,
1993: 393-409].
Безнећ карашыбызча, татар теле љчен, гомумђн тљрки теллђр љчен
мђсьђлђнећ болай куелышы урынлы тњгел.
Беренчедђн, без телебезнећ ђџђмиятле грамматик њзенчђлеген – изафђне
сызып ташлыйбыз дигђн сњз. Т љ р к и и з а ф ђ д ђ икенче исемне ачыклап
килгђн сњз џђрвакыт и с е м
сњз тљркеменђ карый. Энциклопедиягђ
мљрђќђгать итик: «В тюркологии „И” (изафет. – Ф.Х.) обозначает именные
определительные сочетания, оба члена которых выражены существительными
172
(ассызык безнеке. – Ф.Х.). Выделяется три типа И.; для первого характерно
отсутствие морфологических показателей связи компонентов (напр., азерб.
Дђмир гапы , (железные ворота)»1.
Икенчедђн, гомумђн сњз тљркемнђре (аерым алганда сыйфат) –морфологик
категориялђр, ђ морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з џђм с њ з
ф о р м а л а р ы, шућа алар беренче чиратта сњз берђмлеге буларак
тикшерелергђ тиеш. Ђ югарыдагыча, сыйфатларга «књчерњ» бу сњзлђрнећ
ќљмлђдђге функциялђренђ генђ нигезлђнђ. Сњзлђрне тљркемлђњнећ љч
принцибын искђ тљшерик:
1) л е к с и к-с е м а н т и к
п р и н ц и п – бу очракта сњзнећ
г о м у м и л ђ ш т е р е л г ђ н л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е исђпкђ алына (предмет,
билге, эш-хђл џ.б.). Ђйтик, таш яки агач – бу предметмы, билгеме? Ђ куян яки
арыслан, укытучы, шофер болар безнећ телдђ билге белдерђ торган сњзлђрме?
Сыйфатка «књчкђн» дип саналган барлык бу исемнђрдђ п р е д м е т л ы к
мђгънђсе саклана, алар предметлыкны белдерђлђр;
2) и к е н ч е п р и н ц и п – ул сњзлђрнећ м о р ф о л о г и к ягы, ягъни
грамматик
њзенчђлеклђре.
Белгђнебезчђ,
сыйфатларныћ
грамматик
њзенчђлеклђренђ килгђндђ, аћа д ђ р ђ ќ ђ категориясе џђм вакытлыча и с е м л
ђшњ
хас. Изафђ бђйлђнешендђге сњзтезмђдђге исем, билгеле, дђрђќђ белђн
дђ тљрлђнми џђм исемлђшђ дђ алмый, чљнки ул њзе исем (таш йорт, ташрак
йорт, бик таш йорт – мљмкин тњгел). Ђ башка сњз тљркемнәре, морфологик
џђм синтаксик яктан аерымланып, чынлыкта сыйфатка књчкђн очракта, алар
сыйфатныћ барлык морфологик билгелђрен њзлђренђ алалар: бљркњ џава,
бљркњрђк џава, кызу кљн, бик кызу кљн џ.б.
Алда без исемлђшкђн сыйфатларныћ бер тљрен билгелђгђн идек: яћа књлмђк
– књлмђкнећ яћасы тибы, ягъни бу очракта исемлђшкђн сыйфат а е р ы п
књ р с ђ т њ
вазифасын башкара. Исем+исем тезмђсен карыйк: ђгђр бу
Большой энциклопедический словарь. Языкознание.–М.: Научное издательство
«Большая Российская энциклопедия», 2000.–С. 172.
1
173
сњзлђрне сыйфат дип танысак таш йорт – йортныћ ташы, йон кофта –
кофтаныћ йоны кебек мђгънђсез тезмђлђр барлыкка килер иде. Димәк,
сыйыйфатның бу үзенчәлеге дә ул исемнәрдә чагылмый дигән сүз.
3) с и н т а к с и к п р и н ц ип . Бу билге буенча сњзлђрне тљркемлђгђндђ,
аларныћ ќљмлђдђге типик функциялђре џђм башка сњзлђр белђн бђйлђнешкђ
керњ мљмкинлеге исђпкђ алына. Икенче исемне ачыклаган бу исемнђр ќљмлђдђ
чыннан да, башлыча, аергыч вазифасын башкаралар, ђмма синтаксик яктан да
аларны сыйфатлардан аерып тора торган билгелђр бар. Сыйфат ќљмлђдђ аергыч
булып килгђндђ, аныћ аерылмыш белђн бђйлђнеше чагыштырмача ирекле. Мђсђлђн, яћа йорт сњз тезмђсен алсак, ќљмлђдђ сыйфат њзе ачыклаган сњздђн
ераклаша да ала: яћа зур йорт, яћа књпкатлы зур йорт џ.б.; ђ таш йорт
тезмђсендђ бу мљмкин тњгел, ачыклаган исемнећ џђрвакыт янђшђ торуы
сорала, ягъни бер исем икенчесен џђрчак янђшђ тору юлы белђн ачыклый: яћа
таш йорт, књпкатлы яћа таш йорт џ.б.
Кыскасы, мондый сњзтезмђлђрдђ без исем берничек тђ сыйфатка књчми,
исем булып кала дип саныйбыз.
Татар теле буенча башка грамматик хезмђтлђргђ мљрђќђгать итсђк тђ, аларда
и с е м – с ы й ф а т мљнђсђбђте нигездђ шул ук юнђлештђ карала. Мђсђлђн
В.Н.Хангилдин њзенећ морфология буенча язылган њтђ ќитди џђм саллы хезмђтендђ бу мђсьђлђгђ дђ махсус туктала. Ул таш урам, алтын балдак, корыч
пђке кебек очракларны ике исемнђн торган сњзтезмђлђр дип бђяли: «Мђсђлђн,
таш урам, алтын балдак, корыч пђке дигђндђге таш, алтын, корыч сњзлђре
сыйфат ролендђ кулланылганнар. Лђкин, аћа карап, алар сыйфат дип таныла
алмыйлар, чљнки ул сњзтезмђлђрдђ ачыктан-ачык икешђр предмет белдерелђ»
[Хангильдин, 1954: 91 ].
Шул ук вакытта, ул таш йљрђк, алтын гасыр кебек кулланылышта бу
сњзлђрнећ сыйфатлашуы кљчлерђк дип саный. Ђмма бу очракта галим хаклы
174
тњгел, чљнки ул сњзлђр књчерелмђ мђгънђдђ кулланылганнар, џђм троплар
буларак, алар грамматикага тњгел, књбрђк стилистикага карыйлар.
Башка грамматист галимнђрдђн Д.Г.Тумашева, М.З.Зђкиев, Д.Ђ.Сђлимова
џ.б. галимнђрнећ бу мђсьђлђгђ карашларын без инде сњзлђрне тљркемлђњгђ
багышланган бњлектђ шактый тђфсилле яктырткан идек .
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ:
1. Сыйфат сњз тљркеменђ љч аспектта (лексик-семантик, морфологик, синтаксик)
билгелђмђ бирегез.
2. Сыйфатларныћ исемлђшње џђм аларныћ ике структур тљре турында аћлатма бирегез.
3. Сыйфатларныћ лексик-грамматик џђм лексик-семантик тљркемчђлђре дип нђрсђгђ
ђйтђбез? Џђр тљркемчђгђ мисаллар китерегез.
4. Сыйфат дђрђќђлђре, аларныћ ясалышы џђм мђгънђлђре турында аћлатыгыз.
5. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн сыйфатлар ясалышын аћлатыгыз. Мисаллар
китерегез.
6. Парлы, кушма, тезмђ сыйфатларга мисаллар китерегез, аларныћ сыйфат ясалышындагы
урыны турында нинди бђхђслђр бар?
7. Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган (конверсия ысулы) сыйфатларга мисаллар
китерегез, татар тел белемендђ бу љлкђдђге фикер төрлелекләренең асылын аћлатыгыз.
«Исем-сыйфат» мљнђсђбђтен аңлатып бирегез.
СЫЙФАТ СҮЗ ТӨРКЕМЕНӘ АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Сыйфатның: а) ясалышы (тамыр, ясалма, кушма һ.б.); б) семантик төркемчәсе; в)
дәрәҗәсе; г) исемләшү-исемләшмәве; д) җөмләдәге вазифасы күрсәтелә.
Язгы кояш тау артыннан көлеп килеп чыкты. Аның беренче нурлары каршыдагы биек
сырт өстенә, җир астыннан казылып чыгарылган кызыл балчыкларга, аннан соң
конторадан ерак түгел, бик матур һәм иркен итеп салынган яшел түбәле йортларның зурзур тәрәзәләренә төштеләр (М. Гафури).
язгы – ясалма сыйфат, нисби, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгәнән, җөмләдә аергыч – язгы
(кояш);
биек – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә аергыч – биек
(сырт);
175
кызыл – тамыр сыйфат, асыл сыйфат (төсне белдерә), төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән,
җөмләдә аергыч – кызыл (балчыкларга);
матур, иркен – тамыр сыйфатлар, асыл сыйфатлар, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә
- рәвеш хәле булып килгәннәр;
яшел түбәле – ярым лексиклашкан сүзтезмә, тезмә сыйфатка якын мәгънәдә кулланылган,
җөмләдә аергыч – яшел түбәле (йортлар);
зур-зур – парлы сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, җөмләдә - аергыч – зур-зур
(тәрәзәләренә). Бу парлы сыйфатка бүленгәнлек төсмере хас.
Үз-үземә кайтам кабат уйлар аша –
Бүгенгемә - балачакның олысына.
Бар да шул ук. Тик ... таррак дөнья гына.
Әмма кояш нәкъ йөрәгем турысында (Л. Янсуар).
бүгенгемә - ясалма сыйфат, нисби сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килешендә, I зат тартым;
җөмләдә - урын хәле;
олысына – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килеше, III зат тартым,
җөмләдә - кыек тәмамлык;
таррак – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, чагыштыру дәрәҗәсе, җөмләдә - хәбәр.
176
САН
§ 52. Гомуми мђгълњмат. Гомуми л е к с и к
предметларныћ с а н ы н, д а н ђ
и с ђ б е н
мђгънђсе буенча сан
белдерђ. Санныћ аерым
тљркемчђлђре шулай ук предметларныћ санау буенча тђртибен, якынча санын,
сан буенча тигез љлешлђргђ бњлњне џ.б. белдерђ ала: ун китап, егерменче
йорт, унбишлђп кеше, икешђр алма.
Саннарныћ телдђ тљп л е к с и к м а я с ы, ягъни тамыр саннар књп тњгел, бу
яклап алар ябык система тђшкил итђлђр:
б е р ђ м л е к л ђ р н е белдергђн саннар: бер, ике, љч, дњрт, биш, алты,
ќиде, сигез, тугыз;
д и с т ђ л ђ р н е белдергђн саннар: ун, егерме, утыз, кырык, илле, алтмыш,
ќитмеш, сиксђн, туксан.
Болардан тыш сан исемнђренђ йљз, мећ сњзлђре џђм миллион, миллиард
кебек алынма берђмлеклђр керђ. Тарихи рђвештђ ун мећ мђгънђсен белдергђн
тљмђн (тњмђн) сњзе кулланыла.
Саннарныћ калган љлешен шул ук саннардан ясалган к у ш м а џђм т е з м ђ
саннар тђшкил итђ: унике, унбиш, егерме бер, мећ бер йљз егерме ике џ.б.
Сан сњз тљркеменећ я с а л ы ш ы шулай ук њзенчђлекле. Алар бары тик њз
эчлђрендђге сњзлђрдђн генђ төзелә. Мђсђлђн: унбиш, мећ тугыз йљз алтмыш
ике, сиксђн тугыз џ.б. Дљрес, тарихи рђвештђ дистђ саннарыныћ ясалышында
тљрле тел элементларыныћ катнашуы сизелђ. Ђйтик, алтмыш (алты + мыш),
ќитмеш (ќиде + меш), сиксђн (сигез~сђкиз + ђн) џ.б. Ђмма -мыш, -ђн(-ан)
кисђклђрен галимнђр борынгыда шулай ук дистђне, ягъни ун тљшенчђсен
белдергђн дип саныйлар. Сан исемнђренђ шулай ук чирек, ярты, ярым сњзлђре
дђ кертелђ. В.Н.Хангилдин аларны љлешлеклђр дип атый [Бу турыда карагыз:
Хангильдин, 1954: 123 ].
Морфологик
яктан татар телендђ саннар, башка тљрки теллђрдђге
кебек њк, тљрлђнми торган сњз тљркеме. Чљнки алар предметларныћ санын,
177
данђ исђбен белдергђн хђлдђ, књбрђк исемне ачыклап килђлђр, џђм андый сњз
тезмђлђрдђ саннар килеш белђн дђ, т а р т ы м
яки
с
а н белђн дђ
тљрлђнмилђр: ике китап, ике китапны, ике китабым џ.б. Биредђ аеруча сан
белђн
ачыкланган
исемнђрнећ,
предметныћ
књплеген
белдерњлђренђ
карамастан, књплек сан кушымчаларын алмаулары њзенчђлекле: љч китап, ике
йљз китап, мећ китап џ.б. Типологик яктан, рус телендђ, мђсђлђн, сан белђн
ачыкланган исемнђр килеш, сан белђн тљрлђнђлђр, ягъни сан саналмышы белђн
ярашып килђ: два ученика, двух учеников, двум ученикам џ.б.
Сљйлђм эчендђ саннар ике очракта исемнђр кебек килеш, тартым, сан белђн
тљрлђнгђн хђлдђ кулланылалар:
а) абстракт саннарны белдергђндђ: ике икећ дњрт була; унбиш љчкђ тигез
бњленђ џ.б.; Корпуслары ќиде генђ ђле. Ќитђр бер кљн ќитмеш ќидегђ
(С.Хђким).
б) саналмышы тљшеп калып, исемлђшкђндђ: Кулымда ике алма, берсен ал,
берсен алма! Бер тауда ун чишмђ унысы ун тљстђ (С.Хђким).
С и н т а к с и к яктан саннар исем белђн бирелгђн кисђкне ачыклап, аергыч
вазифасын башкаралар:
Ишек катында мине берьюлы ике хатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов). Ђй
ул беренче чирђмнећ яшеле књренње! Шактый књшеккђн књћелдђ љметлђр
терелње! (М.Фђйзуллин). Ана алты кызыныћ џђркайсына икешђр мендђр ђзерлђп куйган (Ш.Галиев).
Сирђгрђк, саннар ќљмлђдђ фигыль белђн белдерелгђн сњзне ачыклап хђл
булып та килђлђр: Ђтинећ мондый чагын беренче књрњем иде (А.Гыймадиев).
Егет ике сљйлђмђс (мђкаль). Сан тљркемчђлђре арасында ќ ы ю
с а н ы
кагыйдђ буларак фигыльгђ иярђ џђм хђл булып килђ: Без кинога икђњ бардык.
Алар бњлмђдђ љчђњ торалар. Синтаксик яктан саннар исемгђ яки фигыльгђ
турыдан-туры да иярђлђр: љч китап, ун укучы, беренче књрдем, лђкин ешрак
алар њзлђре ияргђн сњзгђ тљрле санау берђмлеклђре аша бђйлђнђлђр. Исемгђ
178
ияргђн вакытта саннар баш, данђ, нљсхђ, аршин, метр, чакрым кебек санау
берђмлеклђре белђн килђ: биш баш сарык, ике баш сыер терлеге, алты данђ
китап, беренче нљсхђ кулъязма, ун чакрым юл џ.б.
Ќитмеш чакрым ќирне, џай, њттек без,
Бер књрешер љчен килдек без... (ќыр).
Фигыльне ачыклаганда сан янында књбрђк кат, кабат, тапкыр, мђртђбђ
кебек сњзлђр килђ: Ќиде кат њлчђ, бер кат кис (мђкаль). ...Њзебез љчен дњрт
кат чњкеч суксак, Сезнећ љчен биш кат суктык без! (Џ.Такташ). Лђкин
белђмен мин бер бљренећ Ике кабат чђчкђ атмавын... Књпме ашкынса да бер
дулкынныћ Ике тапкыр ярны какмавын, Искђн ќилнећ кире кайтмавын белђмен
мин... (М.Кђрим).
§ 53. Сан тљркемчђлђре. Мђгънђлђре џђм грамматик билгелђре буенча
саннар тњбђндђге лексик-грамматик тљркемчђлђргђ бњленђлђр: м и к ъ д а р
с а н ы, т ђ р т и п с а н ы , б њ л е м с а н ы , ч а м а с а н ы, ќ ы ю с а н ы.
1.
Микъдар
саннары
бернинди
љстђмђ
кушымчалар
алмыйлар,
предметларныћ микъдарын белдереп, гадђттђ, исемне ачыклап килђлђр: Ишек
катында мине берьюлы ике хатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов). Бер-бер
артлы ике станок тигез ритм белђн ходка китте (К.Нђќми). Бала-чага алты
ќан: Ђхмђт, Нђќип, Закирќан (Ђ.Фђйзи). Аерылыр чак ќитђ, дусларым,
Сизелмђде ун ел узганы (С.Сљлђйманова).
Ярты, чирек сњзлђре дђ микъдар саннарына керђ: Нигђ ярты гына бит
булса да хат язып салмыйсыћ? (А.Гыйлђќев). Џђм менђ чирек гасыр буе –
йљрђк тњремдђ йљрткђн ђлеге сорауга ќавап алу вакыты ќитђ кебек
(М.Хђсђнов).
Микъдар саннары контекстта исемлђшеп килђлђр џђм исемнђр кебек
тљрлђнђлђр:
тапшырасыћ
Егерме
алтыны
(А.Гыйлђќев).
савып,
Мондый
егерме
алты
авылларны
без
баштан
сљтне
йљзне
њттек
179
(А.Гыйлђќев). Бик ућган безнећ бакчачы бабай, Яше њзенећ туксанда бугай
(М.Ќђлил).
Абстракт саннарны белдергђндђ дђ микъдар саннары к и л е ш, т а р т ы м
кушымчаларын алып тљрлђнђлђр. Бу – тњбђндђге очракларда мљмкин:
а) тљрле математик гамђллђрдђ џђм сан тљшенчђсен абстракт мђгънђдђ
кулланганда: Тугыз љчкђ тигез бњленђ. Биш бишећ егерме биш була џ.б. Малай
чакта йоклап китђр љчен саный идем йљзгђ, мећгђчђ... (З.Мансуров);
б) сђгатьне, айныћ кљннђрен, кешенећ яшен џ.б. белдергђндђ: Минем ђти
эшкђ иртђнге алтыда китђ, кич сигездђ кайта (А.Гыймадиев). Сђгать алты.
Хђят апаныћ сменасы бњген ќидедђ (К.Нђќми). Алтысында тулган ай – Язгы
ташу суга бай (ђйтем). Хђтерлим мин ђле бњгенгедђй Сентьябрнећ бере
ќиткђнне (Ђ.Мљэминова);
в) микъдар саннары килеш кушымчалары һәм бәйлекләр
ярдђмендђ
фигыльгђ ияреп килђлђр: Књрде Иргали: юл икегђ аерылган, акыллы мал шућа
туктаган икђн (М.Хђсђнов). Тимђ! Сђгать љчне сукты: Иртњк торып, Ќиде
белђн эшкђ киткђн ђти кайтыр (Ђ.Фђйзи).
Микъдар саннарына шулай ук вакланма саннар да кертеп карала: икедђн љч,
уннан бер, љчтђн ике. Бу саннар ясалышы буенча тезмђ саннарга карый:
беренче сан чыгыш килеше формасы аша икенче санга бђйлђнђ, грамматик
хезмђтлђрдђ аларны љ л е ш с а н н а р ы дип тђ атыйлар.
2. Тђртип саннары -ынчы/-енче (-нчы/-нче) кушымчалары белђн ясала џђм
предметларныћ сан буенча тђртибен белдерђ: бишенче кат, егерменче бњлмђ,
беренче кљн џ.б.
Тђртип саны књбрђк предметны ачыклый џђм ќљмлђдђ аергыч булып килђ:
Сугышныћ икенче кљнендђ њк мића повестка килде (Н.Дђњли). Беренче
тау... Анда ятмый томан, Њз вакытында шаулый яз анда (С.Хђким).
180
Башка сан тљркемчђлђреннђн, аерым алганда микъдар саннарыннан аермалы
буларак, тђртип саны ачыклаган исем књплектђ дђ килђ ала: Бу вакытта инде
кояш баеп, књктђ беренче йолдызлар књренђ башлаган була (С.Хђким).
Саналмышлары тљшеп калганда, тђртип саннары исемлђшеп килђлђр:
Унынчыны тутыргач та килгђн идем, џаман фермада (А.Гыйлђќев). Ђ
икенчесе – бер карауда љнсез итђрлеге – яшь, књп дигђндђ егерме ќиде яшьлђр
тирђседер (М.Хђсђнов). Беренчелђр белђн килђм сентябрьдђ, Майда китђм
унынчылар белђн бергђ (Э.Мљэминова). Беренчелђр мине сагындыра,
Беренчелђр минем истђ гел... (С.Хђким).
Сирђгрђк тђртип саны фигыльне ачыклап та килђ: Ђтинећ мондый чагын
беренче књрњем иде (А.Гыймадиев).
3. Чама саны предметларныћ якынча санын, чамалап ђйтњне белдерђ, џђм
морфологик юл – -лап/-лђп кушымчасы белђн ясала: унбишлђп студент, унлап
кеше, егермелђп кљн џ.б. Чама саны шулай ук нигездђ исемгђ ияреп, исемне
ачыклап килђ: Бер чебеш, унлап-унбишлђп узганнан соћ шундый ук љтелгђн
койрыклы тагын бер чебеш. Фу, бљтенлђй кђефен боздылар кызныћ...
(Ф.Хљсни).
Ђмма контекстта чама саны књбрђк с и н т а к с и к ю л белђн, ягъни њзара
якын торган саннарны кабатлау юлы белђн ясала: ике-љч кеше, дњрт-биш
китап, ун-унбиш укучы џ.б.
Ќиде-сигез чакрым араны ќил уйнатып кына уздылар (М. Хђсђнов). Шул
турыда аз гына – биш-алты сњз сљйлим ђле, Гадђтемчђ аз гына ќырлыйм ђле,
кљйлим ђле (Г.Тукай).
Санны якынча, чамалап ђйткђндђ аћа шулай ук књплек кушымчасы ялгана:
сђгать ќиделђрдђ, яше утызларда џ.б.
Ул кљнне кичке тугызларга кадђр мђктђптђ булдык (А.Гыймадиев).
181
4. Бњлем саны сан нигезенђ -ар/-ђр, -шар/-шђр кушымчалары ялганып ясала,
џђм предметларны сан буенча тигез љлешлђргђ бњлњне белдерђ: љч-ђр китап,
ике-шђр дђфтђр, ун-ар сум џ.б.
– Юк, џђр агайныћ баш тњбђсендђ икешђр, љчђр тургай эленеп тора бугай,
– дидем (Г.Бђширов). Ул вакытта инде йортлар егермешђр катлы џђм тљрле
тљстђ булырлар (А.Гыймадиев). Берсе артыннан берсе љчђр, дњртђр булып
керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар (Г.Бђширов).
Мисаллардан књренгђнчђ, бњлем саны књбрђк исемне ачыклый, фигыльне
ачыклаганда исђ кат, мђртђбђ, тапкыр сњзлђре белђн кулланыла: икешђр кат
яздырды; љчђр мђртђбђ сљйлђтте џ.б.
Тартык авазга беткђн сан нигезлђренђ -ар/-ђр кушымчасы, сузыкка беткђн
саннарга -шар/-шђр кушымчасы ялгана: бер-ђр, ике-шђр, љч-ђр, дњрт-ђр, бишђр, алты-шар џ.б. Сљйлђм телендђ бу кушымчаларны бутап ђйтњ дђ бар: берђр
~ берешђр, љчђр ~ љчешђр џ.б. Лђкин бу ђдђби нормага туры килми. Ђдђби
телдђ бары тик сиксђн, туксан саннарына гына, тартыкка тђмамланган
булсалар, -шар/-шђр (-ышар/-ешђр) кушымчалары ялгана: сиксђн-ешђр, туксанышар.
Бњлем саны кушымчасын шулай ук -ар-лап/-ђр-лђп, -шар-лап/-шђр-лђп
рђвешендђ катлауландырып ђйтњ дђ бар: икешђрлђп басыгыз, дњртешђрлђп
тезелегез; дђфтђрне дњртђрлђп љлђштек џ.б.
5. Ќыю саны сан нигезенђ -ау/-ђњ кушымчасы ялганып ясала џђм
предметларны сан буенча бергђ ќыйнап ђйтњне белдерђ. Бу сан тљркемчђсенећ
њзенчђлеге шунда, ул, башка саннар кебек њк, предметларныћ санын белдерђ,
ђмма ќљмлђдђ књбрђк фигыльгђ ияреп килђ: љчђњ килдек, бишђњ кайттык;
яки њзе ќљмлђдђ хђбђр вазифасын башкара: без – ќидђњ; тљркемдђ
студентлар унау.
Татар телендђ ќыю саннарыныћ мондый њзенчђлегенђ В.Н.Хангилдин
игътибар итђ: «Лђкин шунысы характерлы, ќыю саннары, сњз тезмђсендђ
182
грамматик яктан фигыльгђ бђйлђнњлђренђ карамастан, њзлђре бђйлђнгђн
фигыль белђн белдерелгђн эшнећ санын да, кабатлануын да аћлатмыйлар, бђлки
шул ќљмлђдђге нинди дђ булса исем белђн белдерелгђн предметныћ санын
аћлаталар... Димђк, аларныћ фигыльгђ бђйлђнњлђре грамматик бђйлђнеш
булып кала. Семантик яктан исђ алар, џаман да исемгђ йә исем алмашлыгына
бђйлђнеп, предметныћ микъдарын белдерђлђр» [Хангильдин, 1954: 132–133 ].
Телебезнећ њзенчђлеген шулай нечкђ тотып алган бу галимнећ фикерлђренђ
љстђп тагын шуны ђйтергђ мљмкин, ќыю саны шул рђвешле кулланылып,
књпмедер дђрђќђдђ санны предметлаштырып белдерђ, сан белђн бергђ бу
очракта предметлар, затлар да белдерелђ. Телдђ кулланылышына игътибар
итик:
Кыйгач кашым, Асыл ташым, Йоклаек икђњ... (Дђрдемђнд). Ќитђклђшеп
икђњ бара, Эзлђренђ ак кар ява... (С.Сљлђйманова). Безнећ љйдђ без ќидђњ:
Безнећ песи – ќиденчесе (Г.Тукай).
Чама санын белдерђ торган -лап/-лђп кушымчасы бњлем санына љстђмђ
рђвештђ ялганган кебек (икешђрлђп, љчђрлђп), ќыю саннарына да ялганып
килђ: икђњлђп башкардык, љчђњлђп килдек џ.б.
§ 54. Санныћ башка сњз тљркемнђренђ мљнђсђбђте. Алда књргђнебезчђ,
сан исемнђре телдђ предметларныћ гади санын гына белдереп калмыйлар,
аларныћ кулланылышы шактый књптљрле џђм катлаулы: абстракт саннарны
белдергђндђ яки исемлђшкђндђ, мђсђлђн, тљрле грамматик кушымчаларны
алалар,
сан
тљркемчђлђре
санауныћ
тљрле
якларын,
тљсмерлђрен
чагылдыралар џ.б.
Болардан тыш, бик борынгы тел књренеше буларак, сан исемнђре башка сњз
тљркемнђре белђн дђ шактый тыгыз мљнђсђбђттђ торалар, ягъни саннар
сљйлђмдђ тљрле сњз тљркемнђрен алыштырырга џђм тулысынча аерымланып,
башка сњз тљркеменђ књчеп китђргђ дђ мљмкин. Бу яктан телдђ аеруча сљйлђм
эчендђ бер саныныћ кулланылышы њзенчђлекле:
183
1) бер саны туры њз мђгънђсендђ кулланыла, и с е м н е яки ф и г ы л ь н е
ачыклый: Гази бњтђн бер сњз дђ ђйтмђде (М.Хђсђнов). Бакчагызныћ бер
алмасын Татып карыйсым килде (Зљлфђт). Тђрђзђлђр ачып бер сызгырдым...
(С.Хђким);
2) вакытлыча исемлђшђ: Колак тљбећђ берне кундырсам, биш булыр...
(А.Гыймадиев);
3) бер саны билгесезлек тљсмерен белдереп, билгесезлек артикле вазифасын
башкара: Књк арасында кояш књк ялтырарсыћ бер заман (Г.Тукай). Ерактагы
моћлы бер кљй булып Ишетелсђк иде џаман да (Зљлфђт). Шул ук вазифада
берђр бњлем саны да килђ: Моныћ љчен аћа берђр якты хатирђне, берђр
шатлыклы вакыйганы књз алдына китерергђ кирђк иде (М.Хђсђнов).
Билгесезлекне белдергђндђ бер саны кабатланып та килђ: Ђгђр басса сине
бер-бер заманны Еламый йомшамас хђсрђт вђ кайгы... (Г.Тукай);
4) юклык алмашлыгы мђгънђсендђ кулланыла: Бер ќирдђ юк андый ак
каеннар, Бер ќирдђ юк андый урманнар (Џ.Такташ).
Бер саны ќыю саны формасында билгесезлек алмашлыгына књчә:
...Ялкынланган йљрђгемђ берђњ бик якын кебек (Ф.Кђрим). Берђњ ...Борын очын
кулына кысып, Сњгенеп узды кышкы салкыннан (Џ.Такташ).
Шушы берђњ формасына аналогия рђвешендђ булса кирђк, аеруча шигъри
телдђ, алда књрсђтелгђнчђ, икђњ сњзе дђ кулланыла: Язгы ташуларда Аккан
бозга басып, Икђњ килђ елга буйлатып... (К.Нђќми). Бу икђњгђ тђћре биргђн
бертигез зур мђртђбђ: Берсе уйный књк йљзендђ, берсе уйный сђхнђдђ
(Г.Тукай). Ђмма бу соћгы очракны конверсия књренешенђ кертеп булмый,
мђгънђсе буенча ул вакытлыча исемлђшњгђ якын тора;
5) чыгыш килеше формасында бер к е р е ш с њ з (модаль сњз) булып килђ:
Бердђн, кызыныћ укытучы булып китњен, ђлбђттђ дђрђќђ саный (Ф.Хљсни);
6) бњлњче теркђгеч буларак кулланыла: Књз язмыйм: бер гљмбђгђ, бер
кызларга, бер егетлђргђ карап алам... (Ш.Галиев);
184
7) конверсия ысулы белђн рђвеш ясала: Бергђ эшлибез, бергђ укыйбыз;
8) кушма џђм тезмђ рђвешлђр ясала: берьюлы, бердђн-бер, бер-бер артлы
џ.б. Бер-бер артлы ике станок тигез режим белђн ходка китте (К.Нђќми);
Ишек тљбендђ мине берьюлы ике хатын-кыз каршылады (М.Хђсђнов).
Бердђнбер баланы љф-љф итеп кенђ торалар (Ш.Галиев);
9) бер саны тљрле формаларда кабатланып, исем яки алмашлык сњз
тљркеменђ якын торган субстантив сњзлђр ясый: бер-беребезне, бер-беребезгђ
џ.б.
Бер-беребезгђ ничек охшаганбыз, Икебез дђ соры шинельле (Џ.Такташ).
Мећ саны исеме телдђ шулай ук тљрле мђгънђлђрдђ кулланыла:
а) кабатланып килеп књлђм-чама рђвеше мђгънђсен белдерђ: ...Сый-хљрмђт
љчен мећ-мећ рђхмђтлђрен ђйтеп, битен сыпыргандай итте (М.Хђсђнов);
ә) тљрле бђйлеге белђн кулланыла, шулай ук бик књп рђвешенђ синоним
булып килђ: Башына мећ тљрле уй килде џ.б.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ
1. Сан сњз тљркеменђ билгелђмђ бирегез, аныћ лексик-семантик, морфологик, синтаксик
њзенчђлеклђрен билгелђгез.
2. Сан сњз тљркеменећ лексик составы, ясалыш џђм кулланылыш њзенчђлеклђре турында
сөйләгез.
3. Сан тљркемчђлђрен атап књрсђтегез џђм џђр тљркемчђнећ ясалышы, семантикасы,
кулланылыш њзенчђлеклђре турында тулы мђгълњмат бирегез:
а) микъдар саннары;
б) тђртип саннары;
в) бњлем саннары;
г) чама саннары;
д) ќыю саннары.
4. Саннарныћ башка сњз тљркемнђренђ књчњ очракларын мисаллар белђн аћлатыгыз.
САН СҮЗ ТӨРКЕМЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.
185
Җөмлә эчендә сан сүз төркемен тикшергәндә саннарның төркемчәсенә, төрләнүтөрләнмәвенә, кулланылыш үзенчәлекләренә игътибар ителә, ясалыш буенча төре күрсәтелә.
Мәсәлән:
1. Хәнәфи авылга пердседатель булып кайтканда, әнисе алты почмаклы өйдә әле бер
ялгызы яши, һәм ул өй әле рәхәтләнеп егерме ел торырлык иде (В. Нуруллин).
алты – микъдар саны, гади сан, исемне ачыклый, төрләнмәгән; исем белән берлектә
тотрыклы сүзтезмә ясалган – алты почмаклы, аергыч функциясе;
бер – микъдар саны, сан исемләшкән сыйфатны ачыклый, төрләнмәгән, җөмләдә хәл
составында килә: бер ялгызы;
егерме – микъдар саны, тамырлашкандистә атамасын белдерә, исемне ачыклый,
төрләнмәгән, җөмләдә - аергыч;
2. Егерме дүрт өчкә тигез бүленә.
егерме дүрт – микъдар саны, тезмә сан, абстракт, санны белдерә, төрләнгән – баш
килештә; җөмләдә - ия;
өчкә - микъдар саны, гади сан, абстракт санны белдерә, төрләнгән – юнәлеш килеше,
җөмләдә - кыек тәмамлык.
3. Мин беренче чәчәкләрне эзлим,
Бәлки алар башка төштәдер...
Беренчеләр мине сагындыра,
Беренчеләр минем истә гел (С. Хәким).
беренче - тәртип саны, исемне ачыклап аергыч функциясндә килгән, төрләнми;
беренчеләр – тәртип саны, исемләшкән, баш килештә, һәр ике очракта грамматик ия булып
килгән.
Бер чебеш, унлап-унбишләп узганнан соң шундый ук өтелгән койрыклы тагын бер чебеш.
Фу, бөтенләй кәефен боздылар кызның, ишле арасына нәрсә тыгып җибәргәннәр бит (Ф.
Хөсни).
унлап-унбишләп – чама саны, кабатланып килгән, исемләшкән (унлап-унбишләп чебеш),
баш килештә, грамматик ия функциясендә.
186
АЛМАШЛЫК
§ 55. Гомуми мђгълњмат. А л м а ш лы к башка сњз тљркемнђре арасында
њзенчђлекле урын алып тора. Л е к с и к-с е м а н т и к яктан ул чынбарлык
књренешлђрен турыдан-туры атамый, ђ гомуми рђвештђ аларга к њ р с ђ т ђ,
и ш а р ђ л и, џђм сљйлђмдђ башка сњз тљркемнђрен а л ы ш т ы р ы п килђ.
Бу аныћ атамасында да чагылыш таба.
Татар тел белемендђ «алмашлык» термины беренче башлап М.Корбангалиев
џђм Х.Бђдигый тарафыннан язылган «Татар теле сарыфы» дигђн морфология
дђреслегендђ кулланыла (1918). Г.Ибраџимов, Ќ.Вђлиди грамматикаларында
«алмаш» термины, ђ аћа кадђрге грамматикаларда «замир», «исме замир»
терминнары кулланыла.
М о р ф о л о г и к я к т а н алмашлыклар њзлђре алыштырган сњз
тљркемнђренећ
грамматик
билгелђрен
алалар.
Исемне
алыштырган
алмашлыклар, мђсђлђн, исем кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр: кем,
кемгђ, кемећ, кемнђр џ.б. Зат алмашлыклары тартым белђн тљрлђнмилђр,
чљнки алар њзлђре затны белдерђлђр. Сыйфатны, яисђ рђвешне алыштырган
алмашлыклар тљрлђнмилђр, аларга бары тик љлешчђ дђрђќђ белдерњ генђ хас:
шулай ~ шулайрак, шундый ~ шундыйрак џ.б.
С и н т а к с и к я к т а н алмашлык ќљмлђдђ њзе алыштырган сњзлђр
вазифасын башкара, димђк, књптљрле ќљмлђ кисђге булып килђ ала.
187
Сез – беренче фронтовик (З.Зђйнуллин) – ия; Мондый хђбђрне ишеткђч,
халыкныћ шатлыгы эченђ сыймады (М.Галђњ) – аергыч; Юк инде, безнећ
заманда кыз урлап китеп, ђллђ кая бара алмассыћ (Ф.Хљсни) – аергыч, урын
хђле. Бу егетне сез таныйсызмы? Ул яшь чагында сезнећ авылда кљтњ кљтте.
Сез аны кыерсытмадыгызмы? (М.Мђџдиев) – и я, а е р г ы ч, т ђ м а м л ы к
џ.б.
Шул рђвешле: а л м а ш л ы к – п р е д м е т, з а т, б и л г е мђгънђлђренђ
г о м у м и р ђ в е ш т ђ к њ р с ђ т е п , и с е м, с ы й ф а т, р ђ в е ш, с а н сњз
тљркемнђрен
алыштыра
џђм
шул
сњз
тљркемнђренећ
грамматик
њзенчђлеклђрен њзендђ чагылдыра торган сњз тљркеме.
Сљйлђмдђ башка сњз тљркемнђрен алыштырып, аларныћ мђгънђлђрен
гомумилђштереп белдергђнгђ књрђ, алмашлыкларны куллану кирђкмђгђн
кабатлаулардан коткара, сљйлђмне ачык, аћлаешлы итеп формалаштыра.
Бу яктан алмашлыклар аерым сњзтезмђлђрнећ, хђтта тулы ќљмлђлђрнећ
мђгънђлђрен дђ бик кыска юл белђн алыштырып килергђ мљмкин. Мђсђлђн:
Кысса да синдђ ятимлеклђр, фђкыйрьлеклђр мине, –
Изсђ дђ њз ишлђремнђн хур вђ кимлеклђр мине, –
Њтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кеби,
Уйласам, ул кљннђрем тик кичтђ књргђн тљш кеби...
(Г.Тукай).
§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз
тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
1. Н и н д и с њ з т љ р к е м е н
а л ы ш т ы р у л а р ы н а к а р а п,
алмашлыклар тњбђндђге тљркемчђлђргђ бњленђлђр:
1. И с е м алмашлыклары.
2. С ы й ф а т алмашлыклары.
3. С а н алмашлыклары.
4. Р ђ в е ш алмашлыклары.
188
«Татар теле грамматикасы»ныћ II томында [2002: 308–310] алмашлык
тљркемчђлђренђ
«фигыль
алмашлыклары»,
«теркђгеч
алмашлыклары»,
«кисђкчђ алмашлыклары» дигђн тљркемчђлђр љстђп бирелгђн. Безнећ
карашыбызча, бу фђнни яктан бик њк тљгђл тњгел.
Беренчедђн, типологиягђ мљрђќђгать итсђк, бер телдђ дђ «фигыль
алмашлыклары» џ.б. дигђн тљшенчђ юк. Тљрки теллђр грамматикаларында да
андый књренеш теркђлмђгђн. Рус телендђ, мђсђлђн, исемнђрне алыштырып
килгђн алмашлыклар гына махсус сњз тљркеме буларак аерып чыгарыла
[Русская грамматика, т. 1,1980:783]. Инглиз телендђ сњз тљркемнђрен
алыштыру буенча алмашлыклар икегђ бњлеп карала: и с е м алмашлыклары
џђм с ы й ф а т алмашлыклары, ягъни с у б с т а н т и в џђм а д ъ е к т и в
алмашлыклар1.
Икенчедђн, фигыль алмашлыклары дип китерелгђн итњ, нитњ џ.б.
сњзлђрнећ нигезендђ -и (-ир) тамырлы ярдђмче фигыль ята, џђм ул телдђ
берничђ тљрле грамматик формада кулланыла: иде (ир-де), икђн (ир-кђн), исђ
(ир-сђ) џ.б.; итњ – бу фигыльнећ йљклђтњ юнђлеше формасы, хђзерге телдђ ул
ярдђмче фигыль сыйфатында тезмђ фигыльлђр ясауда актив катнаша: тђэмин
итњ, тђэсир итњ, кабул итњ џ.б. Ђ нитњ, фђлђн итњ – болар ђдђби тел љчен
тњгел, ђ сљйлђм теленећ дђ тњбђн стиле љчен генђ хас берђмлеклђр.
Шул ук хезмђттђ шунысы, шуны, шуныћ сњзлђре «теркђгеч алмашлыклары»
дип
китерелгђн.
Алар
асылда
сыйфатны
алыштыра
торган
књрсђтњ
алмашлыкларыныћ тљрлђнеш формалары, чљнки сыйфат алмашлыклары,
сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн
тљрлђнђ.
1. Исем алмашлыклары – гомуми рђвештђ предмет мђгънђсен белдерђлђр.
Аларга књбрђк з а т, с о р а у, ю к л ы к џђм б и л г е с ез л е к алмашлыклары
керђ: мин, син, ул, без, сез, алар, кем, нђрсђ, њзе, џичкем, џичнђрсђ, ђллђ кем,
Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка.–М.: Высшая школа,
1965.–С. 78.
1
189
нђрсђдер џ.б. Исем алмашлыклары исемгђ хас морфологик категориялђргђ ия
була, ягъни алар килешлђр (сез, сезнећ, сезне, сездђн, сездђ) џђм тартым белђн
(кемем, кемећ, кеме, кемебез, кемегез, кемнђре) тљрлђнђлђр, берлек џђм књплек
санда килђлђр (кем – кемнђр, нђрсђдер – нђрсђлђрдер). Мђсђлђн:
Без акны-караны књрмђстђн, кая басканны белмђстђн, Зђћгђр Чишмђгђ
чаптык (Г.Ибраџимов). Айрылып китсђм дђ синнђн гомремнећ таћында мин,
И Казан арты! Сића кайттым сљеп тагын да мин (Г.Тукай). Туып-њскђн
шушы ќирнећ ямен Алыштырмый икђн џичнђрсђћ... (С.Хђким).
2. Сыйфат алмашлыклары – бу, шушы, теге, ул, шул, андый, мондый,
нинди, кайсы, бары, барлык, бљтен, џђммђ, џђр, кайбер џ.б. Гомуми рђвештђ
предмет џђм затларныћ билгелђренђ ишарђ итђлђр; сыйфатлар кебек, исемгђ
янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр: бу эш, џђр бала; чагыштыру дђрђќђсе
књрсђткечен алып, тљгђл булмаган, якынчарак билге мђгънђсен дђ белдерђ
алалар: андыйрак, ђллђ ниндирђк. Контекстта исемлђшеп килђлђр. Мисал љчен:
Џавалар тын торганда, бигрђк тђ тљнге сђгатьлђрдђ чыгып, игътибар
белђн тыћласаћ, авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре
ишетелеп тора (Ф.Хљсни). Бер ќирдђ юк андый ак каеннар, Бер ќирдђ юк
андый урманнар (Џ.Такташ). Бљтен болын љстенђ књз књреме ќирне чуарлап,
ђллђ никадђр печђнче сибелгђн. Ђле тегендђ, ђле монда кояшка каршы яшен
яктысыдай чалгы йљзе ялтырап китђ (Г.Бђширов).
Сыйфат алмашлыкларына мђгънђ ягыннан књрсђтњ, билгелђњ, билгесезлек,
сорау алмашлыклары керђ.
3. Сан алмашлыкларына ничђ, ничђнче, ничђлђп, ничђшђр, ничаклы, никадђр,
књпме кебек сорау алмашлыклары керђ. Алар предмет џђм затларныћ
микъдарына, тђртип ягыннан санына ишарђ итђлђр, саннар кебек исемнђргђ
янђшђлек юлы белђн бђйлђнђлђр џђм, бик эзлекле булмаса да, сан
тљркемчђлђренећ кушымчаларын алалар. Ќљмлђдђ бу алмашлыклар саннар
њтђгђн функциялђрне башкаралар – аергыч, хђл, хђбђр булып килђлђр.
190
Ничђ мђртђбђлђр Казанныћ китап кибетендђ очраштык (Г.Бђширов). Ничђ
ел тормыйлар балалар Иделдђ џђм Дунай ярында... (Р.Ђхмђтќанов). Моннан соћ
ул ничаклы тырышса да, артык сикерђ алмаячак (Ф.Хљсни). Књпме яу,
сугышлар аркылы Син ќићеп чыккансыћ, Ватаным (Р.Вђлиев).
4. Рђвеш алмашлыклары ничек, кайчан, кайда, кая, алай, болай, шулай,
тегелђй, ђллђ ничек, ничектер, ник, нигђ, берничек, џичничек, беркайда,
беркайчан џ.б. эш-хђл яки билге билгесенђ ишарђ итђләр џђм рђвешлђр кебек,
фигыльгђ, сыйфатка, башка бер рђвешкђ, хђбђрлек сњзгђ янђшђлек ярдђмендђ
бђйлђнђлђр џђм, бик њк эзлекле булмаса да, чагыштыру дђрђќђсе кушымчасы
алып, билгенећ билгесен якынчалык тљсмере љстђп белдерђлђр.
Рђвеш алмашлыкларына нигездђ к њ р с ђ т њ, с о р а у џђм б и л г е с е з л е
к алмашлыклары керђ.
Абзый, бу турыда њзенећ ќавабын ђллђ кайчан ђзерлђп куйган тљсле, тиз
џђм салмак тавыш белђн ќавап кайтарды (М.Ђмир). Болай эшлђргђ аны Сђлим
љйрђткђн иде (Г.Гобђй). Кыз ќырлавыннан кайчан туктады, каршыдагы
эшелон кайчан тавыш-тынсыз гына кузгалып китте, егет моны сизмђде
(Ђ.Еники). Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга
базмыйча, юаш кына басып торалар... Кошлар ђллђ кая китеп югалды
(Г.Бђширов).
§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре
буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
1. з а т алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар;
2. к њ р с ђ т њ алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый,
тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шушылай;
3. с о р а у алмашлыклары: кем, ни, нђрсђ, кай, кайсы, кая, нинди, ник џ.б.;
4. б и л г е л ђ њ алмашлыклары: бары, барлык, барча, џђммђ, џђр, џђрбер,
џђркем, бљтен, њз;
191
5. б и л г е с е з л е к алмашлыклары: кемдер, нђрсђдер, кайсыдыр, ђллђ кем,
ђллђ нђрсђ џ.б.;
6. ю к л ы к алмашлыклары: џичкем, џичнђрсђ, џичнинди, џичкайчан, беркем,
берничек џ.б.;
7. т а р т ы м алмашлыклары: минеке, синеке, безнеке, сезнеке, моныкы,
тегенеке, ђллђ кемнеке џ.б.
В.Н.Хангилдин алмашлыкларны сигезгђ – зат, књрсђтњ, сорау, билгелђњ,
билгесезлек, юклык, тартым, мљнђсђбђт алмашлыкларына бњлђ. «Татар
грамматикасы»нда исђ алар алтыга бњленгђн: зат, књрсђтњ, сорау, билгесезлек,
юклык,
билгелђњ
тљркемчђлђренђ
алмашлыклары.
тартым
Бу
алмашлыклары
соћгы
хезмђттђ
кертелмђгђн,
ђ
алмашлык
В.Хангилдин
грамматикасында мљнђсђбђт алмашлыклары дип књрсђтелгђн кем, нђрсђ,
нинди, кайсы џ.б. алмашлыкларны њзлђренђ аерым лексик-морфологик
тљркемчђ дип танырга нигез юк. Ул яктан алар – шул ук сорау алмашлыклары.
Иярченле кушма ќљмлђ составында гына бу алмашлыклар, мөнәсәбәтле сүзләр
рәвешендә кулланылалар. Мђсђлђн, Кая карама, шунда эш кайный ќљмлђсендђ
кая алмашлыгы (сорау алмашлыгы) ђнђ шундый вазифа башкара.
§ 58.
Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур
тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син,
ул, без, сез, алар.
Зат алмашлыклары, кагыйдђ буларак, исемне алыштыра џђм, килешлђр
белђн тљрлђнеп, књп тљрле грамматик формаларда килгђнгђ књрђ, сљйлђмдђ
шактый актив кулланыла. Мђсђлђн:
Бњген минем ђти Казаннан кайта. Улмы? Ул мића саплы калач китерђ.
Аннары мића читек китерђ, љр-яћа читек (Г.Исхакый). Сез, татарлар,
табигать законына каршы килеп, ничек алай ќићел генђ тљрле миллђт
кешесенђ ђверелђ аласыз, ђ? (М.Галиев). Яшь чакларныћ усал Алсуларын
Такташ белђн бергђ сљйдек без (Х.Туфан).
192
Морфологик ќђџђттђн зат алмашлыкларына исем категориялђреннђн бары
килешлђр белђн тљрлђнњ генђ хас. Сан, ягъни берлек-књплек тљшенчђсе I, II
затта кушымчалар белђн тњгел, аерым нигез белђн белдерелђ: мин ~ без, син ~
сез. Ђ тарихи юнђлештђ исђ без, сез алмашлыклары составында борынгы
књплек кушымчасы -з булган дип гљман кылына. I, II зат алмашлыклары мин,
син килешлђр белђн тљрлђнгђндђ, кушымчаларда кайбер њзгђрешлђр барлыкка
килђ:
Б.к.
мин, син
Т.к.
мине сине
И.к.
минем синећ
Ч.к.
миннђн синнђн
Ю.к.
мића сића
У.-в.к. миндђ синдђ
Тљрлђнеш парадигмасыннан књренгђнчђ, юнђлеш џђм тљшем килешлђрендђ
фонетик њзгђреш барлыкка килђ (мин + га  мића, син + га  сића; мин + не
 мине, син + не  сине), ђ иялек килеше кушымчасы -ем (мин-ем) тартым
кушымчасына аналогия рђвешендђ њзгђргђн дип санала, чљнки иялек
килешендђге бу алмашлык џђрчак тартымлы исем белђн кулланыла: минем
дђфтђрем, минем ђнием џ.б.
III зат алмашлыгы ул телдђ соћрак, књрсђтњ алмашлыгыннан барлыкка
килгђн, ђ аныћ борынгы тамыры дn~in (-ђн/-ин) формасында булган1. Килеш
белђн тљрлђнгђндђ џђм књплектђ III зат алмашлыгыныћ тамыры њзгђрђ:
Б.к.
ул
Т. к. аны
И.к.
аныћ
Ч. к. аннан (аћардан)
Ю.к.
аћа (аћар, аћарга)
У.-в.к.
анда (аћарда)
Парадигмадан књренгђнчђ, урынара килешлђрдђ III зат алмашлыгы берничђ
вариантта кулланыла. Кушымчалардагы -р элементы -
борынгы юнђлеш
килеше калдыгы: аћа ~ аћар ~ аћарга џ.б.
Сравнительно-историческая
грамматика
реконструкции.–М.: Наука, 2002.–С. 319.
1
тюркских
языков:
Региональные
193
Семантик
яктан
юнђлеш
килешенећ
тљрле
вариантлары
грамматик
синонимнар рђвешендђ кулланыла: аћа ђйттем, аћар ђйттем, аћарга ђйттем.
Чыгыш џђм урын-вакыт килешлђрендђ исђ семантик аерымлану барлыкка
килгђн.
Анда
тљре
књпчелек
очракта
ќансыз
предметларга,
тљрле
књренешлђргђ књрсђтђ; аћар ~ аћарга ~ аћардан ~ аћарда тљрлђре исђ гадђттђ
шђхескђ ишарђли: аннан (алдым), аћардан (алдым); минем китабым анда
(аћарда) џ.б.
а) ул алмашлыгыныћ тљрле килеш формалары шђхескђ мљнђсђбђтле
рђвештђ кулланыла:
Мин аћарда чиксез яну књрдем
Бњгенгенећ бљек эше љчен
Мин аћарда књрдем бњгенгенећ
Туып килгђн яћа кешесен!..
Зал тын гына аћа карап торды,
Зал аћардан књзен алмады.
Ул бер сњз дђ залга ђйтмђсђ дђ,
Зал йљрђген аныћ аћлады.
(Џ.Такташ)
ә) җансыз предметларга, књренешлђргђ ишарђли џђм рђвешлђргђ якын
мђгънђ белдерђ:
Анда ул, анда ул суларныћ Гомеремнећ эзеннђн акканы... (С.Хђким).
Шђџадђтнамђ кулыма кергђннђн соћ, мин аны мећ тапкыр укыган, анда ни
барын яттан ук белђ идем (Г.Ибраџимов). Ќем-ќем генђ тамчылый кар, Анда
йолдыз ќылысы бар (Р.Рахман).
Бу
алмашлыкныћ
чыгыш
килеше формасы
аннан
предмет исемен
алыштырып туры њз мђгънђсендђ дђ кулланыла. Мђсђлђн: Минем китап
шкафта, аннан ал! (сљйл.т.). Шулай ук вакыт рђвеше мђгънђсендђ дђ килергђ
194
мљмкин (конверсия): Ђйдњк кљтњне бер ќиргђрђк ќыярга, аннан бђрђћге пешерергђ уйлады (Џ.Такташ).
Књплектђге
алмашлыкларныћ
тљрлђнеше
структур
яктан
исем
тљрлђнешеннђн аерылмый: без ~ безнећ ~ безгђ...; сез ~ сезнећ ~ сездђн...: алар ~
аларга ~ алардан џ.б.
§ 59. Књрсђтњ алмашлыклары. Књрсђтњ алмашлыклары: ул, бу, шул,
шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шулай, ђнђ,
менђ џ.б. Болар зат яки ђйберлђргђ књрсђтњ, сыйфат яки рђвешлђргђ ишарђ
итњ љчен кулланыла. Мђсђлђн: Якуп туп-туры шул йортка китте (И.Гази).
Менђ бу иптђшнећ исемен белмим (Ш.Камал). Ђнђ кровать башында букчасы
эленеп тора (А.Шамов). Гариф белђн Муса монда куну тиешлекне сљйлђсђлђр
дђ, башкалар якын да килмђделђр (Ш.Камал).
Бу, шул, шушы, теге, ђнђ, менђ алмашлыклары гадђттђ сљйлђњчедђн тљрле
ераклыкта булган предмет џђм књренешлђргђ тљбђп књрсђтђлђр. Грамматик
хезмђтлђрдђ аларныћ семантик њзенчђлеклђренђ дђ игътибар юнђлтелђ: бу,
шушы, менђ алмашлыклары ић якын арага ишарђ итђлђр; теге, ђнђ, ђнђ теге
алмашлыклары чагыштырмача ић ерак аралыкны, ђ шул, ул алмашлыклары
уртача ераклыкны белдерђлђр [Хангильдин, 1954: 149 б.]. Мисал љчен: бу
китап, шушы китап, ђнђ теге китап, ђнђ шул китап џ.б.:
Бик тђ суык бит, улым. Ђнђ, кара ђле, бњген кояш та колакланып чыккан
(Г.Бђширов). Авылныћ теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гљре ишетелеп
тора (Ф.Хљсни).
Тљзелеше буенча књрсђтњ алмашлыкларыныћ т а м ы р џђм я с а л м а
тљрлђре бар. Хђзерге телдђ тамыр алмашлык булып саналганнарына ул, бу, шул,
шушы, ђнђ, менђ, теге алмашлыклары керђ. Тарихи юнђлештђ исђ борынгы
тамырлар булып бу, ул алмашлыклары џђм борынгыдан килгђн берђмлеклђр
булып теге, ђнђ, менђ (диалекталь тиге ~ ана ~ мона ~ мына) сњзлђре санала
195
[Сравн.-ист. гр. тюрк. языков..., 2002: 319–320 ]. Хђзерге телдђ тамыр булып
саналган шул, шушы алмашлыклары тарихи сњз ясалышына карый: шу
(борынгы тамыр) + ул  шул: шу +уш (шулай ук борынгы тамыр)  шушы џ.б.
Сњз тљркемнђренђ мљнђсђбђте буенча књрсђтњ алмашлыклары нигездђ
с ы й ф а т џђм р ђ в е ш н е алыштыра. Тамыр алмашлыклардан тыш сыйфат
алмашлыклары -дый/-ди кушымчалары белђн ясала: андый, мондый, шундый,
тегенди џ.б. Рђвеш алмашлыклары исђ нигездђ ясалма, алар тамыр
алмашлыклардан -лай/-лђй кушымчасы белђн ясала: болай, шулай, алай, тегелђй
џ.б.
1. Сыйфатны алыштырган књрсђтњ алмашлыклары књпчелек очракта исем
белђн белдерелгђн кисђкне ачыклап аергыч ролендђ кулланыла: Бу тавыш бик
ачты књћлем, Шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Егет менђ шул утта янды.
Шул кљрђшлђр, шул газаплар, шул каџарманлыклар эчендђ кайнап, аныћ яшь
йљрђге... њзен бер кљрђшче итеп њстерњ дђрте белђн тулып ялкынланды
(Г.Ибраџимов). Њткђннђрдђн бары шул ќыр калды. Ул ќыр безгђ яшьлек ядкяре
(Р.Вђлиев). Тимербулат шундый егет, Караклыкны кичермђс. Сљюенђ тап
тљшсђ дђ, Эшенђ тап тљшермђс (М.Ќђлил).
Аерым очракларда књрсђтњ алмашлыклары икелђтелгђн формада да
кулланыла: менђ шул, ђнђ шушы џ.б.
Менђ шул бабай њлђр алдыннан њзенђ чакырды да, мића, бер уч тутырып,
орлыклар бирде (Г.Ибраџимов).
Стилистик яктан андый, шундый алмашлыклары рђвешне яки фигыльне
ачыклап, кљчђйткеч кисђкчђ мђгънђсендђ дђ килђ: Илсљяр шундый каты
кычкырды, инде егерме-утыз адым китеп љлгергђн рота командиры туктап
артына борылды (Г.Гобђй). Шундый сагындырдыћ син, Айсылу апа! – диде
(Г.Бђширов).
2. Рђвешне алыштырган књрсђтњ алмашлыклары фигыльне ачыклап, књбрђк
р ђ в е ш х ђ л е вазифасын башкаралар:
196
Алай бик карышсаћ, Алмачуарыћны тотарбыз да урманга ќибђрербез, – дип
куркыталар (Г.Ибраџимов). Мин шулай исђп иттем ђле, сећлем: ул класска мин
кабатлау дђреслђре беткђнче керђчђкмен (Э.Касыймов).
Сыйфат белђн мљнђсђбђттђш бу, шул, теге алмашлыклары, џђм шулай ук
андый, мондый, шундый кебек алмашлыклар контекстта исемлђшеп, исемнђр
кебек, к и л е ш, т а р т ы м, с а н белђн тљрлђнђлђр. Бу алмашлыгы килешлђр
белђн тљрлђнгђндђ б ~ м чиратлашуы барлыкка килђ, ђ шул алмашлыгында -л
авазы кыскара, ул борынгыча шу вариантында тљрлђнђ.
Б.к.
бу
шул
теге
шундый
И.к.
моныћ
шуныћ
тегенећ
шундыйныћ
Ю.к.
моћа
шућа
тегећђ
шундыйга
Т.к.
моны
шуны
тегене
шундыйны
Ч.к.
моннан
шуннан
тегеннђн
шундыйдан
У.-в.к.
монда
шунда
тегендђ
шундыйда
Бу алмашлыклар џђркайсы берлектђ џђм књплектђ килђ ала, тартым
кушымчалары ала: бу – боларны ~ болары; шул ~ шулары; мондыйларга ~
мондыйларын џ.б.
Кыскасы,
хђзерге
телдђ
башка
алмашлыклар
кебек
њк,
књрсђтњ
алмашлыкларыныћ вазифасы катлаулы џђм књптљрле, џђм ул телебезнећ
грамматик яктан мљмкинлеклђре зур булу турында сљйли.
197
§ 60. Сорау алмашлыклары. Сорау алмашлыкларына: кем, ни, нђрсђ
(исем алмашлыклары), кайсы, нинди (сыйфат алмашлыклары), кая, кайдан,
кайчан, ник, нигђ, ничек (рђвеш алмашлыклары), ничђ, ничђнче, ничђшђр,
никадђр, ничаклы, књпме (сан алмашлыклары) џ.б алмашлыклар керә. Алар
ђйберне, затны, билгене белдергђн џђм, шулай ук, эшне њтђлњ рђвеше, урыны,
вакыты, сђбђбе, максаты ягыннан ачыклаган сњзлђргђ књрсђтеп, ишарђлђп
килђлђр:
Без тормышныћ тљбеннђн књтђрелдек. Кем књтђрде? Кайчан? Ничек? –
Сезгђ менђ шул турыда сљйлђп бирергђ телим... Кайдан килеп, кая баруы
џичкемгђ билгеле булмаган бер њткенче мљсафир бабай бездђ, хђл ќыярга
туктаган вакытта њлеп калды (Г.Ибраџимов). Ник елыйсыз, сез урамнар, Ник
елыйсыз! Туктагыз! (Џ.Такташ). Кайда да йљрђктђ, йљрђктђ, Тљшлђргђ кереп
гел йљдђтђ Нигђ соћ бу Кырлай яклары?! (С.Хђким).
Хђзерге телдђге књп санлы, тљрле-тљрле мђгънђгђ ия булган сорау
алмашлыклары тарихи рђвештђ љч тљрле тамыр алмашлыктан – кем, нђ ~ ни,
кай
алмашлыкларыннан
барлыкка
килгђн.
Тел
њсеше
дђвамында
бу
алмашлыкларныћ тљрле грамматик формалары морфологик яктан аерымланып,
аерым лексик берђмлеккђ ђверелгђннђр. Мисал љчен: *нђ ~ *ни алмашлыгыннан
нђрсђ (нђ+ирсђ), нђчђ ~ ничђ, нигђ (нђ ~ ни + гђ), ничек (нђ-чик) џ.б.
алмашлыклар ясалган;
*кай алмашлыгыннан: кая (кай+а, юн.к. кушымчасы), кайда, кайсы (кай+сы,
тартым кушымчасы), кайчан (кай+чаг+ын), кайдан алмашлыклары барлыкка
килгђн.
Кем сорау алмашлыгы, борынгыдан ук њзгђрешсез килгђн алмашлык, татар
телендђ бары тик з а т к а, ш ђ х е с к ђ карата гына кулланыла. Рус теленнђн
аермалы буларак, мђсђлђн, бу алмашлык бњтђн тере затларны белдерми. Мђсђлђн:
198
Мећлђгђн књз карый бу чорга:
– Сез кемнђр, сез кемнђр?
– Сез кемнђр?! (Ф.Сафин).
Туган яктан гњзђл ќир юк,
Илен кем сљеп туйган? (Р.Вђлиев).
Исемне
алыштырып,
кем
алмашлыгы
аныћ
барлык
грамматик
категориялђрен њзенђ ала: килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ: кем, кемнећ,
кемгђ, кемне, кемећ, кемегез, кемнђре, кемнђр џ.б.:
Кемнђрећ бар, кемне уйлыйсыћ, кемнђрећ сагындыра (ќыр). Кемгђ сљйлим
серлђремне, йљрђгем ялкын кебек... (Ф.Кђрим). Алар кем соћ? – дигђн ачуланып
староста... (А.Алиш).
Кем алмашлыгы шул, шунда кебек књрсђтњ алмашлыклары белђн иярчен
ќљмлђлђрне баш ќљмлђгђ бђйли торган чара (мљнђсђбђтле сњз) буларак та
телдђ актив кулланыла. Мђсђлђн: Кем эшлђми, шул ашамый (мђкаль). Кем иген
игђ, шул ќырлап яши (мђкаль).
Ни, нђрсђ алмашлыклары кешедђн башка тереклек иялђренђ џђм ќансыз
предметларга мљнђсђбђттђ кулланыла; алар шулай ук исемнђр кебек
тљрлђнђлђр: нђрсђ ~ нђрсђне, нђрсђдђн, нђрсђлђре; ни ~ нилђр, нидђн џ.б.
Шуныћ љстенђ тагын Бђдертдинов њзе дђ ямансылатмый... кайсы
бригаданыћ нђрсђдђ алдырганлыгын, кайсыныћ нђрсђдђ калышуын књрсђтђ
тора (Ф.Хљсни).
Грамматик хезмђтлђрдђ нђрсђ алмашлыгында предметлык тљшенчђсенећ
шактый кљчле булуы да билгелђнђ. Мђсђлђн: Алда бер ак нђрсђ књренђ
башлады (Ш.Камал).
Сљйлђм телендђ џђм шулай ук сирђгрђк ђдђби телдђ дђ нђрсђ, нђмђрсђ
сњзлђре исем ролендђ, «ниндидер ђйбер» тљшенчђсендђ дђ еш кулланыла.
Мђсђлђн: Мђ, менђ бу нђмђрсђлђрне ераграк яшереп куй ђле, – дип, ђтисенђ
пулемет ленталары џђм наган бирде (Г.Гобђй).
199
Књп нђрсђлђр якын булып китђр,
Књп нђрсђдђн ђле бизелер...
Азмы ќырлар яздым синдђ, Казан!
Гомерем дђ синдђ љзелер (М.Ђгълђм).
Ни алмашлыгы хђзерге телдђ књбрђк сљйлђм теле љчен хас: Ни сљйлисећ
син? Ни булды? Нидђн шулай курыктыћ? џ.б.
Ђмма ул мђкаль-ђйтемнђрдђ шактый еш очрый: Ни чђчсђћ, шуны урырсыћ
(мђкаль). Оясында ни књрсђ, очканында шул булыр (мђкаль).
Кай – кайсы, нинди сорау алмашлыклары предмет билгесенђ књрсђтеп,
сыйфатны, яки башка предмет билгесен белдергђн сњзлђргђ мљнђсђбђтле
рђвештђ кулланыла: Кай тарафларга юл тотасыћ? (Р.Мљхђммђдиев). Сез
кайсы халыктан дисђлђр, Батырлар исемен атадым (Р.Вђлиев). Нинди уеннар
башлап ташлаганбыздыр, анысын хђтерли алмыйм... (Г.Ибраџимов).
Контекстта исемлђшеп кайсы, нинди алмашлыклары исемнђрчђ тљрлђнђлђр:
ниндилђрен (кайсыларын) аласыћ; кайсылары яхшы?
Тљш авышкач, љйдђге кешелђр кайсысы кая таралып беткђч, киенеп,
ясанып... хыялларым ђйдђгђн якка юнђлдем (Ф.Шђфигуллин). Кызу каным уйнар
оланнарда, Уйларымныћ калыр кайсысы? (Ф.Сафин).
Кая, кайда, кайчан, ник, нигђ, ничек алмашлыклары рђвешне алыштыралар
џђм контекстта тљрлђнмилђр.
Менђ кайчан кузгала тљрле љмђлђр: каз љмђсе, сњс љмђсе, тула љмђсе
(Г.Бђширов). Боз пђрдђсен умырзая Ничек ача, књрсђйдећ, Энќе гљлдђн мђћге
шићмђс Тђкыялар њрсђйдећ (С.Сљлђйманова). Ђнђ књрегез: ул ничек кљмеш
тавыш белђн яћгыратып кешни (Г.Ибраџимов). Нигђ, нигђ, синећ шаян књзлђр
Књзлђремђ болай багалар?! (Џ.Такташ). Ник шунда гына калмады, Ник дулкын
китте ары? (Р.Вђлиев).
200
§ 61.
Билгелђњ алмашлыклары. Билгелђњ алмашлыклары: њз (њзем,
њзећ, њзе џ.б.), бары, барлык, барча, бљтен, џђр, џђрбер, џђркем, џђммђ џ.б.
Тарихи
рђвештђ
билгелђњ
алмашлыкларыныћ
лексик
составы
соћрак
формалашкан дип уйларга нигез бар, чљнки алар арасында њз алмашлыгыннан
кала барлык берђмлеклђр яки башка сњз тљркемнђреннђн књчкђн (бары,
барлык, бљтен џ.б.), яки ярым алынма сњзлђр (џђр, џђрбер, џђркем џ.б.)
Билгелђњ алмашлыкларыныћ књпчелеге сыйфат сњз тљркеме белђн
мљнђсђбђттђш, џђм алар ќљмлђдђ предмет билгесенђ књрсђтђлђр:
Аныћ ана йљрђге улы турындагы џђрбер сњзне, улына булган џђрбер
карашны ычкындырмыйча аулап тора иде (Ђ.Еники). Бер минут эчендђ бљтен
књл љсте малайлар белђн тулды (И.Гази). Џђр ќир карланган, сулар бозланган
(Г.Тукай). Њз илем бар, рђхмђт, ђнкђй! Њз телем бар, Рђхмђт, ђнкђй!
(Ф.Сафин).
Контекстта исемлђшкђндђ, билгелђњ алмашлыклары, исемнђр кебек, килеш,
тартым, сан белђн тљрлђнђлђр:
Без колхозга кергђч мал-туарлар Џђммђбезнећ књмђк ителде... (Џ.Такташ).
Ић яхшысы, беркая да китмђскђ. Барыбыз бергђлђп, ќић сызганып тотынырга
да, барлык авылларны, барлык љйлђрне электричестволы итђргђ, яктыртырга
(Ф.Хљсни). Агачлар астына сыгна балалар барчасы бергђ, Алай да булмаса,
барсы тљшђлђр сикерешеп књлгђ (Г.Тукай).
Китерелгђн ќљмлђлђрдђге џђммђбезнећ, барыбыз, барчасы, барсы –
исемлђшеп килгђн билгелђњ алмашлыклары.
Кулланылыш њзенчђлеклђре буенча, бигрђк тђ семантик яктан, билгелђњ
алмашлыклары арасында аерымлыклар да бар:
Њз алмашлыгы - борынгыдан килгђн тамыр алмашлык. Ул:
а) предметларныћ билгесен књрсђтеп аергыч ролендђ килђ (њз кеше, њз илем
џ.б.). Яуса да карлар, табигать эшли инде њз эшен... (Г.Тукай). Башсыз малай
201
тњгел, њз ќаен белђ булыр (Г.Ибраџимов). Њз тљсен њзгђртми саклаучы арада
берсе бар, Кљз кљне џђм кыш буе саргаймый торган чыршы бар (Г.Тукай);
ә) лђкин бу алмашлык телдђ књбрђк тартым белђн тљрлђнгђн хђлдђ затларга
књрсђтњ љчен кулланыла: њзем, њзећ, њзе, њзебез, њзегез, њзлђре. Мондый
очракта ул зат алмашлыклары белђн янђшђ дђ, шулай ук аерым, ягъни
мљстђкыйль рђвештђ дђ килђ ала: мин њзем, син њзећ, ул њзе, без њзебез, сез
њзегез, алар њзлђре џ.б. џђм сљйлђмдђ књбрђк сљйлђњче яки эш башкаручы
затны а е р ы п
к њ р с ђ т њ1, басым ясау мђгънђ тљсмерен
белдерђ:
Мин њзем Мостафа атлы булам, авылда «Мостай» дип кенђ йљрилђр ие,
хђзер дђ шулай дип кенђ йљрергђ була. (Ф.Хљсни). Сез њзегез дђ рухи
Геркулеслар, Сез њзегез дђ рухи титаннар! (Х.Туфан).
Мљстђкыйль рәвештә њзлђре генђ килгђндђ дђ бу алмашлыклар књбрђк
затларга књрсђтђлђр, килешлђр белђн тљрлђнђлђр: њзем, њземне, њземђ,
њзлђренђ џ.б.
Башка берни дђ кирђкми, Њзем чапкан печђннђрне бер туйганчы иснђсђм
(С.Хђким). Ќырга салып ќырдай тормышыћны, Њзећђ бњлђк итђсе иде
(Х.Туфан). Кайлардан килсђ дђ инде, Њзлђрен књрђсе юк; Башларын сљеп,
кочаклап, књзлђрен њбђсе юк (Х.Туфан).
Барлык, барча, џђммђ, џђрбер, џђркем кебек алмашлыкларны семантик яктан
ике тљркемгђ бњлеп карыйлар:
а) барлык, барча, џђммђ, бљтен алмашлыклары предметларныћ ќыелмасына
бербљтен итеп књрсђтђлђр: барча кош-корт, барлык кешелђр, бљтен авыллар
џ.б.
ә) џђр, џђрбер, џђркем, џђрнђрсђ кебек алмашлыклар предметларга, затларга
яки аларныћ тљркемнђренђ аерып, аерым-аерым књрсђтђлђр: џђр кеше, џђрбер
авыл, џђркем белђ џ.б.
Соћгы вакытта грамматик хезмђтлђрдђ мондый књренеш «выделительная функция» дип
билгелђнђ башлады.
1
202
Авыл халкы барысы да эштђ (Р.Сибат). Олыгайгач ул китапларныћ
каталогын тљзедем: барлыгы 258 китап сакланган иде (М.Мђџдиев). Бљтен
капкалардан йљгерешеп, хатын-кызлар, бала-чагалар чыкты (Ђ.Еники).
Саргаядыр кљз кљнендђ џђр агач яфраклары... (Г.Тукай). Туган якта џђр тал
ќырлый... (С.Хђким). Укып барган џђрбер юлым, џђрбер сњзем Була минем юл
књрсђткњче йолдызым (Г.Тукай).
Д.Г.Тумашева билгелђњ алмашлыкларыныћ кулланылыш буенча тагын бер
њзенчђлеген билгели. Мђсђлђн, ќыйма мђгънђ белдерђ торган барлык, џђммђ
кебек кайбер алмашлыклар књплек сандагы исемнђрне ачыклыйлар (барлык
кешелђр, џђммђ авыллар), ђ бљтен, бар кебеклђре берлек сандагы исемнђрне
ачыклап килђләр: бљтен халык, бар кљчем, бар ќырым џ.б. [Тумашева, 1964:
112–113 ]. Мисаллар:
Сљлђйман карт белђн Гљлчирђ гљллђр яратканга, барлык бњлмђлђр гљллђр
белђн тулган иде (Г.Ђпсђлђмов). Очкан кошныћ барысы да шоћкар тњгел...
(Дђрдемђнд). Бар ќырымны илгђ багышладым, Гомеремне дђ бирђм халкыма
(М.Ќђлил).
Билгелђњ алмашлыгы мђгънђсендђ бар модаль сњзе дђ кулланыла: Бар ќир
карланган, Сулар бозланган... (Г.Тукай). Ашарга утырса, ни гаќђп – бар тђмле
моныћ алдында иде (М.Мђџдиев).
§
62.
Билгесезлек
алмашлыклары.
Телебездђге
билгесезлек
алмашлыклары барысы да тљрле юллар белђн ясалган алмашлыклар, џђм
алмашлыкларныћ бу тљре тел њсеше процессында шулай ук соћрак барлыкка
килгђн дип уйларга нигез бар. Алар ике тљрле юл белђн ясала:
а) сорау алмашлыкларына билгесезлекне белдерђ торган -дыр/-дер кисђкчђсе
ялгана: кемдер, нђрсђдер, нидер, ниндидер, каядыр, кайчандыр џ.б.;
ә) сорау алмашлыклары алдыннан ђллђ кисђкчђсе килђ: ђллђ кем, ђллђ нђрсђ,
ђллђ кая, ђллђ ни, ђллђ кайчан џ.б.
203
Билгесезлек алмашлыкларыныћ бер тљркеме исем белђн мљнђсђбђттђш,
ягъни алар затка яки тљрле предметларга књрсђтђлђр џђм исем кебек
тљрлђнђлђр: ђллђ кем, ђллђ кемнђр, ђллђ кемгђ, ђллђ кемећ, кемећдер, кемгђдер,
нђрсђдер
џ.б.
-дыр/-дер
кисђкчђсе
гадђттђ
килеш,
тартым,
сан
кушымчаларыннан соћ ялгана:
Хђлим аћлап бетерђ алмады: кемнђрдер туптан атып, ниндидер пароходны
батырганнар... (И.Гази). Нђрсђдђндер књз эленгђн, Џђм тђмам баскан йокы...
(Г.Тукай). Кемгђдер яшьлеге кайтты, кемнећдер заяга узган гомере књз
алдыннан
кичте
(Ђ.Еники).
Федько
чыннан
да
нидер
хђтерлђргђ
тырышкандай, кашларын ќыерып, уйланып торды (Ђ.Еники). Ђллђ нђрсђ генђ
йљрђкне чеметеп алды... (Г.Бђширов).
Ничектер, ђллђ ничек, кайдадыр, ниндидер, кайчандыр џ.б. билгесезлек
алмашлыклары с ы й ф а т џђм р ђ в е ш белђн мљнђсђбђттђш. Алар гадђттђ
предмет билгесенђ, яисђ эш-хђлнећ урынына, вакытына, сђбђбенђ џ.б.
књрсђтђлђр. Мђсђлђн: Ерактан, ђллђ кайдан, ишетелђ књк књкрђгђн аваз
(Г.Тукай). Кайчандыр икебез бер ишеккђ сыеп њскђн балалар бит без!
(Г.Насрый). Бњген никтер борчылып торам (И.Гази). Бљтен болын љстенђ,
књз књреме ќирне чуарлап, ђллђ никадђр печђнче сибелгђн (Г.Бђширов).
Табигать њз љстенђ килгђн дђџшђттђн курыккан кебек, сагаеп калды: ...
Кошлар ђллђ кая китеп югалды (И.Гази).
Билгесезлек алмашлыгы мђгънђсендђ санныћ тљрле тљркемчђлђре – бер,
бер-бер, берђњ сњзлђре кулланыла:
Дљньяны
ќимерердђй
бер
кљч,
бер
дђџшђт
белђн
књк
књкрђде
(Г.Ђпсђлђмов). Югары очтан берђњ килђ, Ићбашында урагы... (ќыр).
Тегермђннђр берђр тавыш тыћлаган шикелле туктап калган иделђр (Ш.Камал).
Ђгђр басса сине бер-бер заманны Еламый йомшамас хђсрђт вђ кайгы...
(Г.Тукай).
204
§ 63. Юклык алмашлыклары.
Юклык алмашлыкларына: џичкем,
беркем, џичберкем, џичнђрсђ, бернђрсђ, џичбернђрсђ, берни, џични (исем
алмашлыклары), џичнинди, бернинди (сыйфат алмашлыклары), џичничек,
берничек, џичкая, беркая, џичкайчан, беркайчан, џичкайда, беркайда (рђвеш
алмашлыклары) кебек алмашлыклар керә. Юклык алмашлыкларыныћ нђрсђне
белдерњен,
семантикасын
В.Н.Хангилдин
тњбђндђгечђ
аћлата:
«Предметларныћ яки аларныћ билгелђренећ, яки эш-хђл белђн бђйлђнгђн
хђллђрнећ (урын, вакыт, сђбђп џ.б.) бљтенлђй табылмавын, юклыгын аћлата
торган алмашлыклар шушы тљркемчђгђ керђлђр» [Хангильдин, 1954: 158 ].
Барлыкка килњ, формалашулары ягыннан юклык алмашлыклары шулай ук
тел њсешенећ соћгырак чорына карый. Лексик составы буенча алар барысы да
ясалма,
сорау
алмашлыклары
нигезендђ
барлыкка
килгђннђр.
Бу
алмашлыкларныћ ике структур тибы бар. Алар сорау алмашлыкларына бер
саны яки џич кисђкчђсе ялганып ясалалар:
а) беркем, берни, бернђрсђ, бернинди, беркая џ.б.;
б) џичкем, џичнђрсђ, џичкайчан, џичкая џ.б.
Сљйлђмдђ бер, џич сњзлђре њзлђре генђ дђ юклык алмашлыгы мђгънђсендђ
кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн:
Бер ќирдђ юк андый ак каеннар,
Бер ќирдђ юк андый урманнар... (Џ.Такташ).
Бер сњз дђ ђйтмђде (сљйл.т.). Барча байлыкны ќыячаклар, имеш, Џич
џљнђрсез бай булачаклар, имеш (Г.Тукай). Кычкырасым килђ ќиргђ минем: Џич
туймадым синдђ яшђп, дип... (С.Хђким).
Џичкем, берни, бернђрсђ кебек исем белђн мљнђсђбђттђш, џђм џичнинди,
бернинди кебек сыйфатны алыштырган алмашлыклар исемлђшњ аша, исемнђр
кебек, килеш формаларын алалар, тартым белђн тљрлђнђлђр. Мђсђлђн:
Моћа беркем дђ гаќђплђнми Дошманнан нђрсђ кљтђргђ мљмкин соћ?
(Н.Дђњли). Књрдем хђзер: эшкђ џичнђрсђ тић тњгел (И.Гази). Џичнигђ
205
карамый, яћа хуќалар њзлђренчђ ќан-фђрман тырышкан булалар (А.Алиш).
Кљннђремнећ џичберен дђ чљнки Ак ди алмадым (Г.Тукай).
Беркайчан, џичкая, џичничек џ.б. кебек рђвеш белђн мљнђсђбђттђш
алмашлыклар гадђттђ тљрлђнми, ќљмлђдђ књбрђк фигыльне ачыклап, хђл
вазифасын башкаралар. Мђсђлђн:
Ђмма лђкин бер генђ телђген ул џичничек тђ ќићђ алмады... (Ђ.Еники). Џђр
солдат белђ: бђлки шушы ќићњ хакына ул кайдадыр ятып калыр, мондый
матур таћнарны џичкайчан књрергђ туры килмђс (Ш.Рђкыйпов). Беркайчан
ђйтмђ син авыр сњз, Йљрђк бит болай да яралы... (ќыр).
Сљйлђм телендђ џђм сирђгрђк ђдђби телдђ дђ юклык алмашлыгы кем дђ
сњзе белђн, ягъни сорау алмашлыгы џђм кљчђйткеч дђ кисђкчђсе белђн
белдерелергђ мљмкин:
Мин урынымнан торганда, бакчада кем дђ калмаган иде (Ш.Камал). Кем дђ
белми, кем дђ ђйтми: Ућгаракмы, сулгарак? Исђ ќиллђр, кая иссђ, Шунда китђ
бу кораб (Р.Рахман). да~дђ кисђкчђсе гомумђн башка юклык алмашлыклары
янында да еш кулланылучан џђм ул инкярны кљчђйтђ тљшђ: Анда беркем дђ юк
иде (Г.Ђпсђлђмов).
Џич тђ књћелем ачылмаслык эчем пошса,
Њз-њземне књралмыйча рухым тљшсђ,
Ќђфа чиксђм, йљдђп бетсђм бу башымны
Куялмыйча ќанга ќылы џичбер тљшкђ
......................................................................
Шул вакытта мин кулыма китап алам,
Аныћ изге сђхифђлђрен актарам... (Г.Тукай).
§ 64. Тартым (нисбђтлђњ) алмашлыклары. Алмашлыкларныћ бу
тљркемчђсе грамматика буенча булган хезмђтлђрдђ соћрак урын ала башлады.
Башлап, зат, књрсђтњ, билгелђњ џ.б. алмашлыкларга субстантив формада -
206
ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган минеке, синеке, безнеке, њзенеке џ.б.
кебек сњзлђрне Н.К.Дмитриев њзенећ «Башкорт теле грамматикасы»нда тартым
алмашлыклары рђтеннђн санный [Дмитриев, 1948: 109]. Татар телендђ исђ
Д.Г.Тумашева шул ук карашны яклап чыга, џђм ул тартым алмашлыкларыныћ
тњбђндђге тљрлђрен књрсђтђ [Тумашева,1964: 115 ]:
а) з а т алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: минеке, синеке, аныкы,
безнеке, сезнеке, аларныкы;
ә) исемлђшкђн к њ р с ђ т њ алмашлыкларыннан ясалганнары: моныкы,
шуныкы, тегенеке џ.б;
б) б и л г е л ђ њ алмашлыкларыныћ субстантив формасыннан ясалган
алмашлыклар: њземнеке, њзенеке, барысыныкы, џђммђбезнеке џ.б.;
в) б и л г е с е з л е к алмашлыкларыннан ясалган алмашлыклар: кемнекедер,
ђллђ кемнеке, нђрсђнекедер џ.б.
г) юклык алмашлыкларыннан ясалганнары: џичкемнеке, беркемнеке џ.б.
Башкорт теленећ академик грамматикасында мондый сњзлђр шулай ук
тартым
алмашлыкларына
кертеп
карала1.
Ђмма
алмашлыкларныћ
бу
тљркемчђсе «Татар грамматикасы»ныћ II томына кертелмђгђн, џђм бу татар тел
белемендђ исемнђргђ џђм алмашлыкларга ялганып килђ торган -ныкы/-неке
кушымчаларыныћ статусы турында фђндђ тљрле карашлар булуга бђйле, булса
кирђк.
Без
алдагы
бњлеклђрдђ
билгелђп
њткђнчђ,
бу
кушымча
турында
галимнђрнећ фикере тљрле. Гамђлдђге грамматик хезмђтлђрдђ, шулай ук
мђктђп грамматикаларында да -ныкы/-неке кушымчасы с њ з я с а г ы ч дип
бирелђ, ягъни ул тартым сыйфатлары (ђнинеке, апаныкы џ.б.) џђм тартым
алмашлыклары ясый (минеке, синеке џ.б.). В.Н.Хангилдин бу кушымчаныћ
тартымга якын булуын билгели џђм аларны «алмашлыкныћ тартым белђн
тљрлђнешенећ икенче варианты» дип саный [Хангильдин, 1959: 140 ]. Ђ соћгы
1
Грамматика современного башкирского литературного языка.–М.-Л., 1948.–С. 109.
207
вакыттагы фђнни тикшеренњлђрдђ исђ, аны килеш кушымчасы, иялек
килешенећ икенче формасы дип аћлату бар1.
Традицион грамматика књзлегеннђн бу мђсьђлђ, чыннан да, шактый
катлаулы. Мђгънђсе џђм структур њзенчђлеге ягыннан, мђсђлђн, исемгђ џђм
алмашлыкка ялганып килгђн -ныкы/-неке кушымчасы тартым кушымчасы
булудан бигрђк, килешкђ якынрак тора. Чљнки тартым кушымчасы гадђттђ
предметныћ њзенђ ялгана, ягъни бер сњз эчендђ предмет њзе дђ, аныћ кайсы
затныкы булуы да белдерелђ: китабым, китабыћ џ.б. -ныкы/-неке кушымчасы
исђ предметка тњгел, аныћ х у ќ а с ы н, и я с е н
белдергђн сњзгђ ялгана:
китап минеке, китап аныкы џ.б. Чагыштырыгыз: аныћ китабы, минем
китабым.
Ђмма аныћ килештђн аермасы шунда, бу кушымчаны алган сњзлђр алга таба
да килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ алалар: минеке, минекенећ, минекелђрне
џ.б. Ђ килеш кушымчалары, ялгану тђртибе буенча, сњзгђ ић соћыннан ялгана,
чљнки аларныћ ќљмлђдђ тљп вазифасы – сњзлђрне бђйлђњ. Шул рђвешле бу
яклап та, ягъни ялгану тђртибе буенча да ђлеге кушымчалар сњз ясагычларга
якын торалар.
Безнећ
фикеребезчђ,
алда
китерелгђн,
џђм
алмашлыкларныћ
тљрле
тљркемчђлђренђ -ныкы/-неке кушымчасы ялганып ясалган алмашлыкларны
(минеке,
безнеке,
шуныкы,
џђммђсенеке
џ.б.)
алмашлыкларныћ
аерым
тљркемчђсе дип санарга мљмкин. Ђмма шуны да исђпкђ алырга кирђк, аларны
ничек атау мђсьђлђсе беркадђр уйлануны сорый. «Тартым алмашлыклары»
атамасындагы тартым сњзе белђн тартым категориясендђге шул ук сњз
арасында, югарыда ђйтелгђн сђбђплђр аркасында, тулы аналогия њткђреп
булмый. Тартым алмашлыклары, чыннан да, предметны аныћ хуќасы булган
затларга нисбђтлилђр: китап минеке, дђфтђр аныкы, болар џђммђбезнеке џ.б.,
лђкин бу исемнђрдђгечђ тартым тњгел. Шуны исђпкђ алып, безнећчђ,
1
Ирисов Н.И. Генитив в современном татарском литературном языке...–Казань, 1983.
208
алмашлыкларныћ бу тљркемчђсен н и с б ђ т л ђ њ а л м а ш л ы к л а р ы дип
атау дљресрђк булыр иде.
Нисбђтлђњ (тартым) алмашлыкларыныћ телдђ кулланылышына игътибар
итик. Ђдђби ђсђрлђрдђ, шулай ук фольклор телендђ дђ мондый формалар
ќитђрлек мљстђкыйль, аерым лексемаларга охшаш халђттђ кулланылалар:
Мићнулла абзый, синећ фикер? – дип сорады Якуп. – Минем фикерме?
Синеке ничек, минеке шулай (И.Гази). – Беркая да китмисез!... Квартир
сезнеке! Без китђбез (М.Хђсђнов). Аныкы булып калсам, биш ел кљтђргђ дђ
риза (М.Фђйзи). Њзећнеке њзђктђ, кешенеке кештђктђ (мђкаль). Љйдђге мђшђкатьлђр џђммђбезнеке дђ уртак! (Н.Гыйматдинова). Аныкын кем белсен
инде. Барысын да њзе хђл итсен (И.Гази).
§ 61. Ясалышы буенча алмашлыкларныћ тљрлђре. Алмашлыклар –
њзенчђлекле сњз тљркеме. Ясалышы буенча да алмашлыкларныћ тљрле
тљркемчђлђре тел њсеше процессында ђкренлђп барлыкка килгђннђр, аларныћ
ясалышы да нигездђ алмашлык лексикасының њз эчендђ бара.
Ясалышына карап, алмашлыклар т а м ы р, я с а л м а, к у ш м а, п а р л ы
џђм т е з м ђ алмашлыкларга бњленђлђр.
Т а м ы р а л м а ш л ы к л а р: мин, син, ул, шул, кем, ни, ник, кай, њз – бер
иќекле; тамырлашкан алмашлыклар: нђрсђ, шушы, теге ике иќекле була.
Мђсђлђн:
Тукта, кая барасыћ? Ник кузгалдыћ? – дип паровозга таба станция
начальнигы йљгереп килђ иде инде (Г.Кутуй).
Я с а л м а а л м а ш л ы к л а р н ы ћ књпчелеге књрсђтњ алмашлыклары
нигезендђ -дый/-ди, -дыр/-дер, -лай/-лђй кушымчалары белђн ясала: андый,
мондый, тегенди, нинди, ниндидер, болай, тегелђй, алай џ.б.
Андый авылларда кызлар чая була торганнар иде (М.Мђџдиев). Болай
булгач, без Босфорга кадђр дђ барып ќитђ алмаячакбыз (Г.Бђширов). – Юк,
алай тњгел, анасы... Бу «Кђрван» чђе торып торсын ђле... (Ф.Ђмирхан).
209
К у ш м а а л м а ш л ы к л а р ясалышында сорау алмашлыклары џђм бер,
џђр, џич сњзлђре катнаша. Бу алмашлыкларныћ књпчелеге кушылып языла:
беркем, беркайда, кайбер, џђркем, џђртљрле, џичкайчан, џђркайсы џ.б.
Књрдем хђзер: эшкђ џичнђрсђ тић тњгел,
Эштђн кљчле нђрсђ табу мљмкин тњгел (Г.Тукай).
Џичнигђ бирешмичђ, сыгылмыйча яшђњче, бернинди кыенлыклар алдында
да
каушап-каушап
калмый
торган
хатын
икђн
Хђят
(М.Хђсђнов).
Килњчелђрнећ џђркайсы, Сафа белђн књрешеп, мич буена чњгђли, дога кылып
битен сыпыра да тегене-моны сорашырга керешђ иде (М.Галђњ).
Т е з м ђ
а л м а ш л ы к л а р н ы ћ
књпчелеге шулай ук сорау
алмашлыклары катнашында ясала: ђллђ кем, ђллђ нђрсђ, ђллђ кайчан, ђллђ кайда,
телђсђ кайсы, телђсђ нинди, кем дђ булса џ.б.
Ђллђ каян, даладан яз ќиле исеп китте џђм Габдулла књзлђрен чет-чет
йомгалап, књккђ карады (Ђ.Фђйзи). Кайдадыр ђллђ нинди шомлы тавыш белђн
ябалак кычкыра башлады (Г.Ђпсђлђмов).
П а р л ы а л м а ш л ы к л а р. Аерым очракларда алмашлыклар кабатланып,
парлы алмашлыклар буларак та кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн, билгесезлек
яки юклык алмашлыгы мђгънђсендђ ул-бу, аны-моны, алай-болай, анда-монда
кебек парлы алмашлыклар килђ:
Без хђзер аћа эшлђгђн ќирендђ ул-бу булмагае дип, тагын куркуда яшибез
(А.Расих). Долгоруков Илсљяргђ, аны-моны белмђгђн кебек, чирђмдђ утырып
торырга кушты (Г.Гобђй). Алай-болай булса дип, кесђмђ биш кадаклы гер
тыккан идем, кирђкмђс йљк кенђ булды (Ф.Хљсни).
Бу очракта ул-бу, аны-моны, алай-болай сњзлђре билгесезлек алмашлыгы
мђгънђлђрен белдерђлђр. Кайбер парлы алмашлыклар мђгънђ ягыннан
аерымланып рђвешкђ књчђргђ мљмкин: аннан-моннан (эшлђњ), њзеннђн-њзе
(аћлашылу), анда-санда (искђ алу) џ.б.
210
Вафин аннан-моннан гына капкалады да, бармаячагын белсђ дђ, књћел љчен,
фатир хуќасы Шђмсия карчыкны да «тиатр» карарга чакырып, тизрђк чыгып
чапты (Ф.Хљсни).
Алда без морфологик аерымлану юлы белђн (конверсия) алмашлыкларга
књчкђн бер, берђњ, бер-бер, берђр (билгесезлек алмашлыклары), бар модаль
сњзеннђн књчкђн бары, барысы, барча, барчасы сњзлђрен (билгелђњ
алмашлыклары), џђм шул ук мђгънђдђге бљтен сњзен билгелђгђн идек.
Алмашлыклар исђ њз чиратында шулай ук башка сњз тљркемнђре ролендђ,
гадђти булмаган позициядђ кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн, ул  шул, шуныћ,
шундый, шулай, андый џ.б. књрсђтњ алмашлыклары њзлђре генђ яки сорау
алмашлыклары яки бђйлеклђр белђн берлектђ иярченле кушма ќљмлђлђрдђ
бђйлђњче чара вазифасында еш кулланылалар.
Ни чђчсђћ, шуны урырсыћ (мђкаль). Кем иген игђ – шул ќырлап яши, кем
сату итђ – ул чирлђп яши (мђкаль). Бђхетле шул баладыр, кайсы дђресенђ
књћел бирсђ... (Г.Тукай). Ул бик карт иде. Бљтенлђй ялгыз иде, шуныћ љчен
кызганып яшь тњгњчесе дђ булмады (Г.Ибраџимов).
«Татар грамматикасы»ныћ II томында мондый алмашлыклар «теркђгеч
алмашлыклары», ђнђ, менђ кебек алмашлыклар «кисђкчђ алмашлыклары» дип
бирелђ (310 б.). Ђмма бу, безнећ карашка, фђнни яктан бик њк отышлы тњгел,
без мондый очракларны, ягъни алмашлыкларныћ теркђгеч ролендђ килњен,
аларныћ контекстта функциональ кулланылышы дип билгелђњ ягында. Ђ ђнђ,
менђ кебек сњзлђр чынында књрсђтњ алмашлыклары, џђм књбрђк рђвеш белђн
мљнђсђбђттђш.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ:
1. Алмашлык сњз тљркеменђ билгелђмђ бирегез. Лексик-семантик мђгънђлђре буенча
алмашлыклар башка мљстђкыйль сњз тљркемнђреннђн кайсы яклары белән аерыла?
2. Алмашлыкларныћ тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђре нђрсђгђ бђйле?
3. Сњз тљркемнђрен алыштыру буенча алмашлыклар нинди тљркемчђлђргђ бњленђлђр?
211
4. Исем, сыйфат, сан, рђвеш алмашлыкларыныћ џђркайсын аерым-аерым характерлагыз.
Аларга нинди алмашлыклар керђ? Тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђрен књрсђтегез.
5. Алмашлыклар мђгънђ буенча нинди тљркемчђлђргђ бњленђлђр?
6. Зат алмашлыкларына тулы характеристика бирегез (лексик составы, тљрлђнеш
њзенчђлеклђре џ.б.)
7.
Књрсђтњ
алмашлыкларын,
аларныћ
лексик
составын
билгелђгез.
Књрсђтњ
алмашлыклары нинди очракта исемнђр кебек тљрлђнђлђр? Тљрлђнеш њзенчђлеклђрен
књрсђтегез.
8.
Билгелђњ
алмашлыкларына
нинди
алмашлыклар
керђ?
Њз
алмашлыгыныћ
кулланылыш њзенчђлеклђре нинди? Билгелђњ алмашлыклары нинди юллар белђн ясала?
9. Билгесезлек џђм юклык алмашлыкларыныћ ясалыш џђм кулланылыш њзенчђлеклђрен
аћлатыгыз.
10. Тартым алмашлыклары турында нинди фикерлђр бар? Аларныћ ясалышы џђм
кулланылыш њзенчђлеклђре нинди?
11. Ясалышы џђм тљзелеше буенча алмашлыкларныћ нинди тљрлђре бар? Тамыр, ясалма,
кушма, тезмђ, парлы алмашлыкларга мисаллар китерегез.
АЛМАШЛЫКЛАРНЫ АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.
Алмашлыклар тикшергәндә аларның нинди сүз төркемен алыштырулары (исем, сыйфат
алмашлыклары һ.б.), мәгънә буенча төркемчәләре, төрләнү-төрләнмәүләре, җөмләдә
кулланылыш үзенчәлекләре күрсәтелә.
Мин кечкенә чагымнан бирле күгәрченнәр белән кызыксынам. Бу юаш кошчыкларга булган
көчле мәхәббәт миндә ничек башлангандыр – ул турыда әйтә алмыйм... Минем барлыгы
биш пар күгәрченем бар иде, әниемнең агасы Госман абый тагын бер пар күгәрчен бүләк
итте (Ф. Хөсни).
мин – зат алмашлыгы, сыйфат алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә аергыч;
бу – күрсәтү алмашлыгы, сыйфат алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - аергыч;
миндә - зат алмашлыгы, исем алмашлыгы, урын-вакыт килешендә, җөмләдә - кыек
тәмамлык;
ул – күрсәтү алмашлыгы, сыйфат алыштыра, төрләнмәгән, җөмләдә - аергыч;
минем – зат алмашлыгы, исемне алыштыра, иялек килешендә, җөмләдә - аергыч.
Ул йөрәктән чыккан көчле тавыш белән әнә шулай сорап куйды...: - Юк инде, безнең
заманда кыз урлап китеп, әллә кая бара алмассың, адәм көлкесенә генә калырсың. Аннары
212
бит аның кызлары да андый төшеп калганнардан түгел, кем урлап китсә, шуңа риза булып
тормасалар (Ф. Хөсни).
ул – зат алмашлыгы, исемне алыштыра, баш килештә, җөмләдә - ия;
әнә - күрсәтү алмашлыгы, рәвеш алмашлыгы, ерак арага күрсәтә, биредә шулай
алмашлыгы белән бергә килгән;
шулай – күрсәтү алмашлыгы (ясалма), рәвеш алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - рәвеш
хәле;
әллә кая – билгесезлек алмашлыгы, рәвеш алмашлыгы, төрләнми, җөмләдә - урын хәле;
андый – күрсәтү алмашлыгы (ясалма), сыйфат алмашлыгы, төрләнми, аергыч функциясе;
кем – сорау алмашлыгы, исем алмашлыгы, баш килештә, ия булып килгән;
шуңа – күрсәтү алмашлыгы, исемләшкән, юнәлеш килешендә, кем – шуңа – парлы
мөнәсәбәтле сүзләр.
ФИГЫЛЬ
§ 66. Гомуми тљшенчђ. Л е к с и к-с е м а н т и к яктан фигыль э ш яки
х ђ л н е њтђлњ процессында белдерђ. Эш, кљрђш, йокы дигђндђ дђ асылда эшхђл белдерелђ, лђкин бу очракта без аларны предмет яки књренеш буларак атап
књрсђтђбез, џђм алар и с е м сњз тљркеменђ карый. Эшли, кљрђшђ, йоклый дисђк, эш-хђл хђрђкђттђ, њтђлештђ белдерелђ, џђм аныћ њтђњчесе, субъекты булу
књздђ тотыла. Фигыль лексик-семантик аспектта исем сњз тљркеменђ генђ
тњгел,
башка
сњз
тљркемнђренђ
дђ
капма-каршы
куела.
Сњзлђрне
тљркемлђњдђ фигыльне б и л г е б е л д е р њ ч е сњз тљркемнђре рђтеннђн
санау да бар (Д.Ђ.Сђлимова), ягъни фигыль предметны яки затны эш яки хђлгђ
мљнђсђбђтле рђвештђ ачыклый. Ђмма фигыль бу очракта да эш-хђл, хђрђкђткђ
бђйле билгене белдерње белђн башка билге белдерђ торган сњз тљркемнђренђ,
ягъни сыйфатка џђм рђвешкђ капма-каршы куела. Мђсђлђн:
Авылга керсђм, ислђрем китте. Авыл бљтенлђй яћабаштан тљзелгђн
(Ф.Хљсни). Табигать њз љстенђ килгђн дђџшђттђн курыккан кебек, сагаеп
калды. Яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга
базмыйча, юаш кына басып торалар (И.Гази).
213
М о р ф о л о г и к
яктан фигыль сљйлђмдђ књптљрле грамматик
формаларда кулланыла ала, џђм ул телдђ ић бай џђм катлаулы сњз тљркеме
булып санала.
Фигыльгђ морфологик яктан б а р л ы к-ю к л ы к, з а т – с а н,
з а м а н, н а к л о н ен и е, ю н ђ л еш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре хас.
С и н т а к с и к яктан фигыльнећ ќљмлђдђге типик функциясе – х ђ б ђ р
булып килњ, ђмма тљрле грамматик формаларда ул бик иркен рђвештђ башка
ќљмлђ кисђклђре ролендђ дђ килђ ала. Љстђвенђ, тљрки теллђрнећ типологик
њзенчђлеге буларак, књпчелек фигыль формалары контекстта еш исемлђшђлђр.
Бу очракта алар исемнђр кебек тљрлђнеп, ќљмлђнећ телђсђ нинди кисђге булып
килђлђр. Мђсђлђн:
Шул кљннђн башлап, Алмачуар минем тормышымныћ њзђге була.
Шатлыкларым, кайгыларым шуннан чыга, шућа кайталар (И.Ибраџимов). –
була, чыга, кайталар – х ђ б ђ р; Тырышкан табар, ташка кадак кагар (мђкаль)
– тырышкан – и я. Табигать мића сандугач язмышы бирсђ ђгђр, Сайрамас
идеммени соћ Илем љчен горур йљрђк ярылганчыга кадђр. – ярылганчыга
(кадђр) – в а к ы т х ђ л е. Ќил тљн буе йоклаганын саклап тора, Тирбђтђ џђм
љстен-башын каплап тора (Г.Тукай). – йоклаганын – т у р ы т ђ м а м л ы к
џ.б.
Синтаксик яктан фигыль исемне, икенче бер фигыльне, санны, рђвешне џ.б.
ияртеп килђ: китап уку, йљгереп килњ, озак йљрњ, биш ђйтњ џ.б., исемне
иярткђндђ, њзе иярткђн исемнећ билгеле бер килештђ килњен талђп итђ1:
урманга бару, љйдђн чыгу, шахмат уйнау, имтиханны тапшыру џ.б.
Традицион рђвештђ татар телендђ фигыльнећ тљрле формалары ф и г ы л ь
т љ р к е м ч ђ л ђ р е дип атала. Ђйтик, х и к ђ я фигыль, б о е р ы к фигыль,
ш а р т фигыль, с ы й ф а т фигыль џ.б. Фигыльнећ грамматик категориялђре
аныћ тљрле тљркемчђлђрендђ тљрлечђрђк чагылыш таба. Шућа бђйле рђвештђ
фигыль категориялђре г о м у м и грамматик категориялђргђ џђм х о с у с ы й
1
Грамматикада бу күренеш “килешләр белән башкару” (управление падежами) дип атала.
214
грамматик категориялђргђ аерыла. Фигыльдђ б а р л ы к – ю к л ы к, ю н ђ л е ш
категориялђре џђм эшнећ њтђлњ характерын белдерђ торган д ђ р ђ ќ ђ
гомуми категориялђргђ, ђ з а т – с а н, з а м а н
–
белђн тљрлђнњ џђм
н а к л о н е н и е хосусый грамматик категориялђргђ керђ.
Аерым алганда, зат-сан белђн тљрлђнњ-тљрлђнмђњлђренђ карап, фигыль
тљркемчђлђре икегђ бњлеп карала:
1) затланышлы фигыльлђр;
2) затланышсыз фигыльлђр.
Тљрлђнеш парадигмалары булган, ягъни љч затта берлектђ џђм књплектђ
кулланылган фигыльлђр затланышлы фигыльлђр дип йљртелђ:
мин укыйм, син укыйсыћ, ул укый;
без укыйбыз, сез укыйсыз, алар укыйлар;
мин барсам, син барсаћ, ул барса;
без барсак, сез барсагыз, алар барсалар џ.б.
Затланышлы фигыльлђргђ тњбђндђге фигыльлђр керђ:
1) х и к ђ я фигыль;
2) б о е р ы к фигыль;
3) ш а р т фигыль;
4) т е л ђ к фигыль;
5) ш а р т л ы т е л ђ к фигыль.
Затланышлы фигыльлђр икенче тљрле н а к л о н е н и е формалары дип
йљртелђ.
З а т л а н ы ш с ы з фигыльлђрдђ эшнећ њтђњчесе, ягъни зат-сан тљшенчђсе
гадђттђ грамматик юл, ягъни махсус зат-сан кушымчалары белђн белдерелми.
Аларга түбәндәгеләр керә:
1) с ы й ф а т фигыль,
2) х ђ л фигыль,
215
3) и с е м фигыль,
4) и н ф и н и т и в .
Тел белемендђ затланышлы фигыльлђрне ч ы н ф и г ы л ь л ђ р («истинные
глаголы») дип тђ йљртђлђр. Затланышсыз фигыльлђр асылда фигыль, фигыль
формалары булсалар да, алар башка сњз тљркемнђре белђн дђ уртаклык
књрсђтђлђр. Сыйфат фигыльлђр, мђсђлђн, њзлђрендђ фигыль џђм сыйфат
билгелђрен, хђл фигыльлђр фигыль џђм рђвеш билгелђрен, ђ исем фигыльлђр
фигыль џђм исем билгелђрен берлђштерђлђр. Затланышсыз фигыльләр дә,
гадәттә, үтәүчегә бәйле эш-хәлне белдерәләр, ђмма эшнећ њтђњчесе аларда
морфологик юл белђн тњгел, башка чаралар ярдђмендђ (лексик, синтаксик џ.б.)
белдерелђ. Бу юл, билгеле булганча, функциональ-семантик категория булган
п е р с о н а л ь л е к к ђ карый. Мђсђлђн: мин укыган китап, син килгђч, аныћ
кайтуы џ.б.
§ 67. Фигыльнећ башлангыч формасы (нигезе). Фигыльнећ књптљрле
формаларын ясый торган грамматик чаралар, ягъни кушымчалар аныћ
н и г е з е н ђ
ялгана. Фигыльнећ нигезе, икенче тљрле аны фигыльнећ
б а ш л а н г ы ч ф о р м а с ы дип тђ йљртђлђр, татар телендђ, џђм гомумђн
тљрки теллђрдђ тышкы яктан II зат берлектђге боерык фигыльгђ охшаш була.
Мђсђлђн: бар-ды, кил-гђн, укы-р. Бу очракта бар-, кил-, укы- – фигыльнећ
башлангыч формалары, нигезе; бар!, кил!, укы! дигђндђ исђ алар II зат
берлектђге боерык фигыльлђр. Лексема буларак фигыль нигезенећ II зат боерык
фигыльгђ тышкы яктан охшашлыгы књп теллђр љчен хас типологик књренеш
[Плунгян, 2000: 116]. Лђкин бу охшашлык, уртаклык – тышкы књренеш, чљнки
лексик мђгънђгђ ия берђмлек-лексема буларак, фигыль нигезе бернинди љстђмђ
грамматик мђгънђ белдерми, барлык грамматик мђгънђлђрдђн азат була. Тљрле
грамматик мђгънђлђрне татар телендђ нигезгђ бер-бер артлы ялганып килгђн
форма ясагыч кушымчалар белдерђ. Мђсђлђн: бар-гала-ган-нар – нђтиќђле
њткђн заман хикђя фигыль, -гала – эшнећ кабатлануын белдерђ, III зат
216
књплектђ; бар! дигђндђ исђ лексемадан тыш љстђмђ грамматик мђгънђлђр бар
– б о е р у м о д а л ь л е г е џђм II зат берлек мђгънђсе. Боерык фигыльдђ бу
љстђмђ мђгънђлђр кушымча юклыгы белђн тђгъбир ителђ. Алдагы бњлеклђрдђ
ђйтелгђнчђ, тел белемендђ мондый књренеш н у л ь м о р ф е м а, ягъни мђгънђ
(мђгънђлђр) белдерњче нуль (значимый нуль) дип атала.
Сљйлђм эчендђ тљрлђнђ торган сњз тљркемнђре гомумђн чиста нигез
хђлендђ генђ кулланылмыйлар, алар џђрчак грамматик яктан формалашкан
булалар. Мђсђлђн, ќљмлђдђ кушымчасыз кулланылган исем џђрвакыт диярлек б
аш
к и л е ш формасында була: Электђ ќыен узды – ќђй узды ди торган
булганнар (Г.Бђширов). Чилђклђренђ су алып, тиз генђ китмђкче булды
(Ф.Хљсни). Шуныћ кебек њк, љстђмђ кушымчаларсыз кулланылган џђр фигыль
контекстта грамматик яктан формалаша, ягъни II зат берлектђге боерык фигыль
формасында була: Якуб чокырын каплап, чынаягын этђреп куйды. – Бир тагын
берне ясыйк. Бигрђк аз эчтећ, бир инде... (И.Гази).
Ясалышы, ягъни тљзелеше буенча фигыль нигезенећ тњбђндђге тљрлђре
була:
тамыр нигез: бар-, кил-, утыр-, йљгер- џ.б.
ясалма нигез: эшлђ-, башла-, аша-, киме-, бае-, югал-, тљзђл- џ.б.
кушма нигез: саубуллаш-, буйсын-, књзалла- џ.б.
тезмђ нигез: тђэмин ит-, баш ват-, карар кыл-, авыз ит-, аяк чал- џ.б.
§ 68. Фигыльнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәре.
Морфологиядђ фигыль грамматик њзенчђлеклђре ягыннан, ягъни њзенећ тљп
грамматик категориялђре буенча љйрђнелђ. Ђмма тел, њзенећ тљзелеше џђм
кулланылышы буенча, катлаулы бер система тђшкил итђ, џђм аныћ џђр љлкђгђ
(яруска) караган берђмлеклђре – авазлар, лексик берђмлек булган сњзлђр, тљрле
грамматик чаралар – њзара тыгыз бђйлђнештђ яши. Бу бђйлђнешлђр исђ ќљмлђ
эчендђ, сљйлђмдђ реальлђшђ. Шућа бђйле рђвештђ, соћгы елларда тел
белемендђ фигыль лексикасын љйрђнњ, џђм аныћ фигыльнећ морфологик
217
табигатенђ
бђйлђнешен
ачыклау
юнђлешендђге
фђнни
тикшеренњлђр
активлашып китте.
Бу юнђлештђ татар тел белемендђ дђ фигыль лексикасын љйрђнњгђ караган
яћа кызыклы тикшеренњлђр барлыкка килде. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашеваныћ
«Татар грамматикасы»ныћ II томында урын алган фигыльнећ г о м у м и
л е к с и к м ђ г ъ н ђ с е, шулай ук фигыльнећ в а л е н т л ы г ы, фигыль
а к т а н т л а р ы турындагы яћача аћлатмалары кызыклы.
Традицион грамматикада без фигыль э ш – х ђ л н е
белдерђ дигђн
билгелђмђгђ књнеккђн. Бу дљрес, џђм эш-хђлне белдерњ – ул фигыльнећ
лексик-семантик, яки гомуми лексик мђгънђсе. Ђмма, мђсђлђн, исемнећ гомуми
лексик мђгънђсе белђн фигыльнећ шундый ук мђгънђсе арасында шактый аерма
бар. Ђлеге хезмђттђ исем белђн чагыштырганда «...фигыльнећ мђгънђсе њтђ
г о м у м и, њтђ
к и ћ
џђм аныћ нигезендђ объектлар арасындагы
м љ н ђ с ђ б ђ т ята» дип билгелђнђ (ассызык безнеке – Ф.Х.). Исем гомуми
лексик мђгънђсе буенча предметлыкны белдерђ, ђ предметлар, затлар
чынбарлыкта яшилђр, исем исђ аларныћ сљйлђмдђге в ђ к и л –
р е ф е р е н т ла р ы була, ђ фигыль белдергђн эш-хђл исђ шушы предметларга
(объектларга) мљнђсђбђттђ генђ барлыкка килђ. «Референция – исемнђрнећ
чынбарлыктагы объектларга караганлыгы дип билгелђнђ. Чыннан да, бљтен
галђм, дљнья, табигать, безнећ мохит тљрле ќисем, ќанлы џђм ќансыз предмет,
ягъни объектлардан тора, џђм алар телдђ исем белђн белдерелђ: ай, књк, ќир,
агач, яфрак, шђџђр, љй, юл, йорт, кљймђ, кеше, бала џ.б. Бу объектлар исемнећ
чынбарлыктагы референтлары (вђкиллђре). Лђкин чынбарлыктагы объектлар
хђрђкђтсез яшђмилђр, џђм аларныћ хђрђкђтен, эш-гамђлен, ягъни њзара
мљнђсђбђткђ керњлђрен телдђ фигыль белдерђ» [Татар грамматикасы, Т.II,
2002: 94 ]. Ђ чынбарлык объектлары арасындагы мљнђсђбђтлђр, контекстта
сљйлђм сљрешенђ бђйле рђвештђ, чиксез књптљрле булырга мљмкин, шућа
књрђ дђ фигыльнећ мђгънђсе исемнекенђ караганда да кић џђм књптљрле.
218
Фигыльнећ бик бай џђм катлаулы сњз тљркеме булуы да асылда шуныћ белђн
аћлатыла.
Фигыль лексикасы фђндђ гомумилђштерелгђн мђгънђлђре буенча тљрле
тематик (лексик-семантик) тљркемчђлђргђ бњлеп љйрђнелђ: х ђ р ђ к ђ т
фигыльлђре, э ш н е, э м о ц и о н а л ь х а л ђ т н е белдерњче фигыльлђр џ.б.
Аерым тематик тљркемнђргђ кергђн фигыльлђрнећ чынбарлыктагы объектлар
белђн бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеге дђ тљрлечә. Эшне белдергђн фигыльлђр,
мђсђлђн, эшнећ туры объекты белђн мљнђсђбђткђ керђлђр: яза (нђрсђ яза?) –
хат яза, ђ хђрђкђт фигыльлђренећ туры объекты булмый: бара, йљгерђ џ.б.
Тљрле объектлар белђн мљнђсђбђткђ керњ мљмкинлеге фигыльнећ
в а л е н т л ы г ы, фигыль белђн мљнђсђбђткђ кергђн объектлар аныћ
а к т а н т л а р ы дип атала. Фигыльнећ ић гади валентлыгы дип, мђсђлђн, эшхђлнећ башкаручысы – субъекты белђн мљнђсђбђтне алырга мљмкин. Мђсђлђн:
кар ява: субъект  фигыль (бер валентлы, яки бер актантлы); Бала китап укый:
субъект  фигыль  объект (ике валентлы, яки ике актантлы) џ.б.
Фигыль лексикасын бу рђвешле љйрђнњдђ тљп ике юнђлештђ тљркемлђњ
бар. Алар фигыльнең:
а) л е к с и к-г р а м м а т и к тљркемчђлђре;
ә) л е к с и к –с е м а н т и к тљркемчђлђре.
Фигыль лексикасын л е к с и к – г р а м м а т и к яктан тљркемлђгђндђ
традицион рђвештђ а) к њ ч е м л е џђм к њ ч е м с е з фигыльлђр; б) ч и к л е
џђм ч и к с е з фигыльлђр аерып карала. Соћгы хезмђтлђрдђ фигыльлђрне
д и н а м и к џђм с т а т и к, а к т и в џђм п а с с и в тљркемчђлђргђ бњлњ дђ
бар.
Туры объектны белдергђн сњзлђр белђн мљнђсђбђткђ керњ-кермђњлђренђ
карап, фигыльлђр к њ ч е м л е џђм к њ ч е м с е з фигыльлђргђ бњленђлђр.
Књчемле фигыльлђрдђ эш-хђл џђрвакыт туры объектка юнђлгђн була: китап
уку, хат язу, ќир казу, аш пешерњ џ.б. Књчемсез фигыльлђрдђ эш объектка
219
юнђлми, гадђттђ субъект белђн чиклђнђ: кар ява, кояш чыкты, ђни кайтты,
баш
авырта
џ.б.
Књчемле-књчемсезлек
њз
чиратында
фигыльлђрнећ
гомумилђштерелгђн лексик-семантик мђгънђлђренђ бђйле. Тикшеренњчелђр
билгелђгђнчђ, э ш н е, џђртљрле г а м ђ л н е белдергђн фигыльлђр гадђттђ
књчемле була, ђ х ђ р ђ к ђ т фигыльлђре, шулай ук ф и з и к
яки п с и х и к
халђтне белдергђн фигыльлђр књчемсез була (югарыда китерелгђн мисалларга
игътибар итегез).
Ч и к л е џђм ч и к с е з фигыльлђргђ бњлњ фигыль белдергђн эш-хђлнећ
њтђлњ дђрђќђсенђ, ягъни ахыргача њтђлњ-њтђлмђвенђ бђйле.
Ч и к л е фигыльлђрдђ эш њзенећ логик чигенђ омтыла џђм эш чиккђ ќитњ
белђн туктала џђм башкаручы яћа халђткђ књчђ. Чикле фигыльлђрнећ
семантикасы аеруча њткђн заман формаларында ачык сиземлђнђ: килде, китте,
тљште, утырды, торды, ђйтте, тапты, ишетте, алды џ.б.
Ќылы ќиллђре, лђйсђн яћгырлары белђн апрель килде. Табигатьтђ џђм
кешелђрнећ књћеллђрендђ нинди генђ яћарулар уятмады апрель. Ул љй
артындагы кечкенђ бакчаларда агач бљрелђре булып књперде, ул елгаларда
ташу булып кузгалды, яшь егетлђрнећ џђм яшь кызларныћ беренче мђхђббђтлђренђ кушылып, ќырга ђйлђнде (Ф.Хљсни).
Чиксез фигыльлђрдђ гадђттђ дђвамлы эш-хђллђр белдерелђ, аларда эшнећ
чигенђ књрсђтелми. Мондый фигыльлђрнећ әлеге њзенчђлеге хђзерге заман
формасында ачыграк књренђ: яши, ярата, тырыша, тђрбияли, хљрмђт итђ,
кайгыра џ.б. Ђмма эшнећ дђвамлы булуы, чиксезлек тљсмере њткђн заман
формаларында да, башка фигыль формаларында да саклана. Мђсђлђн:
Егет менђ шул утта
янды. Шул кљрђшлђр, шул газаплар, шул
каџарманлыклар эчендђ кайнап, аныћ яшь йљрђге якты килђчђкнећ матур
кљннђре љчен њзен бер кљрђшче итеп њстерњ дђрте белђн тулып ялкынланды
(Г.Ибраџимов).
220
Фигыль лексикасын мђгънђлђренђ карап, л е к с и к-с е м а н т и к
тљркемнђргђ аерып љйрђнњ тљрки тел белемендђ Н.К.Дмитриев тарафыннан
башлана. Тюркологлардан галимнђрдђн, бу љлкђдђ шулай ук Э.Р.Тенишев,
Ђ.Ђ.Юлдашев, Н.З.Гаджиева, А.А.Коклянова, В.Ф.Вещилова џ.б. галимнђрнећ
хезмђтлђре бар. Татар телендђ исђ фигыльлђрнећ семантик тљркемчђлђре
башлап Ф.Ђ.Ганиев тарафыннан љйрђнелде [Ганиев, 1984:75-84]. Галим фигыль
лексикасын 11 тематик тљркемгђ бњлђ. Соћгы еллардагы хезмђтлђрдђн исђ
Р.Д.Лизунова
џђм
Р.К.Иштанова
тикшеренњлђрен
књрсђтергђ
мљмкин
[Лизунова, 1988; Иштанова, 2002].
«Татар грамматика»сының II томында
фигыль лексикасы башта зур љч
тљркемгђ бњленђ:
а) э ш фигыльлђре;
ә) х ђ л –т о р ы ш фигыльлђре;
б) м љ н ђ с ђ б ђ т фигыльлђре;
Бу
тљркемнђрнећ
џђркайсы
ваграк
тљркемчђлђргђ
аерыла.
Эш
фигыльлђренђ, мђсђлђн, физик яктан э ш – г а м ђ л н е белдергђн фигыльлђр
(ясау, тљзњ, тегњ, њрњ, сњтњ, тњгњ џ.б.), а к ы л э ш ч ђ н л е г е н
белдергђн фигыльлђр (уйлау, фикер йљртњ, дђлиллђњ, исбатлау џ.б.), х ђ р ђ к ђ
тне
белдергђн фигыльлђр (килњ, йљрњ, йљзњ, њтњ, узу џ.б.) џђм шулай ук с
љ й л ђм э ш ч ђ н л е г ен белдергђн фигыльләр џ.б. тљркемчђлђр керә.
Х ђ л – т о р ы ш фигыльлђре эчендђ я ш ђ е ш фигыльлђре (туу, яшђњ,
гомер итњ, утыру, тору џ.б.), нђрсђне дђ булса с ы й ф а т л а у, сыйфат
њзгђрешен књрсђтњ (агару, саргаю, суыну, ќылыну, батыраю, књбђю, азаю
џ.б.), ф и з и к џђм э м о ц и о н а л ь халђтне белдергђн фигыльлђр (тазару,
ябыгу, авыру, савыгу, борчылу, ярату, сагыну џ.б.) аерып карала.
М љ н ђ с ђ б ђ т фигыльлђренђ исђ ќићњ, ярдђмлђшњ, мђќбњр итњ, булышу,
књрешњ, танышу џ.б. кебек фигыльлђр кертелђ һ.б.1
1
Бу турыда мәгълүматны карагыз: Татар грамматикасы.- Т. II.-121-132 б.
221
§ 69. Мөстәкыйль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләрБ Белдергђн
мђгънђлђренђ
карап,
фигыльлђр
мљстђкыйль
мђгънђле
џђм
ярдђмче
фигыльлђргђ бњленђлђр. Фигыльнећ лексик составында ић зур урынны мљстђкыйль мђгънђле фигыльлђр алып тора: утыру, эшлђњ, бару, сљйлђњ, уку, язу
џ.б.
Я р д ђ м ч е фигыльлђрдђн беренче чиратта иде, итте, кыл, торган
фигыльлђрен књрсђтергђ кирђк. Болар арасында мљстђкыйль мђгънђлђрен инде
югалткан, тулысынча диярлек
грамматиклашкан
фигыльлђргђ ит, иде
фигыльлђре керђ.
Ит ярдђмче фигыле тезмђ фигыльлђр ясауда катнаша, димђк, лексикграмматик мђгънђ белдерђ: бњлђк итњ, кљн итњ, авыз итњ, тђэмин итњ џ.б.
Сирђк кенђ бу фигыль сљйлђмдђ мљстђкыйль мђгънђдђ дђ килергђ мљмкин:
юкны бар итњ, яз язлыгын итђ [Тумашева, 1964: 234].
Исем + ярдђмче фигыль калыбында тезмђ фигыльлђр ясалышында шулай ук
кыл, бул ярдђмче фигыльлђре дђ катнаша: карар кылу, тђрќемђ кылу, гашыйк
булу, насыйп булу џ.б.
Иде ярдђмче фигыле исђ књбрђк фигыльнећ тљрле грамматик формаларын
ясый, ул тулысынча грамматикалашкан:
а) заман формалары: бара иде, бара торган иде, барачак иде;
ә) модаль мђгънђле фигыль: барасы иде, барырга иде, барсаћ иде, барыр
идем џ.б.
Иде фигыле сљйлђмдђ шулай ук башка сњз тљркемнђре белђн дђ (сыйфат,
исем, сан џ.б.) кулланыла: Ул минем беренче укытучым иде. Ул яшь чакта
матур иде. Алар љчђњ иде џ.б. Мондый очракларда иде фигыле предметны,
књренешне, билгене џ.б. њткђнгђ књчерњ љчен кулланыла, димђк, темпораль
мђгънђ белдерђ.
Иде ярдђмче фигыле борынгы булу, ђверелњ мђгънђсендђге эр-/ир- тамырлы
фигыльдђн барлыкка килгђн: эр-ди  ир-де  иде. Шул ук тамырдан тљрле
222
аффикслар алып ясалган эр-кђн  икђн, эр-меш  ирмеш  имеш, эр-сђ 
ирсђ  исђ кебек сњзлђр хђзерге телдђ кисђкчђлђргђ, яки модаль сњзлђргђ
ђверелгђн.
Бул фигыле хђзерге телдђ мљстђкыйль мђгънђдђ дђ кулланыла. Мђсђлђн: ќђй
була да , кыш була, бњген ќыелыш була.
Чыганаклар зуррак территорияне алып торсалар – нефть мђйданы була. Ђ
ќир асты катламында нефть берничђ урында мђйдан-мђйдан булып ята икђн –
ул инде нефть ятмасы була (Ш.Бикчурин). Шаулап аккан су булыр тау
башлары, тау аслары... (Г.Тукай).
Ярдђмче мђгънђдђ исђ бул фигыле тљрле модаль мђгънђлђр белдерђ торган
һәм заман тљсмеренђ ия булган т а с в и р л а м а (перифрастик) фигыль
формалары ясый:
а) Сабый баланыћ елавын кояшлы яћгырга охшатырга була (Г.Бђширов) –
ягъни: охшатырга мљмкин (модаль мђгънђ). Хљррияткђ тел тидерђсе булма!
(Ф.Хљсни) – катгый тыю (модаль мђгънђ);
ә) Бу вакытта инде кояш баеп, књктђ беренче йолдызлар књренђ башлаган
була (Ф.Хљсни) – заман тљсмере.
Ярдђмче рольдђ кайбер мљстђкыйль фигыльлђр дђ килђ. Аерым алганда, ал,
бир, ят, тор, утыр, йљр, бар, ќит, бет, бетер, кил, кит џ.б. кебек фигыльлђр
башка мљстђкыйль фигыльлђр белђн килеп, эш њтђлњ д ђ р ђ ќ ђ с ен белдерђлђр. Тел белемендђ бу књренеш фигыльдђ д ђ р ђ ќ ђ к а т е г о р и я с е дип
атала, шул ук вакытта бу фигыльлђр тезмђ фигыль нигезен мђгънђ ягыннан да
беркадђр башкача формалаштыралар: сатып алды, ђйтеп бирде, яшђп ята,
басып тора, эшлђп утыра, эшлђп йљри, барып ќитте, куркып китте џ.б.
223
Фигыльнећ грамматик категориялђре.
§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ
–њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ
кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
Фигыльдђ барлык-юклык – г о м у м и грамматик категория, ул, кайбер
искђрмђлђрне исђпкђ алмаганда, барлык фигыль формалары, џђм затланышлы,
џђм затланышсыз фигыльлђр љчен хас: бар-барма, барды-бармады, баргачбармагач,барса-бармаса, бару-бармау џ.б. Бары тик хђл фигыльнећ кайбер
формалары џђм эшнећ њтђлњ дђрђќђсен, њтђлњ рђвешен белдергђн кайбер
аналитик фигыльлђр генђ бу юклык кушымчасына «каршы торалар», аны кабул
итмилђр. Мђсђлђн, -а/-ђ кушымчалы хђл фигыльнећ кабатлаулы џђм гади
формаларына (ашый утыр, йљгерђ-йљгерђ килђ), -ганчы/-гђнче кушымчалы хђл
фигыльгђ (арыганчы эшлђдек) юклык кушымчасы ялганмый. Шулай ук, сљйли
бирђ, кереп бара тибындагы кайбер аналитик нигезле фигыльлђр юклык
формасында очрамый диярлек.
Фигыльдђ юклыкны белдерњ – тљрки теллђр љчен њзенчђлекле грамматик
категория, чљнки -ма/-мђ кушымчасы юклык аспектында бары тик фигыльлђргђ
генђ ялгана. Исемнећ яки башка сњз тљркемнђренећ юклыгы татар телендә
башлыча, тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ: китап ~ китап тњгел, яхшы ~ яхшы
тњгел, књп ~књп тњгел џ.б. Башка типтагы теллђрдђн рус телендђ, мђсђлђн,
юклык аспекты барлык сњз тљркемнђрендђ дђ универсаль чара – не кисђкчђсе
белђн белдерелђ: не читал, не книга, немного џ.б. Татар телендђ кайбер
затланышсыз фигыльлђрдђ генә
фигыльнећ юклыгы исемнђрдђгечђ тњгел
кисђкчђсе белђн дђ белдерелергђ мљмкин. Мђсђлђн: књргђн кешем тњгел
(књрмђгђн кеше мђгънђсендђ). Без эшлисе эш тњгел (сљйл.т.). Кияњгђ бирђсе
кыз тњгел, Ашка саласы тоз тњгел (мђкаль).
224
Килђчђк заман хикђя фигыльдђ књп иќеклелектђн котылу љчен дђ, мђсђлђн,
юклыкта тњгел кисђкчђсе кулланыла: Мин анда бармаячакмын ~ Мин анда
барачак тњгел.
Фигыль категориясенећ бу њзенчђлеге конверсия ќирлегендђ барлыкка
килгђн охшаш сњз тљркемнђрен бер-берсеннђн аеру љчен ышанычлы чара
булып тора. Мђсђлђн, фигыль формаларыннан аерымланып (изоляциялђнеп)
исемгђ књчкђн сњзлђр гадђттђ фигыльнећ грамматик билгелђрен югалталар,
исемнђр кебек тљрлђнђ башлыйлар. Грамматик яктан бу њзгђреш беренче
чиратта барлык-юклык белђн тљрлђнњгђ карый. Мисал љчен:
Фигыль
Исем
язу – язмау
язу – язу тњгел
буяу – буямау
буяу – буяу тњгел
њлчђњ – њлчђмђњ
њлчђњ – њлчђњ тњгел
язучы – язмаучы
язучы – язучы тњгел
тегњче – текмђњче
тегњче – тегњче тњгел
Фигыльнећ кайбер грамматик формаларында -ма/-мђ кушымчасы ђдђби
телдђ фонетик яктан њзгђреш кичерђ. Мђсђлђн: бар-а ~ бар-мый (бар-ма-й);
кил-ђ ~ кил-ми (кил-мђ-й). Билгеле булганча, хђзерге заман хикђя фигыль
ясалганда, сузык авазга тђмамланган нигезгђ -й кушымчасы ялгана џђм аны,
кушымча буларак, нигездђге сузык белђн бергђ билгелилђр: укы-й (-ый
кушымчасы), шул ук вакытта ђдђби телдђ кић сузыклар тараю кичерђ: аша-й ~
аш-ый; юклык кушымчасы -ма/-мђ сузыкка тђмамланганга књрђ, аћардан соћ
килгђн заман кушымчасы барлык фигыльлђрдђ дђ шундый ук њзгђрешлђргђ
дучар була: утыр-а ~ утыр-мый, кил-ђ ~ кил-ми (кил-мђй дђн тараеп ясала) џ.б.
§ 71. Зат категориясе. Зат категориясе эш-хђлнећ њ т ђ њ ч е с е н
с љ й л ђ њ ч е г ђ м љ н ђ с ђ б ђ т т ђ белдерђ, бу – аныћ грамматик мђгънђсе.
225
Формасы
ягыннан
зат
категориясе
алты
буыннан
торган
тљрлђнеш
парадигмасын тђшкил итђ. Тљрлђнеше буенча фигыльлђрнећ љч тљрле
структур тибы бар: I тљр – т у л ы тљрлђнеш; II тљр – к ы с к а тљрлђнеш; III
тљр –
б о е р ы к фигыльлђр тљрлђнеше. Алар тњбђндђге
кушымчаларны алалар:
I тљр (тулы тљрлђнеш)
Берлек
Књплек
I з.
-мын/-мен
-быз/-без
II з.
-сыћ/-сећ
-сыз/-сез
III з.
-
-лар/-лђр.
II тљр (кыска тљрлђнеш)
Берлек
Књплек
I з.
-м
-к
II з.
-ћ
-гыз/-гез
III з.
-
-лар/-лђр
Боерык фигыльлђр мђгънђ њзенчђлеге буенча II, III зат формаларында гына
кулланыла (I зат њзенђ-њзе боера алмый).
Берлек
Књплек
II з.
-
-ыгыз/-егез, -гыз/-гез
III з.
-сын/-сен
-сыннар/-сеннђр.
Т у л ы тљр зат кушымчалары белђн х ђ з е р г е заман, б и л г е с е з њ т к ђ
н заман џђм к и л ђ ч ђ к заман хикђя фигыльлђр тљрлђнђ: барам (барамын),
барасыћ, барабыз; баргансыћ, баргансыз, барырмын, барачакмын џ.б. II кыска
тљр зат кушымчалары исђ б и л г е л е (категорик) њ т к ђ н
заман хикђя
фигыль, ш а р т фигыль џђм т е л ђ к фигыльлђр љчен хас: бардым, бардыћ,
бардык, барсам, барсаћ, барсак, барыйм, барыйк џ.б.
226
Югарыда китерелгђн парадигмалардан књренгђнчђ, фигыльлђр зат белђн
тљрлђнгђндђ б е р л е к т ђ џђм к њ п л е к т ђ килђлђр. Кайбер грамматик
хезмђтлђрдђ бу књренеш фигыльнећ сан белђн тљрлђнеше буларак аерым
карала. Ђмма фигыльдђ књплек мђгънђсе затка мљнђсђбђттђ генђ белдерелђ.
Ягъни књплек формалары эш-хђлнећ књплеген тњгел, эш-хђлне башкаручы
з а т л а р н ы ћ књплеген белдерђ. Шућа књрђ тљрки теллђрдђ зат категориясен
зат-сан категориясе дип, яки фигыльлђрнећ зат-сан белђн тљрлђнеше дип тђ
йљртђлђр.
Зат категориясенећ г о м у м к а т е г о р и а л ь мђгънђсе сљйлђњчегђ
мљнђсђбђттђ эш-хђлнећ башкаручысы кем булуын белдерњ, дидек. Димђк
монда љч объект арасындагы гомумилђштерелгђн мљнђсђбђт белдерелђ: эшхђл  аныћ њтђњчесе  сљйлђњче. Зат эшнећ њтђњчесен белдерђ дип кенђ
алсак, мђгънђ тљгђл булмый, чљнки эшне реаль башкаручы бер њк кеше булса
да, сљйлђњченећ кем булуына карап фигыльнећ зат формасы њзгђрергђ
мљмкин [Тумашева,1964: 120]. Мђсђлђн, укытучы њзе турында мин сљйлим дип
ђйтергђ мљмкин, ђ студентлар (тыћлаучылар) аны сез сљйлисез дип ђйтђчђклђр.
Гомумкатегориаль мђгънђдђн тыш, џђр љч зат формасыныћ њзе грамматик
мђгънђ тљсмере бар. Ђйтик, I зат эш-хђлнећ с љ й л ђ њ ч е г ђ каравын, аны
сљйлђњче башкаруын белдерђ (мин укыйм); II затта эш т ы ћ л а у ч ы г а карый
(син укыйсыћ); III затныћ мђгънђсе њзенчђлекле, ул сљйлђмдђ катнашмаган III
затка карарга мљмкин (ул укый), шулай ук бу очракта телђсђ нинди предмет,
зат, књренеш III зат формасын ала, икенче тљрле ђйтсђк, III затныћ мђгънђсе
бик кић: Кояш яктырта. Яћгыр ява. Поезд килђ џ.б.
Зат категориясе фигыльдђ башкаручы зат тљшенчђсен контекстка бђйле
рђвештђ кићрђк планда белдерђ торган п е р с о н а л ь л е к функциональсемантик категориясенећ њзђген тђшкил итђ. Башкаручы зат тљшенчђсен, затсан кушымчаларыннан тыш, сљйлђм эчендђ башка тљрле тел чаралары –
лексик, синтаксик чаралар џ.б.- белђн дђ белдерергђ мљмкин. Бу бигрђк тђ
227
затланышсыз фигыльлђргђ карый. Хђл фигыльлђрдђ, мђсђлђн, эш башкаручы
субъект гадђттђ лексик юл белђн, зат алмашлыклары яки исемнђр ярдђмендђ
белдерелђ: мин килгђч, ул кайтканчы, ќил исеп... џ.б.
Ќил йљгереп килеп кереп, Сљенечлђр бирер кебек... (Х.Туфан). Чатка
ќиткђч, Акчурин бик азга гына машинасын туктатып, яћадан сђгатенђ карап
алды (Г.Ђпсђлђмов).
Сыйфат фигыльлђрдђ исђ персональлек чарасы буларак сыйфатланмыш њзе
(килгђн кеше), сыйфатланмышка ялганган тартым кушымчалары (укыган
китабым), шулай ук зат алмашлыклары џђм исемнђр килергђ мљмкин1: мин
укыган китап, укытучы биргђн эш џ.б.
Љстђ чалт аяз књк, рђхимле ќылытучы кояш, ђ књћелендђ аныћ бетмђстљкђнмђс ќыр (Ф.Хљсни). Ќирне књтђрђсећ, тургай, Њзећ сайрый торган
нокта нибары (Р.Ђхмђтќанов).
§ 72. Наклонение категориясе. Наклонение – эш-хђлнећ чынбарлыкка
мљнђсђбђтен с љ й л ђ њ ч е а ш а белдерђ торган грамматик категория.
Наклонение – фигыльдђ модальлек белдерњнећ тљп чарасы, џђм ул
м о д а л ь л е к функциональ-семантик категориясенећ њзђгендђ ята.
Модальлек, модальлек белдерњ – сљйлђмнећ тљп њзенчђлеклђреннђн берсе.
Џђр ќљмлђдђ нђрсђ турында булса да х ђ б ђ р и т е л ђ (предикативлык) џђм
аћа сљйлђњченећ м љ н ђ с ђ б ђ т е белдерелђ (модальлек). Мђсђлђн, сљйлђњче
теге яки бу књренеш турында объектив рђвештђ х ђ б ђ р и т ђ р г ђ , с о р а у
яки ш а р т куярга, теге яки бу эшне њтђргђ кушарга, б о е р ы р г а, њтђњгђ
т е л ђ к белдерергђ џ.б. мљнђсђбђтлђрне белдерергђ мљмкин. Сљйлђмнећ
мондый њзенчђлеге аныћ м о д а л ь л е г е дип атала. Сљйлђм модальлеген
белдерњдђ тљрле тел чаралары катнаша:
Л е к с и к чара – сљйлђњченећ мљнђсђбђте аерым сњз, м о д а л ь сњзлђр
белђн белдерелђ: Бђлки, ул бњген килер – эш-хђл турында икелђнњ аша
Бу турыда тулырак мәгълүматны «Сыйфат фигыль», «Хђл фигыль», «Исем фигыль»
темаларыннан карагыз.
1
228
белдерњ. Ђлбђттђ, ул бњген килђчђк – эш-хђлнећ џичшиксез булачагын
катгый раслау џ.б.
С и н т а к с и к чара – сљйлђњченећ мљнђсђбђте ђйтелњ максаты буенча
ќљмлђ тљрлђре аша белдерелђ: хикђя ќљмлђ, сорау ќљмлђ, тойгылы яки љндђњ
ќљмлђ џ.б.
Ђйе, туй килђ, туй! Бар да капкага ташландылар (Ђ.Еники). Ђйда чап,
кучер Казанга ! Атларыћ ку: на! на-на! (Г.Тукай).
Беренче ќљмлђ шатлык, тантана итњ тљсмере белђн ђйтелгђн, икенче ќљмлђ
– гади хђбђр итњ, ђ љченче, дүртенче
ќљмлђлђрдә исђ
чакыру, боеру
модальлеге љстенлек алган.
Шул ук вакытта сљйлђм модальлеге фигыль сњз тљркеме, фигыльнећ тљрле
грамматик формалары аша белдерелђ, џђм монда наклонение категориясе тљп
оештыручы њзђк булып тора.
Фигыльнећ тљрле наклонение формаларында эш-хђлнећ чынбарлыкка
мљнђсђбђте ић башлап фигыльнећ р е а л ь эш-хђлне белдерње, яки эш-хђл ђле
р е а л ь булмыйча, эшне эшлђргђ б о е р у, њ т е н њ, т е л ђ к белдерњ, ш а р т
кую, и х т ы я р књрсђтњ кебек мђгънђлђр белђн билгелђнђ.
Реаль эш-хђллђрне гадђттђ хикђялђњ наклонениесе, хикђя фигыльлђр
белдерђ џђм алар заман белђн дђ тљрлђнђлђр. Мђсђлђн:
Декабрь ахырлары. Кљн џаман кыскара, яктылык џаман кими. Бервакыт
ќиџанда кљрђшкђн ике гигант кљчнећ караћгысы љстен чыгар тљсле тоела.
Лђкин кљн бирешми, берничђ тђњлектђн соћ кљн бер минутка озая, аннары
ике, љч минутка џђм сђгатьлђргђ озая башлый. Караћгылык чигенђ, яктылык
тантана итђ, яктылык ќићђ (Г.Ђпсђлђмов).
Хђзерге татар ђдђби телендђ формалашып ќиткђн дип саналган биш
наклонение бар:
1) хикђялђњ наклонениесе (хикђя фигыль);
2) боеру наклонениесе (боерык фигыль);
229
3) шарт наклонениесе (шарт фигыль);
4) телђк наклонениесе (телђк фигыль);
5) шартлы телђк наклонениесе.
Х и к ђ я фигыль эш-хђлнећ њтђлеше турында объектив рђвештђ хђбђр итђ;
б о е р ы к фигыль, мђсђлђн, эшкђ кушу, боеру, њтенњ кебек мђгънђлђрне,
т е л ђ к фигыль эшне њтђњгђ телђк белдерњ, ихтыяр књрсђтњ, ш а р т фигыль
эшнећ њтђлеше љчен шарт кую кебек мђгънђлђрне белдерђ џ.б.
Лђкин фигыльнећ модаль мђгънђлђр белдерњ мљмкинлеге бу биш
наклонение белђн генђ чиклђнми. Алардан тыш телдђ шактый санда м о д а л ь
мђгънђ
б е л д е р ђ т о р г а н а н а л и т и к фигыль формалары
кулланыла. Алар арасында т е л ђ к н е, м љ м к и н л е к, т и е ш л е к, к и р ђ к л
е к,
и х т и м а л л ы к кебек мђгънђлђрне белдерђ торган
формалар аеруча актив. Телђк модальлеген генђ дђ татар телендђ дистђгђ якын
тезмђ формадагы фигыль белђн белдереп була. Мђсђлђн: барыр идем, барырга
иде, барсаћ иде, барсын иде, барасы иде, барасы килђ џ.б.
Мондый фигыльлђр арасында инде телдђ шактый эзлекле кулланыла торган,
калыплашуы буенча грамматик категория талђплђренђ якынлашкан модаль
формалар да бар. Андыйларга к и р ђ к л е к – т и е ш л е к н е белдерњче -асы
бар аналитик тезмђсен, яки м љ м к и н л е к н е белдерњче -а ал- формасын
кертергђ мљмкин1: барасым бар, барасыћ бар, барасыгыз бар; яки: бара алам,
бара аласыћ, бара ала џ.б.
Башкорт телендђ, мђсђлђн, хикђялђњ, боеру, телђк наклонениелђре белђн
бергђ -макчы (-максы), -макчы бул (-максы бул), -ырга бул формалары н и я т –м
а к с а т наклонениесенђ, -ыр иде (-ыр ине), -ган булыр иде (-ган булыр ине), ачак иде (-ачак ине) формалары и х т и м а л л ы к
(џљйкђлешенђ) кертеп каралган [Зәйнуллин, 2002:186-198].
1
Бу формалар турында тулырак мәгълүматны
§ лардан карагыз.
наклонениесенђ
230
§ 73. Заман категориясе. Заман категориясе эш-хђлнећ њтђлњ вакытын
с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а м љ н ђ с ђ б ђ т т ђ белдерђ. Бу – заманныћ
гомумкатегориаль мђгънђсе. Заман эш-хђлнећ њтђлњ вакытын белдерђ дисђк,
фђнни яктан бик њк тљгђл булмый, чљнки вакыт – ул чиксез тљшенчђ.
Грамматик заманга мљнђсђбђтле рђвештђ с љ й л ђ њ м о м е н т ы
чиксез
вакыт эчендђ бер мизгел, бер нокта итеп алына, џђм чынбарлыктагы љч
объектив заман (хђзерге, њткђн, килђчђк) шул сљйлђњ моментына мљнђсђбђтле
рђвештђ билгелђнђ. Сљйлђњ моментында башкарылган эш – х ђ з е р г е
заманга, сљйлђњ
м о м е н т ы н н а н а л д а башкарылган эш – њт-
кђн заманга, сљйлђњ
м о м е н т ы н н а н с о ћ башкарылачак эш к
и л ђ ч ђ к заманга карый.
Заман џђм зат-сан фигыльне башка сњз тљркемнђреннђн, беренче чиратта
исемнђн, аерып тора торган ић ђџђмиятле грамматик категориялђрдђн санала.
Ђмма барлык фигыль формалары да заман белђн тљрлђнмилђр. Заман мђгънђсе
чынбарлыкта булган яки булачак реаль эш-хђллђрне белдерњче хикђя
фигыльдђн кала, бары тик сыйфат фигыльлђрдђ џђм тљп фигыльгђ карата
тљрлечђ вакыт мљнђсђбђтендђ торган хђл фигыльлђрдђ генђ њзенчђлекле
рђвештђ чагылыш таба. Затланышлы формалардан исђ хикђя фигыльдђн кала
башка наклонениелђрдђ (боеру, телђк, шарт) эшнећ њтђлњ вакыты, башлыча,
к и л ђ ч ђ к к ђ юнђлгђн була.
Грамматик хезмђтлђрдђ ике тљрле заман аерып карала: а б с о л ю т џђм
м љ н ђ с ђ б ђ т л е заманнар. Эш-хђлнећ њтђлњ вакыты, югарыда
књрсђтелгђнчђ с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а мљнђсђбђттђ белдерелсђ, а б с о л
ю т
заман буларак билгелђнђ. Кайбер очракларда исђ билгеле бер фигыль
формасы белдергђн эш-хђлнећ вакыты контексттагы икенче бер фигыльнећ
заманына бђйле була. Заман мђгънђсен бу рђвешле белдерњ м љ н ђ с ђ б ђ т л е
заман дип атала.
231
Грамматик яктан љч объектив заман тљрле теллђрдђ тљрле сандагы заман
формалары белђн белдерелђ. Заманнар системасы катлаулы џђм чагыштырмача
аз санлы теллђр бар. Тљрки теллђр, шул исђптђн татар теле дә, фигыль
заманнары књп санлы џђм катлаулы булган теллђр белђн типологик уртаклык
књрсђтђ. Заманнарныћ књптљрлелеген булуын телдђ эшнећ дђвамлы яки тљгђллђнгђн булуын књрсђтђ торган бинар категория (мђсђлђн, рус телендђге вид
категориясе) булмау белђн дђ аћлаталар.
Хђзерге татар ђдђби телендђ инде формалашып ќиткђн џђм грамматик
категория талђплђренђ тулысынча туры килђ торган т у г ы з
з а м а н
ф о р м а с ы бар. Болардан тыш та телдђ заман категориясенећ тирђ-юнен,
функциональ-семантик кырын тђшкил иткђн темпоральлек чаралары – џђртљрле аналитик џђм тасвирлама фигыль формалары кулланыла. Шул
формаларга бђйле рђвештђ татар теленећ XIX йљз башыннан чыгып килгђн
грамматикаларында заман формалары да тљрлечђ санда теркђлгђн. И.Гиганов,
мђсђлђн, - 26 (13 гади џђм 13 катлаулы) (1801), И.Хђлфин - 7 (1809), ђ
М.Иванов (1842) 11 заман формасын књрсђтђ џ.б.[Мифтахова, 1999:21-22]
Хђзерге грамматикаларда џђм мђгънђсе, џђм грамматик формалашуы буенча
тулысынча грамматик категория талђплђренђ туры килђ дип саналган 9 заман,
башлап, књренекле тюрколог Б.А.Серебренниковныћ татар телендђ фигыль
заманнарын
љйрђнњгђ
багышланган
махсус
хезмђтендђ
китерелђ
[Серебренников, 1963].
Затланышлы фигыль формалары.
Хикђя фигыль.
(Хикђялђњ наклонениесе).
§ 74. Гомуми төшенчә. Хикђя фигыль чынбарлыкта булып торган, булып
узган, яисђ булачак эш-хђллђр турында объектив рђвештђ х ђ б ђ р и т ђ. Шућа
књрђ аны татар теле буенча кайбер хезмђтлђрдђ х ђ б ђ р фигыльлђр дип тђ
232
атаганнар.
Рус
телендђ
шундый
фигыльлђр
«изъявительное»
яки
«повествовательное» наклонение дип атала. Вакыт кысаларында барган реаль
эш-хђллђрне
белдерње
буенча
хикђя
фигыльлђр
башка
наклонение
формаларына капма-каршы куела. Боерык, шарт, телђк џ.б. фигыльлђр тел
белемендђ гадђттђ к ы е к наклонениелђргђ кертелђ.
Хикђя фигыльлђрнећ махсус наклонение књрсђткече юк. Формалары
ягыннан аларны башка фигыльлђрдђн аерып торган тљп чара – заман
кушымчалары. Мђсђлђн, ул бар-а, бар-ды, бар-ган, бар-ыр, бар-ачак – хикђя
фигыльлђр; бар-са, бар, бар-ыгыз – болары исђ шарт џђм боерык фигыльлђр
џ.б.
Хикђя фигыльлђр заман белђн тљрлђнђ торган бердђнбер фигыль формалары
дисђк тђ хата булмас, чљнки алар эш-хђлне чынбарлыктагы реаль вакытка –
с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а мљнђсђбђттђ белдерђләр. Алда књрсђтелгђнчђ,
хђзерге ђдђби телдђ тугыз заман формасы бар, алар махсус кушымчалар
ярдђмендђ (синтетик заманнар), џђм иде ярдђмче фигыле катнашында
(аналитик заманнар) ясалалар.
С и н т е т и к з а м а н н а р: бар-а, кил-ђ, укый, сљйли – хђзерге заман; барды, кил-де, кайт-ты, кит-те – категорик њткђн заман; бар-ган, кил-гђн, кайткан, кит-кђн – нђтиќђле њткђн заман; бар-ыр, кил-ер, уз-ар, кит-ђр, укы-р –
билгесез килђчђк заман; бар-ачак, кил-ђчђк, укы-ячак, сљйлђ-ячђк – катгый
килђчђк заман.
А н а л и т и к з а м а н н ар: бара иде, килђ иде, укый иде, сљйли иде –
тђмамланмаган њткђн заман; барган иде, килгђн иде, кайткан иде, киткђн иде
– књптђн њткђн заман; бара торган иде, килђ торган иде, укый торган иде,
сљйли торган иде – кабатлаулы њткђн заман; барачак иде, килђчђк иде,
укыячак иде, сљйлђячђк иде — килђчђк њткђн заман.
Фигыль заманнарыныћ нигезендђ затланышсыз фигыльлђр ята, шућа књрђ
аерым тљрлђнеш формаларында хикђя фигыль, с ы й ф а т
яисђ х ђ л
233
фигыльлђр белђн тышкы яктан охшаш була. Мђсђлђн: ул килгђн дигђндђ,
килгђн – нђтиќђле њткђн заман х и к ђ я ф и г ы л ь, ул III зат берлектђ килгђн; ђ
килгђн кеше дисђк, бу очракта шул ук фигыль њткђн заман с ы й ф а т ф и г ы л
ь формасында, затланышсыз. Ул кунакларны озата ќљмлђсендђ озата – хђзерге
заман х и к ђ я ф и г ы л ь, III зат берлектђ; ђ Ул кунакларны озата китте
дисђк, шул ук фигыль – х ђ л ф и г ы л ь буларак формалашкан.
Тел тарихы фђнендђ хикђя фигыль заманнары затланышсыз фигыльлђрнећ
зат алмашлыклары белђн кулланылышы нигезендђ барлыкка килгђннђр,
калыплашканнар дигђн караш љстенлек ала. Ђйтик, барган+мин – барганмын,
барыр+син – барырсыћ џ.б.
Таблица 3
Хикђя фигыль заманнары
234
#
Çàì àí í û º
àòàì àñû
1. Õ² çåðãå
çàì àí
Çàì àí í û º
ÿñàëû ø û
(ô î ðì àñû )
ß ñàëû ø
áóåí ÷à
ò¼ðå
Ò¼ðë² í åø
(í èí äè
ò¼ðë² í åø )
Ì èñàëëàð
- à/ - ² ,
- û é/ - è
ñèí òåòèê
I ò¼ð
áàðà/ êèë² ;
óêû é/ ñ¼éëè
ñèí òåòèê
I I ò¼ð
áàðäû / êèëäå;
êàéò ò û / êèò ò å
ñèí òåòèê
I ò¼ð
áàðãàí / êèëã² í ;
êàéò êàí / êèò ê² í
- à èäå/ - ² èäå àí àëèòèê
- û é èäå/
- è èäå
I I ò¼ð
áàðà èäå/ êèë²
èäå, óêû é èäå,
ñ¼éëè èäå
àí àëèòèê
I I ò¼ð
áàðãàí èäå/
êèëã² í èäå;
êàéò êàí èäå/
êèò ê² í èäå
àí àëèòèê
I I ò¼ð
áàðà ò î ðãàí èäå,
êèë² ò î ðãàí èäå,
óêû é ò î ðãàí èäå,
ñ¼éëè ò î ðãàí èäå
° òê² í çàì àí í àð
2. K àòåãî ðèê
½òê² í çàì àí
-ò û/ -ò å
3. Í ² òè¸ ² ëå
½òê² í çàì àí
- ãàí / - ã² í ;
êàí / - ê² í
4. Ò² ì àì ëàí ãàí
½òê² í çàì àí
5. K ½ï ò² í
½òê² í çàì àí
6. K àáàòëàóëû
½òê² í çàì àí
- ãàí
- ã² í
- êàí
- ê² í
èäå/
èäå;
èäå/
èäå
- à ò î ðãàí
èäå/ - ² ò î ðãàí
èäå; - û é
ò î ðãàí èäå/
- è ò î ð- ãàí
èäå
K èë² ÷² ê çàì àí í àð
7. Áèëãåñåç
êèë² ÷² ê
çàì àí
8. K àòãû é
êèë² ÷² ê
çàì àí
9. K èë² ÷² ê
½òê² í çàì àí
ñèí òåòèê
I ò¼ð
- àð/ - ² ð, - ð
óçàð/ êèò ² ð,
àø àð
- à÷àê/ - ² ÷² ê;
- ÿ÷àê/ - ÿ÷² ê
ñèí òåòèê
I I ò¼ð
áàðà÷àê/ êèë² ÷² ê,
- à÷àê èäå/
- ² ÷² ê èäå;
- ÿ÷àê èäå/
- ÿ÷² ê èäå
àí àëèòèê
I I ò¼ð
áàðà÷àê èäå/
êèë² ÷² ê èäå;
óêû ÿ÷àê èäå/
ñ¼éë² ÿ÷² ê èäå
ñ¼éë² ÿ÷² ê
Заманнарныћ мђгънђлђренђ, с е м а н т и к а с ы н а килгђндђ, алар эшхђлнећ с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а мљнђсђбђтен, ягъни эш-хђлнећ с љ й л ђ њ
м о м е н т ы н д а, сљйлђњ моментыннан а л д а, яки сљйлђњ моментыннан с о ћ
башкарылуын белдерђләр. Лђкин заманнарныћ семантикасы шактый катлаулы
књренеш. Беренчедђн, бер њк заман мђгънђсе тљрле формалар белђн белдерелђ.
Мђсђлђн, њткђн заманны белдерњ љчен генђ дђ 5 тљрле форма кулланыла,
килђчђк заман 3 тљрле формада килђ џ.б. Бу очракта заманнарныћ туры њз
мђгънђлђренђ (хђзерге, њткђн, килђчђк эшне белдерњ) тљрле башка аспектуаль
яки модаль мђгънђ тљсмерлђре љстђлђ. Заман формалары бер њк вакытта
эшнећ т ђ м а м л а н г а н яки д ђ в а м л ы булуын белдерергђ, килђчђктђ
булачак эшне б и л г е с е з л е к тљсмере белђн яки к а т г ы й рђвештђ хђбђр
итђргђ, эшне њ т ђ л е ш п р о ц е с с ы н д а билгеләргђ яки н ђ т и ќ ђ с е н
генђ хђбђр итђргђ мљмкин џ.б. Шундый њзенчђлеклђр бер њк заманныћ тљрле
235
формаларын бер-берсенђ каршы куя, ягъни аларныћ њзенчђлеген тђшкил итђ.
Мђсђлђн, њткђн заман формалары -ды (барды), џђм -ган (барган) беренче
чиратта эшне ничек белдерњлђре буенча аерыла: -ды формасы эшне процесс рђвешендђ белдерђ (яћгыр яуды), ђ -ган формасы эшнећ нђтиќђсен хђбђр итђ
(яћгыр яуган); килђчђк заман формасы -ыр эшне беркадђр билгесезлек тљсмере
белђн белдерђ – барыр, ђ -ачак формасы шул эш турында катгый рђвештђ
белдерђ – барачак џ.б.
Болардан тыш, заманнарныћ мђгънђлђре сљйлђм эчендђ, ягъни текстка бђйле
рђвештђ дђ тљрле њзгђрешлђр кичерергђ мљмкин. Телдђге морфологик
формаларны сљйлђм эчендђ, ќанлы кулланылышта љйрђнњ (функциональсемантик юнђлеш) заман мђгънђлђрен дђ тулырак џђм тљгђлрђк билгеләргә
мљмкинлек бирђ. Шућа бђйле рђвештђ заман формаларыныћ берничђ тљрле
мђгънђсе аерып карала:
1) т љ п яки п а р а д и г м а т и к мђгънђ. Бу заманныћ контекстка бђйсез,
ягъни тљп, нигез мђгънђсе;
2) с и н т а г м а т и к мђгънђ – сљйлђм ситуациясенђ бђйле рђвештђ тљп
мђгънђ беркадђр њзгђрергђ, љстђмђ тљсмерлђр алырга мљмкин. Ђмма гомуми
темпораль мђгънђ, ягъни хђзерге, њткђндђге, яки килђчђк эшне белдерњ
њзгђрешсез кала. Мђсђлђн, хђзерге заманныћ тљп мђгънђсе – сљйлђњ
моментындагы
эшне
белдерњ.
Аерым
контекстта
ул
вакыт
ягыннан
кићђйтелгђн, ягъни кабатланып торган, гадђти эш-хђллђрне дђ белдерђ ала.
Мђсђлђн: Бу якларда кыш бик салкын була. Бу – контекстка бђйле, ягъни
синтагматик мђгънђ;
3) к њ ч е р е л м ђ мђгънђ – контекст тђэсирендђ заманныћ нигез темпораль
мђгънђсе њзгђрђ. Ђйтик, хђзерге заман њткђн яки килђчђк заман мђгънђсендђ
кулланылырга, яки башка наклонениелђр рђтенђ књчђргђ дђ мљмкин. Мђсђлђн:
Мин иртђгђ авылга кайтам – килђчђк заман мђгънђсе; иртђгђ зачетка
хђзерлђнеп килђсез – боеру мђгънђсе џ.б.
236
§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ
башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм
ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
Берлек
Књплек
I з.
бар-а-м (мын)
бар-а-быз
II з.
бар-а-сыћ
бар-а-сыз
III з.
бар-а 
бар-а-лар
-а/-ђ кушымчасы тартык авазга тђмамланган фигыль нигезлђренђ, -ый/-и
кушымчасы сузыкка беткђн нигезлђргђ ялгана: кайт-а, кит-ђ, озат-а, кљт-ђ;
укы-й (укый), аш-ый (аша+й), њлчи (њлчђ+й), сљйли (сљйлђ+й);
Бу заман формасыныћ зат-сан белђн тљрлђнешендђ кайбер тарихи
њзгђрешлђр барлыкка килгђн:
а) I затта кушымча кыскарган: бара-м – барамын. Тулы вариант хђзерге
кљндђ сљйлђм телендђ, диалектларда џђм сљйлђшлђрдђ саклана, аерым
очракларда поэзия телендђ дђ кулланыла. Мђсђлђн:
Яхшы, яхшы, сњз дђ юктыр, мин карышмый уйныймын, Тик сине шартымга
књнмђссећ дип мин уйлыймын (Г.Тукай). Лђкин белђмен мин бер бљренећ Ике
кабат чђчкђ атмавын, Књпме ашкынса да, бер дулкынныћ ике тапкыр ярны
какмавын, Искђн ќилнећ кире кайтмавын Белђмен мин... (М.Кђрим).
ә) III зат берлектђ хђзерге телдђ кушымча юк, ул нуль формада килђ: ул бара,
ул сљйли, ул ђйтђ џ.б. Борынгы телдђ III затта торыр ярдђмче фигыленнђн
кыскарган -дыр/-дер кушымчасы кулланылган. Мђсђлђн: Ђтил суы ака торыр
(Н.Фђттах). Идел суы агадыр, кыя тљбен кагадыр... (ќыр). -дер/-дер кушымчасы
диалектларда саклана, шигырьлђрдђ кулланыла: Мђсђлђн: Мин качамын – ул
куадыр, Ул куадыр – мин качам... (Г.Тукай). Суда балык йљзђдер лђ, Су
салкынын сизђдер шул сизђдер; Авылыбызда бер матур бар, Њзђгемне љзђдер
шул, љзђдер... (ќыр).
237
Татар телендђ хђзерге заманныћ бер генђ формасы бар, шућа књрђ аныћ
мђгънђ књлђме, семантикасы гаять кић. Тљп мђгънђсеннђн тыш, сљйлђмдђ бу
заман књп тљрле синтагматик џђм књчерелмђ мђгънђлђрдђ дђ кулланыла.
Т љ п, п а р а д и г м а т и к мђгънђдђ хђзерге заман сљйлђњ моментында
башкарыла торган эш-хђллђрне белдерђ:
Хђлим ишектђн тышка сикерде. Тышта ќил котыра! Аркага китереп бђрђ
дђ йљгертеп-йљгертеп алып китђ. Канатлар нинди кызу ђйлђнђлђр! Арыш
басуы ничек матур дулкынлана! Тегермђн тирђсендђге чирђмлектђ њсеп
утырган чђчђклђрнећ башлары ќиргђ тиеп-тиеп китђлђр (И.Гази). Тыптыныч тљн, књклђр аяз, Идел љсте зђћгђр-зђћгђр... Асылташ нур белђн
балкый, Иделенђ карый шђџђр... (Р.Гаташ). Урындык аркасына ак књлмђк
эленгђн, љстђлдђ зђћгђр катыргылы диплом ята (М.Маликова).
З а м а н н ы ћ с и н т а г м а т и к мђгънђлђренә килгәндә, Д.Г.Тумашева
заманнарныћ аларны ике тљргђ бњлеп карый: 1) заманныћ тљп семантик њзлеге
њзгђрми торган мђгънђлђр. Димђк, бу очракта фигыль асылда хђзерге заманда
була, ђмма љстђмђ тљсмерлђр ала; 2) фигыль хђзерге заман кысаларыннан
чыгып, яки башка (њткђн, килђчђк) заман тљсмерен ала, яки башка
наклонениелђр яссылыгына књчђ. Болары – к њ ч е р е л м ђ м ђ г ъ н ђ л ђ р
дип атала. Ђ элегрәк чыккан грамматикаларда исђ синтагматик мђгънђлђр џђм
књчерелмђ мђгънђлђр аерым карала1.
Синтагматик мђгънђлђр:
1) хђзерге заман еш кабатлана торган г а д ђ т и эш-хђллђрне белдерђ:
Ќитмђсђ, хатны язып бетерњећђ, сине хљрмђт итеп, чђй хђзерлилђр,
табынга бер-ике сынык икмђк белђн фђкать кунак-тљшем љчен генђ
сакланган... ак май, йђ сары май китереп куялар (Г.Бђширов). Књр, ничек эшли
кояш: иртђ тора, таћ аттыра, Кљнозын књктђ йљзђ џђм кљн буенча
яктыра... (Г.Тукай). Ага сулар, ага сулар, ага сулар гел шулай... (ќыр);
1
Татар грамматикасы. Т. II.– 121–132 б.
238
2) хђзерге заман формасы тормышта гомум кабул ителгђн, бђхђссез
хакыйкать булып саналган вакытка мљнђсђбђтсез эш-хђллђрне белдерђ:
...Џђр олуглар эшлђгђнлектђн олуглыклар таба, «Уйнады» дип бирмилђр
ошбу
ќиџанда
мђртђбђ
(Г.Тукай).
Туып
њскђн
шушы
ќирнећ
ямен
Алыштырмый икђн џичнђрсђ. (С.Хђким).
Заманныћ бу мђгънђсе књбрђк мђкаль-ђйтемнђрдђ кулланыла: Без капчыкта
ятмый (мђкаль). Язгы кљн ел туйдыра (мђкаль). Кар башына кар ќитђ
(ђйтем);
3) предметны яки затны сыйфатлау љчен кулланыла:
Махсус белемен туктаусыз књтђреп, аны практикада оста куллана алучы
белгеч кенђ тормыш белђн бергђ атлый (газета). Безнећ авылга дљньяныћ дњрт
ягыннан нђкъ ќиде юл кайтып керђ. Џђр ќиде юлдан кайтканда авыл, минем
туган йортым ќиде тљрле булып књренђ (М.Мђџдиев). Такта тњбђ белђн
ябылган ферма каралтылары тыштан бик кљяз џђм чиста књренђлђр
(Ф.Хљсни).
К њ ч е р е л м ђ мђгънђлђр:
1) к и л ђ ч ђ к т ђ џичшиксез њтђлђчђк, булачак дип саналган эш-хђллђрне
белдерђ:
Туктале, карчык, алырбыз, савыгып кына ќитик. Син бит белмисећ ђле
минем нинди планнар белђн йљргђнне: болай итђм, књлдђн су ерып кертђм,
њзебезнећ Степанга барам да књп итеп кара карлыган, кызыл карлыган,
кураќилђк алып кайтам; читђн буйларына утыртам. Бер елдан ќилђкќимешнећ иге-чиге булмаячак бездђ (И.Гази);
2) хђзерге заман хикђя фигыль њ т к ђ н д ђ булган эш-хђллђрне белдерђ:
Аннары, кышларныћ берсендђ язга ашлык акча эшлђп кайту нияте белђн,
Гайрђтулла читкђ – Донбасс якларына китђ. Књзенђ йокы керми, алны-ялны
белмичђ тырышып эшли (Ф.Хљсни).
239
Хђзерге заманныћ бу мђгънђсе аеруча тарихи вакыйгаларны тасвирлаганда
актив кулланыла:
922 елныћ маенда Болгарга ерак Багдадтан илче килђ. Болгар рђсми тљстђ
ислам дине кабул итђ, џђм заманында ић зур, кљчле дђњлђтлђрнећ берсе белђн
дипломатик мљнђсђбђт урнаштыра. Шулай итеп, Идел-Чулман буендагы
беренче дђњлђт – Болгар дђњлђтенећ тарихы башлана (Н.Фђттах);
3) хђзерге заман II зат формасында й о м ш а к б о е р у, э ш к ђ к у ш у
мђгънђсендђ кулланыла:
Ул чирђме кљеп беткђн тузанлы ќиргђ кљрђк очы белђн сызгалый башлады:
– Менђ бу тљшен уеп аласыз да, пулемет куяр љчен тњгђрђк урын ясыйсыз.
Аннары чирђмле кђслђрдђн брустьер љярбез... (И.Гази). Иртђгђ зачетка
ђзерлђнеп килђсез (сљйл.т.). Кайвакытта шул ук йомшак боеру мђгънђсендђ бу
форма юклыкта -мы/-ме кисђкчђсе белђн кулланыла:
Безгђ дђ килеп чыкмыйсызмы? Кибеткђ барып килмисећме? (сљйл. т.).
Юклыкта килгђндђ исђ шул ук фигыль катгый боеруны да белдерергђ
мљмкин: Бњген беркая да бармыйсыз, љйдђ генђ утырасыз!
Шелтђ катыш йомшак боеру III зат юклык формасы белђн дђ белдерелергђ
мљмкин: Шул хђтле шауламыйлар инде!
Үткђн заман хикәя фигыльләр.
§ 76. Категорик њткђн заман хикђя фигыле. К а т е г о р и к њ т к ђ н
з а м а н х и к ђ я ф и г ы л ь нигезенђ -ды/-де; -ты/-те кушымчалары ялганып
ясала: бар-ды, кил-де, укып чык-ты, кайтып кит-те.
Бу заман формасы кыска, II тљр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
Берлек
I з. бар-ды-м/кил-де-м
Књплек
бар-ды-к/кил-де-к
II з.
бар-ды-ћ/кил-де-ћ
III з.
бар-ды/кил-де
бар-ды-гыз/кил-де-гез
бар-ды-лар/кил-де-лђр
240
Татар телендђ њткђн заман формалары књптљрле, шућа књрђ аларныћ
џђркайсыныћ тљп (категориаль) мђгънђсенђ љстђмђ мђгъндә тљсмерлђре
чагылыш таба.
Т љ п, п а р а д и г м а т и к мђгънђдђ категорик њткђн заман сљйлђњ
моментыннан алда сљйлђњченећ к њ з а л д ы н д а булган, т ђ м а м л а н г а н,
к а б а т л а н м а г а н эш-хђллђрне п р о ц е с с р ђ в е ш е н д ђ белдерђ:
Њтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кеби. Уйласам, ул кљннђрем тик
кичтђ књргђн тљш кеби... (Г.Тукай). Кич булып, су љстенђ болытлардан кызыл
шђњлђ тљшкђч, эштђн туктадылар (И.Гази). Кунакларны каршы алып
беткђч, хуќалар да љйгђ керделђр. Мине дђ, билгеле, онытмыйча, кунаклар
янына чакырдылар (Ђ.Еники).
С и н т а г м а т и к мђгънђлђр:
1) лексик-грамматик мђгънђсе буенча чиксез фигыльлђрдђ -ды кушымчалы
заман бер тапкыр эшлђнгђн, тђмамланган эшлђрне генђ тњгел, д ђ в а м л ы яки
к а б а т л а н г а н эшлђрне дђ белдерђ ала:
Башта књренгђнчђ караћгы чырайлы кеше булып чыкмады Серебряков. Бик
ќанланып, бик телђп сљйлђште (И.Гази). Ќырчыларга гел кызыгып њстем,
Алар булган ќиргђ сыендым... (М.Ђгълђм). Алинђ, књз яшьлђренђ буыла-буыла,
тыны беткђнче йљгерде дђ йљгерде (Х.Ширмђн);
2) бу очракта контекстта эшнећ кабатлануына яки дђвамлы булуына ишарђ
итђ торган махсус сњзлђр дђ була. Андый сњзлђрне грамматик хезмђтлђрдђ
в а к ы т л о к а л и з а т о р л а р ы дип атыйлар:
Хђдичђтти дњрт кыш буе, њз љен биклђп, ятим калган фронтовик
балаларына ана булып яшђде. Ул балалар Хђдичђтти аркасында ђнисезлекне
белми њстелђр (М.Мђџдиев). Миша абый ђйткђн печђн ќыйгыч ат тырмасы
белђн мин кљнозын маташтым (К.К.).
К њ ч е р е л м ђ м ђ г ъ н ђ л ђ р:
241
1) контекстта категорик њткђн заман формасы сирђк булса да к и л ђ ч ђ к к ђ
караган эш-хђллђрне дђ белдерергђ мљмкин:
Каршыларга ић сђза чак, ић матур чак ќђйге таћ;
Шул вакытта уйла, шагыйрь, килде илџам уйласаћ
(Г.Тукай);
2) хикђялђњ њзенчђлегенђ бђйле рђвештђ бу заман сљйлђњ моменты белђн
бђйлђнешле, ягъни хђзерге заман мђгънђсен дђ белдерђ. Заманныћ бу мђгънђ
тљсмерен бигрђк тђ М.Мђџдиев яратып куллана:
Карт ана йокламый, кышкы салкын тљндђ ул аналарда гына була торган
йљрђк белђн, ун чакрым ераклыкта буранлы кырдан узган Казан-Киров поездын
сизђ. Менђ ул поезд урманга кереп китте, менђ аныћ тавышы тоныкланды,
менђ аныћ тљпчек улы карлы туган ќиргђ аяк басты (М.Мђџдиев).
3) ч а к ы р у, љ н д ђ њ мђгънђсендђ кулланыла: Ђйдђгез, китттек!,
Кузгалдык!
Ђйдђ, энем, ташла фуражкаћны,
Тљкер пиджагыћныћ љстенђ,
Галстугы белђн билећ бу да
Бишмђтећне киен љстећђ, –
Киттек! (Џ.Такташ).
§ 77. Нђтиќђле њткђн заман хикђя фигыль. Нђтиќђле њткђн заман хикәя
фигыль нигезенђ -ган/-гђн (-кан/-кђн) кушымчалары ялганып ясала: бар-ган,
кил-гђн, кайт-кан, кит-кђн – т у л ы, I тљр зат-сан кушымчаларын алып
тљрлђнђ:
Берлек
Књплек
I з. бар-ган-мын/кил-гђн-мен бар-ган-быз/кил-гђн-без
II з. бар-ган-сыћ/кил-гђн-сећ
бар-ган-сыз/кил-гђн-сез
III з. бар-ган/кил-гђн
бар-ган-нар/кил-гђн-нђр
242
Бу заман формасы њткђн заман сыйфат фигыльгђ нигезлђнђ, III зат берлектђ
(кушымчасыз хђлдђ), мђсђлђн, х и к ђ я ф и г ы л ь џђм с ы й ф а т ф и г ы л ь
тышкы яктан охшаш булалар: укыган китап – сыйфат фигыль; Ул китап
укыган – хикђя фигыль.
III зат берлектђ хђзерге телдђ зат-сан гадђттђ нуль формада килђ, аерым
очракларда зат мђгънђсендђ -дыр/-дер кушымчасы да кулланыла. Мђсђлђн,
Г.Тукай шигырьлђрендђ:
Тау башына салынгандыр безнећ авыл,
Бер чишмђ бар, якын безнећ авылга ул...
Яки:
Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым,
Булгалыйдыр кљлдереп адђм њтергђн чакларым.
Нђтиќђле њткђн заман хикђя фигыль сљйлђњ моментына к а д ђ р њтђлгђн
эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н белдерђ, џђм бу эшнећ нђтиќђсе гадђттђ сљйлђњ
моменты белђн бђйлђнешле була:
Ике басуны аерып торган тар гына межа. Узган елгы чирђме инде
саргайган, быелгысы ђле баш калкытып љлгермђгђн... Нђкъ менђ шул межага
љр-яћа ике вагон килеп туктаган (Ф.Хљсни).
Мђктђп грамматикаларында бу форма б и л г е с е з њ т к ђ н з а м а н дип,
ђ кайбер грамматик хезмђтлђрдђ к њ р м и њ т к ђ н з а м а н дип атала. Ђ бу
исђ -ган кушымчалы заманныћ семантик яктан шактый катлаулы булуын да искђртђ. Тикшеренњчелђр, мђсђлђн, н ђ т и ќ ђ л е
п а р а д и г м а т и к мђгънђлђрнећ генђ дђ љ ч
њткђн заманга хас
т љ р е н, шулай ук
синтагматик џђм књчерелмђ мђгънђлђрен билгелилђр [Тумашева, 1986: 38–42].
П а р а д и г м а т и к мђгънђлђр:
1) нђтиќђле њткђн заман сљйлђњ моментына к а д ђ р
булган џђм
т љ г ђ л л ђ н г ђ н эшнећ н ђ т и ќђ с е н белдерђ. Сљйлђњче бу эшне њзе
243
к њ р м ђ г ђ н, ул аныћ турында хђзерге вакыттагы нђтиќђсе буенча (а), яки
башкаларныћ ул турыдагы сњзлђренђ карап (б) хљкем йљртђ.
а) Идарђ тирђсендђ чисталык џђм тђртип. Тирђ-як асфальтланган
(Р.Сибат). Ђни, минем књлмђк сђдђплђрен тљймђлђп, тђрђзђгђ ишарђ итђ: –
Ђнђ андагы урманнарны књрдећме? Суык бабай ђнђ нђрсђлђр ясап киткђн
(Г.Бђширов). Авылга керсђм, ислђрем китте. Авыл бљтенлђй яћа баштан
тљзелгђн (Ф.Хљсни);
ә) Кара дићгез флотында бомбардир булып хезмђт иткђн икђн. Быел гына
кайткан (И.Гази). Теге кичне сездђ бик яхшы концерт булган икђн. Чакыручы
булган булса, мин дђ барган булыр идем... (Ф.Хљсни). – Меньшевиклар кая
барып ќиттелђр: эшчелђрнећ бердђнбер газетасын яптырганнар, – диде Якуб
(И.Гази).
Мисаллардан књренгђнчђ, бу заман формасы сљйлђмдђ књбрђк III затка
караган эш-хђллђрне белдерђ. Ул I–II затта чагыштырмача сирђгрђк очрый, џђм
бу заманныћ семантикасы белђн бђйле. I зат формасында ул књбрђк
сљйлђњченећ ихтыярыннан тыш башкарылган эшне белдерђ: Дљнья куып
онытканбыз ахры, Рђнќемђдећ микђн, ђбием?.. II затта: Саклый торган маећны
Њзећ ашап киткђнсећ... (Џ.Такташ) џ.б.;
2) нђтиќђле њткђн заман сљйлђњ моментына кадђр булган џђм сљйлђњ
моментында ђле бу эшнећ нђтиќђсе дђвам иткђн, актуаль булган эш-хђллђрне
белдерђ. Бу очракта эшнећ сљйлђњче књз алдында булу-булмавына басым
ясалмый. Димђк, к њ р м и њ т е л г ђ н л е к төсмере (семасы) кљчсезлђнђ, яки
юкка чыга.
Туасы ђсђрлђр урнына Йљрђктђн чђчђклђр ташыган (С.Хђким). Яшьлек
дулкыннарым калган ђллђ Сљндђ, ђллђ синдђ (М.Ђгълђм). Ќыр югалмый!
Беркем ђйтђ алмый, Ирек ќыры кайдан алынган?! (Р.Мићнуллин);
3) њткђндђ булган вакыйгаларны х и к ђ я л ђ њ, т а с в и р л а у љчен
кулланыла.
244
«Казмаш» заводы ул елларда хђзерге кебек авыл хуќалыгы машиналары
эшлђп чыгармаган, бары тик ул кечкенђ-кечкенђ суднолар ясаган, ремонт
эшлђрен башкарган, Казан промышленникларыныћ металл кою џђм тимертомыр ђйберлђре заказларын њтђгђн. Завод књп мђртђбђлђр кулдан-кулга
књчкђн... (Г.Ђпсђлђмов). Борын заман бер ир белђн хатын торган,
Тормышлары шактый гына фђкыйрь булган; Асраганнар бер Кђќђ берлђ бер
Сарык... (Г.Тукай).
С и н т аг м а т и к
мђгънђлђрдђн тикшеренњчелђр аныћ књптђн њткђн
заман мђгънђсендђ кулланылуын (а) џђм килђчђк љчен актуаль булган
њткђндђге эшлђрне белдерњ мђгънђ тљсмерен билгелилђр (б):
а) Мин ашыгып кайтып ќиттем, ђ кунаклар инде киткђн... (сљйл.т.);
ә) ...килђчђк буын кешелђре безнећ турыда – алар гасыр биеклегендђ
булганнар, бњгенге кљн хислђре белђн генђ эш итмђгђннђр... дисеннђр
(Г.Ђпсђлђмов).
Гариплђр шђмчыраг књргђндђ юлда,
Дисеннђр, бер заман бар булган ул да (Дђрдемђнд).
К њ ч е р е л м ђ мђгънђдђ -ган кушымчалы заман, даими эш-хђллђрне
белдереп, хђзерге заман мђгънђсенђ якыная, књбрђк афористик сљйлђмдђ –
мђкаль-ђйтемнђрдђ кулланыла:
Туры ђйткђн туганына ярамаган (мђкаль). Туры ђйткђн котылган,
ялганлаган тотылган (мђкаль). Олы сњзен тотмаган Орылган да сугылган
(мђкаль).
§ 78. Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль. Тәмамланмаган үткән
заман хикәя фигыль – аналитик заман формасы, ул хәзерге заман хикәя фигыль
һәм иде ярдәмче фигыле ярдәмендә ясала: бара иде, килә иде, укый иде, сөйли
иде. II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
Берлек
Күплек
245
I з. бара иде-м
бара иде-к
II з. бара иде-ң
бара иде-гез
III з. бара иде
бара-лар иде, (бара иде-ләр)
Мисаллардан күренгәнчә, бу очракта иде ярдәмче фигыле төрләнә, бары
тик III зат күплектә генә зат-сан кушымчасы төп фигыльгә дә ялганып килергә
мөмкин: киләләр иде, килә иделәр.
Сөйләм телендә, күбрәк гади сөйләмдә, зат-сан белән төрләнгәндә, төп фигыльгә дыр,-дер кушымчасы ялгана һәм иде фигыле төп фигыль белән кушылып әйтелә:
барадырыем-барадырыйм (бара идем), киләдерием-киләдерим (килә идем) һ.б. Сирәгрәк
әдәби телдә дә төп фигыльгә -дыр/-дер кушымчасы ялганып килергә мөмкин. Яшь чагында
мин дә шулай җырлыйдыр идем бит (Ш.Камал).
Семантикасына килгәндә, бу заманның шулай ук төп (парадигматик) һәм
контексттагы (синтагматик һәм күчерелмә) мәгънәләре аерылып карала.
П а р а д и г м а т и к мәгънәләр:
а) тәмамланган үткән заман сөйләү моментыннан а л д а булган,
үткәннең билгеле бер
м о м е н т ы н д а процесс рәвешендә
башкарылган эш-хәлләрне белдерә:
Кара Чыршылар гомер буе җыр белән көн иттеләр. Кичләрен урамда да,
кечкенә генә мәҗлестә дә кулубта да җырлап рәхәтләнәләр иде. (М.Мәһдиев).
Без, бала-чага, бәрәңге бакчасыннан гына әрәмәгә чыгып китә идек тә, яшел
аланда рәхәтләнеп әүмәкләшә идек. (Г.Мөхәммәтшин). Монда эштән
туктаган арада еш кына шашка уйнап маташалар иде, әмма картка каршы
уйнаучы юк иде (Ш.Камал);
ә) заманның бу мәгънәсендә контекстта үткәннең билгеле моментына
ишарәләүче сүзләр булып вакыт рәвешләре, яки –ды, -ган, -ганда формалы
фигыльләр килә:
Музыка һаман тын гынв уйный, балкон ишегенең ак пәрдәләре һаман
тирбәлә иде (Г.Әпсәләмов). Ул килгәндә соңгы сүзен сөйли иде Фәйрүзә...
(М.Җәлил). Йөгерә-йөгерә озатырга килдең, Җилдә йөгерә иде үзәннәр... (М.
246
Әгъләм). Туңгак алып капка янындагы каравыл өендә йоклап ята иде, аны
шундук уяттылар (Н.Фәттах).
С и н т а г м а т и к мәгънәләр:
а) ч и к с е з фигыльләрдә бу заман формасы эшнең д ә в а м л ы булуын
белдерә:
Җиһанша бабай сокланып үстергән улларын уйлый иде дә: - Мин сәвиткә
ике арыслан бирдем! - дип, күңел эченнән тирән бер хак белән мактана, шуның
белән авыр тормыш астында иелгән башы бераз күтәрелгән кебек булып куя
иде... (Г.Ибраһимов). Фәхрине яраталар иде. Үз итеп, авыр йөккә төптән
җигелеп өстерәүче итеп яраталар иде... (Г.Ибраһимов). Әйе, мин Сафиуллинга
борылып карадым. Зәңгәргә буялган биек коймалы, имән баганалы, урыс
капкалы өйдә яши иде ул (Т.Миңнуллин).
Контекстта бу заман формасы кабатланып килгәндә иде ярдәмче фигыле
гадәттә аларның соңгысына гына ялгана:
Һәм Рәхилә Маһирәнең килгәнен күреп, бервакытта да каршы чыкмый,
алдан ук дусларча елмаю белән, ишектән күзләрен алмыйча, кергәнен көтеп
тора иде (Ә.Еники). Җиһанша уллары дигәндә, тирә-як кызларының дәртле
йөрәкләре яна, башлары әйләнә иде (Г.Ибраһимов).
ә) ч и к л е фигыльләрдә үткәндәге к а б а т л а н г а н, г а д ә т и эшхәлләр белдерелә:
Сары коңгырт төлке якалы пальтосына борынын яшереп, бер кочак
дәфтәр күтәреп, иртән училищега йөгереп килә иде (М.Мәһдиев). Син минем
исемне сүз саен кабатлый идең, синең исемең дөньяда иң матур исем, дип
әйтә идең (Т.Миңнуллин);
б) үткәндәге эшне с у б ъ е к т к а х а с б и л г е итеп белдерә:
Кечкенә чакта Гадилә белән Шөһрәт бергәләп су коенырга яраталар иде
(Ф.Яруллин). Сафиуллин институтка укырга китте. Минем дә теләк зур иде,
247
ләкин әни аркасында калдым. Чирли иде ул, җиде-сигез ел инде туктаусыз
чирли иде (Т.Миңнуллин).
К ү ч е р е л м ә мәгънәләр: аерым очракларда тәмамланмаган үткән заман
сөйләү моменты белән туры килгән эш-хәлне белдерә, ягъни х ә з е р г е з а м а
н мәгънәсендә кулланыла:
Апайның өсте-башы матур, йөзендә шатлык уйный. Ул хәзер берәүдән дә
битен яшермичә, мактаганга кинәнеп, бөтенесенә елмаеп тора иде
(Г.Бәширов). Учак сүнеп бара, вагонның ишеге яртылаш ачык, ишек янындагы
абзыйның башы тирәсендә тәмәке уты җемелди иде (М.Мәһдиев). Сине
көтеп тора идем әле (сөйләм теле). Чынлап та, кышкы көн сүнеп бара иде
инде (Ә.Еники).
§ 79.
Күптән үткән заман хикәя фигыль. Күптән үткән заман хикәя
фигыль –ган кушымчалы – нәтиҗәле үткән заман һәм иде ярдәмче фигыле
катнашында ясала: барган иде, килгән иде, кайткан иде, киткән иде; II төр затсан кушымчаларын алып төрләнә:
Берлек
Күплек
I-з. барган иде-м
барган иде-к
II-з. барган иде-ң
барган иде-гез
III-з. барган иде
барган-нар иде (яки барган иде-ләр)
П а р а д и г м а т и к мәгънәләр:
а) күптән үткән заман үткәннең б и л г е л е б е р м о м е н т ы н д а
булган, т ө г ә л л ә н г ә н, сөйләү моменты белән бәйләнешле (контактлы) эшхәлләрне белдерә:
Акка вак-вак кына кызыл бөрчекләр төшкән күлмәген киеп.. үзенең иптәш
кызы Халидә янына барган иде Тәзкирә. Халидә дә бик киенгән иде ул көнне
(Ф.Хөсни). Тамаша карарга бу аланга байтак кеше җыелган иде (А.Гыйләҗев).
Шул тынлыкта басып торуы рәхәт, чамасыз рәхәт иде. Менә теге елны
248
торналар шушы тирәгә төшкән иде. Менә бу тирәдә генә без борчак төяп
йөргән идек (М.Мәһдиев);
ә) үткәндәге и к е н ч е б е р эштән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә.
Заманның бу мәгънәсе аның атамасында да чагылыш тапкан: “күптән үткән
заман”. Бу заман белән мөнәсәбәтле контексттагы икенче үткән заман күбрәк –
ганда, -ды, -ган формаларында килә:
Нәсимә эшкә бару өчен урамга чыкканда, буран басылган иде инде
(К.Нәҗми). Аның йөрәге әнисен кызганудан сызлана башлады... Ләкин ул
күптән түгел генә нинди ашкыну, дулкынлану белән үзләренең станциясенә
якынлашкан иде, ничек үтенеп командирыннан бер генә сәгатькә булса да
авылга җибәрүен сораган иде (Ә.Еники). Промыселларда эшләр әле кызып
китмәгән, шулай да гомумән җыену хәрәкәте башланган иде (Ш.Камал);
б) сөйләмдә -ган иде формасы күбрәк үзе мөнәсәбәткә кергән фигыльдән
с о ң килә (югарыдагы мисалларны карагыз). А л д а н килгән очракта ул
күбрәк икенче бер эшне дәлилли яки башка мәгънәләр белдерә, сөйләм
тәмамланган төсмер ала:
Хәсәнгали бабай урынына барып ятарга теләгән иде, нидер ишетеп
туктап калды (Т.Миңнуллин). Тактика дөрес сайланган иде. Инспекторның
яңак сөяге бер калкып, бер батып алды (Ф.Яруллин).
С и н т а г м а т и к мәгънәләр: Д.Г.Тумашева бу заман формасының
синтагматик мәгънәләренә түбәндәгеләрне кертә [Тумашева, 1986: 47-50]:
а) үткәндә булган әмма сөйләү моментына караган эш хәлләрне белдерә:
Сезне студентлар сорап кергән иде, концультациягә дип .... (сөйләм теле);
б) сөйләү моменты белән бәйле үткәндәге эшне беркадәр эмоциональ
төсмердә белдерә: Хәлегезне белергә дип килгән идек (сөйлщм теле).
-ган иде формасының шарт фигыльле җөмләдә булуы м ө м к и н эш-хәлне
белдерүе к ү ч е р е л м ә мәгънәгә кертелә. Бу очракта ул шартлы теләк
249
мәгънәсен белдерә: Лейтенант килеп кермәсә аларның тормышы куркыныч
астында калган иде (Р.Ишморат).
§ 80. Кабатлаулы үткән заман хикәя фигыль. Кабатлаулы үткән заман –
а торган иде формасында килә, ул –а торган формалы хәзерге заман сыйфат
фигыльгә нигезләнә, иде ярдәмче фигыле белән ясала: бара торган иде, килә
торган иде, укый торган иде, сөйли торган иде. Төрләнеше:
Берлек
Күплек
I з. бара торган иде-м
бара торган иде-к
II з. бара торган иде-ң
бара торган иде-гез
III з. бара торган иде
бара торган-нар иде (бара торган иде-ләр)
Семантик яктан бу заман формасы күбрәк үзенең төп, п а р а д и г м а т и к
мәгънәсендә кулланыла. Фигыльнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик
төркемнәренә бәйле рәвештә, ул узганда булган г а д ә т и яки к а б а т л а нг а н эш-хәлләрне белдерә.
а) ч и к с е з фигыльләр (аеруча хәл-торыш, яшәеш фигыльләре) белән
килгәндә бу заман формасы үткәндәге гадәти дәвамлы эш-хәлләрне белдерә:
Соңга таба җизни безгә берничә бакыр тиен бирү белән котылып кала
башлады. Моны биргәндә ул безне акча турыннан берни дә белми дип уйлый иде
булса кирәк, авыз чите белән генә көлеп куя торган иде. Ләкин без ул вакытта
акчаның тәмен белә башлаган идек инде, җизнинең көләчлеге генә безне
тынычландырмый торган иде (Ф.Хөсни). Бездән ерак түгел “Бүре баткан”
байлары бар. Шулар элегрәк заманда ел саен печән чабарга еллык чыгара, монда
тирә-якның көчле ирләреннән, шәп-егетләреннән йөзәр кеше була торган иде
(Г.Ибраһимов);
ә) ч и к л е фигыльләрдә исә күбрәк үткәндә булган к а б а т л а н г а н эшхәлләр белдерелә:
Монда эштән туктаган арада еш кына шашка уйнап маташалар иде,
әмма картка каршы уйнаучы юк иде. Башкаларга караганда солдат яхшы
250
уйный, ләкин Шәрәфи агай белән уйнаганда ул да һаман җиңелә торган иде
(Ш.Камал). Туганы аның һәр елны шушы числоларда яки июль башларында
институттан кайта торган иде (Ә.Еники). Менә мин ун ел буе байда ат
карадым, бай атларына гәрәбәдәй солы бирә торган идем (М.Мәһдиев).
Кабатлаулы үткән заман һәм -а иде кушымчалы тәмамланмаган үткән
заман семантик яктан бер-берсенә шактый якын торалар. Гадәти яисә
кабатлаулы эш-хәлләрне белдергәндә бу ике заман чыннан да бер-берсен җиңел
алыштырып килә ала:
Атсыз күлдә беренче тапкыр боз күренүне сөннәр изгегә юрыйлар иде.
(Н.Фәттах) – (юрый торганнар иде). Әни әйтә торган иде (Сөй.т.) – (әйтә
иде). Әмма алар телдә тулаем бер-берсен кабатламыйлар. –а торган
иде
формасының грамматик мәгънәсендә үткәндәге эшнең кабатланган булуы
һ
ә р ч а к чагылыш таба, ә -а иде формасында бу мәҗбүри түгел. Ул күбрәк
үткәннең билгеле бер моментында булган, тәмамланмаган эш хәлләрне белдерә.
Д.Г.Тумашева заман формаларының бу үзенчәлеген түбәндәгечә билгели: “...
формаларны һәр очракта алмаштырып булмый, чөнки – а торган иде
формасында кабатлану тамгаланган,1 - а иде формасында исә тамгаланмаган,
(ассызыклар безнеке – Ф.Хисамова) ягъни ул кабатлануны белдерергә дә,
белдермәскә дә мөмкин” [Татар грамматикасы, Т.II, 2004:134].
Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә
-ыр/-ер, -ар/-әр, -р
кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы,
I төр зат-сан
кушымчаларын алып төрләнә:
Берлек
I з. барыр-мын, киллер-мен
Күплек
барыр-быз, киллер-без
“тамганалган” термины русча лингвистик хезмәтләрдәге “маркированное значение”
мәгънәсенә туры килә.
1
251
II з. барыр-сың, киллер-сең
барыр-сыз, киллер-сез
III з. барыр, килер
барыр-лар, киллер-ләр
Заман кушымчалары тар вариантта (-ыр, -ер) һәм киң вариантта (-ар, -әр)
кулланыла: бар-ыр, кил-ер, яз-ар, кө-л-әр; -р кушымчасы исә сузык авазга
тәмамланган фигыль нигезләренә ялгана: укы-р, сөйлә-р.
Хәзерге телдә тар һәм киң кушымчаларның кулланылышына карата аерым
кагыйдә бирү бик авыр. Татар телендә кайбер фигыль нигезләренә бары тик тар
–ыр/-ер кушымчалары гына ялгана ала. Бу бигрәк та –р, -л авазларына беткән
фигыльләргә яки фигыль формаларына карый, алар арасында бер иҗекле һәм
ике яки өч иҗекле фигыльләр дә бар:
бар-ыр
ал-ыр
утыр-ыр
коел-ыр
кыр-ыр
сал-ыр
актар-ыр
кисел-ер
кер-ер
кал-ыр
батыр-ыр
табыл-ыр
йөр-ер
тал-ыр
кайтар-ыр
тарал-ыр
күр-ер
кил-ер
китер-ер
һ.б.
Калган очракларда исә киң һәм тар кушымчаларның вариантлашу
мөмкинлеге бар:
качар- качыр, кисәр – кисер, түгәр – түгер һ.б.;
Әмма
мондый очракта киң кушымчалы вариант әдәби әйтелеш нормасына туры килә
төшә:
бас-ар
ат-ар
(тап) таб-ар
кач-ар
(как) каг-ар
(кап) каб-ар
кис-әр
(түк) түг-әр
(тип) тиб-әр
күч-әр
(сук) суг-ар
(сип) сиб-әр һ.б.
252
Кушымчаларның бу рәвешле вариантлашуы гомумтөрки күренеш, һәм
төрки тел белемендә аның турында шактый гына фәнни фаразлаулар да бар.
Соңгы вакытта исә галимнәр бу вариантларның семантикага бәйләнеше
булмавын, бары фонетик яктан гына аерымлануын ассызыклыйлар, һәм килеп
чыгышлары буенча алар төрле архетипларга барып тоташалар дигән фикерне
яклыйлар [Щербак, 1981: 81-91].
Заманның юклык
формасы -мас-мәс кушымчасы белән ясала: барыр-
бармас, килер-килмәс, укыр-укымас һ.б. I зат берлектә һәм күплектә исә -с
элементы төшеп кала: барырмын, бармам, барырбыз-бармабыз (бармас-мын,
бармасбыз – кулланылмый). II, III затта исә -мас/мәс тулы килеш саклана:
Берлек
Күплек
I з. бар-ма-м
бар-ма-быз
II з. бар-мас-сың
бар-мас-сыз
III з. бар-мас
бар-мас-лар
-мас/-мәс кушымчасы этимологик яктан ике кисәктән тора:-ма-с; -мә-с;
Биредә с – з ның саңгыраулашуы һәм тарихи р-з тәңгәллеге чагылыш таба.
–ыр/-ер кушымчалы заман сөйләү моментыннан соң булачак эш-хәлләрне
белдерә. Киләчәктә булачак эшне
б и л г е с е з л е к төсмере белән белдерүе –ачак/-әчәк кушымчалы катгый
киләчәк заманга капма-каршы куйганда ачыграк күренә: Мин анда барырмын –
Мин анда барачакмын.
П а р а д и г м а т и к (төп) мәгънәдә, шул рәвешле, бу заман киләчәктә
булачак эш-хәлләрне белдерә, һәм ул үзендә катгыйлык төсмере булмау белән
характерлана: заман белдергән мәгънә б и л г е л е дә, б и л г е с е з дә булырга
мөмкин:
253
Мин китәрмен дә кайтырмын да Төрле чак булыр. (Г.Ибраһимов)
Җырлый-җырлый үләрмен мин үлгәндә дә, Дәшми калмам газраилне күргәндә
дә ... (Г.Тукай). Сабаныңны да ташып бирербез, бер дә борчылма (И.Гази).
Очрашырга кил син, яшьлегем... Бер карауда сине табармын мин, Бер карауда
сине танырмын... Ә син мине таба алмассыңдыр, Юк, син мине таный
алмассың: Тик аз гына синең төсле чалны Үзең итеп саный алмассың
(Х.Туфан).
С и н т а г м а т и к мәгънәләр:
а) бу заман формасы киләчәктә булачак эшне фараз кылу рәвешендә,
билгесезлек төсмере белән белдерә:
Энекәш, онытма бу сүземне: мин дә мәңгелек персидәтел түгел, бер көнне
эшемнән китәрмен.... Кем белә, бәлки укып кеше булырсың да син минем
урынга утырырсың (Р.Сибат). Аннары тагын шул хәтерендә: әтисе мәрхүм
Хәлимне шәһәргә алма сатарга җибәрү турында бик тәмләп сөйли торган иде.
Имештер кәләпүшен кырын салып, алма ящиклары өстенә утырыр да шәһәр
базарына алма сатырга чыгып китәр. Ә карт белән карчык сөенечләреннән
авызларын җыя алмыйча, аның артыннан карап калырлар (И.Гази). Шигырь
чәчеп, давыл урырмын күк – Шундый чагы әле җанымның (Зөлфәт);
б) тарихи рәвештә - ыр (-мас) кушымчалы заман хәзерге заман мәгънәсен
белдергән. Күпчелек төрки телләрдә ул хәзер дә х ә з е р г е- к и л ә ч ә к заман
дип йөртелә. Татар телендә заманның бу мәгънә төсмере нигездә стиль чарасы
буларак кулланыла:
Әйе, болай үзе һич ялындырмас, шул ук вакытта үзенең базарын да
тота белер. Әйтмичә һич уртага чыгып утырмас. Бер әйттеләрме, икенче
әйткәнне көтмәс, чыгар тыз-быз гына басып (Ф.Хөсни). Мәгъсумә апа акыл
иясе бит ул, сабыр, ипле кеше, ул әйтә икән, дөресен сөйләр, хагын әйтер!
254
(Р.Сибат). Өч наданга алмашынмас бер язу белгән кеше, Мәгърифәт эстәр,
иренмәс, һич кеше булган кеше (Г.Тукай).
К ү ч е р е л м ә мәгънәдә билгесез киләчәк заман эшкә кушу, боеру
мәгънәсен белдерә:
Мин китеп торган араларда совет башында син калырсың. Ризамы?
Көндәлек эшендә Кызыл гвардия отрядына таянырсың (И.Гази). Мәсьәләне
сезнең карамакка куябыз. Якын арада карап, хәл кылып куярсыз (Ф.Хөсни).
§ 82. Катгый киләчәк заман хикәя фигыль. Катгый киләчәк заман
фигыль нигезенә -ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк кушымчалары ялганып ясала.
Тартыкка тәмамланган нигезгә –ачак/-әчәк кушымчасы, сузыкка тәмамланган
нигезгә -ячак/-ячәк кушымчалары ялгана: бар-ачак, кил-әчәк, укы-ячак, йөреячәк һ.б.
Аерым очракларда, бигрәк тә сөйләм телендә, бу кушымчаларны бутау
күренеше бар. Әйтик, булыячак, әйтәячәк рәвешендә. Мондый хата ясамас өчен,
фигыльнең нигезен дөрес билгеләү мөһим: бул-ачак, әйт-әчәк, сөйлә-ячәк һ.б.
Катгый киләчәк заман шулай ук тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып
төрләнә:
Берлек
Күплек
I з. барачак-мын
барачак-быз
II з. барачак-сың
барачак-сыз
III з. бара-чак
барачак-лар
Заманның юклык формасы –ма/-мә кушымчасы белән белдерелә, әмма еш
кына ул
исемнәрдәгечә түгел кисәкчәсе белән дә белдерелергә мөмкин:
бармаячак ~барачак түгел.
255
Юк, булмас бу, кичәге мәхәббәтемне мин бүген аяк астына салып
таптатмаячакмын... Ләкин барыбер мин Хафазаның бу эшен каберемдә дә
онытачак түгелмен (Ә.Еники).
Киләчәк заманның бу формасы киләчәктә, ягъни сөйләү моментыннан соң
булачак эшне к а т г ы й л ы к төсмере белән белдерә:
Теләкләрем минем сезнең чорда, Сезнең кырда чәчәк атачак, Җансыз
гәүдәм шушы теләкләргә Азык булып җирдә ятачак... (Һ.Такташ). Гармунчы
әле уйнамый, әле ул иренеп кенә гармунын ыңгыр-шыңгыр китереп маташа.
Әмма барысы да беләләр, хәзер җыр башланачак (М.Мәһдиев).
- Син мине көтәрсеңме, Зәрия?
- Ә син кая китәргә җыенасың?
- Киләсе көзгә армиягә алачаклар бит, дим.
- Ә-ә-ә... Сиңа, унсигез яшь кайчан тулачак соң? – ди ул, әллә ничек
хәвефләнгәндәй итеп, гүя унсигез тулгач, миңа мөгез чыгачак
(Р.Сибат).
-ачак кушымчалы заман татар теленә соңрак, язма тел аша кергән форма
булып санала, шуңа күрә аның контексттагы өстәмә (синтагматик) һәм
күчерелмә мәгънәләре телдә киң таралмаган. Әмма аерым язучылар телендә
аның стилистик яктан үткәндәге эшләрне җанландырып күрсәтү рәвешендә
к ү ч е р е л м ә мәгънәдә кулланылуы очрый:
Мин көлдем... Мин әле “язмыш ханымны белмим, - нәкъ егерме елдан соң
җәйнең бер көнендә тугыз яшьлек улым велосипедка утырып, шәһәр урамына
чыгып китәчәк. Моны кич белән генә мин эштән кайткач, иптәш малайлары
әйтәчәк. Малайның югалуына сигез сәгать дигәндә, мин калтыранган кулым
белән телефонга тотынып, милициягә, ашыгыч ярдәм станциясенә, моргларга
чылтыратачак.... шул көнне минем чәчләрем агарачак... (М.Мәһдиев).
256
§ 83. Киләчәк-үткән заман хикәя фигыль. Киләчәк-үткән заман хикәя
фигыль –ачак кушымчасы һәм иде ярдәмче фигыле белән ясала: барачак иде,
саклаячак
иде, күрәчәк
иде,
сөйләшәчәк
иде;
кыска,
II
төр
зат-сан
кушымчаларын алып төрләнә:
Берлек
Күплек
I з. барачак иде-м
барачак иде-к
II з. барачак иде-ң
барачак иде-гез
III з. барачак иде
барачак иде-ләр (барачак-лар иде)
Юклык аспекты ике төрле юл белән ясала: бармаячак иде, барачак түгел
иде.
Тикшеренүчеләр –ачак иде формасының телдә ике төрле кулланылышын
билгелиләр: а) ул хикәя фигыль заманы буларак кулланыла; б) кыек наклонение
– шартлы теләк наклонениесендә килә.
Индикативта, ягъни хикәя фигыль заманы рәвешендә кулланылганда, ул
гадәттә р е а л ь эш-хәлләрне белдерә. Заман семантикасы буенча киләчәктә
булачак эш-хәлне үткәннең билгеле бер моментына бәйле рәвештә белдерә,
ягъни к и л ә ч ә к т ә б у л а ч а к э ш н е ү т к ә н г ә к ү ч е р ә:
...Хәлил абыйның өйрәтүләре, үгет нәсихәтләре, төрле киңәшләре минем
күңелемә ниндидер җан азыгы булып, бура бурарга өйрәнүләр киләчәк
тормышта тәҗрибә булачак иде (Р.Сибат). Күлне боз тоту ул көз бетеп, кыш
башлануны белдерә иде. Кыш башлану белән исә бер үк төрле көндәлек
тормышта күптән көтелгән үзгәрешләр, күңелле һәм тыңгысыз мәшәкатьләр
башланачак иде (Н.Фәттах).
-ачак иде формасының икенче төрле кулланылышы кыек наклонениеләр
өлкәсенә карый. Бу форма шарт фигыльле җөмләләрдә күбрәк киләчәккә
караган т е л ә к, м ө м к и н л е к кебек модаль мәгънәләрне белдерә:
257
Зөлфия шул тар тыкырыкка элдертте, басу ягына чыкса, аны егерме
“Газиз хатыны” да тота алмаячак иде (М.Мәһдиев).
§
84.
Башка
фигыль
формаларының
заман
мәгънәсендә
кулланылышы (заман категориясенең функциональ-семантик кыры).
1. Тасвирлама фигыль формалары. Хикәя фигыль заманнарына охшаш
мәгънәдә алда саналган 9 заманнан тыш кайбер башка аналитик фигыль
формалары да кулланыла. Алар арасында еш очрый торган һәм сөйләм агышы
өчен табигый булган түбәндәге формаларны күрсәтергә мөмкин:
а) бул ярдәмче фигыле белән ясалган т а с в и р л а м а формалар;
б) –ган бар (-ган юк) сыйфат фигыльле әйләнмә.
Бул фигыле ярдәмендә фигыльнең төрле шәкелләреннән ясалган аналитик
фигыльләр т а с в и р л а м а (перифрастик) фигыль формалары дип йөртелә.
Телебезнең грамматик табигате өчен хас булган мондый әйләнмәләр форма
ягыннан гаять күптөрле һәм алар төрле грамматик мәгънәләр белдерәләр:
барган булган, бара булган, барачак булган, барасы була, бармакчы була,
барырга булган, бара торган булган һ.б.
Элегрәк чыккан грамматик хезмәтләрдә мондый әйләнмәләрне хикәя
фигыльнең заманнар системасына да кертеп караганнар, һәм алар исәбенә
заманнар саны 16 га, хәтта 24кә җиткән. Соңгырак чорда исә бул белән ясалган
мондый аналитик фигыль формалары махсус һәм гаять җентекле итеп академик
Д.Г.Тумашева тарафыннан тикшерелде [Тумашева, 1965: 147-183].
Хәзерге грамматикаларда бул фигыле белән ясалган аналитик фигыль
формаларын грамматик категория булган заманнар системасына кертеп
карамауның берничә сәбәбе бар:
а) төрле фигыль формаларыннан ясалган мондый әйләнмәләр һәрчак
з а м а н мәгънәсен, ягъни т е м п о р а л ь мәгънә генә белдермиләр, алар төрле
258
м о д а л ь мәгънәләр белдерүдә дә актив катнашалар. Мондый мәгънәләр
бигрәк тә затланышсыз фигыльләр нигезендә ясалган тасвирлама формаларга
хас: китмәкче була (ниятләү); барырга булды (карар кылу), кагыласы булма
(катгый тыю) һ.б.
ә) бер үк тасвирлама форма төрле очракта заман мәгънәсен дә, модаль
мәгънәне дә белдерергә мөмкин. Мәсәлән:
Киткән чакта абзасы үзенең иске имана җирен, Фәсхи өлешен дә кертеп,
Сәлмән байларга бурычлары өчен ярты бәясенә биреп киткән булган
(Ф.Хөсни). биреп киткән булган – темпораль мәгънә, күптән үткән заман;
Кыланчык нәрсә икән, эшләпәсенә ал лента бәйләгән булган (Ф.Хөсни).
бәйләгән булган – модаль мәгънә, ирония;
б) тасвирлама форма составындагы бул ярдәмче фигыле үзе контекстта
төрле заман кушымчаларын,
яки башка кушымчаларны ала, һәм аларга
бәйләнешле рәвештә тасвирлама форманың грамматик мәгънә төсмере дә
үзгәрә: барган була, барган булган, барган булыр, барган булса, барган булачак
һ.б.
Тасвирлама фигыльләрнең
телдә кулланылыш даирәсе шактый киң.
Хәзер исә без аларның хикәя фигыль заманнарына якын мәгънәдә кулланылган
очракларына гына тукталабыз1.
Темпораль мәгънәдә тасвирлама формалардан -ган кушымчалы фигыль
нигезендә ясалган – ган була, -ган булган, -ган булыр, -ган була иде һ.б.
формалар, шулай ук –а булган, -а торган булган һ.б. формалар еш кулланыла.
-ган була тасвирлама формасы күбрәк үткәннең билгеле бер моментында
булган эшне, яки үткәндәге гадәти эш-хәлләрне нәтиҗәлелек төсмере белән
белдерә:
1
Модаль формалар алдагы бүлекләрдә каралачак.
259
Бу вакытта инде кояш баеп, күктә беренче йолдызлар күренә башлаган
була (Ф.Хөсни). Кайбер татар авылларын беләсез, чокырга яки урман
култыгына утырган була (Г.Бәширов). Җитмәсә тагы, шул кичне, үч иткән
кебек, Баязиты – белдекле башы да каядыр юкка чыккан була (Ф.Хөсни).
-ган булган формасы үткәндәге эштән алда булган яки үткәннең билгеле
бер моментында булган эшнең нәтиҗәсен белдерә һәм семантик яктан күптән
үткән заманга охшаш мәгънәдә кулланыла:
Фәритем каты яраланган булган икән, госпитальгә салганнар, анда
байтак яткан.... (Ф.Хөсни). Гафиятулла әйләнеп кайтканда инде Кушкаенда
төп хуҗа булып совет власте утырган булган (Ф.Хөсни).
-ган булды формасы үткәндә булган эшнең нәтиҗәсен күреп үткәнлек
төсмере белән белдерә:
Чынлап та, күңеле дөрес сизенгән булды ахры Зәйтүнәнең. (Ф.Хөсни).
-ган булыр, -ган булыр иде
формалары үткәндәге эшнең нәтиҗәсен
киләчәккә юнәлтү өчен кулланылалар:
Кайткач кара: күлмәгеңнең инечендә яка буйлап кечкенә, тар бер чүпрәк
тегелгән булыр (Г.Ибраһимов). Мөнирә шундый кызып китте, әгәр яшь
Бәдертдинов, моның барысын да җиңел шуклыкка алыштырырга теләп стакан
белән су китермәсә, ихтимал, нәрсә дә булса булган булыр иде (Ф.Хөсни).
-а торган булган формасы үткәндәге кабатланган эш-хәлләрне белдерә,
кабатлаулы үткән заманга охшаш мәгънәдә кулланыла:
Электә крестьян, язын беренче тапкыр чәчүгә чыккач, орлык белән бергә
җиргә күкәй тәгәрәтеп җибәрә торган булган (Г.Бәширов).Электә җыен
узды, җәй узды ди торган булганнар (Ф.Хөсни).
Мисаллардан күренгәнчә, темпораль мәгънәдәге тасвирлама формалар
белдергән мәгънәләре буенча аналитик заманнар белән уртаклык күрсәтәләр,
260
шул ук вакытта алар сөйләүченең күз алдында булган, яисә сөйләүче күрмәгән
эш-хәлләрне белдерү буенча капма-каршы куелалар: килгән булган – килгән иде,
сөйләгән булган – сөйләгән иде, ди торган булган – ди торган иде һ.б.
2. -ган бар, -ган (юк) әйләнмәсе.
Үткән заман сыйфат фигыль һәм бар, юк модаль сүзләре белән ясалган бу
әйләнмә үткән заман хикәя фигыльләргә охшаш функциядә кулланыла һәм ул
гадәттә үткәндә булган эш-хәлләрне барлый; аңа шулай ук беркадәр күптән
үткән заман мәгънәсе дә хас. Чагыштырыгыз: мин анда бардым - мин анда
барган идем, (бара торган идем), минем анда барганым бар.
-ган бар (юк) әйләнмәсе белдергән эш-хәл өч затка да карый ала. Зат
төшенчәсе бу очракта фигыльгә ялганган тартым кушымчалары белән
белдерелә (персональлек):
Берлек
I з. барган-ым бар
II з. барган-ың бар
III з. барган-ы бар
Күплек
барган-ыбыз бар
барган-ыгыз бар
барган-нары бар
Бик хозур! Рәт-рәт тора гаскәр кеби чыршы нарат; Төпләрендә
ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап. (Г.Тукай) . ....иң авыр минутларда әллә
ничек пошаманга бирелеп: “Минем көрәшәсем килми!” – дип кычкырырга
омтылганым бар (Р.Сибат). Безнең әле анда булганыбыз юк. (сөйләм теле).
Бу форма тартым кушымчаларыннан башка да кулланыла, эшнең кайсы
затка караганлыгы бу очракта контексттан аңлашыла: Бәхет белән очрашкан
бар йөзгә-йөз, Үлем белән карашкан бар күзгә-күз ... (М.Кәрим)
Шигъри әсәрләрдә -ган бар (юк) әйләнмәсе инверсияләнеп тә килергә
мөмкин:
261
Учакта калган күмергә бармы өргәнегез, Ерактагы янган утны эзләп
йөргәнегез? (М.Әгъләм).
Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык
фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы
яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
Боерык фигыль II һәм III зат формаларында, берлектә һәм күплектә
кулланыла, боеру наклонениесенең үзәген II зат берлек сан формасы тәшкил
итә.
Берлек
Күплек
I з. -
-
II з. (син) бар, кил!
(сез) бар-ыгыз, кил-егез
III з. (ул) бар-сын, кил-сен
(алар) бар-сыннар, кил-сеннәр
I затның булмавы семантик яктан сөйләүченең үз-үзенә боера, эш куша
алмавы белән аңлатыла. Мәктәп гармматикаларында I зат боерык фигыль
урынына китерелгән барыйм, барыйк формалары асылда теләк наклонениесенә
карый. Грамматик формалары буенча да алар боерык фигыльдән аерыла –
аларның наклонение күрсәткече –ый, -и кушымчасы: бар-ый-м, кил-и-м.
Боерык фигыль кыек наклонениеләргә керә, ул, э ш к ә к у ш у, б о е р у,
ү т е н ү кебек модаль мәгънәләрне белдерә. Боерык фигыль белдергән эш-хәл
асылда киләчәккә карый. Семантик яктан боерык фигыльнең мәгънә төсмерләре
гаять киң. Ул к а т г ы й б о е р у д а н башлап, й о м ш а к с о р а у, ү т е н ү г ә
кадәрге булган арадагы күп төрле мәгънәләрне белдерә, һәм бу мәгънәләр
барысы да боерык фигыльнең төп, ягъни парадигматик мәгънәсе булып санала.
262
Боерык фигыльле җөмләдә эшкә кушу сөйләүче (адресант) тарафыннан
икенче бер адресатка юнәлтелә, һәм күпчелек очракта эшкә кушу, боеруның
төсмерләре эш кушучы белән эшне үтәүче арасындагы мөнәсәбәтләргә бәйле
була.
П а р а д и г м а т и к мәгънәләр:
а) эшкә кушу к а т г ы й
б о е р у рәвешендә белдерелә: Кара йөзләр
безне булмас эшкә тәклиф иттеләр: - Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә
кит! – диләр (Г.Тукай). Хөррияткә тел тидерәсе булма! (Ф.Хөсни);
ә) боеру к о м а н д а рәвешендә башкарыла: ... Ияреннән егылып калган
Албуга, алар шулай шаулашканда, яңадан ияренә менеп утырды. – Туктагыз!дип кычкырды ул үзенең егетләренә... – Таралыгыз! Җибәрегез аны! - диде
Албуга боерып (Н.Фәттах);
б) боеру э ш к у ш у, й о м ы ш т а п ш ы р у мәгънәсен белдерә:
Кунаклар чакырырга кирәк. Кияүләргә, Матвей Яковличларга алдан әйтеп
куегыз. Үзеңнең дус-ишләреңә киленнең дусларына әйт (Г.Әпсәләмов). Сәлам
тапшыр бөдрә болытларга, Ерганакта көймә агызучы Малайларга – ерак
оныкларга (Зөлфәт). - Ә хәзер ....әйдә, әзерлән. Плакчиха урманына буралык
агач кисәргә барабыз (Р.Сибат).
Боерык фигыль югарыдагыча катгый боеру, приказ бирү, эшкә кушу
мәгънәсендә булганда, эш кушучы адресант гадәттә адресаттан б ә й с е з, өстен
хәлдә була. Эш кушучы (сөйләүче) эш башкаручы адресат белән т и г е з
дәрәҗәдә булганда, боеру, йомшаграк, ягъни нейтраль төсмер ала:
а) боеру к и ң ә ш мәгънәсен белдерә: Тынма, эшлә, и сабый, бел,
тәңредән эшләргә көн... (Г.Тукай). Килсә кулдан шат кыйл һәр җанны, кем
ханлык будыр (Дәрдемәнд). - -Үзеңне изүеңнән тотып күтәрергә маташма,
263
башкалар сине күтәрсеннәр (Р.Сибат). Исең китмәсен искән җилләргә!
(Р.Фәйзуллин).
ә) эшкә ю л к у ю, р ө х с ә т итүне белдерә: Мин дә Зәриянең безнең
комбайнда эшләвен бик тә телим. Шул турыда уемны Хәлил абыйга ачып
салам. Ул ризалаша: - Килсен әйдә! Йөрсен шунда! Монда эш җиңел түгел, ну,
күңеле тартыла икән, эшләсен... (Р.Сибат)
Боерык фигыль еш кына й о м ш а к б о е р у, с о р а у, ү т е н ү мәгънә
төсмерләрен ала. Мондый очракта боерык фигыль үзе генә дә кулланыла (а),
әмма ул ешрак –чы/-че кушымчасы белән яки әле, инде кебек кисәкчәләр белән
килә (б):
а) Курыкмагыз, кошлар, күреп сез яныгызда мин барын ... (Г.Тукай). Әйдә
утыр көймәгә, Карама су тирәнгә... (Н.Арсланов). Юк китмә, кирәкми... Мин
сине Аралап алырмын кышлардан (Зөлфәт).
ә) Кил әле Иделнең җиләс җиле, Юлларга чәчәкләр сип әле (Х.Туфан).
Якуб чокырын каплап, чынаягын этәреп куйды. – Бир, тагын берне ясыйк.
Бигрәк аз эчтең, бир инде (И.Гази). Чыкчы, и фикерем кояшы! Китсен
өстеңнән болыт. Бу үлек вөҗданны җанландыр, җылың белән җылыт!
(Г.Тукай).
§ 86. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры. Боерык
фигыль үзенең төп, категориаль мәгънәсеннән тыш, контекстта өстәмә
мәгънәләрдә дә кулланыла, шулай ук боеру, чакыру, үтенү кебек мәгънәләр
башка фигыльләр ярдәмендә дә белдерелә ала.
I. Боерык фигыльнең к ү ч е р е л м ә мәгънәләре:
а) II зат берлектә һәм күплектә боерык фигыль еш кына т е л ә к мәгънәсен
белдерә: Сау бул инде, мәңге күреп туймас, Мәңге йөреп туймас болыным !
(С.Хәким). Ярый, исән-сау яшәгез, бәхетле булыгыз (Сөйләм теле). Һәммәгез
264
дә
минем
Теләктән
уңыгыз,
Бәхетле
булыгыз!
Бәхетле
булыгыз!
(Р.Миңнуллин);
ә) II зат боерык фигыль иде ярдәмче фигыле белән килеп, беркадәр үкенеч
катыш к ө ч л е т е л ә к н е белдерә: Нократ өстеннән пароход үтеп бара...
Мин хыялланам: “Менә утыр идең дә шушы аккоштай ак пароходка, чит-ят
җирләрне күреп, бер сәяхәт кылып кайт идең (Р.Сибат);
б) III зат формасында шулай ук т е л ә к мәгънәсе белдерелә: Әйе, гел
менә шулай булсын; каршыда әле генә судан алсуланып чыккан шушы матур
кыз басып торсын, өстә иртәнге кояш балкысын, күк шулай зәңгәр, әйләнә
тирә шулай иркен булсын! (Ф.Хөсни). Калсын юллар туймас моңнар булып,
Калсын алсу таңнар сызылып (Зөлфәт). Иртәгә көн матур булсын һәм бик аяз,
Бакчабызда төрле кошлар бирсен аваз, Шаян энем курчакларга тимәсен лә...
Бигрәк монсын ләүхелмәхфүзгә яз! (Г.Тукай);
в) теләк мәгънәсендә шул ук форма иде ярдәмче фигыле белән дә килә:
килсен иде, сөйләсен иде; юклыкта: сөйләмәсен иде, күрмәсен иде һ.б.
Юк, купмасын иде тагын сугыш... Кыңгыраулар нигә кагарга! (С.Хәким).
г)
II
зат
боерык
фигыль
контекстка
бәйле
рәвештә
беркадәр
канәгатьсезлек төсмере белән т и е ш л е к, к и р ә к л е к модаль мәгънәсен
белдерә: Бер очып әйләнер шулай, ике очып әйләнер, өченчесендә яшь
тырнаклары арасына кыстырып, алыр да китәр. Аннары бар, күккә карап йөр
инде син. Сора, кияү булган кешенең күңелен күр, бергә оешыйк, карт ояны
ташламыйк, диген (Ф.Хөсни).
д) III зат боерык фигыль к и р е ш а р т мәгънәсен белдерә:
Күк күкрәсен, ялтыр-йолтыр килсен яшен, Төн буена нинди каты җил
исмәсен – Ни булса да, бары да бер аның өчен – Уянмый ул, селкетми дә борын
очын (Г.Тукай).
265
II. Б о е р у, ч а к ы р у, э ш к ә к у ш у мәгънәсендә контекстта башка
фигыль формалары килә:
а) йомшак боеру мәгънәсен хикәя фигыль заманнары белдерә: зачетка
әзерләнеп киләсез (килерсез), әйдәгез, киттек һ.б.
Ул килеп җитте,минем онытылгандай һаман карап торуымнан, ахрысы,
уңайсызланыбрак: “Киттекме?” – диде (Ә.Еники);
ә) шулай ук йомшак боеру мәгънәсендә -ыр иде формасы кулланыла:
Авылга кайтып, туган-тумачаның хәлен белеп, аларны шатландырып килер
идең бер (Сөйләм теле);
б)
инфинитив
формасы
команда
рәвешендәге
боеруны
белдерә:
кузгалырга, атуны туктатырга, тупланырга һ.б.
Албуга меңбашы Кәлтәгә борылып карады. – Ату уенын туктатырга!
Тупланырга, боерык булганны көтеп торырга, - диде (Н.Фәттах);
в) –са/-сә кушымчалы шарт фигыль кисәкчәләр белән килеп, шулай ук
боеруның төрле төсмерләрен белдерә ала: Мәсьәләне сезнең карамакка куябыз.
Якын арада хәл итеп куйсагыз икән (Ф.Хөсни). - Әй ташласагыз ла! –
Миңнулла тагын урыныннан сикереп торды. – Аюны әле тотканыгыз юк, ә инде
тиресен бүлә дә башладыгыз (И.Гази).
Шарт наклонениесе
(шарт фигыль).
§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең
махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы
ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
Берлек
Күплек
I з. бар-с-ам, кил-сә-м
бар-са-к, кил-сә-к
II з. бар-са-ң, кил-сә-ң
бар-са-гыз, кил-сә-гез
266
III з. бар-са, кил-сә
бар-са-лар, кил-сә-ләр
Шарт фигыль заман белдерми, башка кыек наклонениеләрдәге кебек үк,
ул белдергән эш гадәттә киләчәккә юнәлтелгән була. Әмма шарт фигыль
сөйләмдә -ган булса, -а торган булса, -р/-мас булса, -асы булса кебек
тасвирлама формаларда да кулланыла. Мондый очракларда шарт фигыль
контекстка бәйле рәвештә өстәмә заман мәгънәләрен һәм төрле модаль мәгънә
төсмерләрен дә белдерә ала. Җөмлә эчендә шарт фигыль һәрвакыт икенче бер
фигыльгә бәйле рәвештә кулланыла, һәм бу очракта бу фигыльләр арасында ш а
р т –н ә т и җ ә мөнәсәбәте барлыкка килә:
Һавалар тын торганда, бигрәк тә төнге сәгатьләрдә чыгып тыңласаң,
авылның теге ягыннан да, бу ягыннан да машина гөре ишетелеп тора
(Ф.Хөсни).
Семантикасы буенча шарт фигыль, икенче бер э ш н е ң ү т ә л ү е
ө ч е н
к и р ә к л е ш а р т мәгънәсен белдерә, һәм контекстта шарт
фигыльнең кулланылышы, аның мәгънә төсмерләре төп фигыльнең нинди
грамматик формада килүенә дә бәйле була. Соңгы вакытта чыккан грамматик
хезмәтләрдә шарт фигыльнең өч төрле мәгънәсе аерып тикшерелә башлады.
Алар: р е а л ь шарт, ф а р а з ы й шарт һәм и р р е а л ь шарт мәгънәләре.
Р е а л ь шарт билгеле бер шартлар булганда эшнең үтәләчәген, үтәлү
мөмкинлеге реаль булуны белдерә. Бу очракта нәтиҗәне белдергән төп фигыль
күбрәк к и л ә ч ә к к ә, яки киңәйтелгән х ә з е р г е заманга карый. Бу очракта
шарт фигыльнең түбәндәге мәгънә төсмерләре барлыкка килә:
а) төп фигыль –ачак/-әчәк, -ыр/-ер кушымчалы киләчәк
заман хикәя
фигыль формасында килсә, төп фигыль белдергән эшнең үтәлүе реаль,
ышанычлы:
267
Әгәр без Котельниковлар башлангычын бөтен заводка җәелдерсәк, аны
бөтен коллектив күтәреп алса, без яңа эшчеләр алмыйча да... планны тутыра
алачакбыз (Г.Әпсәләмов). Син кояштан үрнәк алсаң, иҗтиһат итсәң һаман,
күп арасында кояш күк ялтырарсың бер заман (Г.Тукай). Сез үлсәгез, мин дә
онытылырмын, Яшәсәгез, мин дә яшәрмен... (М.Җәлил).
ә) төп фигыль б о е р ы к фигыль формасында булса, шарт фигыль шулай
ук реаль шартны белдерә: Авырлык төшсә түз, сер бирми-нитми; Ни хәлләр
яшь егеткә килми-китми (Г.Тукай). Каршы искән җил капланса тынга, Нык
бул: син генә, тик син җанымда (Зөлфәт);
б) төп фигыль х ә з е р г е заман формасы белән бирелгәндә, шарт фигыль
гадәти, кабатланган реаль эш-хәлләргә күрсәтә: Агач яфраклары коелып
бетмәсә, ел авыр килә (М.Мәһдиев). Валентин бик кыстаса, кайсы көннәрне
Фәрхетдин дә физзарядкага чыккан була (Ш.Бикчурин). Ә инде бетон
подвалдагы су җылына башласа, аны астагы торба аша Таулар елгасына
агызалар... (Р.Сибат). Менә шундый алтын көздә урманнарга килеп керсәң, төз
наратлар тагын да төз күренә, мәңге яшел пирамидаль чыршылар тагы да
яшелрәк сыман.... (Р.Сибат);
в) төп фигыль ү т к ә н заманда килгәндә дә төп эшнең үтәлүе реаль
төсмер алырга мөмкин:
....телен тешләп бер эшкә тотынса – аңа эш чыдамады (М.Мәһдиев).
г) –ган булса формасында эшнең үтәлүе өчен кирәк булган шарт үткәнгә
карый, әмма төп эш гадәттә шулай ук киләчәккә юнәлтелгән була: килгән булса,
керсен, хәзерләнгән булсаң, имтиханны яхшы бирерсең (сөйләм теле).
Ф а р а з ы й шарт –са, -ган булса; –асы булса формалары белән белдерелә
һәм төп фигыль гадәттә ү т к ә н г ә карый: –ыр иде, -ачак иде формаларында
була.
268
Әткәй фатихасын бирсә, җиреннән, малыннан әзерәк өлеш чыгарса, мин
туган илгә кайтып, үземә бер оя корыр идем (Г.Ибраһимов).
Фаразый шарт
булган җөмләдә, шул рәвешле, билгеле бер шартларда киләчәктә булуы мөмкин
булган эш турында фараз ителә.
И р р е а л ь шарт контекстта –са, са иде, -ган булса формалары белән
белдерелә. Төп фигыль гадәттә ү т к ә н з а м а н формаларында килә: -ачак иде,
-а иде, -ыр (-мас) иде, -ган иде, -ган булыр иде һ.б. Бу очракта билгеле бер
шартлар булмау аркасында үтәлми калган, инде үтәлүе мөмкин булмаган эшхәлләр белдерелә:
Чакыручы булган булса, мин дә барган булыр идем (Ф.Хөсни). И, хәтәр
дә көлде инде Зәрия. Билләһи менә, әгәр яңгыр явып китмәсә, җиргә ятып,
чирәмгә аунап көләчәк иде (Р.Сибат). Аның китапта чыгасын белсәм, мин
моны гына сөйләгән булыр идем мени? (М.Мәһдиев).
К и р е
ш а р т фигыль –са да, -ган булса да формасында да/дә
кисәкчәләре белән килә: килсә дә, күргән булса да, чакырса да һ.б. Кире шарт
фигыльле җөмләләрдә каршы килә торган шартлар булуга карамастан, эшнең
үтәлүе белдерелә: Кысса да синдә ятимлекләр, фәкыйрьлекләр мине, Изсә дә үз
ишләремнән хур вә кимлекләр мине, Үтте инде ул заманнар, очтылар шул кош
кеби... (Г.Тукай). .... чөнки авыл балалары булсак та, табигать кочагында
үссәк тә, күп кенә үләннәрне, кош-кортларны аерым карау, танып белү
сәләтебез нигәдер юк (Р.Сибат). Чабаталы малайлар булсак та, һәркайсыбызга
“сез” дип кенә эндәшә (М.Мәһдиев).
§ 88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры. Функциональсемантик җәһәттән шарт фигыльнең һәр и к е юнәлештә (формадан – мәгънәгә
һәм мәгънәдән – формага) контекстта үзенчәлекле мәгънә төсмерләре барлыкка
килә.
269
I. Шарт фигыльнең контексттагы ө с т ә м ә мәгънәләре (формадан –
мәгънәгә юнәлеше):
а)
шарт фигыль төп эштән алда булган, тиз алышынган эш-хәлләрне
белдерә:
Беркөн кырлар ягына күз салсам, күрәм: арыш серкә очыра. Шундый да
матур күренеш бу, күрсәң – исең китәр! (Р.Сибат). .... Мин туктасам –
туктый, Арышлардан Тагын тавышы килә тартарның (С.Хәким);
ә) шарт фигыль иде ярдәмче фигыле икән, -чы/-че кисәкчәләре белән
килеп, теләк, үкенү, җиңелчә шелтәләү кебек модаль мәгънәләрне белдерә:
килсә иде, әйтсәңче, әйтсәң икән һ.б.
Тик булса иде ирек! (М.Җәлил). Гөлләр яфрак ярган заманда Ерактагы
моңлы бер көй булып, Ишетелсәк иде һаман да ... (Зөлфәт). Күл буена килсәң
иде, Уйларымны белсәң иде... (Г.Зәйнашева); - Син, иптәш Зөбәеров, бу кеше
тирәсеннән читтәрәк торсаң икән, - диде кадрлар бүлеге начальнигы, - шикле
бәндә... (И.Гази);
б) шарт фигыль төрле катып калган әйләнмәләрдә кулланыла: әйтсә
әйтер, килсә килер, әйтсәм әйтим, ишетмәсәң ишет, булса кирәк һ.б.
II. Шартны белдерү өчен башка фигыль формаларының кулланылышы
(мәгънәдән – формага):
а) контекстта шарт мәгънәсен белдерү өчен хәзерге заман хикәя фигыль
икән кисәкчәсе белән килә - а/-ә икән:
Үләм икән, үкенечле түгел, бу үлемнең миңа килүе... (М.Җәлил). Көлтә
йөгендә утырып кайтасың икән, бодай башы уып ашыйсың (М.Мәһдиев). - Ә
син, - диде Хәлил абый. –Мыегыңа чорнап куй! Кирәкле әйбереңне теләсә кемгә
бирмә! Берәүләр файдаланып торырга берәр нәрсәңне алалар икән, эш бетүгә,
рәхмәтләр әйтеп шундук кертеп бирәләр... (Р.Сибат).
270
ә) –ды исә, -ды-мы формалары шулай ук шарт фигыль мәгънәсендә
кулланыла:
Кайтты исә, синең турыңда сораша башлый (сөйләм теле). Йокысыннан
Кояш ничек уяндисә1, Җил шул вакыт җилбер-җилбер итеп исә ... (Г.Тукай).
Август җиттеме, тау башындагы чикләвеккә ябырыла халык (М.Мәһдиев).
б) шарт фигыль мәгънәсендә III зат боерык фигыль кулланыла:
Аз гына бер чит тавыш ишетелсен, - хәзер түгәрәк ясап, тайларны
уратып алалар (М.Мәһдиев).
в) Шул ук фигыль формасы к и р е ш а р т мәгънәсен дә белдерә:
Тышта иссен ачы җилләр, тузсын карлар,
Өй түбәсе саламнары килсен тар-мар,
Суыклыктан очар кошлар очалмасын,Сезнең урын җылы, әйбәт, - ни кайгы бар? (Г.Тукай)
§ 89. Теләк наклонениесе (теләк фигыль). Теләк наклонениесе татар
телендә тулы булмаган парадигмада, I зат берлек һәм күплек формаларында
сакланып калган. Ул фигыль нигезенә -ый/-и
кушымчары ялганып ясала:
барыйм, күрим, әйтим, карыйм һ.б.
Фигыль нигезе сузык авазга тәмамланган очракта, теләк фигыль тышкы
яктан хәзерге заман хикәя фигыльгә охшаш була. (Мин) сөйлим – сөйлим (әле),
(Мин) укыйм – укыйм (әле).
Әмма теләк фигыль хәзерге заман хикәя фигыльдән аермалы буларак,
кыска, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
Хикәя фигыль
1
Теләк фигыль
Мин бара-м, укый-м (бара-мын, укый-мын)
Мин барый-м, укый-м
Без бара-быз, укый-быз,
Без барый-к, укый-к
Уянды исә
271
Мәгънәсе буенча теләк фигыль нинди дә булса эшне эшләргә т е л ә к н е,
яки и х т ы я р к ү р с ә т ү н е белдерә:
...Хезмәттә чагында мин майор Шакиров белән таныштым. Ул үзе
чикылдап торган татар кешесе, тумышы белән Актаныш ягыннан. Минем
белән бервакытта да русча сөйләшмәде, очраша калсак: - Әйдәле, якташ
үзебезчә сөйләшик, - дия торган иде (Р.Сибат). Әйт әле, күбәләк, Сөйләшик
бергәләп.... (Г.Тукай).
Сөйләм эчендә теләк фигыль еш кына әле –чы/-че, инде, -ла, -лә
кисәкчәләре һәм әйдә, әйдәгез ымлыклары белән килә:
Керим әле урманнарга, Урманнар арасына; Сөйлим әле моңнарымны
сандугач баласына (Г.Мөхәммәтшин). Тагын бер текәлеп карыймчы, Рәсмеңне
күңелемә алыймчы... (И.Юзеев). Әйдә барыйк, кызлар карыйк... (М.Мәһдиев).
Күктә инде ай да бар, Сүз башларга җай да бар; Күрмик лә бураннарны,
Урыйк ла урамнарны (Ш.Галиев).
Урта диалект сөйләшләрендә (минзәлә сөйләше, мәсәлән) теләк фигыль
кушымчасы киң вариантта, -аем/-әем, -аек/-әек формасында кулланыла: бараем,
киләем, бараек, сөйләек һ.б. Бер алманы бишкә бүләек.. (Р.Вәлиев). Бу –
борынгырак форма, чөнки теләк наклонениесе килеп чыгышы буенча борынгы –
гай/-гәй кушымчасы белән бәйләп карала:
-гай~ ай~ ый; баргаймән~ бараем
(барайым) барыем~ барыйм ягъни әдәби телдә кушымча әкренләп фонетик
тараю кичергән.
Теләк наклонениесенең I затта гына кулланылуы сөйләмдә кыенлык
тудырмый, чөнки татар телендә теләк модальлеген белдерү өчен күптөрле
аналитик фигыль формалары кулланыла:
а) –асы иде формасы ( -асы кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыль
һәм иде ярдәмче фигыле) көчле теләкне белдерә:
Кырларыңда, илем, юлларыңда Гизәсе дә гизәсе иде: Җырга салып
җырдай тормышыңны Үзеңә бүләк итәсе иде (Х.Туфан);
272
ә) –асы килә аналитик формасы шулай ук теләк мәгънәсен белдерүгә
беркетелгән:
Узасы килә бер җыр җырлап, Киек каз юллары буйлап (И.Юзеев). Мин
инде бура бураган егет, шуның белән Зәрия алдында бераз мактанасым да
килә, әмма һич кенә дә җай чыкмый бит... (Р.Сибат).
Бу форма контекстта, аеруча шигъри сөйләмдә, инверсияләнеп тә килә:
Узгач килә борылып карыйсы, Ал тасмалы кызны таныйсы...
(С.Сөләйманова).
б) –са иде, аналитик формасы шулай ук теләк мәгънәсен белдерә һәм
төрле затка карый ала: килсә иде, барсаң иде, барсак иде.
Гөлләр яфрак ярган заманда, Ерактагы моңлы бер көй булып Ишетелсәк
иде һаман да ... (Зөлфәт).
в) –сын иде формасы гадәттә теләк мәгънәсен I затка мөнәсәбәтле рәвештә
генә белдерә: килсен иде, күрсен иде, әйтсен иде һ.б.
г) –ырга иде гомуми мәгънәдә шулай ук көчле теләкне белдерә:
Менәргә иде Урал тауларына! (Г.Зәйнашева).
§ 90.
Шартлы теләк наклонениесе. Грамматик хезмәтләрдә бу
наклонение формасы чагыштырмача соңрак урын ала башлады. Төрки тел
белемендә ул, башлап,
Ә.Ә.Юлдашев тарафыннан аерып чыгарылды
[Юлдашев, 1965: 247-261]. Татар телендә исә ирреаль наклонениеләрне
өйрәнүгә багышланган хезмәтендә М.Ю.Ибраһимова –ыр иде, -ачак иде, - а иде,
- ган булыр иде кебек аналитик формаларның башка телләрдәге “сослагательное
наклонение” дип аталган фигыль формалары белән типологик яктан уртак
булуларын дәлилләде [Ибрагимова, 1975]. Д.Г.Тумашева фигыльне фәнни
юнәлештә өйрәнүгә багышланган махсус хезмәтендә бу формаларны “шартлы
теләк наклонениесе” термины белән наклонениеләр системасында карый
башлады
[Тумашева, 1986:
131-135], һәм хәзерге вакытта
грамматик
273
хезмәтләрдә ул хикәяләү, боеру, шарт, теләк наклонениеләре белән беррәттән
бишенче наклонение сыйфатында өйрәнелә.
Типологиядә фигыльнең
шартлы теләк, ягъни к о н ъ ю н к т и в
формасы, күбрәк киләчәктә б у л у ы м ө м к и н булган, булыр дип ф а р а з
к ы л ы н г а н эш-хәлләрне, шулай ук к и л ә ч ә к к ә ю н ә л т е л г ә н
т е л ә к н е, и х т ы я р н ы белдерә дип билгеләнә. Бу мәгънәдә татар телендә
шартлы теләк наклонениесенең үзәк формасын беренче чиратта
–ыр иде
аналитик төзелешле фигыль тәшкил итә.
-ыр иде формасының хәзергә кадәр чыккан грамматикаларда төп
вазифасы, статусы анык кына билгеләнмәгән. Ул күбрәк теләкне белдерә торган
аналитик форма, яки тәмамланмаган үткән заманның бер варианты дип карала.
Безнең фикеребезчә, ул башка телләрдәге конъюнктив наклонениесенә иң якын
торган форма, һәм тулысы белән шул наклонение кысасында карала ала. Рус
телендәге бу форма “сослагательное наклонение” дип бирелә, һәм –ыр иде
формасы мәгънәсе белән аңа якын тора. Мәсәлән:
а) теләр идем (хотел бы), укыр идем (читал бы)– т е л ә к мәгънәсе
(желание);
ә) кайтсаң, күрер идең (если бы вернулся, увидел бы) – ш а р т к а б ә йл е т е л ә к (обусловенное желание);
б) туган илеңә кайтыр идең! (вернулся бы ты на Родину)– ч а к ы р у
(побуждение) [Карагыз: Русская грамматика, т. I, 1980:625-626].
Татар телендә -ыр иде формасы югарыда күрсәтелгән һәр өч мәгънәдә бик
иркен кулланыла ала:
а) шартка бәйле теләкне белдерә. Бу очракта ул шарт фигыльле
җөмләләрдә килә:
Нинди уеннар башлап ташлаганыбыздыр, анысын ачык хәтерли алмыйм
... Арадан берсе: “Җил дә юк, балыкка барсак шәп төшәр иде”, - диде.
(Г.Ибраһимов). Кечкенә ул, үзен генә алсаң, сыңар учка сыяр иде. Ә шулай да
274
җырда мине әйдәп бара йөрәк үзе (Зыя Мансур). –Эх! – дим, кызып китеп. –
Мин булсам, бу сүзләре өчен берне ямар идем! – Кемгә? – ди Зәйнулла. – Кыз
кешегәме? (Р.Сибат);
ә) –ыр иде формасы киләчәккә юнәлтелгән теләкне белдерә:
Чишмәләрнең җырын отар идем, Җыр өйрәнер идем һәр коштан...
(Г.Зәйнашева). Бүтәннәрдәй мин дә рәхәт сөрер идем, Тынычлык һәм бәхет
йөзен күрер идем ... (Г.Тукай). Балачагыма кайтыр идем дә - әтием сугыштан
исән-сау кайткан булып! – Аның белән болыннарда җуа ашап йөрер идем
(Р.Сибат). Далаларда чатыр корыр идем, яннарында учак ягар идем....(Зөлфәт).
б) йомшак боеру, чакыру, киңәш мәгънәсен белдерә:
Бер безгә килеп чыгар идең, рәхәтләнеп сөйләшер идек (сөйәм теле). Мин
сиңа райкомга барып, Мангушев дигән бер иптәш белән сөйләшергә кушар идем
(Ә.Еники).
Аерым очракларда –ыр иде формасы тәмамланмаган үткән заман хикәя
фигыль мәгънәсендә кулланыла:
Бер заман чыгар идек без Кырга дус-ишләр илә, Анда уеннар көлүләр,
сикерүләр бар иде ... (Дәрдмәнд).
Шул рәвешле, шартлы теләк наклонениесенең үзәген –ыр иде формасы
тәшкил итә, шулай ук грамматик хезмәтләрдә -ачак иде, -ган булыр иде, -а иде
аналитик формаларының да шарт фигыльле җөмләләрдә шул ук наклонение
мәгънәсендә кулланылуы күрсәтелә.
§ 91. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары.
Югарыда китерелгән наклонениеләрдән тыш та, татар телендә модаль
мәгънәләрне белдерү өчен күп төрле аналитик фигыль формалары кулланыла.
Аларны төзелеше, белдергән мәгънәләре һәм телдә кулланылыш үзенчәлекләре
буенча түбәндәгечә төркемләргә мөмкин:
1) телдә регуляр кулланыла торган һәм наклонениеләргә якын торган
аналитик формалар һәм әйләнмәләр;
275
2) бул ярдәмче фигыле белән ясалган тасвирлама формалар;
3) иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль формалар
һәм әйләнмәләр.
1. Бу модаль формаларга телдә системалы рәвештә кулланыла торган
формалар м ө м к и н л е к (м ө м к и н
т ү г е л л е к) мәгънәсен белдерә
торган –а ал (-а алма) формасы һәм к и р ә к л е к т и е ш л е к модаль
мәгънәсен белдергән – асы бар (-асы юк) төзелмәсе керә.
а) –а/-ә кушымчалы хәл фигыль һәм ал ярдәмче фигыле белән ясалган һәм
мөмкинлек-мөмкин түгеллекне белдерә торган аналитик фигыль формасы һәр
өч затта, берлектә һәм күплектә кулланыла ала. Мәсәлән:
Берлек
Күплек
I з. Мин бара алам
Без бара алабыз
II з. Син бара аласың
Сез бара аласыз
III з. Ул бара ала
Алар бара ала (лар)
Сөйләм эчендә -а ал – модаль формасы төрле фигыль шәкелләрендә килә
һәм күбрәк юклык аспектында кулланыла. Мәсәлән:
а) хикәя фигыль һәм башка наклонениеләрдә килә:
Эшсез бер көн дә тора алмыйм – үләм (Х.Сарьян). Белмим, әллә күпкә, әллә бик
озакка, Ахры мәңге оныта алмамын Тамбов урманнары уртасында Усак
яфраклары шаулавын (Һ.Такташ). Юллар, юллар, инде ничә еллар Аерыла
алмыйм сездән мин (Л. Айтуганов). Без дошманны куып барабыз. Никадәрле
ерак куа алсак, Шулкадәрле якын арабыз (Ф.Кәрим).
Ал ярдәмче фигыле аерым очракларда, бигрәк тә шигъри сөйләмдә, төп
фигыль белән кушылып та килә:
Күпләребез олы юлдан кире Кайталмады ерак илләрдән (М.Галиев).
- Минем нәни дустым! Бәйрәмеңдә синең булалмыйм, Ләкин туган көнең белән
тәбрик итми, Катнашмыйча читтә калалмыйм (Һ.Такташ). Иптәшләрен
276
куып җитәлмәсә, Ялгыз башы кая сыеныр?! Аңа карап тирән уйга чумдым,
Туган җирсез яшәү кыендыр (Р.Гәрәй).
Ал ярдәмче фигыле затланышсыз фигыль формалары белән дә кулланыла:
Днепр ялтырап ята. Ул үзенең яшел ярларына сыеша алмыйча, диңгездәй
җәелгән (И.Гази). Без кичә алмаган юк кара урман, Без җиңә алмаган дошман
тумаган... (К.Тинчурин). Икесе дә бер сүз әйттеләр: - Мин сине таба алмый
йөдәп беттем (М.Әмир). Үлгәндә дә әйтә алсам иде, Үлдем диеп, туган ил өчен!
(М.Җәлил).
ә) Башка формалардан м ө м к и н л е к м өм к и н түгеллек мәгънәсендә ып бул аналитик формасы да килә ала, әмма ул барлык затларга мөнәсәбәтле
кулланылмый, ул нигездә I затка юнәлтелгән эш-хәлләрне генә белдерә, яки
гомумиләштерелгән зат мәгънәсендә кулланыла. Мәсәлән: Текстны укып була
(укып булмый), анда барып була (барып булмый) һ.б.
б) –асы бар (-асы юк) аналитик төзелмәсе к и р ә к л е к –т и е ш л е к
модаль мәгънәсен белдерә, һәм тартым кушымчалары ярдәмендә шулай ук һәр
өч затка нисбәтләнә ала (персональлек):
Берлек
Күплек
I з. Минем барасым бар
Безнең барасыбыз бар
II з. Синең барасың бар
Сезнең барасыгыз бар
III з. Аның барасы бар
Аларның барасылары бар.
Бу аналитик төзелмә сөйләмдә күбрәк җөмләне төгәлләп хәбәр булып
килә:
Безнең бит әле ат аласыбыз бар, әти - , дип куйды ул (И.Гази). Шигъри
сөйләмдә еш кына инверсияләнә: Юк синсез яши аласым, Кайтырмын
кайлардан да (Ш.Галиев). Юк икенче аяк басасым, Рәис кеше үзе ашасын!
(Ш.Галиев). Бардыр бит җимеш бирәсем, Алтын көзгә керәсем... (М.Әгъләм).
Тартым кушымчаларсыз килгәндә, эш-хәл күбрәк
беренче яки
гомумиләштерелгән затка карый: Күлмәк җиңен ертасымы? – Бәйлисе бар
277
йөрәкне (Х.Туфан). Җыелыш була, Газзәгә байрак тапшырасы бар (С.Баттал).
Кошкайның көзләр җитүгә, Аппагы баласы бар. Дөньяның шушы хәленнән
Гыйбрәтләр аласы бар (Х.Туфан). Тагын, яшереп торасы юк, бу кушамат
минем үземә дә бик ошый (Г.Әпсәләмов).
2. Бул ярдәмче фигыле белән ясалган т а с в и р л а м а формалар. Бул
ярдәмче фигыленең заман семантикасын төрлечә төсмерләндерүенә без алдагы
бүлекләрдә тукталган идек инде. Төрле шәкелдәге фигыльләр янында килеп бул
фигыле еш кына модаль мәгънәле төзелмәләр ясый. Хәтта бер үк форма төрле
җөмләләрдә бер очракта з а м а н, икенче очракта м о д а л ь мәгънә белдерергә
мөмкин. Мәсәлән:
Бу вакытта инде кояш баеп, күктә беренче йолдызлар күренә башлаган
була (Ф.Хөсни). –ган була – тасвирлама форма, заман төсмерен белдерә.
Сәфәргали шул тирәдә әрле-бирле йөргәли, аннары койма буенда сызгырынып
басып торган була, кибеткә кереп чыга, әйбер алган кешеләрне карап тора...
(Ф.Хөсни). –ган була – модаль мәгънә (эшнең юри,
күренеш өчен генә
эшләнүен белдерә).
Бул ярдәмче фигыле төрле шәкелдәге фигыль формалары белән
кулланыла, һәм күптөрле модаль формалар ясауда катнаша:
а) –ган булган, ган булды формалары эш-хәлгә карата беркадәр иронияле
мөнәсәбәтне белдерә:
Ул бит ике ел рәттән инде районда кошчылык курсларында укып йөргән
булды (Ф.Хөсни). Кыланчык кыз икән, эшләпәсенә ал лента бәйләгән булган
(Ф.Хөсни);
ә) –ырга була формасы мөмкинлек мәгънәсен белдерә:
Мин үзем Мостафа атлы булам, авылда Мостай дип кенә йөриләр ие,
хәзер дә шулай гына дип йөрергә була (Ф.Хөсни). Сабый баланың елавын
кояшлы яңгырга охшатырга була (Г.Бәширов);
278
б) –макчы бул, -ачак бул тасвирлама формалары нәрсәдер эшләргә җыену,
ниятләү мәгънәсендә килә:
Чиләкләренә су алып тиз генә китмәкче булды (Ф.Хөсни). Монда
балыкның иң шәп каба икәнлеге безгә күптән билгеле иде, иң башлап анда
каптырачак булдык (Г.Ибраһимов). Кызыбыз тугач мин аңа Зөлфия дип исем
кушмакчы булган идем (М.Мәһдиев);
в) - асы булма формасы катгый тыю мәгънәсен белдерә:
Хөррияткә тел тидерәсе булма ! (Ф.Хөсни);
г) –ырдай бул – тасвирлама формасы көчле теләк катыш ниятләү
мәгънәсен белдерә:
Гүя ул ефәк кылганнар йөгерешкән даласына, авыр чулпыларын чыңлатып
йөргән кыз чакларына кайтырдай була (Ә.Еники). Йөгереп китәрдәй булам,
кайтып җитәрдәй булам (җыр)
д) – а булыр формасы ихтималлык, гөман кылу мәгънәсендә килә:
Башсыз малай түгел, үз җаен белә булыр (Г.Ибраһимов) һ.б.
Бул фигыленең төрле тасвирлама формалар ясау мөмкинлеге гаять киң,
алар югарыда китерелгән формалар белән генә дә чикләнми.
Элеккерәк елларда язылган грамматик хезмәтләрдә бул белән ясалган
аналитик формаларны заманнар системасына, заман категориясенә кертеп карау
омтылышы да булды (барган булган, барган була һ.б.). Әмма югарыда
сөйләгәннәрдән һәм
китерелгән мисаллардан чыгып, шуны әйтә алабыз:
беренчедән, бу тасвирлама формалар заман мәгънәсен генә белдермиләр, бәлки
күп төрле
модаль мәгънәләрне белдерүдә дә катнашалар; икенчедән, төрле
фигыль шәкелләре белән килгән бу формалар үзләре дә төрле заманнарга куела
алалар,
яки
башка
наклонение
һәм
шулай
ук
затланышсыз
фигыль
формаларында да еш кулланылалар: барган булган, барган булыр, барган булгач,
барган булып һ.б.
279
3. Иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль
формалар. Төрле шәкелдәге фигыльләр янында иде, ит, кил һ.б. ярдәмче
фигыльләр һәм төрле модаль сүзләр килеп, күптөрле модаль мәгънәләрне
белдерә торган аналитик фигыль формалары һәм төзелмәләр ясала:
а) иде, кил – ярдәмче фигыльләре, алда күрсәтелгәнчә, күбрәк теләк
модальлеген ясауда катнаша: барасы иде, барсаң иде, барырга иде, барсын иде,
барасы килә һ.б.
Ай югары, ай югары, Айга менәсем килә... (җыр). Агыйделдә йөрсәң иде,
Камыштан көймә үреп; Былбыл булып, талга кунып сөйләшсәң иде күреп
(җыр);
ә) –са ярар иде төзелмәсе (шарт фигыль плюс ярар модаль сүзе һәм иде
ярдәмче фигыле) шулай ук теләк мәгънәсен белдерә һәм күбрәк сөйләм телендә
кулланыла: килсә ярар иде (ие), сөйләсә ярар иде (ие) һ.б. Юклыкта килгәндә исә
төзелмә хәвефләнү катыш кире теләкне белдерә: әйтмәсә ярар иде, егылмаса
ярар иде һ.б.
Авылларны да берләштереп, туып-үскән нигезебездән язмасак ярар иде, дип хәвефләнү белән карады бер ише карт-коры (Ф.Хөсни);
б) –асы (-ыйсы) -асы (–ыйсы) ит аналитик формасы
карар кылу
модаль мәгънәсен белдерә: барасы итте, сөйлисе итте, укып карыйсы итте
һ.б.
Ничек килеп чыгасы иттең? (Г.Әпсәләмов). Авылга утырмага барасы
итте әби... (Х.Туфан);
в) –асы (-ыйсы) калган төзелмәсе үкенү төсмере катыш үткәндәге эшхәлне белдерә: әйтәсе калган, барасы калган (икән) һ.б.
Күз керфекләрем талганчы Карыйсым калган икән (җыр).
Шул рәвешле, аналитик фигыль формаларының төрле м о д а л ь
мәгънәләрне белдерү мөмкинлеге гаять киң, әмма аларның телдә кулланылу
үзенчәлекләрен билгеле бер системага салып җентекләп өйрәнәсе бар әле.
280
Юнәлеш категориясе.
§ 92. Гомуми төшенчә. Ю н ә л е ш – эш-хәлнең с у б ъ е к т к а
мөнәсәбәтен белдерә торган грамматик категория. Татар телендә фигыльнең
биш юнәлеш формасы бар: 1) т ө п юнәлеш, 2) т ө ш е м юнәлеше, 3) к а й т ы
м юнәлеше, 4) у р т а к л ы к юнәлеше, 5) й ө к л ә т ү юнәлеше.
Юнәлеш фигыльгә хас г о м у м и грамматик категорияләрдән санала,
ягъни юнәлеш кушымчалары форма ясагычлардан фигыль нигезенә иң якын
торган кушымчалар, һәм алар фигыльнең барлык грамматик шәкелләрендә дә һәм затланышлы, һәм затланышсыз фигыльләрдә дә - бик иркен чагылыш
табалар. Мәсәлән: китап укылды, укылган китап, китап укылгач; хат
яздырдым, хат яздырып, хат яздыру һ.б.
Татар тел белемендә, һәм гомумән төрки телләрдә юнәлеш категориясе иң
катлаулы һәм шактый бәхәсле грамматик күренеш булып тора.
Беренчедән, юнәлеш категориясенә билгеләмә бирүгә,
ягъни аның
гомуми грамматик мәгънәсен билгеләүгә галимнәр арасында төрлечә якын килү
бар.
Юнәлеш категориясе:
а) эш-хәлнең о б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә (Л.Җәләй);
ә) эш-хәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә (Д.Г.Тумашева,
Ә.Ә.Юлдашев);
б) эш-хәлнең о б ъ е к т к а һәм с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә
(В.Н.Хангилдин);
в) төрле объект-субъект мөнәсәбәтләрен белдерә (К.З.Зиннәтуллина).
Элегрәк
чыккан
грамматик
хезмәтләрдә
исә
юнәлешнең
гомум
категориаль мәгънәсен билгеләү мөмкин түгел дигән кебегрәк фикерләр дә
әйтелде.
Безнеңчә, “юнәлеш категориясе эш - хәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен
белдерә” дип карау бу грамматик күренешнең табигатенә тулысынча туры килә,
281
чөнки фигыль нигезенә ялганып килгән юнәлеш кушымчалары асылда эшхәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен төрлечә характерлыйлар. Мәсәлән, фигыль
өстәмә кушымчалар алмыйча т ө п
юнәлештә килгәндә, эш-хәлне гадәттә
субъект ү з е башкара: Эшчеләр йорт төзи; -ын (-ен, –н) кушымчаларын алып
фигыль к а й т ы м юнәлешендә килгәндә, исә эш-хәлне шулай ук субъект ү з е
башкара, әмма эш туры объектка юнәлеш, субъект белән чикләнә. Мәсәлән: Ул
киенә, юына һ.б. -ыл (-ел, -л) кушымчаларын алып, т ө ш е м юнәлешендә
килгәндә, логик субъектның роле п а с с и в л а ш а, эш турыдан-туры объектка
юнәлтелә: Йорт эшчеләр тарафыннан төзелә. У р т а к л ы к юнәлешендәге
фигыль (-ыш, еш формасы) эшне башкаруда
б е р н и ч ә
субъектның
катнашуын белдерә: Алар йорт төзешә; фигыль төрле өстәмә кушымчалар
алып, йөкләтү юнәлешендә килгәндә дә эшне башкаруда кимендә и к е с у б ъ е
к т катнаша: беренче субъект эшне үтәргә кушучы, ихтыяр күрсәтүче, икенче
субъект үтәүче була. Ул йортлар төзетә;
Әмма
югарыда
билгеләмәләр
дә
китерелгән
асылда
бу
субъектка
билгеләмәгә
һәм
объектка
каршы
кагылышлы
килмиләр,
ә
аны
тулыландыралар гына.
Икенчедән,
төрле юнәлеш кушымчаларының
фигыльләргә
ялгану
мөмкинлеге чикләнгән. Башка форма ясагычлардан аермалы буларак, алар төрле
фигыль нигезләренә сайлап ялганалар һәм бу яклап күбрәк сүзъясагычларга
якын
торалар.
Татар
телендә
юнәлеш
категориясе
К.З.Зиннәтуллина
тарафыннан махсус һәм гаять җентекле итеп өйрәнелгән, һәм ул, йөкләтү
юнәлешеннән
кала,
төрле
юнәлеш
кушымчаларының
барлык
фигыль
лексикасының бары тик өчтән беренә, яки аннан да кимрәк өлешенә генә ялгана
алуын билгели. Төшем юнәлеше кушымчасы –ыл/-ел, мәсәлән, бары тик
күчемле фигыльләргә генә, һәм барлык фигыль лексикасының 17,4 % ына гына
ялгана ала. Мәсәлән: укый ~укыла, төзи~төзелә, сала~салына, ясый~ясала һ.б.
Уртаклык һәм кайтым юнәлеше кушымчалары барлык лексиканың 33 %ына
282
ялгана: кия~киенә, юа~юына, башлый~башлана, йөри~йөренә; һ.б. Йөкләтү
юнәлешендә фигыльләрнең кушымча алу мөмкинлеге киңрәк (88,6 %), әмма бу
очракта да фигыльләр шактый еш йөкләтү мәгънәсен түгел, ә башка төрлерәк
мәгънәләрне
белдерәләр:
укый~укыта,
сөйли~сөйләтә,
уйный~уйната,
ята~яткыра, пешә~пешерә, килә~китерә (кил-тер-ә) һ.б [Зиннатуллина, 1969].
Өченчедән, фигыль нигезенә ялганып килгән юнәлеш кушымчалары бары
саф юнәлеш мәгънәсен генә, ягъни эш-хәлгә карата субъектның төрлечә
мөнәсәбәтен генә белдермиләр, ә күп төрле башка аспектуаль яки модаль
мәгънәләр белдерүдә дә катнашалар. Мәсәлән, кайтым юнәлешенең төп
категориаль мәгънәсе - эшнең субъектка кайтуын белдерү: ул киенә, җыена;
контекстта исә ул процессның көчәюен,
кабатлануын һ.б. мәгънәләрне дә
белдерә: ул агарынды, кызарынды; уртаклык юнәлеше өстәмә рәвештә шулай ук
эшнең кабатлануын дәвамлы булуын белдереп килә: мин аның турында
сораштым һ.б.
Дүртенчедән, юнәлеш кушымчаларының шулай ук сүз ясалышына да
мөнәсәбәте бар. Юнәлеш кушымчалары төп үз мәгънәләрендә кулланылганда да
еш кына фигыльнең лексик мәгънәсенә беркадәр үзгәреш кертәләр, мәсәлән:
кию~киенү, кою~коену, сузу~сузылу һ.б.; еш кына алар шулай ук тулысынча
сүзләр дә ясыйлар: чишү~чишенү, тарту~тартыну, сыю~сыену, сөю~сөенү,
килү~килешү, төшү~төшенү һ.б. Шуңа күрә аерым тикшеренүчеләр юнәлешне
грамматик категория итеп танымыйча, тулысынча сүз ясалышына кертеп карау
ягында торалар. Шулай ук фигыль лексикасы эчендә
составында юнәлеш
кушымчалары булган, әмма хәзер инде тамырлашып киткән лексик берәмлекләр
дә шактый. Мәсәлән уяну~уяту, суыну~сугышу, юану~юату һ.б.
Бишенчедән,
татар
телендә
юнәлеш
кушымчаларының
күчемсез
фигыльләрне күчемлегә, һәм киресенчә, күчемле фигыльләрне күчемсезгә
әйләндерүдә дә рольләре зур. Алдагы бүлекләрдә күрсәтелгәнчә, күчемлелеккүчемсезлек
ул
асылда
лексик-грамматик
категория,
ягъни
күбрәк
283
фигыльләрнең лексик-семантик мәгънәсенә бәйле. Гадәттә, мәсәлән, хәрәкәт
фигыльләре шулай ук физик һәм эмоциональ халәтне белдергән фигыльләр
күчемсез була һәм йөкләтү юнәлеше кушымчаларын ялгау аларны күчемлегә
әйләндерә: кайту~кайтару, шатлану~шатландыру, сөенү~сөендерү һ.б.
Шул рәвешле фигыльдә юнәлеш категориясе шактый катлаулы һәм
бәхәсле өлкә булып тора һәм инде ул махсус өйрәнелгән булуга да карамастан,
аерым аспектларда кабат тирәнтен өйрәнүне сорый.
§ 93. Төп юнәлеш. Фигыль юнәлеш категориясенә кагылышлы бернинди
өстәмә кушымча алмаган хәлдә төп юнәлештә була, һәм бу парадигмада ул
башка юнәлешләргә капма-каршы куела: укый~укыта~укыла~укыша.
Эш-хәлнең субъектка карата нинди мөнәсәбәттә булуына карап, төрки
телләрдәге төп юнәлешнең ике төрле кулланылышын билгелиләр:
1) субъект – турыдан - туры эшне б а ш к а р у ч ы: укучы укый, укытучы
сөйли, әни аш пешерә. Төп юнәлешнең бу мәгънәсе типологик яктан башка
телләрдәге “действительный залог” мәгънәсенә туры килә;
2) субъект эш-хәлне турыдан – туры үзе башкармый, ә эш-хәл аңа
к
а р ы й, нисбәтләнә: эш бетте, керләр кипте, аш пеште һ.б. Типологиядә
мондый очраклар “средний залог” дип билгеләнә. Димәк, төрки телләрдәге төп
юнәлеш бу ике мәгънәне дә берләштерә.
§ 94. Төшем юнәлеше. Төшем юнәлеше фигыль нигезенә -ыл/-ел, -л
кушымчалары ялганып ясала: укыды~укылды, төзеде~төзелде, ачты~ачылды,
япты~ябылды; -ла/-лә, -л авазларына тәмамланган фигыль нигезләренә -ын/-ен,
-н кушымчалары ялгана: салды~салынды, алды~алынды, башлады~башланды,
эшләде~эшләнде һ.б.
Фигыль төшем юнәлешендә килгәндә, эшне башкаручы субъектның
сөйләмдә роле п а с с и в л а ш а, ул җөмләдә күрсәтелергә дә, күрсәтелмәскә дә
мөмкин. Бу очракта процесс туры о б ъ е к т к а юнәлтелә, туры объектка
“төшә”, һәм логик объект җөмләдә г р а м м а т и к
и я булып килә. Икенче
284
төрле әйткәндә, логик объектны “белдергән затның яки предметның шушы
процесска дучар булуы” белдерелә (К.З.Зиннәтуллина) . Мәсәлән:
Мичләре нәкъ чынаяк төсле, аңа зәңгәр чәччәкләр төшерелгән.
Стеналарда ефәккә чигелгән Мәккә-Мәдинә сурәте (Г.Бәширов). Почтальон
апа чит ил маркалары ябыштырылган конверт китереп тапшыргач, Резеда
шатлыгыннан сикеренергә тотынды. Конверт эченнән берничә открытка
белән кәгазьгә төрелгән берничә фоторәсем килеп чыкты (Ф.Яруллин).
Югарыда китерелгән мисалларда эшнең реаль башкаручысы гомумән
билгесез, төп игътибар шул эшкә дучар булган объектка юнәлтелгән, димәк, бу
очракта логик субъект актуаль түгел: кемдер яки кемнәрдер тарафыннан: чәчәк
төшерелгән, чигелгән, төрелгән, ябыштырылган һ.б.
Шул ук вакытта төшем юнәлешендәге фигыль белән бирелгән эшхәлләрнең үтәүчесе, логик субъекты сөйләмдә төрле юллар белән күрсәтелергә
мөмкин:
а) логик субъект к о н т е к с т т а н аңлашыла:
Шуңа күрә дә сиңа язылган хатларны Вәлигә бирергә булдым (Г.Кутуй).
Имтиханнар бар да тапшырылган, Җиңел чаклар! Җитез кыю чак!
(С.Сөләйманова). Янган йөрәк, сузылган кул – Минеке (Р.Гаташ);
ә) логик субъект и с е м (алмашлык) + т а р а ф ы н н ан сүзе белән килә:
Гыймазетдин
(Ә.Моталлапов).
тарафыннан
кимсетелгәннәр
Хисмәтулланың
өй
салу
авылда
артыннан
җитәрлек
йөри
иде
башлавы
авылдашлары тарафыннан сәеррәк кабул ителде (Ә.Моталлапов).
Әмма субъектның бу рәвешле бирелүе матур әдәбият стиленнән бигрәк,
фәнни яки публицистик стиль өчен хас: Күренекле галимнәр тарафыннан
үткәрелгән фәнни тикшеренү эшләре кызыклы нәтиҗәләргә китергән (“Фән
һәм мәктәп”);
б) исем + белән бәйлеге белән белдерелә:
285
Йолдыз нуры төсле килгән ул сер Ерак дөнья, ерак көннәрдән. Җирдә тормыш
шул яктылык белән сөю бәхете белән бизәлгән (Ә.Баянов). Тышкы дөньядан
калын таш диварлар белән аерылган җир асты хөҗрәсендә тынлык
(Ф.Латыйфи);
в) логик субъект юнәлеш яки чыгыш килешендәге исем белән бирелә:
Яз көннәрендә авыл ап-ак чәчәкләргә күмелә (Г.Кутуй). Тәмле сыеннан өстәл
сыгыла, Баллы теленнән хәмер түгелә, керфек очыннан саркыла мәкер, и
фәкыйрь, фәкыйрь (С.Сөләйманова).
Төшем юнәлешендә килгән фигыль, туры үз мәгънәсеннән тыш, өстәмә
мәгънәләр дә белдерә:
а) процесс
I затка караганда, ирексездән эшләнгән эш мәгънәсе
аңлашыла:
Нинди аваз килә югарыдан, Болыт яннарыннан, иркеннән: “Син менәсе
биек тау идем мин”” ... Ашыгылган, үтеп кителгән... (Зөлфәт). Күпме күзләр
күреп онытылган, күпме йөзләр чыккан хәтердән (Ш.Галиев). Үз гаебем белән
булмаса да, Чын тормыштан һаман качылган (Ш.Галиев). Сөрә-чәчә, ура-суга,
- Сизелми дә гомер уза (Р.Гаташ);
ә) процесс турыдан - туры эш башкаручы субъектка карый – бу очракта
төшем юнәлеше кайтым юнәлешенә якын мәгънә белдерә: Ни өчен суга
сузыласың, Талчыбыккай, интегеп, ялварасың, борчыласың, тилмерәсең,
өзеләсең Аккан суга күз тегеп (Дәрдмәнд). Төнен йокламады, үртәлде кыз...
(Р.Гаташ). Хәрәкәттә йөрәк, кагыл гына, Ачылырга тора бөтен сере (Зөлфәт);
б) төшем юнәлешендәге фигыль төп юнәлеш мәгънәсендә кулланыла:
Каядыр бик ерактан кәҗә бәтиенең кызганыч тавышы ишетелә
(Г.Бәширов). Шүрәленең бармагы калды кысылды шап итеп (Г.Тукай). Тагын
язлар килде, ярсу язлар! Актарылды бозлар елгада (С.Сөләйманова).
Бу соңгы ике очракта төшем юнәлеше формасы күбрәк күчемле
фигыльләрне күчемсезгә әйләндерә һәм эш хәлнең турыдан туры субъектка
286
каравын, субъект белән чикләнүен белдерә: сузу~ сузылу, бору~ борылу, ачу~
ачылу, ишетү ~ишетелү, кысу ~ кысылу һ.б.;
в) төшем юнәлеше кушымчалары яңа лексик мәгънәгә ия булган
фигыльләр ясый: кагу~ кагылу, агу~ агылу, басу~ басылу (җил басылды), сыгу~
сыгылу, сугу ~сугылу, кушу ~кушылу һ.б.
Җил басылды, йолдызлар да бик матур җемелди (Г.Бәширов). Ә
тауларда тын, мәһабәт дөнья, Тик болытлар яннан агыла (Р.Гаташ). Шул
чәчәкләргә кушылып очар идем җилләрдә ... (Ш.Галиев).
§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н
кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.б.
Фигыль
төшем
юнәлешендә
килгәндә,
процесс
субъектның
үзе
тарафыннан башкарыла, әмма ул туры объектка юнәлми, ә субъектның үзенә
кайта:
Арттыра, күрдем, кояш гадәттәгедән балкуын, Ул киенгәндер дидем,
бәйрәм бүген, бәйрәм бүген (Г.Тукай). Чыкты кояш, кызарып, нурлар очты;
Бизәнде тау, бизәнде кыр, гөлләр үсте (Дәрдмәнд). Бөтен нәрсә якты, бөтен
табигать ничекбер юынып, тазарынып, тантанага әзерләнгәндәй, бөек
тынлыкта нәрсәдер көтеп торган кебек иде (Ф.Хөсни).
Кайтым юнәлеше башлыча күчемле фигыльләрдән ясала: төрү ~төренү,
мактау~ мактану, чабу~ чабыну ябу~ ябыну һ.б.
Сирәгрәк күчемсез фигыльләрдән дә ясалырга мөмкин, әмма ул чакта ул
башкачарак мәгънә төсмерен ала: кызару~ кызарыну, кабару~ кабарыну, йөрү~
йөренү, сикерү~ сикеренү һ.б.
Кайтым юнәлеше төп үз мәгънәсеннән тыш түбәндәге мәгънәләрдә килә:
а) –ын/-ен, -н кушымчасы күчемле фигыльләрне күчемсезгә әйләндерә, бу
очракта эш субъект белән чикләнә һәм субъектның эчке яки тышкы халәте
үзгәрүне белдерә: күрү~ күренү, сизү~ сизенү, уйлау~ уйлану (уйланып утырды),
иркәләү~ иркәләнү, белү~ беленү, сызлау~ сызлану һ.б.
287
Меңенче кат уйланасы килә тагын.... (Ш.Галиев). Сылу сылу күренмәс,
сөйгән сылу күренер (мәкаль). Бер көтү карга кояш чыгышындагы кызыл
болытка таба очып китте: менә алар кызыл фонда кара нокта булып кына
селкенеп торалар (И.Гази). Мөнирә уңайсызланып тагын да ныграк кызарды
(Ф.Хөсни);
ә) процессның көчәюен, интенсивлыгы артуын белдерә: кабарып~
кабарынып, кызарып~ кызарынып, котырып~ котырынып һ.б.
Менә бер көнне, кичкә таба, тау астындагы тын инешкә әллә ни була. Ул
да түгел, кыш буе өстен каплап, тынын буып яткан калын бозны шаторшотыр китереп ватып ыргыта да кабарынып, бүртенеп өскә бәреп чыга... ул
шунда котырына, тилерә башлый, Шашынудан кая барып бәреләсен белмичә,
башта авыл уртасындагы күпергә, аннан тегермән буасына ташлана
(Г.Бәширов).
б) процессның кабатлануын белдерә: сөйләү~ сөйләнү, карау~ карану,
иснәү~ иснәнү, селтәү~ селтәнү һ.б.
Никтер йокы килми, йокыны бер качырсың-чакырсаң да килми икән ул!
Кайчак күзләр йомылгандай була. Иснәнеп тә куясың, ә йокы килеп җитми...
(Р.Сибат). Миңниса үзе сөйләгәннән үзе үк курыккандай, як-ягына каранды. Ул
һаман шыпырт тавыш белән сөйләшә иде әле (Г.Бәширов). Валентин бик
кыстаса, кайсы көнне Фәрхетдин дә физзарядкага чыккан була. Күз буяу өчен
генә
бер-ике
мәртәбә...
куллары,
аяклары
белән
калтыранып, чатырга чабып килеп керә (Ш.Бикчурин).
в) кайтым юнәлеше кушымчасы яңа сүз ясый:
кою~ коену
кабу ~кабыну
сыю ~сыену
сөю ~сөенү
узу~ узыну
тарту ~тартыну
чишү чишенү
төшү төшенү
үтү~ үтенү
тоту~ тотыну
селтәнә
дә,
өшеп,
288
кызу~кызыну һ.б.
Көтүеннән качып кайткан сарык Ышыккарак барып сыена. Тавык-чебеш
тузгып, кабарынып, Нигез туфрагында коена (Ш.Галиев). Мотгәрәй кояшта
кызынып утыра, кочагы белән чыбык-чабык күтәреп, Кадермәт аш пешерергә
хәзерләнә (Ш.Бикчурин).
§ 96. Уртаклык юнәлеше. Уртаклык юнәлеше фигыль нигезләренә -ыш/еш, -ш кушымчалары ялганып ясала, һәм процессны башкаруда берьюлы
берничә субъект катнашуны белдерә: сөйләү ~сөйләшү, көлү~көлешү,
җырлау~җырлашу, эшләү~эшләшү һ.б.
Уртаклык юнәлешендә субъектларның процесста катнашулары сөйләмдә
төрлечә чагылыш таба:
а) процессны башкаруда к ү п с у б ъ е к т л а р берьюлы катнаша:
Киек казлар кыйгылдаша, җырлашалар микәнни? Туган илләр кала бит
дип, елашалар миккәнни? (Х.Туфан). Әй кинәт кузгалды ташулар, Гөрләште,
җырлашты бар сулар (К.Сибгатуллин). ....Кемнәрдер туптан атып, ниндидер
пароходны батырганнар. Пароходның кешеләре суга сикерешеп төшкәч ул
мескеннәрне
җыеп
алучы
да
булмаган
(И.Гази).
Күзләренә
карыйм
йолдызларның, алар карый миңа мөлдерәшеп.... (Зөлфәт);
ә) процессны башкаруда ике субъект катнаша, эш-хәл ике субъект
арасында бара:
-Утырышыйк, - диде Александров. Утырыштылар (Ф.Хөсни). Алар
култыклашып кыз чакларында йөргәнчә, бер-берсенә ава төшеп атладылар.
Очрашу, бигрәк тә күңелләрендә бер-берсенә читенсенү сизмәү аларны чиксез
куандырды (Г.Әпсәләмов). Зәрия рәхәтләнеп көлеп җибәрә, мин аңа кушылам.
Без, җитәкләшеп, иптәшләр утырган каекка таба йөгерәбез (Р.Сибат);
б) икенче субъект ярдәмләшү нигезендә эшкә катнаша: Ул миңа идән
юышты, су китереште (сөйләм теле). Гыйздениса өйләнешүчеләрне
никахлады, туганнарына исем кушты, үлгәннәрне җирләште… (Ф. Садриев).
289
в) уртаклык юнәлеше кушымчасы лексик мәгънәне үзгәртә, яңа сүз ясый:
килү-килешү, талау-талашу, җитү-җитешү, алу-алышу (алмашу), булубулышу, бирү-бирешү, күрү-күрешү, очрау-очрашу һ.б.
Әллә ничек үтте шунда гомер, Туйганчы бер күрешмәдек тә ...
(Х.Туфан). Сагыныштык, әнкәй, зар, интизар! Очрашасы килә, күрәсе...
(С.Сөләйманова). Бу палаткада Фәрхетдин генә иптәшләренең үгетләүләренә
бирешми яши.. (Ш.Бикчурин).
§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында
шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар
белән ясала:
а) сузык авазга һәм –р тартыгына тәмамланган фигыль нигезләренә -т
кушымчасы
ялгана:
эшлә~эшләт,
укы~укыт,
ела~елат,
сөйлә~сөйләт,
кайгыр~кайгырт, утыр~утырт һ.б.;
ә) башка очракларда исә күбрәк –дыр/-дер, -гыр/-гер, (-кыр/-кер), -ыр/-ер
(-ар/-әр)
кушымчалары
ялгана:
кип~киптер,
сын~сындыр,
көл~көлдер,
туй~туйдыр, яз~яздыр, мен~менгер, җит~җиткер, ят~яткыр, пеш~пешер,
кач~качыр, кайт~кайтар, чык~чыгар һ.б.;
б) кайбер очракларда бу кушымчалар архаик вариантта килә: -гыз/-гез:
кигер~кигез, менгер~менгез, тигер~тигез, яткыр~яткыз, үткәр~ үткәз һ.б.;
Искәрмә: и, у, ү авазларына тәмамланган фигыльләрдә, гәрчә алар сузык аваз булса
да, -дыр/-дер, гыр/-гер (-гыз, -гез) кушымчалары ялгана, чөнки сүз азагынлда бу очракта
борынгы тартыклардан үзгәргән в (w) й авазлары ишетелә: киг~кий~ки; тиг~тий~ти;
ти~тигер (тигез), ки~кигер (кигез) – ку (в) ~ку~кудыр һ.б.
Фигыль йөкләтү юнәлешендә булганда, эш-хәлне башкаруда шулай ук
и
к е яки б е р н и ч ә с у б ъ е к т катнаша, һәм беренче субъект (гадәттә ул
грамматик ия була) эшне эшләргә к у ш у ч ы, й ө к л ә ү ч е, м ө м к и н л е к
б и р ү ч е мәгънәсен белдерә, ә икенче субъект - эшне башкаручы, яки эш-хәл
турыдан-туры аңа карый.
290
Кайберәүләр үзе көлми, ә көлдерә белә (Р.Гаташ). Богау салды дошман
кулларыма һәм хурлыклы юлдан атлатты (М.Җәлил). Тау тарта мине, тау
тарта, туган якларыма кайтарта. (С.Сөләйманова).
Алда искәртелгәнчә, йөкләтү юнәлеше кушымчаларының фигыльләргә
ялгану мөмкинлеге башка юнәлешләр белән чагыштырганда киңрәк, шуңа күрә
дә бу кушымчалар белдергән мәгънәләр дә сөйләмдә төрлечәрәк чагылыш таба.
Бу очракларны татар теле мисалында шәрехләп үтик:
а) йөкләтү юнәлеше формасында килгән грамматик ия эшкә кушучы гына
түгел, ә эшне а к т и в б а ш к а р у ч ы да, эш-хәл бу очракта туры объектка
юнәлтелә, аның өстендә башкарыла:
Кайтуына әнисе самовар кайнатып, бәрәңге пешереп куйган иде
(Ф.Хөсни). Саргылт чирәмнәргә палас җәеп әби-карчык бодай киптерә…
Чолан җиләсендә бала-чага Ялт иттерә салкын катыкны…. Төш юрата авыл
хатыннары, әби карчык тыңлый тын гына... (Ш.Галиев). Солдат та, башка
иптәшләре дә яңа килгән егетләрне мондагы эшкә кызыктыра һәм үзләре белән
калырга димлиләр иде (Ш.Камал).
Китерелгән җөмләләрдә эшне актив башкаручы сыйфатында чыннан да
грамматик ия килә (әнисе, әби, карчык һ.б.), бу мәгънәдә йөкләтү юнәлеше
беркадәр төп юнәлешкә якыная, әмма фигыль төп юнәлештә булган очракта,
актив эш-хәл шул җөмләләрдәге объектны белдергән сүзләргә нисбәтләнер иде:
самовар кайнады, бәрәңге теште, бодай кипте, катык ялт итте, (кемдер)
төш юрый һ.б.
ә) сөйләмдә катнашкан ике субъекттан грамматик ия - э ш к ә к у ш у ч ы,
р ө х с ә т б и р ү ч е, ю л к у ю ч ы, ә эшнең актив башкаручысы - икенче
субъект, ягъни җөмләдә туры яки кыек объектны белдергән сүзләр. Бу икенче
субъект җөмләдә турыдан-туры күрсәтелмәскә дә мөмкин:
Җиктереп пар ат Казанга туп-туры киттем карап. Чаптыра атларны
кучер суккалап та тарткалап.. (Г.Тукай). Күңелгә көз моңын иңдереп,
291
Каңгылдый һавада торналар (Р.Вәлиев). Башкалардан да тидермәм, ул минем
дустым диеп, Аңа урманда йөрергә мин үзем куштым, диеп (Г.Тукай). Һәм бер
эшне әнкәемнең исенә төшер Дисен аңар бер фәрештәң: “Коймак пешер”!
(Г.Тукай). Сөйдергән дә тел, көйдергән дә тел (мәкаль).
Туры
үз мәгънәсеннән тыш йөкләтү юнәлеше кушымчалары кайбер
өстәмә мәгънәләрне дә белдерәләр:
а) күчемсез фигыльләрне күчемлегә әйләндерәләр: пеште~пешерде,
төште~төшерде,
киде~кидерде
(кигерде,
кигезде),
очты~очырды,
менде~менгерде, үсте~үстерде һ.б. Мондый кайбер сүзләр фонетик үзгәреш тә
кичергәннәр: килү~ки(л)терү, үлү~ү(л)терү, тулу~ту(л)тыру һ.б.
ә) йөкләтү юнәлеше формасындагы кайбер фигыльләр затка мөнәсәбәтсез
эш-хәлләрне белдерәләр: туңдыра, калтырата, салкынайтты, өшетә һ.б.
б) яңа мәгънәле фигыльләр
ясыйлар: ярау~ярату, кичү~кичерү,
булу~булдыру, бушау~бушату, аеру~аерту (сөт аерту) һ.б.
в) кайбер юнәлеш формалары хәзерге телдә тамырлашканнар, аларның
төп юнәлеш формасы телдә сакланмаган: уяну~уяту, суыну~суыту, юану~юату,
имгәнү~имгәтү, өйрәнү~өйрәтү, тирбәлү~тирбәнү, тирбәтү һ.б.
Сөйләмдә юнәлеш кушымчалары фигыль нигезенә бер-бер артлы да
ялганып
килергә
мөмкин:
киенде~киендерде~киендертте~киендерттерде,
таныды~танышты~таныштырды.
ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.
(Аспектуальлек)
292
§ 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки
теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. Ул эш-хђлнећ
њтђлешен тљрле яклап —б а шл а н у, т ђ м а м л а н у, д ђ в а м л ы л ы к, к и н
ђ т л е к,
к а б а т л а н у, ю н ђ л г ђ н л е к џ.б. яклардан характерлый, џђм
тљрле аналитик (ярдђмче фигыльлђр) яки синтетик чаралар (кушымчалар)
белђн белдерелђ: Ђйтте ~ ђйткђлђде, књрде ~ књргђлђде, кљлде ~
кљлемсерђде, килде ~ килеп ќитте, укыды ~ укып чыкты, ќырлады ~ ќырлап
ќибђрде, басты ~ басып торды џ.б.
Дђрђќђ категориясе астында берлђштерелгђн тљрле тел чаралары
мђгънђлђре буенча књпмедер дђрђќђдђ славян теллђре љчен хас, аерым
алганда, рус телендђге в и д (тљр) категориясе белђн уртаклык књрсђтђ, ђмма
тљрки теллђрдђге дђрђќђ эшнећ дђвамлы булуы яки тђмамлануы буенча берберсенђ капма-каршы куелган бинар вид категориясеннђн шактый нык аерыла.
Теллђр типологиясендђ бу књренеш књбрђк эш-хђлнећ њ т ђ л њ р ђ в е ш е н ,
њтђлњ
характерын
белдерђ
торган
аспектуальлек
чарасы
буларак
билгелђнђ. «Эшнећ њтђлњ ысулын белдерњ аспектуаль мђгънђгђ карый, чљнки
аспектуальлек
эшнећ
њтђлњ
характерын
џђм
вакыт
эчендђ
б њ л е н е ш е н белдерђ» [Бондарко, 1983:76; Татар грамматикасы, т. II, 2002:
223].
Дђрђќђ категориясе татар телендђ ике тљрле юл белђн белдерелђ: а)
фигыль нигезенђ ялганып килгђн махсус кушымчалар белђн (синтетик юл): килгђлђ, бар-гала, кљл-емсерђ, яз-ыштыр-гала џ.б.; б) хђл фигыль формалары
янында килгђн ярдђмче фигыльлђр белђн (аналитик юл): барып ќитте,
кайтып китте, язып утыра, яшђп ята, ашый калды, сљйли тора, бара тор
џ.б.
§ 99 Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү. Эшнең
үтәлү дәрәҗәсен синтетик юл белђн белдерњ татар телендђ әлләни кић
таралган књренеш тњгел.
-гала/-гђлђ, -ыштыр/-ештер, -ынкыра/-енкерђ, -
293
ымсыра/-емсерђ, -ыштыргала/-ештергђлђ тибындагы катлаулы тљзелешле
кушымчалар аерым фигыль нигезлђренђ генђ ялганып килђлђр, аларда башка
форма ясагыч кушымчаларга хас универсальлек юк. Мђгънђлђренђ килгђндђ,
мђсђлђн: -гала/-гђлђ кушымчасы књбрђк эшнећ кабатлануын белдерђ: баргала,
килгђлђ, ђйткђлђ, ђйлђнгђлђ џ.б.
…Кичђ-кичә кырыс гасырны, Кил, килгђлђ мића хатыћда, Юлдаш булып
џђрбер адымда (Х.Туфан). Иртђн болытлар књренгђлђп, карлар очкалап
торды... (Ф.Хљсни). Џђр тарафка тђмле ислђр чђчкђли бу чђчкәлђр (Г.Тукай).
Д.Г.Тумашева
–гала/-гђлђ
кушымчасыныћ
аерым
очракларда
процессныћ тулы булмавын белдерњен џђм яћа сњз ясау мљмкинлеген дђ
билгели. Мђсђлђн: кубу ~ купкалау. Мичнећ акшары купкалаган (сљйләм теле);
љзњ ~ љзгђлђнњ. Љзгђлђнђ књћел џ.б.;
-ыштыр/-ештер, -штыр/-штер кушымчасы эшнећ тоташтан тњгел, аратирђ эшлђнњен, яки кабатлануын белдерђ: яз ~ языштыр, кара ~ караштыр џ.б.
Утырабыз.
Сораштырып
чыктык
Бергђ
йљргђн
шђриктђшлђрне
(Р.Фђйзуллин.) Ђмма сљйлђмдђ ул књбрђк –гала/-гђлђ кушымчасы белђн бергђ
килеп, бу кушымча к а б а т л а н у мђгънђсе катыш ара-тирђ башкарылган эшне
белдерђ: уйна ~ уйнаштыргала, эшлђ ~ эшлђштергђлђ, сљйлђ ~ сљйлђштергђлђ
џ.б.
-ынкыра/-енкерђ, -нкыра/-нкерђ кушымчасы аерым фигыльлђр белђн генђ
килђ, эшнећ љлешчђ њтђлњен белдерђ: ќитми ~ ќитенкерђми, тартына ~
тартынкырый.
-ымсыра/-емсерђ кушымчасы шулай ук эшнећ љлешчђ њтђлњен,
кимлеген белдерђ: кљлђ ~ кљлемсери, елый ~ еламсырый, йоклый ~
йокымсырый.
§ 100. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен аналитик юл белђн белдерњ. Дђрђќђ
белдерђ торган аналитик тљзелмђлђр хђл фигыльлђр нигезендђ ясала, џђм
294
ярдђмче рольдђ бу очракта мљстђкыйль мђгънђле фигыльлђр килђ. Бу
тљзелмђлђрнећ ике структур тибы бар:
1) –ып/-еп кушымчалы хђл фигыль џђм ярдђмче фигыль (барып ќитте,
кайтып китте, басып тора);
2) –а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы хђл фигыль џђм ярдђмче фигыль (бара тора,
сљйли бирђ, килђ башлады).
Ярдђмче рольдђ тњбђндђге фигыльлђр килђ: башла, ќибђр, куй, кит, сал,
тљр, утыр, ят, йљр, бар, кил, кит, яз, кал, кара, бак, тљш, ат, ал, бир, ќит,
ќиткер, бет, бетер, чык, чыгар.
Бу ярдђмче фигыльлђр тљп лексик мђгънђне белдергђн хђл фигыль
формаларыннан
соћ
килеп,
эш-хђлне
тљсмерлђндерђлђр, ягъни аћа б а ш л а н у ,
аспектуаль
яктан
дђвамлылык,
тљрлечђ
кинђтлек,
т ђ м а м л а н у кебек тљсмерлђр љстилђр. Бу формалар телебез љчен табигый
џђм сљйлђмдђ еш очрый торган књренеш. Алар џђр ќљмлђдђ диярлек
кулланыла, кабатланып та килђлђр. Мђсђлђн:
Кара болыт, зђћгђр итђген љстерђп, бирегђ таба килђ башлады. Монда
ђле бер тамчы да тљшкђне юк. Табигать, њз љстенђ килгђн дђџшђттђн
курыккан кебек, сагаеп калды: яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар,
яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар; тик усак кына ђллђ
нигђ бер калтыранып куя. Кошлар ђллђ кая китеп югалды (И.Гази).
Дђрђќђ белдерђ торган мондый аналитик тљзелмђлђрнећ фигыльнећ
алдагы бњлеклђрдђ љйрђнелгђн џђртљрле аналитик ф о р м а л а р ы н н а н (хикђя
фигыль заманнары, бул белђн ясалган тасвирлама формалар, модаль мђгънђ
белдерђ торган књп тљрле аналитик фигыльлђр џ.б.) аермалы ягы шунда,
биредә тљп фигыльне тљсмерлђндерњче ярдђмче фигыльлђр гадђттђ нигез
составында каралалар. Дђрђќђ формалары грамматик хезмђтлђрдђ а н а л и т и к
н и г е з л е фигыльлђр дип йљртелђ. Аналитик нигезле фигыль њзе дђ сљйлђмдђ
књптљрле аналитик џђм тасвирлама ф о р м а л а р д а килђ ала. Шул рђвешле,
295
њзендђ тљрле аспектуаль, модаль џђм заман тљсмерлђрен берлђштергђн њтђ
катлаулы фигыль формалары да ясала. Мђсђлђн: килеп ќиткђн иде, барып
кайтмакчы булган иде, ђйтеп куя торган иде џ.б.
Дђрђќђ формалары белдергђн аспектуаль мђгънђлђр њз эчлђрендђ берничђ
тљргђ аерып карала:
а) эшнећ њтђлњ рђвешен (ысулын) џђм в а к ы т э ч е н д ђ б њ л е н е ш е н
белдергђн формалар;
ә)
эшнећ
субъект-объектка
карата
юнђлешен
(ориентациясен)
белдергђн формалар;
б) м о д а л ь м ђ г ъ н ђ белдерђ торган аналитик нигезле фигыльлђр.
1.
Эшнећ вакытка мљнђсђбђтле њтђлњ характерын белдерү.
Бу
типтагы дђрђќђ формалары кулланылыш ешлыгы буенча да, књптљрле
тљсмерлђрне белдерњләре буенча да телдђ аерым урын алып торалар. Эшнећ
њтђлњ дђрђќђсен татар телендђ башлап џђм гаять ђтрафлы итеп љйрђнгђн
галим Ф.Ђ.Ганиев, мђсђлђн, аларны тљркемли џђм тњбђндђге дђрђќђ
формаларын аерып књрсђтђ:
башлану, дђвамлылык, кинђтлек, кабатлану,
љлешчђ њтђлњ, нђтиќђ џђм тђмамлану дђрђќђлђре.
1) Эш-хђлнећ б а ш л а н у ы књбрђк -а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы хђл
фигыль џђм башла ярдђмче фигыле белђн белдерелђ: ала башлады, укый
башлады, кљлђ башлады, сљйли башлады џ.б.
Ярты сђгатькђ генђ туктап торган яћгыр тљштђн соћ кабат ява
башлады (Ф.Гыйльметдинов). Игеннђр књзгђ књренеп калка, буынга утыра,
баш чыгара. Чљгендер, бђрђћге басуларыныћ кара ќире књренми башлый
(А.Гыйлђќев).
2) Эшнећ кљтелмђгђндђ, к и н ђ т б а ш л а н у ы исђ -ып/-еп кушымчалы
хђл фигыль џђм ќибђр, сал, кит, ал ярдђмче фигыльлђре белђн белдерелђ:
кычкырып ќибђрде, куркып китте, ђйтеп салды, књреп алды џ.б.
296
Марат сискђнеп китте (Ф.Латыйфи). Тљшкђ таба књк йљзе ачылып,
кљн бљтенлђй аязып китте, кояш язча кљлеп ќибђрде (Ф.Хљсни).
Бљркђњлђр астыннан елау, сыктау авазлары ишетелњен Морат бђк шунда
гына абайлап алды (Ф.Латыйфи). Ђнђ берсе кулларын чалбар кесђсенђ
тыгып башын бераз артка ташлады да ќырлап ќибђрде (М.Мђџдиев).
3) Д ђ в а м л ы эш-хђллђрне белдерњ љчен телдђ књптљрле аналитик
тљзелмђлђр кулланыла:
а) ят, тор, утыр, кал, йљр, бар ярдђмче фигыльлђре -ып/-еп кушымчалы
хђл фигыль белђн килеп, эшнећ дђвамлы булуын, билгеле бер халђттђ
тукталып калуын белдерђлђр: яшђп ята, басып тора, њсеп утыра, кайтмый
калды, эшлђп йљри џ.б.
Без, шул тирђ-як малайлары, Галлђм абзыйныћ кайтканын дњрт књз
белђн кљтеп торабыз… (Ф.Хљсни). Ђлегђ эреп бетмђгђн уйдык-уйдык
бозларга, йљгерек гљрлђвеклђргђ таћ калып карап тордым (Г.Сабитов).
Йолдызлар сњнделђр, ай агарып калды (Г.Ђпсђлђмов). Књпер башында
малайлар кљрђклђр књтђреп гљрлђвек агызып йљрилђр. Хђлим дђ шунда
йљгерде. Их, аныћ да кљрђге булса! (И.Гази). Безнећ авыл да менђ шушы
Ямаширмђ шикелле язгы кояш нурларында балкып ятадыр (Г.Бђширов).
Буран бљтенлђй тынып калган (Г.Сабитов).
ә) Бар, йљр, кал, бир, тор ярдђмче фигыльлђре, -а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы
хђл фигыльлђр белђн килеп, эшнећ билгеле бер ноктадан башланып д ђ в а м
и т њ е н белдерђ: кими бара, ашый калды, бара тора, сљйли бирђ џ.б.
Максуд ќитђр, бара торгач юл кыскарыр, Ђллђ кайда яткан хиссият
кузгалыр… (Г.Тукай). Правление алдындагы књрсђткеч тактага Фазылќанов
узганда да, барганда да књз сала йљри. (Ф.Хөсни). Љй алды ишеген ачуга,
йљземђ кояш ќиле бљркелде. Шактый вакыт књзлђремне ача алмый тордым
(Г.Сабитов). Иртђгђ… Мин сине Кукмарага кадђр озата барам (Р.Сибат).
297
Ђти, бњтђннђр белђн сљйлђшђ биреп, минем я башымнан сыйпап куя, я
ићбашыма тиеп ала (Г.Бђширов).
б) Бар, кил ярдђмче фигыльлђре -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль белђн
килеп тђ д ђ в а м л ы эш-хђллђрне белдерђ ала: узып бара, њсеп килђ, њсеп
бара џ.б.
Пушкин илђ Лермонтовтан њрнђк алам, Ђкрен-ђкрен югарыга њрлђп
барам (Г.Тукай). Балалар њсеп килђлђр инде (сљйләм теле). Менђ тагын
узып китеп барам, Ућда кала сезгђ борылыш… (И.Гыйлђќев). Њзе сљйлђп
тора, кулы эшлђп тора, чулпылары чылтырап ала (Ф.Садриев).
4) б е р г е н ђ т а п к ы р яки т и з а р а д а башкарылган эшләрне белдерњ
љчен књбрђк куй, ал, кит, ташла, уз фигыльлђре белђн ясалган тљзелмәләр
кулланыла: карап алды, ђйтеп куйды, књренеп китте, сљйлђп ташлады џ.б.
Сирай
бабайныћ
књћеле
нђрсђдер
сизенеп,
каты
ђрнеп
куйды
(Г.Сабитов). Бераз киткђч, њр тњбђсенђ менеп ќиткђч, ул артына ђйлђнеп,
Урманбаш авылына тагын бер карап алды (Ф.Хљсни). Кђњсђлђре ап-ак
булып
та,
ябалдашлары
кап-кара
каеннар
кемгђдер
рђнќегђнсыман
шаулашып алдылар (Г.Ђпсђлђмов). Ђкрен генђ иртђнге салкын ќил исеп
куйды (И.Гази). Џђм шулчак ђллђ нинди хатирђлђр яшен ташыдай, зиџенне
яктыртып узды (Ф.Латыйфи). Ђћгђмђ куерып китте (Г.Сабитов).
5) Эш-хђлнећ, процессныћ т ђ м а м л а н у ы ,
ахыргача
њтђлње
књбрђк ќит, ќиткер, бет, бетер, чык, ярдђмче фигыльлђре белђн белдерелђ:
кайтып ќитте, китрееп ќиткерде, арып бетте, язып бетерде, укып чыкты
џ.б.
Кљтђ-кљтђ зарыгып беттем (Џ.Такташ). Зариф станциягђ килеп
ќитте, йљгереп платформага чыкты џђм як-ягына карарга љлгерђ алмады,
кара киемле бер рус хатыны «Балам!» — дип кычкырып Зарифка ташланды
(Ђ.Еники). Аннары бакча тирђли нихђтле агач утыртып чыгарга кирђк.
Барысы да быел яз эшлђнђчђк эшлђр (И.Гази). Ул тђмђкесен тартып
298
бетерде дђ, тагын њзенећ эшенђ тотынды (М.Гафури). Тиз барып ќиткђн
егет, эшкђ тотынган баргач ук (Г.Тукай).
6) Эшнећ љ л е ш ч ђ њ т ђ л њ е н белдергђндђ аналитик фигыль гадђттђ –
а/-ђ кушымчалы хђл фигыль тљш ярдђмче фигыле белђн килђ: арый тљште,
матурлана тљште, салкыная тљште џ.б.
Тљн салкыная тљште (И.Гази). Менђ књкрђген киерђ тљшеп барган
паровозныћ кечкенђ ќиз трубасыннан кинђт ап-ак пар ишелеп йљзеп китђ
(Ђ.Еники). Алар кузгалып киткђч, Заџидђ янђ бераз бара тљшеп, юл буена
чирђмгђ утырды (Ђ.Еники).
Тљш ярдђмче фигыле -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль белђн килгђндђ исђ
эш-хђлнећ а х ы р г а ч а њ т ђ л њ е н дђ белдерђ; бу очракта ул књбрђк хистойгыны, психологик халђтне тасвирлый: коелып тљште, сыгылып тљште
џ.б.
Туган телебез бетђ, халкыбыз, тарихыбыз юкка чыга дип, књптђн генђме
башыбыз тђмам сыгылып тљшкђн кљннђребез бар иде (Г.Сабитов).
7) Эш-хђлнећ њтђлњ алдында т у к т а л ы п к а л у ы яз (язды) ярдђмче
фигыле белђн белдерелђ: егыла язды, ђйтђ язды, кљлђ язды џ.б.
Нђсимђнећ ђнисе Гыйльменур Мђскђњдђн килеп тљшеп малайга књз
ташлау белђн егылып китђ язды (Ф.Садриев) — Кала уртасында тућып
њлђ яздыгыз бит! — диде ул. Белђсезме, књпме вакыт сез суыкта басып
торасыз (Ђ.Еники).
2. Эшнећ субъект-объектка карата юнђлешен белдерђ торган
аналитик фигыльлђр.
Алар башлыча хђрђкђт фигыльлђре катнашында
ясала: чыгып китте, килеп керде, йљзеп йљри, кайтып бара џ.б.
Бу аналитик тљзелмђлђр књпмедер дђрђќђдђ рус телендђге приставкалар
белђн ясалган хђрђкђт фигыльлђренђ якын тора: очып чыкты — вылетел,
очып керде — влетел, чыгып китте — вышел, кайтып китте — ушел џ.б.
Аналитик фигыльлђрнећ эшнећ субъектка-объектка карата юнђлешен
299
(ориентациясен)
ќентеклђп
белдерњ
тикшерелде.
соћгы
Галимђ
вакытта
хђрђкђт
Д.Г.Тумашева
фигыльлђре
тарафыннан
белђн
ясалган
тљзелмђлђрнећ тњбђндђге тљрлђрен аерып тикшерђ [Татар грамматикасы, т.
II, 2002:224-231]:
1) тљп фигыль
хђрђкђтнећ
ысулын
белдерђ ярдђмче рольдђ
ю н ђ л е ш к ђ ишарђ итђ торган фигыльлђр килђ: очып китте, йљгереп килђ,
йљзеп йљри џ.б.
2) аналитик тљзелмђдђ џђр икесе юнђлешне белдерђ торган фигыльлђр
килә: кайтып килђ, килеп керде, чыгып китте џ.б.;
3) тљп фигыль тљрле мђгънђдђ, икенче фигыль — юнђлеш мђгънђсендђге
хђрђкђт фигыле була: књрешеп узу, эшлђп кайту, ќылынып чыгу, ишетеп
кайту џ.б.
Ала каргалар да љер-љер тњбђн тљшеп, очып њтђлђр (Р.Фђйзуллин).
Шђџђр љстендђ ялт-йолт килеп уйнаган яшен… љй тњбђлђре љстеннђн
кыйгачлап йљгереп њтте (Г.Ђпсђлђмов). Тимерчелђр цехына барып
керделђр.
Цех
металл
тавышы
белђн
тулган
(Г.Ђпсђлђмов)…
Алар…караћгы бакчалар аркылы Казанка буена тљшеп киттелђр. (И.Гази).
Кљтђ-кљтђ тућып беттем, ахыры тњзђ алмагач, бер иптђш кызыма кереп,
ќылынып чыктым (Ђ.Еники). Ђ ул онытмый иде. Џђйкђллђрне дђ, исђннђрне
дђ…
Мђскђњ-Петербург
музей-театрларын
да
айкап
кайта
иде
(Р.Юсупова).
Хђрђкђт фигыльлђре белђн ясалган мондый аналитик тљзелешле
фигыльлђр эш-хђлнећ њтђњчесенђ (субъектка) яки объектны белдергђн затка,
предметка карата тљрле юнђлешлђрне белдерђлђр:
а) аналитик фигыль эшнећ объект яки субъекттан ч и т к ђ юнђлњен
белдерђ: чыгып китте, кайтып китте, китеп барды џ.б.;
Якыннан гына — ић беренче юлдан, кычкырта-кычкырта ике яшел вагон
таккан товар поезды њтеп китте (Ђ.Рђшит). Ана беренче тетрђнњдђн
300
айнымас борын ук, Зариф тимер юл буйлап йљгерђ-йљгерђ китеп барды
(Ђ.Еники). Барам, туктыйм, колак салып торам, тагын кузгалып китђм…
(Ђ.Еники);
ә) эш-хђлнећ с љ й л ђ њ ч е г ђ (субъектка) т а б а юнђлњен белдерђ:
килеп керде, йљреп килде, кљтеп алды, алып кайтты џ.б.
Буран эчлђреннђн килеп керде. Йљзе карлы, карлы киеме (Р.Фђйзуллин).
Тыштагы сүрән яктылык калын пәрдәләре аша да бүлмәгә үтеп керде
(Ф.Латыйфи). Сугышкан кадәр сугышасы калмады. Менә күп тә үтмәс, әйләнеп
чыккан кояш шикелле, яңадан кайтып килербез. (Ә.Еники). Урам ташларына
каты басып, Касыйм кайтып килә (И.Гази);
б) т ө р л е юнәлештәге хәрәкәтне, үтеп йөрүне белдерә: йөзеп йөри, узып
бара һ.б.
Яз көннәрендә бакча эче ап-ак чәчәк: умарта кортлары чәчәктән-чәчәккә
тыз-быз очып йөри (И.Гази). Тагын башыннан сәер уй йөгереп узды
(Ф.Латыйфи).
3. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыльләр.
Мондый
фигыльләр башлыча ал, бул, күр ярдәмче фигыльләре белән ясала. Алдагы
бүлекләрдә без –а ал
һәм –ып бул формаларының мөмкинлек-мөмкин
түгеллекне белдерүен бил-геләгән идек: бара алам~бара алмыйм, сөйли алам~
сөйли алмыйм, укып була~ укып булмый һ.б.
Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым, Көннәремнең һичберен
дә чөнки ак ди алмадым (Г.Тукай). Тәзкирә бүген председатель әйткәнне язып
утыру белән чикләнеп кала алмады (Ф.Хөсни). Кулга шундый мал мал
эләккәндә, аны абыйга күрсәтмичә калып буламы соң? (Ф.Хөсни). Хәзергә
бүтәнен булдырып булмый (сөйләм теле).
Күр ярдәмче фигыле белән ясалган аналитик фигыль ү т е н ү, к и с ә т ү,
к и ң ә ш кебек модаль мәгънәләрне белдерә һәм башлыча боерык фигыль
301
формасында кулланыла: килә күр, әйтә күрегез, авырый күрмә, бара күрмә һ.б.
Соңга кала күрмәгез (сөйләм теле).
Ал бир, ярдәмче фигыльләре эш-хәлнең кем файдасына башкарылуын
белдерә: язып алдым, күчереп алдым – эш сөйләүче файдасына эшләнә; язып
бирдем, кайтарып бирдем, сөйләп бирдем – эш хәл башка берәүгә юнәлтелә.
Һич көтмәгәндә килеп кергән бер карт безгә бу авылның бөтен
фаҗигасен сөйләп бирде (Г.Сабитов). Тешләренең гәүһәреннән кабызып алдым
менә Мин бу шигъри - әйтсәңез лә, энҗедән ким кай төше? (Г.Тукай).
Кара ярдәмче фигыль –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль белән килеп,
с ы н а п к а р а у модаль мәгънәсен белдерә: барып карыйк, әйтеп карыйк,
сынап карыйк, карап карыйк һ.б.
И кардәшләр, кул тотышып алга барыйк, Башка милләтләрнең хәлен
карап-карыйк (Г.Тукай).
Аерым очракларда аналитик төзелешле фигыльләр тулысынча сүз
ясалышына карарга мөкин. Мәсәлән, Д.Г.Тумашева ал – нигезеннән хәрәкәт
фигыльләре белән ясалган алып бару, алып китү, алып килү, алып чыгу, алып
кайту, алып керү фигыльләренең аспектуаль мәгънә, яки юнәлеш мәгънәсен
белдерә торган башка аналитик фигыльләрдән аерылып торуын, аларның
бербөтен лексик мәгънә белдерүен күрсәтә. Ф.Ә.Ганиев исә шундый ук
фигыльләрдә беренче компонент алып префиксоидка әйләнгән дип билгели:
апкайту, апкилү, ачыклау һ.б. [Татар грамматикасы, 2002: 231-232].
§ 101. Дәрәҗә категориясен өйрәнүгә карата. Татар тел белемендә
дәрәҗә категориясен өйрәнә башлау Г.Алпаров, М.З.Зәкиев, Ф.Ә.Ганиев
исемнәре белән бәйле. Кушымчалар ярдәмендә эшнең үтәлү характерын
белдергән фигыльләргә карата “дәрәҗә” терминын башлап Г.Алпаров куллана.
М.З.Зәкиев исә аналитик юл белән эшнең үтәлү ысулын белдергән очракларны
да дәрәҗә дип тикшерә. Бу үзенчәлекле грамматик күренеш дәрәҗә категориясе
сыйфатында соңрак Ф.Ә.Ганиев тарафыннан монографик планда гаять
302
җентекләп яктыртыла (Ганиев Ф.Ә., 1963). Фигыль сүз төркемен өйрәнүгә зур
өлеш керткән Д.Г.Тумашева шулай ук дәрәҗә категориясенең кайбер
аспектларын, аерым алганда аналитик фигыльләрнең аспектуаль мәгънәдән тыш
эш-хәлнең пространствода юнәлешен (ориентациясен) белдерү очракларын
тәфсилләп яктыртты. Төрки тел белемендә исә бу мәсьәләгә багышланган
хезмәтләр арасында А.Н.Кононов, Ә.Ә.Юлдашевларның фәнни тикшеренүләре
аерым урын алып тора.
Төрки телләрдәге дәрәҗә белдерү ысуллары - шактый катлаулы
грамматик күренеш, һәм бу мәсьәләдә галимнәрнең фикерләре дә төрле. Аерым
алганда х ә л ф и г ы л ь + я р д ә м ч е ф и г ы л ь тибындагы аналитик
төзелмәләрнең с ү з ясалышына һәм ф о р м а ясалышына мөнәсәбәте турында
төрле карашлар бар.
Алда күрсәтелгәнчә, мондый аналитик фигыльләр фигыль сүз төркеменә
хас грамматик категория – “дәрәҗә категориясе” рәвешендә билгеләнсәләр дә,
алар тулысынча грамматик категория таләпләренә җавап бирмиләр. Бу аналитик
төзелмә составындагы хәл фигыль гадәттә т ө п л е к- с и к мәгънәне белдерә,
һәм эш-хәлнең үтәлү рәвешен төсмерләндерә торган грамматик вазифа ярдәмче
фигыль өстенә төшә: килә башлады, сөйләп тора, укып чыкты һ.б.
Әмма, б е р е н ч е д ә н, ярдәмче фигыльләр барлык фигыльләргә дә
ялгана алмыйлар, һәм бер үк ярдәмче фигыль төрле фигыль нигезләренә
ялганганда, төрле аспектуаль мәгънәләрне белдерә.
Мәсәлән, кайтып җитте, барып җитте, үсеп җитте дияргә мөмкин, ә
укып җитте, ашап җитте – мөмкин түгел; кит ярдәмче фигыле, мәсәлән,
гадәттә эшнең юнәлешен белдерә: кайтып китте, йөреп китте, ә хәрәкәт
фигыльләреннән кала башка фигыльләр белән килгәндә, ул бүтән мәгънәләрне
белдерә: куркып китте – эшнең кинәт башлануы, сөйләп китте – эшнең
билгеле бер ноктадан башланып дәвам итүе һ.б.
303
И к е н ч е д ә н, эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерә торган ярдәмче
фигыльләрнең грамматикалашу дәрәҗәсе төрле була. Кайбер аналитик
төзелмәләрдә ярдәмче фигыль үзенең лексик мәгънәсен тулысынча югалта.
Ягъни тулысынча гармматик мәгънә белдерүгә күчә. Мәсәлән: эшләп ята, яшәп
яталар, куркып китте: ә кайберләрендә исә ярдәмче фигыль үзенең лексик
мәгънәсен саклый, һәм төп фигыль белән берлектә уртак лексик мәгънә ясауда
катнаша. Бу бигрәк тә хәрәкәт һәм юнәлешне белдергән фигыльләрдән торган
аналитик фигыльләр өчен хас. Мәсәлән, кайтып килә, чыгып китте, килеп
керде һ.б. Шуңа күрә дә дәрәҗә категориясе грамматик хезмәтләрдә саф
грамматик (морфологик) категория дип түгел, ә л е к с и к-г р а м м а т и к
категория буларак билгеләнә.
Шул ук вакытта х ә л ф и г ы л ь + я р д ә м ч е ф и г ы л ь калыбында
ясалган мондый аналитик төзелмәләрне тулысынча сүз ясалышына кертү
турында да кайбер фикерләр бар.
Бу караш белән, әлбәттә, тулысынча килешеп булмый, чөнки андый
төзелмәләрдә лексик мәгънәне күпчелек очракта хәл фигыль формасындагы төп
фигыль белдерә, ярдәмче фигыль исә лексик мәгънәне үзгәртми, ә аңа төрле
аспектуаль яки модаль төсмерләр генә өсти. Бу өстәмә мәгънә төсмерләре
гадәттә фигыльнең гади формасына каршы кую юлы белән ачыклана. Мәсәлән,
килде~килә башлады, сөйләде~сөйли башлады – эшнең башлану дәрәҗәсе;
укыды~укып чыкты, эшләде~эшләп бетерде - тәмамлану; карый~карап тора,
эшли~эшләп тора, эшләп ята – дәвамлылык төсмере һ.б. Китерелгән
мисаллардан күренгәчә, лексик мәгънә аналитик төзелмәләрдә үзгәрешсез кала.
Шул рәвешле фигыльдә дәрәҗә категориясе асылда форма ясалышына карый,
шул ук вакытта аның сүз ясалышына да күпмедер мөнәсәбәте бар.
ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬЛӘР
Сыйфат фигыль.
304
§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат
сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль
формасы.
Ф и г ы л ь б и л г е л ђ р е:
!) Семантик яктан сыйфат-фигыльлђрдђ, башка фигыль формаларындагы
кебек њк, эш-хђл, процесс мђгънђсе белдерелђ: кайтучы агайлар, килгђн кеше,
исђ торган ќил.
2) Морфологик яктан сыйфат фигыльлђрдђ фигыльгђ хас тљп грамматик
категориялђр саклана:
а) барлык-юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн белдерелђ:
укыган (китап), укымаган (китап), кайткан (солдатлар), кайтмаган (солдатлар);
ә) юнђлеш категориясе кушымчаларын ала: сљйлђњче (кеше), сљйлђнгђн
(сњз), сљйлђшњче (кешелђр), сљйлђтњче (кеше).
б) эшнећ њтђлњ дђрђќђсе синтетик џђм аналитик юл белђн белдерелђ ала:
килгђлђгђн (кеше), боргалаган (ќир), укый башлаган (роман), укып чыккан
(китап).
Синтаксик яктан сыйфат фигыльлђр, башка фигыль формалары кебек њк,
килешлђр белђн башкаралар: суга бара торган (сукмак), урманнан кайтучы
(кешелђр,) сића ђйтер (сњзем) бар; һәм җөмләдә хәбәр булып киләләр:
Син йљргђн юлларга быел да Май ае чђчђклђр китерде (X.Туфан). Укулар
башланыр кљн ќитђ (Ф.Хљсни). Алар, чатыр эченђ сыенып, яћгыр
туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал).
С ы й ф а т б и л г е л ђ р е:
1) сыйфат фигыльлђр предметныћ эш-хђл буенча булган билгесен белдерђлђр: агылучы (болытлар), килгђн (кунак), ярларыннан (чыккан) елга, матур
(ќырлый торган) кыз.
2) аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми. Бу яктан
алар морфологик билгелђре буенча шулай ук сыйфатка якын торалар.
305
Чагыштырыгыз: килгђн (кунак), килгђн (кунакны), килгђн кунакка (килгђн —
сыйфат фигыль); тансык (кунак), тансык (кунакны), тансык (кунакка) (тансык
— сыйфат). Сыйфат фигыль формалары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исемлђшђлђр, џђм бу очракта алар килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр:
Ашаганыбыз ап-ак калач та, дљге боткасы (Ђ. Еники). Биргђнгђ биш тђ књп,
алганга алты да аз (мђкаль). Ялгышымны књрсђтњчелђргђ озын гомер телим
(Р.Гаташ);
3) җљмлђдђ сыйфат фигыльлђр књбрђк аергыч функциясендђ кулланыла:
Ђйткђн сњз — аткан ук (мђкаль). Укып барган џђрбер юлым, џђрбер сњзем
була минем юл књрсђткњче йолдызым (Г.Тукай).
Татар әдәби телендә сыйфат фигыльләрнең 6 формасы кулланылышта йөри.
Алар ясалышы һәм заман төсмерен белдерү буенча түбәндәгечә төркемләнәләр:
Х ә з е р г е з а м а н сыйфат фигыльләр: -учы/үче; -а торган/-ә торган (-ый
торган/-и торган) формалары: килүче (кешеләр), кайтучы (кешеләр); бара
торган (юл), укый торган (китап), сөйли торган (сүз);
Ү т к ә н з а м а н сыйфат фигыльнең бер генә формасы бар, ул –ган/-гән (кан/-кән) кушымчасы белән форма ясала. Әмма бу сыйфат фигыль телдә бик еш
очрый, актив кулланылышка ия: килгән (кунак), барган (җир), әйткән (сүз),
тоткан (балык) һ.б.
К и л ә ч ә к з а м а н сыйфат фигыльләрнең хәзерге телдә өч формасы
кулланыла: 1) –ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалы сыйфат фигыль: барыр (җир),
әйтер (сүз), яшәр (урын); 2) –асы/-әсе (-ыйсы/-исе) формасы: барасы (җир),
әйтәсе (сүз), яшисе (урын); 3) –ачак/-әчәк (-ячак/-ячәк) формасы: булачак
(җыелыш), сөйләячәк (сүз), киләчәк (кунак).
Татар телендђге сыйфат фигыльлђр, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, гаять
њзенчђлекле грамматик табигатькђ ия. Типологик яктан алар рус телендђге
«причастие»лђр белђн уртаклык књрсђтсђлђр дђ, књп яктан алардан аерылып
торалар:
306
1. Татар телендђ сыйфат фигыльлђр сыйфатланмышлары белђн књп тљрле
мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алалар. Аларның синтетик иярчен аергыч
ќљмлђлђр џђм тљрле сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр ясауда катнашуы да нђкъ
шушы њзенчђлеклђренђ бђйле.
РУС телендђге «причастие»лђр, мђсђлђн, тљп юнђлештђ килгђндђ, џђрвакыт
шушы «причастие» белђн белдерелгђн процессныћ субъектын, ђ тљшем
юнђлешендђ (страдательные причастия) шул процессныћ объектын ачыклап
килђлђр: играющий (ребенок), прочитанная (книга), ђ татар телендђ тљп
юнђлештђге сыйфат фигыльлђр њзлђре белдергђн процессныћ с у б ъ е к т ы н,
бу процесска дучар булган, яки шул процесс юнђлгђн о б ъ е к т н ы,
процессныћ кайда, кайчан башкарылуын, ягъни у р ы н ы н, в а к ы т ы н
белдергђн сњзлђрне џ.б. ачыклап килергђ мљмкин.
укыган кеше (субъект)
укыган китап (объект)
укыган мђктђп (урын)
укыган еллар (вакыт)
2, 3, 4 мисалларда «уку» процессыныћ башкаручысы (субъекты) сыйфат
фигыльнећ њз эчендђ, ягъни сыйфатланмыш аша књрсђтелмђгђн. Андый
очракларда субъект тартым кушымчалары яки исемнђр (алмашлыклар) белђн
белдерелђ:
укыган китабым — мин укыган китап
укыган мђктђбем — мин укыган мђктђп
укыган елларым — мин укыган еллар.
Бу књренеш тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрдђ башкаручы зат
тљшенчђсенећ
(агентивность)
рус
телендђге
причастиелђр
белђн
чагыштырганда кљчсезрђк булуы белђн аћлатыла [Иванов, 1969: 179; Иванов,
1959: 64—72]. Тљрки теллђрдђ сыйфат фигыльнећ нинди сыйфатланмышны
ачыклап килње гомумђн фигыльнећ семантик-синтаксик бђйлђнешлђре, ягъни
307
валентлыгы белђн билгелђнђ; ягъни фигыль процессны белдерњче сњз буларак,
шул процессны башкаручы субъект белђн бђйлђнешкђ керђ ала, урын, вакыт
ягыннан ачыклана џђм тђмамлыклар белђн конкретлаштырыла. Фигыльне
(процессны) ачыклап килгђн џђрбер шундый кисђк, исемнђр белђн белдерелеп,
њз чиратында, сыйфат фигыль тарафыннан ачыкланган сыйфатланмыш
позициясендђ килә. Балалар быел мђктђптђ укыйлар: укыган балалар, балалар
укыган мђктђп, балалар укыган ел џ.б.
Шулай ук тљрки тел белемендђ чагылыш тапкан икенче караш буенча,
сыйфат фигыльлђрнећ нинди сњзлђрне ачыклап килђ алуы тагын да кићрђк
нигезгђ куела: «Определяемым в трехчленной определительной конструкции
(сыйфат фигыльле ђйлђнмђ — Ф.Х) может быть любое существительное при
наличии более или менее ощущаемых и осознаваемых отношений между иим и
ядром определяющей части (не периферийных ее частей) или же определяющей
частью в целом» [Поцелуевский, 1967: 21].
Шул рђвешле сыйфат фигыль атрибутив позициядђ килеп, тамырдагы
процессныћ с у б ъ е к т ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н џ.б.
сњзлђрне ачыклый ала, ђ бу сњзлђр џђрберсе њз чиратында фигыль белђн
семантик-синтаксик мљнђсђбђттђ торалар, ягъни процессны тљрле яклап
характерлауда катнашалар.
2. Аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланылудан тыш, татар
телендђ сыйфат фигыльлђр еш кына эш-хђл, процессны атап, исем фигыль
мђгънђсендђ килђлђр. Бу очракта да алар, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан
белђн тљрлђнђлђр. Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ
сљйгђнен хђтеремдђ саклыйм (Г.Тукай). Яћгыр боткасы пешкђнне кљтеп
утырудан да књћелле нђрсђ юктыр бу дљньяда! (И.Гази). Апрель ќиле май
килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал).
Аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми, контекстта
алар бернинди кушымчасыз кулланыла: Џавадан кара туфрак исе, киселгђн
308
нарат агачы исе, черегђн яфрак исе аћкый (И.Гази). Кыз кеше, кеше арасына
кияр књлмђге юк (Ф.Хљсни).
Ђ исем фигыль мђгънђсендђге џђм исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр исемнђр
кебек тартым, килеш, књплек кушымчалары белђн кулланыла алганлыктан,
тышкы
яктан
књп
вакытта
бер-берсенђ
тулысынча
охшаш
булалар.
Чагыштырыгыз: Урманбаш авылы кешелђренећ кунакчыллыгы бар, килгђннекиткђнне сыйлап ќибђрергђ яраталар (Ф.Хљсни). — исемлђшкђн сыйфат
фигыль. Волость советына чакырып кђгазь килде. Син килгђнне кљтеп
бармыйча тордым (И.Гази). — исем фигыль функциясе.
Ђмма белдергђн
грамматик
мђгънђлђре
буенча
алар
бер-берсеннђн
аерылалар. Сыйфат фигыльлђр нигездђ субъектны (а) џђм объектны (б)
ачыклаганда исемлђшђлђр џђм аларда исемлђшкђндђ дђ шул ук мђгънђлђр
сакланып кала:
а) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ бирелгђн эшнећ
башкаручысын (субъектын) белдерђ: Тырышкан табар (мђкаль). Тыяры юк
туйга киткђн (мђкаль).
ә) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ туры
объекты: Малай бик иркђ њсте, Галиулланыћ карап торганы шул бер Хђлим
булды (И.Гази). Ашыйсын ашаган, яшисен яшђгђн (мђкаль).
Исем фигыль функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль, исем фигыль кебек,
процессны атый, процесс исемен белдерђ1. Ах бђла! Безне казый књргђн имеш.
Уйнаганны ул карап торган имеш (Г.Тукай). Аннан ерак тњгел ике
тракторныћ ќай гына эшлђп йљргђне књренђ (Ф.Хљсни). Карт каушады,
уеннан уймак чыгарын сизенде булса кирђк (Г.Ибраџимов).
Типологиягә мөрәҗәгать итсәк, Һинд – Европа телләрендәге “причастие”ләр бер үк
вакытта эш башкаручы субъектны һәм эш-хәлнең үзен белдерә алмыйлар: “Имена действия и
имена действующего лица, имеющие вообще говоря свои специальные морфемы, никогда не
смешиваются, они внутри более общей категории имени составляют две специальные
категории, четко разграниченные” [Вандриес, 1937: 124].
1
309
Татар телендђ сыйфат фигыль формалары заман тљсмерен белдерњ буенча
тљркемлђнђлђр: хђзерге заман сыйфат фигыль: -учы/-њче; -а торган/-ђ торган
(-ый торган / -и торган); њткђн заман сыйфат фигыль: -ган /-гђн (-кан/ -кђн);
килђчђк
заман
сыйфат
фигыль:
-ыр/-ер,
-р,
(-ар/-ђр);
-ачак/
-ђчђк (-ячак/-ячђк); в) -асы/-ђсе (-ыйсы/-исе).
Сыйфат фигыльлђрнећ югарыда искђ алынган њзенчђлекле яклары аерым
сыйфат фигыль формаларында тљрлечә чагылыш таба. Њзендђ тљрки
теллђрдђге сыйфат фигыльлђргђ хас барлык њзенчђлеклђрне саклаган џђм
телдђ бик актив кулланыла торган форма — ул њткђн заман сыйфат фигыль.
§ 103 Ясалышы һәм төп функцияләре. Њткђн заман сыйфат фигыль ган/-гђн (-кан/-кђн) кушымчасы белђн ясала: ќыйган (ќилђк), килгђн (кеше),
кушкан (эш), пешкђн (аш). Юклыгы башка фигыльлђрдђгечђ
-ма/-мђ
кушымчасы белђн белдерелђ: укымаган (китап), кљтелмђгђн (хђл), килмђгђн
(кунак).
Искђрмђ: Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ юклыгы исемнђрдђгечђ т њ г е л
кисђкчђсе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: књргђн кешем тњгел, Њзем тапкан мал тњгел,
ђтинеке жђл тњгел (мђкаль). Тњгел кисђкчђсе бу очракта сыйфатланмышның тњгел, ђ
сыйфат фигыльнећ юклыгын белдерђ. (Чагыштырыгыз: кешем тњгел, књргђн тњгел).
Њткђн заман сыйфат фигыль књпфункцияле, ул контекстта а е р г ы ч
функциясендђ, и с е м л ђ ш к ђ н
хђлдђ
џђм
исем
фигыль
ф у н к ц и я с е н д ђ бердђй ешлыкта диярлек кулланыла.
1) А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ ул сыйфатланмышы белђн књп тљрле
мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора ала.
а) -ган формасы тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н ачыклый, ягъни
сыйфатланмыш — сыйфат фигыль белдергђн процессныћ субъекты. Килгђн
кешелђр алгы рђтлђрдђн урын ала бардылар (Ф.Хљсни). Галиулла дљньяныћ
ачысын-тљчесен татыган кеше ул (И. Гази);
ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Гыйльмениса кузгаткан эш њз юлын тапты
(Ф.Хљсни). Ул читкђрђк китеп, сљргђн ќирне караштырган иде (Н. Фђттах);
310
б) сыйфатланмыш тамырдагы процессны у р ы н ягыннан характерлый: Хуш,
гомер иткђн шђџђр! (Г.Тукай). Ђнђ безнећ юкђдђн ясалган тубаллар белђн
ќилђк ќыйган уйсуларыбыз (Г.Ибраџимов). Аныћ каравы, буровой утырган яћа
урын искиткеч матур булып чыкты (Ш.Бикчурин);
в) в а к ы т ягыннан характерлый: Исемдђ курка-курка тљрле уйлар уйлаган
чаклар (Г.Тукай). Монда эштђн туктаган арада еш кына шашка уйнап
маташалар иде (Ш. Камал).
Югарыда китерелгђн дњрт очрак, ягъни -ган формасыныћ атрибутив
позициядђ тамырдагы процессныћ субъектын, объектын, урынын, вакытын
ачыклап килње, татар теле љчен аеруча характерлы. Болардан тыш бу форма:
г) тамырдагы процессны башкаруда кулланылган корал мђгънђсендђге сњзне
ачыклап килергђ мљмкин (к ы е к о б ъ е к т): Ашаган савытларыћны ќыеп
куй! Ит кискђн пычакны алып бир ђле;
д) сыйфатланмыш (ачыкланучы кисђк) ачыклаучы кисђк составындагы сњз
белђн иялек нисбђтендђ тора: Очрый моћа аягын тышаулаган бер кеше
(Әкият). Якуб тђрђзђне ачып ќибђреп, чирђмен кояш кљйдергђн ишек алдына...
карап торды (И.Гази). Бер мђхђббђтнећ газабын, михнђтен сизгђн кеше...
Књћеле бозланган кешедер... (Г.Тукай);
е) њзе белдергђн процесс нђтиќђсендђ туган тљрле књренешлђрне ачыклап
килђ ала. Мђсђлђн: сораудан курыккан тљс; Утлы књмер йоткан чырай. Бу
књренеш тљрки теллђр књлђмендђ дђ билгелђнгђн. Тљс, чырай сњзлђреннђн
тыш татар телендђ бу очракта кыяфђт, хђл сњзлђре дђ килергђ мљмкин.
Курыккан кыяфђттђ басып тора. Йљрђк турысында чђнчњле бер хђлсезлек
тойган хђлдђ, пышылдап диярлек ђйтте (Н.Фђттах). Лђкин, саналып киткђн
сњзлђрнећ сыйфатланмыш буларак мљстђкыйльлеклђрен югалта тљшњлђре дђ
сизелђ, алар бу очракта еш кына бђйлђњче чара хезмђтен њтилђр, џђм гадђттђ я
урын-вакыт килешендђ, я белђн бђйлеге янында килђлђр: курыккан тљс,
311
чырай, кыяфђт белђн, курыккан тљстђ, кыяфђттђ, рђвештђ, хђлдђ... Ќљмлђ
кисђге буларак та сыйфатланмыш белђн сыйфат фигыль бергђ каралалар.
2) Њткђн заман сыйфат фигыль еш кына сыйфатланмышыннан башка
кулланыла, ягъни к о н т е к с т т а и с е м л ђ ш ђ. Бу очракта ул, исемнђр кебек,
килеш, тартым, сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
а) баш килештђ: Тырышкан табар (мђкаль). Эшлђгђн узар, эшлђмђгђн
тузар (мђкаль). Нишлим инде, чарасызмын, Тел тидерткђн дљньядыр
(Г.Тукай);
ә) иялек килешендђ: Белмђгђннећ белђге авыртмый (мђкаль). Шул арада
њзе килгђн-киткђннећ йомышын тыћларга да љлгерђ (Ф.Хљсни);
б) юнђлеш килешендђ: Кљткђнгђ кљн њтми, эшлђгђнгђ сђгать ќитми
(мђкаль). Алдан килгђннђргђ бњлђк тапшырдылар (И.Гази);
в) тљшем килешендђ: Мин кабыздым ќырда ялкын итеп, Йљрђгем џђм
хаклык кушканны (М.Ќђлил). Ил књргђнне књрербез (ђйтем). Шунда ул кыз
ђллђ ничек сњзгђ китеп, Књргђннђрен, белгђннђрен сљйли башлый (Г.Тукай);
г) чыгыш килешендђ: Књп торганнан сорама, књп књргђннђн сора (мђкаль).
Син моћарчы сљйлђгђннђрдђн шуны исећдђ тот... (Ђ.Еники);
д) урын-вакыт килешендђ: Ќиде колхоз књплђп сарык асрый, калганнарында
- мљгезле эре терлек (Социалистик Татарстан).
3) Њткђн заман сыйфат фигыль атрибутив позициядђ (аергыч функциясе џђм
исемлђшњ) кулланылудан тыш процесс исемен атап и с е м
ф и г ы л ь
ф у н к ц и я с е н д ђ д ђ к у л л а н ы л а ала. Бу очракта да -ган формасы,
исемнђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ:
а) баш килештђ: Ерактан кљтњ кайтканы књренде (Г.Ибраџимов). Син
уйнаган, без ќырлаган калсын сагынып сљйлђргђ (ќыр). Безнећ ќиргђ
карлыгачныћ яз кљне килгђне мђгълњмдер (Г.Тукай);
ә) иялек килешендђ: Без баеганныћ икенче кљнендђ њк кып-кызыл кар явачак
(И.Гази). Торасыћ дљньяда ник торганыћныћ хикмђтен белми... (М.Гафури);
312
б) юнђлеш килешендђ: Бњген май урталары булганга, кояш туры џђм матур
карый (Г.Ибраџимов). Бик куе булганга монда ќен-пђрилђр бар дилђр...
(Г.Тукай). Шул заманнан бирле айныћ туганына џђм алтын кљпчђк тљсле
Тулганына карап, књћлем кайчак минем хђйран кала... (Г.Тукай);
в) тљшем килешендђ: Пароход килгђнне кљтеп утыручылар арасында ыгызыгы башланды (И.Гази). Еллар њтђ, хђтерлђ син безнећ Килђчђккђ ничек
барганны (X.Туфан). Азмы какканны вђ сукканны књтђрдем мин ятим?!
(Г.Тукай);
г) чыгыш килешендђ: Шулай да џич уйламаганнан гына ђйтеп ташлаган бу
чагыштыруда хђтђр мђгънђ булган икђн (Ђ.Еники). Зур бђхетлђр сызганып
эшкђ бирелгђннђн килђ (Г.Тукай);
д) урын-вакыт килешендђ: Тимербулат сумкасына хатны санап салганда,
Бик еш кына књзе тљшђ шул конвертка џаман да.. (М.Ќђлил). Шушы этлђр
пулясыннан њлгђнећдђ ни файда (Ш.Мљдђррис).
Шул рђвешле, -ган кушымчалы сыйфат фигыль исемлђшкђн хђлдђ џђм
исем фигыль функциясендђ тљрле килеш формаларында кулланыла џђм еш
кына алар тышкы яктан бер-берсенђ тулысынча охшаш булалар. Мђсђлђн:
Тырышкан табар. Тырышкан бушка китте. Шул ук вакытта сыйфат
фигыльнећ бу ике функциясенећ телдђ гомуми кулланылышында беркадђр
аерымлану билгелђре дђ чагыла. Исемлђшкђн -ган формасы, мђсђлђн, књбрђк
баш џђм иялек килеше формаларында, тартым кушымчаларсыз кулланыла:
Иртђ торган эшен бетергђн (мђкаль). Шул тирђдђ утырганнар ић элек
картка, аннары теге егеткђ карап алдылар (Ф.Хљсни). Белмђгђннећ белђге
авыртмый (мђкаль).
Исем фигыль функциясендђ ул баш килештђ књбрђк тартым кушымчалары
белђн кулланыла, ђ иялек килешендђ кулланылышы сирђк очрый: Тирђ-якта
кемнећ дђ булса аны ќићгђне ишетелми (Г.Ибраџимов). Аларныћ ђкрен генђ
сљйлђшкђне ишетелђ (Г.Ђпсђлђмов).
313
Исем фигыль мђгънђсендђ -ган кушымчалы сыйфат фигыль контекстта
књбрђк тљшем, юнђлеш, урын-вакыт килешлђрендђ килә:
а) юнђлеш килешендђ: Син чакырганга килдек. Авырганга килмђде;
ә) тљшем килешендђ: поезд килгђнне кљтђлђр; кайтканыћны белмђдем;
б) урын-вакыт килешендђ: кайтканда књрдек.
Ђ исемлђшкђн сыйфат фигыль шул ук килешлђрдђ нигездђ мђкальђйтемнђрдђ генђ очрый: Аерылганны аю ашар, бњленгђнне бњре ашар
(мђкаль). Эшлђгђнгђ кљн ќитми (мђкаль).
Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ бу ике мђгънђсен аеру љчен књплек
кушымчасы -лар кулланыла. Юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђрендђ
исемлђшкђн -ган формасы књбрђк -лар кушымчасы белђн кулланыла: Мин
сугышта йљрдем, туплар аттым. Ирек алдым ирек кљткђннђргђ (Совет
ђдђбияты). Хђзер инде язганнарыћнан нђтиќђ чыгарырга кирђк (И.Гази). Ќиде
колхоз књплђп сарык асрый, калганнарында мљгезле эре терлек (Социалистик
Татарстан).
Искђрмђ. Иске татар ђдђби теле ядкарьлђрендђ -ган кушымчалы сыйфат фигыльнећ исем
фигыль функциясендђ дђ -лар кушымчасы белђн кулланылышы очрый: вђ бђгыд...
юлларында
вђ
эзлђрендђ,
сђфђрлђрендђ
вђ
хђзерлђрендђ,
ултырганнарында
вђ
торганнарында... (Сђхиб-Гђрђй хан ярлыгы).
§104.
-ган
кушымчалы
сыйфат
фигыльдђ
заман
белдерњ
њзенчђлеклђре. Лингвистик ђдђбиятта фигыльнећ абсолют заманны џђм
мљнђсђбђтле заманны (относительное время) белдерње турында кайбер
мђгълњматлар табарга мљмкин. Ђгђр теге яки бу фигыль формасы заман
тљшенчђсен сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ белдерђ икђн, ул абсолют заман
мђгънђсенђ, ђ заман тљшенчђсен сљйлђмдђге икенче бер процессныћ њтђлњ
вакытына мљнђсђбђттђ белдерђ икђн, мљнђсђбђтле заман мђгънђсенђ ия була.
А е р г ы ч м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђн -ган формасына г р а м м а т и к
з а м а н тљшенчђсе дђ хас. Грамматик санау ноктасыннан чыгып караганда,
атрибутив позициядђ (аергыч функциясендђ) кулланылган бу форма, џђрвакыт
314
диярлек, њткђндђге эшне белдерђ: килгђн юл, ќыйган ќилђк, укыган китап.
Аныћ бу мђгънђсе, ягъни предметны њткђндђ булган процесс буенча
характерлавы, хђзерге яки килђчђк заман сыйфат фигыльлђр белђн параллель
алганда бигрђк тђ ачык књренђ: килгђн юл — килђсе юл, ќыйган ќилђк — ќыясы
ќилђк, ќыя торган ќилђк, укыган китап — укыйсы китап, укыячак китап.
Контекстта -ган формасыныћ нинди заманны белдерње исә књпчелек
очракта икенче бер фигыльнећ (еш кына ул ќљмлђнећ хђбђре була) заманына
карап билгелђнђ. Бу форма гадђттђ предметны (тљп фигыльнећ нинди заманда
булуына карамастан) т љ п ф и г ы л ь г ђ кадђр булган, яки аныћ белђн б е р
њ к в а к ы т т а б у л г а н процесс буенча характерлый:
1. Хђбђре њ т к ђ н з а м а н формалары белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ:
а) сыйфат фигыль предметны х ђ б ђ р д ђ н а л д а тђмамланган процесс
буенча яки аныћ нђтиќђсе буенча характерлый: Кайчан гына булып узган шул
књћелле чакларны ул уфтанып сагынып куйды (Н.Фђттах). Љй ишегеннђн
башына кара шђл бљркђнгђн, кулына ак тљенчек тоткан, бит урталары
алсуланган Фатыйма кайтып керде (И.Гази);
ә) сыйфат фигыль предметны ќљмлђнећ х ђ б ђ р е б е л ђ н б е р њ к вакытта башкарылган процесс буенча характерларга мљмкин, ул вакытта да
сыйфат фигыль њ т к ђ н з а м а н мђгънђсенђ ия була: Авыл морќаларыннан
књтђрелгђн ак тљтеннђргђ карап тиз-тиз атлый башладылар (И.Гази).
Књтђрелде књк йљзенђ сабан тургай, Ишетелде чырлап тњккђн моћлы зары
(Дђрдмђнд).
2. Хђбђре х ђ з е р г е з а м а н хикђя фигыль белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ:
б) Сыйфат фигыль предметны х ђ б ђ р д ђ н а л д а (ягъни сљйлђњ моментыннан алда) тђмамланган эш, хђл, хђрђкђт буенча, яки шул эшнећ нђтиќђсе
буенча характерлый; ягъни њ т к ђ н з а м а н мђгънђсенђ ия була: ...кљтњдђн
качып калган бер кђќђ читђнгђ ышкынып тора (И.Гази). Шахталарда йљреп
315
таба алмаган байлыкны шушы алмагачлардан кљтђ ул (И.Гази). Каткан
тућган агачларны хђзер кара: џђрберсе яшђрешеп, яфрак яра (Г.Тукай);
-ган формасы бу очракта гадђттђ предметка г о м у м ђ н х а с билгене
белдерђ: Њзем сљйгђн илем љчен Кызганмыйм бљтен көчем (Н.Исђнбђт). Тел
белмђгђн балалар белђн ђнигђ ќићел тњгеллеген мин сизеп йљрим (Ф.Хљсни).
Телим ташлап кирђкмђгђн вак сњзлђрне... Сљям, ќаным, лђфызларына ашуын...
(Г.Тукай);
в) Хђбђре хђзерге заман хикђя фигыль белђн бирелгђн очракта да сыйфат
фигыль хђбђр белђн б е р њ к в а к ы т т а булган процессны белдерђ ала. Бу
вакытта инде сыйфат фигыль предметны њткђндђге эш буенча тњгел, ђ
с љ й л ђ њ
м о м е н т ы н д а башкарылган эш, хђл, хђрђкђт буенча
характерлый, ягъни х ђ з е р г е з а м а н мђгънђсен белдерђ: Сабыр гына искђн
урман ќиле Айлы юлга чђчђк сибђли (Туфан). Њзе турында сљйлђнгђн хикђяне
Габдулла њзе дђ тыћлый... (Ђ.Фђйзи). Искђн ђкрен ќил белђн яфрак агачлар
калтырый (Г.Тукай).
3. Хђбђре к и л ђ ч ђ к
з а м а н фигыль формалары белђн, яки шулай ук
килђчђк заман семантикасына ия булган боеру наклонениесендђге фигыль яки
телђкне белдерњче ђйлђнмђлђр белђн бирелгђндђ, -ган формасы предметны
гадђттђ хђбђр белдергђн процесстан алда булган эш, хђл, хђрђкђт буенча
характерлый, димђк, алда китерелгђн очраклардан аермалы буларак, -ган
формасы биредђ тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ
алмый. Тик бу очракта сыйфат фигыль белдергђн заман мђгънђсенећ сљйлђњ
моментына мљнђсђбђте њзенчђлекле. Мђсђлђн, Килгђн кунакларны безгђ дђ
алып барырсыз, дибез икђн, сљйлђњ моментында кунаклар инде килгђн
булырга мљмкин (њткђн заман), шулай ук ђле килмђгђн булулары, аларныћ
килђчђктђ килњлђре генђ књздђ тотылырга мљмкин (килђчђк заман).
а) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а к а д ђ р булган процессны,
ягъни, тљп фигыль килђчђк заманда булуга карамастан, сыйфат фигыль
316
њ т к ђ н заманны белдерђ. Максут ќитђр, бара торгач, юл кыскарыр, ђллђ
кайда яткан хиссият кузгалыр (Г.Тукай). Яћадан ќир љлђшкђнче, аннан калган
шул бер иманабызны шђт, тартып алмаслар (И.Гази).
ә) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н н а н с о ћ, булачак процессны
ягъни к и л ә ч ә к заманны
белдерђ: Янып калсын гомерећ маяк булып,
Њзећнђн соћ килгђн буынга. УЛ џђйкђлгђ мђћге кљлеп торган Охрави бер авыз
уярсыз (Џ.Такташ). Йљз елдан соћ Ул чак кешелђре Танышсалар безнећ эш
белђн, Фикере йљртер зур џђм кечелђре Бик гаќђпкђ калган тљс белђн
(Ш.Маннур).
Хђбђре фигыльдђн башка сњзлђр белђн белдерелгђн ќљмлђдђ, шулай ук атау
ќљмлђлђрдђ
-ган
формасы
гадђттђ
предметны
њткђндђге
эш
буенча
характерлый: Галиулла дљньяныћ ђчесен-тљчесен ќитђрлек татыган кеше ул
(И.Гази). Ник дисђћ, минекелђр бит алар, мин њстергђн балалар (Ф.Хљсни). И
фђлђкнећ тљрле, тљрле зольменђ књнгђн књћел! (Г.Тукай).
Шул рђвешле -ган формасы аергыч функциясендђ м љ н ђ с ђ б ђ т л е
з а м а н н ы белдерђ џђм контекстта башлыча тљп фигыльдђн алда булган, яки
тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны атый.
Лђкин шул ук вакытта атрибутив позициядђ кулланылган -ган формасына
књпчелек очракта нђтиќђлелек, сљйлђњ моментына кадђр њтђлгђнлек тљсмере
хас. Бу -ган формасы белдергђн заман мђгънђсен сљйлђњ моментына
мљнђсђбђттђ књзђтеп чыгудан да ачык књренђ:
а) тљп фигыль њткђн заманда булса, -ган формасы предметны тљп
фигыльдђн а л д а булган процесс буенча характерлап, к њ п т ђ н њ т к ђ н
з а м а н м ђ г ъ н ђ с е н, ђ предметны тљп фигыль белђн б е р њ к вакытта
булган процесс буенча характерлап, њ т к ђ н з а м а н мђгънђсен белдерђ;
ә) тљп фигыль хђзерге заманда булса, шул ук форма предметны тљп
фигыльдђн а л д а булган процесс буенча характерлап, шулай ук ү т к ђ н
317
з а м а н мђгънђсен, ђ предметны тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган
процесс буенча характерлап, х ђ з е р ге з а м а н н ы белдерђ;
б) тљп фигыль килђчђк заманга караган булса, -ган формасы предметны бары
тик тљп фигыльдђн а л д а булган процесс буенча гына характерлый ала џђм
књпчелек очракта предметны шулай ук сљйлђњ моментыннан алда булган,
ягъни њ т к ђ н д ђ г е эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый. Аерым очракларда ган формасы белђн белдерелгђн, тљп фигыльдђн алда булган процессның к и л
ђ ч ђ к заманга караган булуы да мљмкин.
И с е м ф и г ы л ь м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђндђ дђ -ган кушымчалы сыйфат
фигыль заман мђгънђсен саклый џђм шул ягы белђн ул заманга битараф булган
-у, -њ кушымчалы исем фигыльдђн аерылып тора.
Бу очракта -ган формасыныћ заман тљшенчђсен белдерњдђ њзе ияргђн
фигыль формасыннан (ќљмлђнећ хђбђре яки башка фигыль формасыннан)
бђйлелеге тагын да кљчлерђк. Ул контекстта бары тик мљнђсђбђтле заманны
гына белдерђ џђм ќљмлђнећ хђбђре белдергђн процесстан: а) а л д а булган, б) б
е р њ к в а к ы т т а булган, в) хђбђрдђн с о ћ булачак эш, хђл, хђрђкђт исемен
атап килђ:
а)
Хатлар
аша
аћа
ќиткергђннђр
Бу
књперне
Айдар
салганын
(Р.Ђхмђтќанов). Тирђ-якта кемнећ дђ булса аны ќићгђне ишетелми
(Г.Ибраџимов);
ә) Утырып тыћлыйм таћгы кош ќырларын, Карыйм моћсу кояш батканын
(ќыр). Сугу машинасыныћ ќайлы ритм белђн эшлђп торганы ишетелђ
(Ф.Хљсни).
б) Кљтеп тора сабый балалар. Аждаџаныћ башын љзгђнне (X.Туфан). Егет
тђмам каушап тљн булганны кљтђ (Ш.Камал).
-ган формасыныћ ќљмлђдђ бу рђвешле хђбђрдђн алда булган, бер њк вакытта
яисђ соћ булачак процессны белдереп килње књп кенђ љстђмђ шартларга да
бђйле. Ќљмлђнећ хђбђре нинди заманны (њткђн, хђзерге, килђчђк) белдерњ
318
белђн бергђ, бу очракта -ган формасыныћ нинди килеш кушымчасы белђн
куллануыныћ да ђџђмияте бар.
У р ы н-в а к ы т килеше кушымчасы белђн кулланылган -ган формасы,
мђсђлђн, џђрвакыт хђбђр беђн б е р њ к в а к ы т т а булган эшне, хђлне,
хђрђкђтне белдерђ. Сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ караганда, тљп фигыль
кайсы заманда булса, -ган формасы да шул ук заман мђгънђсендђ килђ: Нђкъ
Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай, дилђр, Ќырлаганда кљй љчен,
«тавыклары ќырлай», дилђр (Г.Тукай). Тимербулат сумкасына хатны санап
салганда, Бик еш кына књзе тљшђ бер конвертка џаман да (М.Ќђлил). Ђ шул
ук форма ю н ђ л е ш к и л е ш е н д ђ џђрвакыт диярлек хђбђрдђн а л д а
булган эш-хђлне белдерђ џђм ул эш-хђл књп вакытта икенче бер процессны
китереп чыгаручы яки китереп чыгарачак сђбђп семантикасын ала: Солдаттан
русча укый-яза белеп кайтканга, џђм кем булыптыр больницада хезмђт
иткђнгђ, аны Сђхип морза дип тђ атыйлар (Ђ.Фђйзи). Дљньяга килгђнемђ
мин њкендем... (М.Гафури).
Калган килешлђрдђ (башлыча, баш џђм тљшем килешлђрендђ) -ган формасы
тљп фигыльдђн а л д а, яки аның белән б е р њ к вакытта булган, ђ кайвакыт
тљп фигыльдђн с о ћ булачак процессларны белдерђ ала. Шунысы кызыклы, бу
очракта -ган формасы ияргђн тљп фигыльнећ лексик мђгънђсе дђ мђгълњм
дђрђќђдђ роль уйный. Мђсђлђн: И с к ђ а л у, х ђ т е р л ђ њ мђгънђсендђге
фигыльгђ ияргђндђ, -ган формасы гадђттђ бу фигыль белдергђн процесстан а л
д а булган эшне, хђлне, хђрђкђтне атый: Соћгарак, кайбер књћелсезлеклђрне ничек кыен њткђргђнебез искђ тљшкђч, аптырап калабыз... (Социалистик
Татарстан). Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ сљйгђнен...
хђтеремдђ саклыйм (Г.Тукай). Мин хђзер дђ атка утырып Саснага
барганымны... юлда барганда књз алдыма ђллђ нинди нурлар уйнаганын онытмаган шикелле булам (Г.Тукай).
319
Контекстта -ган формасы белђн аталган процессны књрњ, турыдан-туры аны
т ы ћ л а у, и ш е т њ турында сњз барса, бу форма гадђттђ ќљмлђнећ хђбђре
белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ. Бљтен взводта бары
Василийда гына андый сђгать, келт-келт иткђне бљтен палаткага ишетелђ
(Р.Тљхфђтуллин). Була шундый тыныч кљннђр, без блиндаж алдына чыгып
утыра идек тђ... я кояш чыкканны, я кояш баеганны карап... тып-тын утыра
идек (И.Гази). Ишек алдыннан ниндидер этнећ ялкау гына љргђне ишетелде
(А.Расих).
-ган формасы њзенећ лексик мђгънђсе белђн к љ т е п т о р у н ы белдерњче
фигыльлђргђ иярсђ, џђрвакыт хђбђрдђн соћ булачак процессны атый, ягъни
килђчђк заман тљсмерен ала: Яз ќиткђнне кљтеп шулай тыныч кына
яшђгђндђ, Галиулладан бик начар хат килеп тљште (И.Гази). Алар чатыр эченђ
сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал). Бу бит шигырьлђрем,
алдан килеп, Мин кайтканны кљтеп торганнар (М.Кђрим).
Шул рђвешле, исем фигыль мђгънђсендђ килгђн -ган формасы, мљнђсђбђтле
заманны гына белдергђнлектђн,
сљйлђњ моментына карата тљрле заман
яссылыгында ята торган процесс исемен атый.
1) Хђбђре њ т к ђ н з а м а н фигыльлђре белђн белдерелгђн ќљмлђлђрдђ бу
форма сљйлђњ моментыннан э л е к булган эшне, хђлне, хђрђкђтне белдерђ: Бай
каршында хезмђт итђ-итђ сизми калдым гомерем узганын (ќыр). Волость
советына чакырып кђгазь килде, син кайтканны кљтеп бармый тордым
(И.Гази).
2) Хђбђре х ђ з е р г е з а м а н формасы белђн бирелгђндђ, -ган формасы:
а) сљйлђњ моментыннан э л е к булган процесс исемен белдерђ: Карт њзенећ
арттырыбрак ќибђргђнен њзе дђ сизђ... (Ф. Хљсни). Зур бђхетлђр сызганып
эшкђ бирелгђннђн килђ... (Г.Тукай). Замананыћ аргамактай чапканын йљрђк
тоя (Ђ.Ерикђй).
320
ә) сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак процесс исемен белдерђ: Кљтеп тора
сабый балалар Аждаџаныћ башын љзгђнне (Х.Туфан).
3) Хђбђр килђчђк заман фигыль формасы белђн бирелгђндђ:
а) сљйлђњ моментына к а д ђ р булган процесс исемен белдерђ: Гомер буе
истђн ќибђрмђмен Башларымнан нилђр њткђнне ... (Ш.Мљдђррис).
ә) -ган формасы сљйлђњ моментыннан соћ булачак процесс исемен атый:
Књрерсећ син боларныћ йљргђнен џђрдђм коридорда... (Г.Тукай).
§ 105. Њткђн заман сыйфат фигыльдђ башкаручы затныћ белдерелње.
Њткђн заман сыйфат фигыль аергыч функциясендђ дђ, исем фигыль
мђгънђсендђ килгђндђ дђ, гадђттђ, башкаручы затка бђйле эш-хђлне, процессны
белдерђ. Аныћ чаралары тљрле булырга мљмкин.
А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль фигыль нигезендђ
белдерелгђн эшнећ с у б ъ е к т ы н ачыкласа, башкаручы зат сыйфатланмыш
аша белдерелђ: килгђн кешелђр, кайткан кунак, яуган яћгыр.
Яшьли ирдђн калып, књп газаплар кичергђн ана џаман ирен кљтте
(А.Расих);
Сыйфат фигыль нигездђ бирелгђн эшнећ о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, вакытын
џ.б. ачыклап килгђндђ, башкаручы зат тљшенчђсе сыйфатланмышка ялганган
тартым кушымчалары аша белдерелђ: ђйткђн сњзем, язган хатыћ, барган
юлларыбыз џ.б.
Ќырлап торам, торган ќирем тар булса да, курыкмыйм сљйгђн халкым бу
татар булса да (Г.Тукай). Болар пар ат белђн килгђн юлларыннан китеп
бардылар (ђкият). Шулай итеп безнећ Гыйльменисабыз картайган кљнендђ
тагын ялгыз калды (Ф.Хљсни).
Искђрмђ. Борынгы татар ђдђби телендђ, шулай ук XX йљз башы ђдђби телендђ
башкаручы затка ишарђ итђ торган тартым кушымчаларыныћ турыдан-туры сыйфат
фигыльгђ ялгану очраклары да бар: Атыгызга нђзым кыйлганым китап Хђтем кыйлдым
аны мђн тљрки ясап... (Мљхђммђдьяр). Ќићеллђнђм, мђгьсумланам мин шул чакта, рђхмђт
321
ђйтђм укыганым шул китапка (Г.Тукай). Књргђнећ миннђн яфаларны оныт. Ђйлђмђ яд, ул
хафаларны оныт! (Дђрдмђнд).
Сыйфат фигыль субъектны ачыклап килгђндђ дђ, сыйфатланмышка тартым
кушымчалары ялганырга мљмкин. Лђкин ул вакытта инде алар башкаручы затка
ишарђлђмилђр, ђ њзлђренећ туры мђгънђлђрендђ кулланылалар, ягъни
предметныћ
кайсы
затка караганлыгын
белдерђлђр:
Йљгереп, йљгереп
туктаган, яулык болгап сыктаган Нђзкђй билем исђн бул! (Дђрдмђнд).
Сыйфат фигыль белдергђн процессныћ субъекты шулай ук баш килештђге
(сирђгрђк иялек килешендђге) алмашлык йә исем белђн дђ белдерелђ ала: без
яшђгђн авыл, ул биргђн кићђш, мин књргђн кеше џ.б.
Граниттай нык итеп койгансыћ мин торган йортныћ нигез ташын
(Г.Зђйнашева). Без кабызган утлар сњнмђс алар... (ќыр). Бу очракта сыйфат
фигыль эш башкаручы субъектны белдергђн сњз белђн берлектђ синтетик
иярчен аергыч ќљмлђлђр тљзи [Зәкиев, 1963: 276-279].
И с е м ф и г ы л ь функциясендђ килгђндђ башкаручы зат мђгънђсе:
а) сыйфат фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары белђн белдерелђ:
Тегермђн тавыннан тљшкђнећне малайлар књреп торганнар (И.Гази).
Урынымнан ничек сикереп торганымны белмим (Г.Ибраџимов).
Тартым кушымчасы белђн белдерелгђн субъект баш яки иялек килешендђге
алмашлыклар яки исемнђр белђн ачыкланырга мљмкин: Минем шунда
куанганнарым биш минутлык тљш кебек кенђ ђле дђ булса хђтеремдђ
(Г.Тукай). Килде, синећ кергђнећне кљтђ (И.Гази). Ќђйнећ њткђне сизелми дђ
калды (И.Гази). Иртђнге тынлыкны бозып, џавада самолетлар очканы
ишетелђ (Р.Тљхфђтуллин).
Искђрмә. Субъектка ишарђлђњче тартым кушымчалары шулай ук исемлђшкђн сыйфат
фигыльгђ дђ ялганырга мљмкин: Ашаганыбыз ап-ак калач та дљге боткасы... (Ђ.Еники).
ә) эш башкаручы субъект тартым кушымчасыннан башка, аналитик юл белђн
бирелђ: Син кайтканны кљтеп бармый тордым (И.Гази). Алар, чатыр эченђ
сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр (Ш.Камал). Субъектка ишарђлђњче
322
алмашлыклар бу очракта иялек килешендђ дђ килергђ мљмкин: Ђсма минем
караганны књрде, мића ялт итеп карап алды (Г.Ибраџимов). Еллар њтђр,
хђтерлђ син безнећ килђчђккђ ничек барганны (Х.Туфан).
Аерым очракларда исем фигыль мђгънђсендђ кулланылган -ган формасы
башкаручысы билгесез, яки башкаручы субъекттан аерылган эш-хђллђрне дђ
белдерђ ала. Бу очракта ул грамматик яктан њзенећ функциональ рђтенђ, ягъни
-у/-њ кушымчалы исем фигыльгђ аеруча якын тора: Азмы какканны вђ
сукканны књтђрдем мин ятим (Г.Тукай). Кљтеп тора сабый балалар Аждаџаныћ башын љзгђнне (Х.Туфан).
§ 106. Сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр џђм икенчел формалар. -ган
кушымчалы њткђн заман сыйфат фигыль гомумђн телдђ бик киң кулланыла.
Алда саналган мђгънђлђреннђн тыш ул џђртљрле ђйлђнмђлђр, икенчел
формалар ясауда катнаша.
-ган бар, -ган юк ђйлђнмђлђре, -ган кушымчалы фигыль бар, юк модаль
сњзлђре белђн килеп, эш башкаручыныћ књз алдында њтђлгђн (яки њтђлмђгђн)
эшне белдерђ, џђм грамматик мђгънђсе белђн ул књптђн њткђн заман хикђя
фигыльгђ якын тора [Тумашева, 1986: 73-77]: Кыя таулар књкрђгенђ менгђнем
бар, Кузгалаклы болыннарда йљргђнем бар (Г.Афзал). Дилђ белђн бу
урманнарда йљргђне бар аныћ (А.Гыйлђќев). Менђ атнага якын инде аларныћ
очрашканнары юк иде (Ф.Хљсни).
Бу ђйлђнмђ составындагы -ган формасы џђрвакыт исем фигыль мђгънђсендђ
кулланыла, ягъни њткђндђ булган процесс исемен атый, ђ бар сњзе белђн килеп
ул исеме аталган процессныћ булуын, юк сњзе белђн килгђндђ — булмавын
констатацияли: алганым бар — ягъни, њткђндђ теге яки бу ђйберне алу факты
(минем тарафтан) булды — алдым.1
-г а н л ы к ф о р м а с ы. Тюркологик ђдђбиятта сыйфат фигыльлђргђ
ялганып килгђн -лык/-лек кушымчасыныћ фигыль сњз тљркеме эчендђ форма
1
-ган бар/юк төзелмәсенең кулланылыш үзенчәлекләре турында ... битләрне кара.
323
ясау хезмђтен њтђве књрсђтелђ. Мђсђлђн, каракалпак телендђге -ар (-мас) лык,
-а туганлык, -ганлык формаларын Н.А.Баскаков икенчел исем фигыльлђр
(вторичные имена действия) дип атый [Баскаков, 1952: 422].
Татар телендђ -лык кушымчасы гадђттђ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылган -ган формасына ялганып килђ, шућа књрђ ул бу формага љр-яћа лексик,
яки грамматик мђгънђ љстђми, ђ бђлки -ган формасына хас процессны атау,
процесс исемен белдерњ мђгънђсен кљчђйтђ, аны законлаштыра.
Татар телендђ -ган-лык формасы иялек џђм урын-вакыт килешеннђн тыш,
барлык килешлђрдђ диярлек очрый.
а) б а ш к и л е ш т ђ: Бу иптђшнећ шатлыгы зур булганлыгы да, мђсьђлђне
њз башында йљрткђнлеге, уйлаганлыгы, теге яктан да, бу яктан да њлчђп
караганлыгы... књренеп тора иде (Ф.Хљсни). Иптђшлђрдђ ялыкканлык сизелђ
башлады (Г.Ибраџимов).
ә) ю н ђ л е ш к и л е ш е н д ђ: Ул њзенећ улы Ђхмђтне миссионер дип белеп
шул кадђр кайгырган џђм елаганлыгына гаќђплђнергђ дђ гаќђплђнмђскђ дђ
белмђде (Ф.Ђмирхан). Књк китабыныћ сине белгђнлегенђ шак катып, ул хђзер
алган «Сабах»тан бер Кђлђмулла сатып... (Г.Тукай).
б) тљ ш е м к и л е ш е н д ђ: Ут янына бњрелђр дђ килђлмђслђр, Безнећ анда
кунганлыкны белђлмђслђр (Г.Тукай). Карт њзенећ арттырыбрак ќибђргђнен
њзе дђ сизђ, мин аныћ сизгђнлеген књзлђреннђн књреп торам (Ф.Хљсни).
в) ч ы г ы ш к и л е ш е н д ђ: џђр олуглар эшлђгђнлектђн олуглыклар таба
(Г.Тукай).
Шул рђвешле, -ганлык формасы процесс исемен белдереп исем фигыль
буларак кулланыла. Бу ќђџђттђн књп яклары белђн -ганлык формасы процесс
исемен атап килњче -ган формасына охшаш, џђм аерым очракларда ќљмлђдђ
форманыћ
кулланылуы
ирекле
булырга
мљмкин.
Лђкин
аларныћ
кулланылышында њзлђренђ генђ хас њзенчђлеклђр дђ бар. -ганлык формасы,
мђсђлђн, процессныћ њтђлгђн булуына, нђтиќђлелегенђ басым ясарга кирђк
324
булганда аеруча ућышлы яћгырый: Барысыныћ да мђсьђлђне њз башында
йљрткђнлеге, уйлаганлыгы, теге яктан да, бу яктан да њлчђп караганлыгы...
књренеп тора (Ф.Хљсни). -ган формасын њз чиратында џђрвакыт -ганлык белђн
алмаштырып буллмый.
Шулай ук -лык кушымчасыныћ аерым очракларда, -ган формасына ялганып,
сњз
ясау
хезмђтен
(организованность),
њтђвен
билгелђп
љлгергђнлек
(зрелость),
њтђргђ
кирђк.
бирелгђнлек
Оешканлык
(преданность),
ућганлык џ.б.
Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
§ 107. –ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер
кушымчалы
сыйфат
фигыль
ясалганда
кушымчалар
түбәндәгечә
вариантлашалар:
а) –р кушымчасы сузыкка тәмасланган фигыльләргә ялгана: сөйлә-р (сүз),
эшлә-р (эш).
Тартык авазга тђмамланган сњзлђрдђ:
ә) ярымтар сузыклар белђн килђ торган -ыр/-ер кушымчасы ялгана: кил-ер
(кљн), кайт-ыр (вакыт), йљр-ер (чак);
б) кић сузыклар белђн килгђн -ар/-ђр кушымчасы ялгана: њс-ђр (гљллђр),
там-ар (тамчылар тамар чаклар).
Искђрмђ. 1. Бу очракта фигыль нигезенђ кайсы кушымчаныћ (тар сузыклар
белђн яки кић сузыклар белђн) ялгануын кагыйдђ белђн беркетњ шактый авыр.
Ђгђр фигыль р авазына яки л авазына бетсђ, аћа кушымчаныћ кић варианты
ялганмый диярлек, мђсђлђн: бар-ыр ќир, ал-ыр акча. Калган очракта практик
кулланылышта тар џђм кић кушымчаларныћ икесе дђ ялганырга мљмкин,
мђсђлђн, ту-ар (ту-ыр) таћ, ис-ђр (исер) ќил. Ђдђби нормага кић кушымча
ялгау туры килђ тљшђ.
2. у, у, и авазларына тђмамланган фигыль нигезлђренђ кагыйдђ буларак -ар/ер кушымчалары ялгана: ту-ар кљн, кий-ђр (кияр) књлмђк. Бу књренеш исђ
325
тарихи рђвештђ мондый сњзлђрнећ ахырында тартык (ярымсузык)
W
џђм й
авазлары булу белђн аћлатыла: туг > туw > ту; киг > кий > ки.
-ыр/ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ юклыгы -ма-с/-мђ-с кушымчалары
белђн ясала: сулмас (гљл), шићмђс (чђчђк), талмас (белђк).
Халык ќырлары халык књћеленећ џич тђ тутыкмас вђ књгђрмђс саф вђ
рђушан кљзгеседер (Г.Тукай). Тормыш књз иярмђс тизлек белђн алга бара
(Социалистик Татарстан).
Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ бу формасы аергыч функциясендђ килгђндђ њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора:
а) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы: Такташ, синећ
њпкђћ искђ тљште. Итмђгђннђр нарком беразга... Син шигырьдђ нарком
булыр кеше. Тирђн синећ ерган буразнаћ (С.Хђким). Сагынмас кешелђр булмас,
сагынам, сабыр итђм (ќыр);
ә) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы: Сљйлђр сњзен
оныткандай, беравык ул тынып торды (Н.Фђттах). Сића ђйтер сњзем бар...
(Ш.Галиев);
б) сыйфатланмыш тамырдагы процессны у р ы н ягыннан характерлый:
Тирђн сахра минем барыр юллар (Џ.Такташ). Ашкынамын мин ђбђт бетмђс
урынга, мђћгегђ (Г.Тукай). Кайтыр юлга юнђлделђр хђзер (ђкият);
в) вакыт ягыннан характерлый: Саубуллашыр, китђр минут ќитте, Ђ
килми лђ, килми китђсе (Х.Туфан). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы
ќитте (И.Гази).
Болардан тыш, -ыр/-ер формасы чама, исђп кебек сњзлђр белђн џђм
алдыннан сњзе белђн шактый еш очрый: Кунакныћ да кузгалыр исђбе књренми
(Ф.Хљсни). Ќавапны озак кљтеп торыр чамабыз юк безнећ дигђн кебек,
текђлеп карап тора башлады (Ф.Хљсни). Син килер алдыннан безнећ позициялђр љстенђ биш снаряд тљште (И. Гази). Ђмма татар телендђ бу очраклар р формасыныћ исем фигыль мђгънђсе буларак карала ала, чљнки бу позициядә -
326
ыр/-ер формасы еш кына -у/-у кушымчалы фигыль белђн алыштырыла: кузгалыр
исђбе — кузгалу исђбе, килер алдыннан — килњ алдыннан џ.б.
-р формасы хђл сњзен ачыклаганда књпчелек очракта юк сњзе белђн килђ:
Хђзер шундый вакыт, ќитђкчесез бер адым атлар хђл юк (И.Гази). Бер яртын
тоз сатып алыр хђл юк (И.Гази). Булмаганны бар дип ђйтер хђлем юк
(Ф.Хљсни). Бу очракта хђл сњзе сыйфатланмыш буларак њзенећ мљстђкыйльлеген югалткан џђм -ыр хђл юк тезмђсе модаль мђгънђ белдерђ торган сыйфат
фигыльле ђйлђнмђ буларак карала ала (ул мљмкин тњгеллек модальлеген
катгыйлык белђн белдерђ).
Шул рђвешле, њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алуы ягыннан -ыр/-ер формасы -ган формасына нигездђ охшаш.
Њзенчђлекле момент: ђгђр -ган формасы књпчелек очракта тамырдагы процессныћ объектын яки субъектын ачыклап килсђ, -ыр/-ер формасыныћ
тамырдагы процессныћ урынын яки вакытын белдерњче сњзлђрне ачыклау
мљмкинлеге књбрђк.
§ 108. ыр, -ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заман белдерњ њзенчђлеклђре. Мђгълњм булганча, тљрки теллђрдђге -ыр/-ер, -ар/-ђр формасы тарихи
рђвештђ хђзерге-килђчђк заман мђгънђсен белдергђн. Мђсђлђн, татар халык
мђкальлђрендђ бу сыйфат фигыль бик еш хђзерге-килђчђк заман тљсмере белђн
кулланыла: Сљртенмђс тояк булмас, ялгышмас тел булмас (мђкаль). Аныћ бу
њзенчђлеге љлешчђ хђзерге ђдђби телдђ дђ чагыла.
Аергыч функциясендђ -р (-мас/-мђс) формасы предметны:
а) хђзерге-килђчђк заман тљсмерен белдергән процесс буенча характерлый:
Ђйлђнмђле
тормыш
чылбырында
Алмашынмас
боќра
бармы
соћ?
(К.Булатова). Без менђ чыктык янар таулар булып... (Џ.Такташ). Кыз кеше,
кеше арасына кияр књлмђге юк (Ф.Хљсни);
ә) сљйлђњ моментында башкарылган процесс буенча характерлый, ягъни хђзерге заманны белдерђ: Кем аны, кояш микђн, Алтынлы нуры белђн Књћелгђ
327
язып куйды књренмђс кулы белђн (X.Туфан). Кырыкта да ђле тальяныћныћ
Сандугачтай сайрар чаклары («Совет ђдђбияты»).
Бу очракта –ыр/-ер формасын еш кына -а торган формасы белђн
алыштырырга мљмкин. Сайрар ќир — сайрый торган ќир, књренмђс кул —
књренми торган кул, сайрар чак — сайрый торган чак;
б) килђчђктђ булачак эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Њткђн кљннђр
алар ярылып ята, Килер кљннђр генђ сер тулы (М.Шабаев). Њткђннђрдђ
тњгел, туар кљндђ Ишетелсен иде тавышым (Р.Ђхмђтќанов). Бу кљннђрнећ
барлык истђлеген алып кит син килер кљнећђ (X.Туфан).
Искђрмђ. –ыр/ер формасыныћ бу рђвешле килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы
татар ђдђби теле љчен чагыштырмача яћа књренеш, џђм бу књренешнећ активлашуына
хђзерге телдђ аныћ хђбђр функциясендђ дђ нигездђ килђчђк заман тљсмере белђн
кулланылуы тђэсир иткђн булырга мљмкин.
в) аерым очракларда ыр/-ер формасы заман тљшенчђсен тулысынча диярлек
югалтып, затка яки предметка гомумђн хас билгене белдерђ башлый џђм
сыйфатларга якыная, яки тулысынча сыйфат сњз тљркеменђ књчђ: кайнар
хислђр, янар чђчђк, янар тау. Њлмђс ќыр, сњрелмђс дђрт, сулмас гөл, сњнмђс
нур џ.б.
Контекстта исђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заманы књбрђк тљп
фигыльгђ бђйле була, ягъни ул, -ган формасы шикелле њк, мљнђсђбђтле
заманны белдерђ: Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази).
Аккошныћ китђр сђгате, яшьлекнећ соћы ќитђр (X.Туфан).
§ 109. –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш
башкаручы субъектның белдерелүе.
С у б ъ е к т мәгънәсе:
а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белдерелђ: Ђйтер
сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга (ќыр). Бљтен љмет синдђ, Малик
туган, бњтђн сорар кешебез юк (И.Гази). Тњзђр хђлем калмады... (Г.Ахунов).
328
ә) еш кына тартым кушымчасы белђн белдерелгђн субъектны ачыклап иялек
килешендђге исем яки алмашлык килергђ мљмкин: Аџ, минем сайрар ќирем
урман иде... (Г.Тукай). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте
(И.Гази).
б) тартым кушымчасыннан башка, процессныћ субъекты баш килештђге
исем яки алмашлык белђн белдерелђ: Безнекелђр ђйлђнеп кайтыр вакыт
ќитте (Ф.Хљсни). Мђктђптђ укулар башланыр кљн ќитђ (Ф.Хљсни).
Болыннарда гљллђр њсђр кљннђр килђ... (З.Маннур).
в) эш башкаручы субъект контексттан аћлашыла: Кайтыр юлга юнђлделђр
(ђкият);
г) –ыр/-ер формасы еш кына субъекттан аерылган эш-хђлне белдереп килђ:
Чыкчы тышка, нинди џђйбђт, нинди шђп уйнар заман! (Г.Тукай).
§ 110.
-р кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем
фигыль мђгънђсендђ кулланылуы. Барлык сыйфат фигыль формалары кебек
њк, ыр/-ер формасына да контекстта исемлђшњ хас. Ђмма хђзерге телдђ аныћ
барлык џђм юклык формаларында исемлђшње нигездђ мђкаль-ђйтемнђрдђ генђ
очрый: Тыяры юк туйга киткђн (мђкаль). Коралы њтмђснећ эше бетмђс
(мђкаль). Алты яшђр юлдан кайтса, алтмыш яшђр књрешђ килер (мђкаль).
И с е м ф и г ы л ь мђгънђсендђ исђ бу сыйфат фигыль формасы барлык
килеш формаларында диярлек кулланыла:
а) б а ш килештђ: Аларныћ кайчан кайтыры билгеле булмаса да, чамалап,
џич югы чђйне яћадан кайнатып ќибђрергђ мљмкин булган булыр иде
(Н.Фђттах);
ә) ю н ђ л е ш килешендђ: Кайтырына ак чђчђклђр љзгђн таћда Ил књгенђ
карап ауды батыр егет (Р.Ђхмђтќанов). Менђ бусы салып ятырыгызга, диде
ул, тљргђктђн љч мендђр... чыгарып (Ф.Хљсни);
329
б) т љ ш е м килешендђ: Карт каушады, уеннан уймак чыгарын сизенде булса
кирђк (Г.Ибраџимов). Ярым кем булырын белмим, Мин ђле ялгыз йљрим
(Ш.Галиев);
в) ч ы г ы ш килешендђ: Њлђреннђн берничђ кљн элек телдђн калды, мескен
(И.Гази). Тљшендђ юл љчен чђчкђен тарасын. Гарипнећ кайтырыннан фал
карасын (Дђрдмђнд);
Искђрмђ. 1. Исем фигыль мђгънђсендђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль хђзерге телдђ
иялек џђм урын-вакыт килешлђрендђ очрамый диярлек. Ђмма борынгы төрки телдђ џђм иске
татар ђдђби телендђ бу форма урын-вакыт килешендђ дђ шактый актив кулланылган.
Мђсђлђн: Бу угыл ул инђкне илтђрдђ... (Мђхмњд бине Гали, «Нђџќел-фђрадис»). Сата
алмаен янђ эвгђ килерендђ берђњ балык сата ултырыр юлында (Мљхђммђдьяр).
2. Бу сыйфат фигыльнећ кайбер килеш формалары,
мђгълњм булганча, морфологик
изоляция кичергђн. Мђсђлђн: инфинитив кушымчасы -ырга/-ергђ, -арга/-ђргђ, -рга/-ргђ
сыйфат фигыльнећ юнђлеш килеше формасыннан барлыкка килгђн; -мас-тан формасы (-р
кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыльнећ юклыгы) чыгыш килеш формасында хђл
фигыльлђргђ якынайган: Мансур књзлђрен алмастан шђџђр љстен књзђтеп барды
(А.Расих). Тљн буена туктамастан Тышта ап-ак кар ява (Н.Думави).
§ 111. -р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат
фигыльнећ икенчел формалары ясала.
Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгълњм булганча, хђзерге тел белемендђ
сњз ясагычларга кертелђ, ђмма сыйфат фигыль формаларына ялганып килгђндђ алар
џђрвакыт яћа сњз, яћа лексик берђмлек ясамыйлар, форма ясагычлар сыйфатында сыйфат
фигыльлђрнећ икенчел формаларын барлыкка китерђлђр.
-рлык (-маслык) кушымчалы форма књбрђк аергыч функциясендђ (атрибутив
мђгънђдђ) кулланыла џђм предметныћ эш-хђл буенча билгесен белдерђ:
Бакчадагы радио соћгы хђбђрлђр бирергђ тотына. Књћелгђ ятарлык бер генђ
ќылы хђбђр дђ юк (И.Гази). Айлы төндђ бђсле урман юлы, Бер карасаћ, хђйран
калырлык (Г.Афзал). Тышта књз ачмаслык буран (сљйлђм теле).
330
-рдай (-мастай) формалары да еш кына аергыч фунциясендђ килђ: Яндырырдай, кљйдерердђй кљлњ кљче (Г. Афзал). Таш тауларны эретердђй шђфкать
нуры Балкый тљпсез књзлђренећ карашында (Џ.Такташ). Бу бик авыр мђсьђлђ
иде. бу џич тђ хђл итеп булмастай мђсьђлђ иде (Н.Фђттах).
Татар телендђ -рдай, -мастай формасы еш кына процессны ачыклап рђвеш
сњз тљркеменђ якын мђгънђдђ кулланыла. Нђкъ шућа књрђ дђ татар тел
белемендђ -дай/-дђй кушымчасы, нинди сњз тљркеменђ ялганып килњенђ
карамастан, рђвеш ясагыч кушымча дип таныла [Тумашева, 1964: 243;
Современный..., 1969: 302]: Тђзкирђ бер елмайды, бер бозылды, елардай булды
(Н.Фђттах). Књрердђй генђ булмадым (сљйлђм телендђ).
§ 112. -асы/-ђсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль. -асы
кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыль њзенећ књп яклары белђн алда
тикшерелгђн -ган, -р формаларына охшаш. Ул шулай ук књп тљрле
функциялђрдђ кулланыла:
а) аергыч функциясендђ килђ џђм предметны килђчђктђ булачак, эшлђнергђ
тиешле эш буенча ачыклый: Књзлђрем алмый карыймын кайтасы юлларыћа
(ќыр).
Њзе ачыклаган сњз тљшеп калганда, вакытлыча исемлђшђ: Буласы, булган,
буявы сећгђн (мђкаль). Аласыћны ал да чыгып кит (Т.Гыйззђт);
ә) -асы формасы, башка сыйфат фигыльлђр кебек њк, исем фигыль
мђгънђсендђ кулланыла: Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);
б) -асы формалы фигыль хђбђр функциясендђ килђ: Арышка тљшђсе бу
айда (Г.Афзал).
Мђгълњм булганча, татар телендђ -ган, -р (-ачак) кушымчалы сыйфат
фигыльлђр нигезендђ затланышлы формалар - хикђя фигыль заманнары
ясалган, -асы формасы затланышлы фигыль буларак кулланылмый, ђмма аныћ
бернинди
кушымча
алмаган
хђлдђ
хђбђр
функциясендђ
кулланылуы
њзенчђлекле књренеш булып тора: Нђрсђгђ ул кадђр янып-кљеп йљрергђ,
331
барыбер «Туры юл» колхозы белђн кушыласы ич, дип мыгырдап алды ул
(Ф.Хљсни).
-асы формасы аергыч функциясендђ килеп, предметны килђчђктђ булачак,
булырга тиешле эш-хђл буенча характерлый. Бу очракта ул, -ган, -р формалары
кебек, тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в),
вакытын (г) ачыклап килђ.
а) Њлђсе књбђлђк ут књзенђ керер (мђкаль). Син, анасы, балаларны яхшы
кара, алар килђчђктђ яшисе кешелђр (Г.Ђпсђлђмов);
ә) Майга чаклы бетерђсе эшлђр бар монда (Ф.Хљсни). Бу — чишелмђгђн,
уйлыйсы мђсьђлђ (Л.Ихсанова);
б) Алмагачлар чђчђк атсын йљрисе юлыгызга (ќыр). Фатыйманыћ битлђре
кабынып китте, йљгереп барып, Якуб утырасы ќиргђ мендђр салды (И.Гази);
в) Гљлшђџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте
(Г.Ђпсђлђмов).
-асы формасы аергыч функциясендђ килгђндђ гадђттђ сљйлђњ моментыннан
с о ћ булачак эш-хђлне, ягъни тиешлек модаль мђгънђ тљсмере катыш абсолют
к и л ђ ч ђ к з а м а н н ы белдерђ. Минем халкымныћ књћелендђ дђ ђле ќырга
салынасы, повесть, романнарга књчђсе изге хислђре ята (С.Хђким). Яшел
келђмнђр ќђегез Без килђсе сукмакка (ќыр). Бетерђсе эшем бар,— диде
(Ф.Хљсни).
Ђмма тљп фигыль дђ, сыйфат фигыль дђ бер њк процессны белдергђн
ќљмлђлђрдђ -асы формасы абсолют заманны тњгел, мљнђсђбђтле заманны
белдерђ, ягъни бу форма белдергђн заман мђгънђсе тљп фигыльгђ бђйле була.
Сљйлђшђсе кешелђр белђн сљйлђштем (сљйлђшђм, сљйлђшермен). Урыласы
иген урылып бетте (урылып бетђ, урылып бетђчђк).
Сљйлисе кешелђр сљйлђп бетергђч, берничђ сњз ђйтмђкче булып, Якуб
књтђрелде (И.Гази).
332
-асы кушымчалы сыйфат фигыль аергыч функциясендђ килгђндђ књпчелек
очракта субъектка бђйле процессны белдерђ:
а) субъект сыйфатланмыш аша бирелђ: Разведкага барасы солдат каядыр
китеп югалды (И.Гази);
ә) сыйфат фигыль тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н,
в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ субъект сыйфатланмышка ялганган тартым
кушымчасы
аркылы
белдерелђ:
Књзлђрем
алмый
карыймын
кайтасы
юлларыћа (ќыр). Ђ бирђсе бњлђгећ булса,... Шау-шусыз гына менгезеп бир
(Ф.Хљсни);
б) субъект аналитик юл белђн белдерелђ: Яшел келђмнђр ќђегез без килђсе
сукмакка (ќыр). Фатыйма... Якуб утырасы ќиргђ мендђр китереп салды
(И.Гази);
в) аерым очракларда -асы формасы субъекттан аерылган процессны белдерђ,
яки субъект контекстан аћлашыла: Ул љч атлыйсы ќирне бер атлап, базардан
чыгып бара иде (Ф.Хљсни). Гљлшаџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне
тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).
Аергыч функциясендђ килгђндђ -асы кушымчалы сыйфат фигыль юклыкта
кулланылмый дияргђ мљмкин, џђрхђлдђ, аныћ юклыгы фигыльлђрдђгечђ -ма, мђ кушымчасы белђн белдерелми, сирђк очракларда гына исемнђрдђгечђ тњгел
сњзе ярдђмендђ белдерелђ ала: Мин сезгђ сыћар шырпы да бирђсе кеше тњгел
(И.Гази). Шушы актыгы булсын. Моннан ары аяк та атлыйсы кеше тњгел ул
(И.Гази).
§ 113. -асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем
фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста
тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
а) баш килештђ: Ала каргада аласыћ булсын (мђкаль). Тљялђсе тљялеп,
алынасы алынып беткђннђн соћ, хђер, озак тормадылар (Ф.Хљсни).
333
ә) тљшем килешендђ: Ашыйсын ашаган, яшисен яшђгђн (мђкаль). Ичмасам
теге малай да кайтмый, сљйлђшђсен сљйлђшер идем дђ кайтып китђр идем
(Ф.Хљсни). Џай йљрђклђр янып, ялкын йотып, књрђсенђ књћел ќилкенде (Г.
Афзал).
-асы
кушымчалы
сыйфат
фигыльнећ
исем
фигыль
мђгънђсендђ
кулланылышы бик актив. Ђдђби ђсђрлђрдђ дђ, сљйлђм телендђ дђ
УЛ
бу
мђгънђдђ бик еш очрый:
а) б а ш килештђ: Синећ килђсећ кичђ њк билгеле иде инде (сљйлђм теле).
Дљресен ђйткђндђ, њзенећ килђчђге, кая укырга барасы турында ачык итеп
уйлаганы юк ђле Гђрђйнећ (С.Сабиров).
ә) т љ ш е м килешендђ: Ул чакта мин њземнећ сугышка китђсемне тђмам
оныттым (Г.Ђпсђлђмов). Талдыйн тартма ясадым, тар буласын белмђдем (Г.
Тукай).
б) ю н ђ л е ш килешендђ: Ул планы ућышлы чыгасына тђмам ышанган
(Ф.Хљсни). Гђњџђр џђлакђт килђсенђ џич ышанмый иде (Г.Ђпсђлђмов).
Мисаллардан књренгђнчђ, -асы формасы исемлђшкђн хђлдђ џђм исем
фигыль мђгънђсендђ књбрђк баш, тљшем, юнђлеш килеше кушымчалары белђн
кулланыла. Аныћ чыгыш килеше формасы сљйлђм телендђ очрый: Аныћ
килђсеннђн хђбђрем юк иде.
Исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ эш башкаручы субъект тљшенчђсе
тњбђндђге юллар белђн белдерелђ:
а) сыйфат фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары белђн: «Ђхбар» бай дип
еллык яздым, ябыласын белмђдем (Г.Тукай). Килђсећне алдан хђбђр итђргђ
идећ (сљйлђм теленнђн);
ә) тартым кушымчасы џђм иялек килешендђге исем яки алмашлыклар белђн:
Кышныћ яман килђсен алдан ук сизеп... Донбасс якларына сыздым (Ф.Хљсни).
«Бурлак»ныћ кызыл яр турыннан кайчан њтђсен алдан белдереп торган икђн
(С.Сабиров).
334
Искђрмђ. Ш затта -асы формасына гадђттђ љстђмђ рђвештђ тартым кушымчасы
ялганмый (килђсе-м, -не, килђсе-н, -не, килђсен), ђмма бу очракта да ул тартымлы тљрлђнеш
кушымчаларын ала. Бары тик сљйлђм телендђ генђ -асы формасына љстђмђ рђвештђ III зат
тартым кушымчасы ялганып килњ очраклары бар: Хђзер «Ирек мђйданы», килђсесе
«Университет» тукталышы (трамвайда сљйлђшњдђн).
б) субъект баш килештђге исем яки алмашлыклар белђн белдерелђ: Гљллђр
инде яфрак яралар хђбђр итеп язлар ќитђсен (Х.Туфан). Апрель ќиле май
килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);
в) билгесез, яки гомумилђштерелгђн субъектны белдерђ: Еллар њтђсен
атналарда, айларда њтђргђ тиеш булуыбызны уйлап та карамыйбыз
(Г.Ђпсђлђмов).
§
114.
-асы
формасыныћ
мљстђкыйль
ќљмлђнећ
хђбђре
функциясендђ кулланылуы. -асы формасы атрибутив функциядђ џђм исем
фигыль мђгънђсендђ кулланылудан тыш, ќљмлђдђ мљстђкыйль позициядђ
хђбђр булып та килђ ала. Бу очракта, гадђттђ ул кирђклек, тиешлек, телђк
модаль мђгънђлђре катыш килђчђктђ булачак эшне белдерђ: Арышка тљшђсе
бу айда (Г.Афзал). Иртђгђ районга барасы (Ф.Хљсни). Бу караћгы чормага
ничек менђсе инде тагын! (И.Гази). Бетђр иде књћел ярасы, тагын анда ничек
барасы? (ќыр).
Татар телендђ -асы формасыныћ бу мђгънђсе -рга формалы инфинитивныћ
мљстђкыйль
кулланылышына
да
охшаш
[Борџанова,
1969:
636].
Чагыштырыгыз: Мића иртђгђ районга барасы. Мића иртђгђ районга барырга.
Диалектология буенча язылган хезмђтлђрдђ дђ -асы формасыныћ инфинитив
ролендђ килње, аныћ бу мђгънђсенећ аерым диалектларда ђдђби тел белђн
чагыштырганда кићрђк таралган булуы да билгелђнђ.
-асы формасыныћ хђбђр ролендђ килњен мђгълњм дђрђќђдђ -ган, -ыр, -ачак
кушымчалы хикђя фигыльлђр кулланылышы белђн чагыштырып булыр иде.
Тик бу формалар хђбђр функциясендђ килеп, зат-сан белђн тљрлђнђлђр, џђм
алар инде, затланышлы фигыльлђр буларак, сыйфат фигыльлђрнећ башка
335
мђгънђлђреннђн аерымланалар, -асы формасы хђбђр позициясендђ килсђ дђ,
зат-сан белђн тљрлђнми, шућа књрђ аныћ бу рђвешле кулланылышы сыйфат
фигыльнећ њз мђгънђлђреннђн берсе, њзенчђлеге булып кала.
Ђмма -асы кушымчалы сыйфат фигыль бу очракта да с у б ъ е к т к а бђйле
эш-хђлне белдерђ, џђм контекстта эш башкаручы субъект тњбђндђге юллар
белђн белдерелђ:
а) юнђлеш килешендђге исем яки алмашлык белђн: Таћ тарала. Мића
таћнан торып, басуларга эшкђ чыгасы (Г.Афзал). Аћа бай малае булып
кыланасы юк, чыгасы да, уйныйсы гына (Ђ.Еники);
ә) иялек килешендђге алмашлык белђн: Минем ђле тагын бер сђгать
кљтђсе (Г.Ахунов);
б) баш килештђге исем яки алмашлык белђн: Бњген кино килђсе дип
сљйлђгђннђр иде (Ф.Хљсни).
Џинди Минџаќ шул ќирлђрдђ дђрелфенњн саласы (Г.Тукай). Азык хђзерлђргђ
кирђк, барысына да Мљнирђ чабасы (Ф.Хљсни);
в) эш башкаручы субъект билгесез, яки ул контексттан аћлашыла: Бетђр иде
књћел ярасы. Тагын анда ничек барасы? (ќыр).
Бу функциядә -асы формасы юклыкта да кулланыла. Юклык формасы
гадђттђ исемнђрдђгечђ тњгел кисђкчђсе ярдђмендђ белдерелђ: Аларныћ икесенђ
дђ бердђй кагыла торган сњзлђр бетђсе тњгел (Ф.Хљсни). Машина бит њз
кулыћда, тирђ-карага ялынып йљрисе тњгел (Г.Ахунов);
Юклык шулай ук юк модаль сњзе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: Моннан
соћ самолетлар ягына аяк та атлыйсым юк (С.Баттал). Сирђк очракларда
гына юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн бирелергђ мљмкин:
Тозга баручы авылдашларын ул басу капкасы тљбендђ куып ќитте. Тагын
бераз мыштырдаса, бљтенлђй љлгермисе икђн (И.Гази).
336
§ 115. -асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы
формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн
ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
а) бар, юк сњзлђре белђн килгђндђ -асы формасы килђчђктђ булачак эшне
кирђклек модаль мђгънђ тљсмере белђн белдерђ: Безнећ бит ђле ат аласыбыз
бар, ђти, — дип куйды ул (И.Гази).
Бу ђйлђнмђ составындагы -асы формасы гадђттђ тартым кушымчалары
белђн килђ, џђм тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарђлилђр,
ягъни сыйфат фигыль тартым кушымчалары (џђм зат алмашлыклары)
ярдђмендђ љч зат белђн мљнђсђбђткђ керђ: Минем аласым бар, безнећ
аласыбыз бар, синећ аласыћ бар, сезнећ аласыгыз бар, аныћ аласы бар, аларньћ
аласылары бар.
Ђгђр затка ишарђлђњче чаралар булмаса, бу ђйлђнмђ белдергән эш-хђл
гадђттђ беренче затка карый: Тњбђне ныгытып ябасы бар (Н.Фђттах). Ќыелыш
була, Газзђгђ байрак тапшырасы бар (С.Баттал). Юклык аспекты -асы юк
рђвешендђ бирелђ: Азапланып бер дђ менђсе юк (Џ.Такташ). Тагын яшереп
торасы юк, бу кушамат минем њземђ дђ ошый (Г.Ђпсђлђмов).
ә) -асы килђ ђйлђнмђсе татар телендђ телђк мђгънђсен белдерђ: барасы килә,
узасы килә. Бу ђйлђнмђ белдергђн процессныћ затка мљнђсђбђте шулай ук
тартым кушымчалары џђм иялек килешендђге исемнђр яки алмашлыклар
ярдђмендђ белдерелђ (минем ќырлыйсым килђ, аныћ ќырлыйсы килђ). Ђгђр үзе
генә кулланылса, ягъни затка ишарђлђњче чаралар булмаса, -асы килђ
ђйлђнмђсе белдергђн телђк (эш-хђл) беренче затка карый: Шундый уйчан, аулак
таћнарда Сњз кушасы килђ талларга (Х.Туфан).
б) -асы иде аналитик формасы телђкне белдерђ, џђм ул процесс гадђттђ
шулай ук беренче затка карый: Менђ шулай трактордан тљшмичђ барасы да,
барасы иде! (Н.Фђттах). Кызыл мђйданны књрђсе иде! (Г.Ђпсђлђмов).
337
в) -асы калган ђйлђнмђсе эшнећ њтђлми калуына њкенњне белдерђ: Шђп
булган, тагын берне љстисе калган (Г.Ђпсђлђмов).
г) -асы итте ђйлђнмђсе карар кылу модальлеген белдерђ: Ничек килеп
чыгасы иттећ? (Г.Ахунов).
§ 116 -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђк формасы. Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ
љченче формасы -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђк кушымчалы фигыль шулай ук
купмђгънђле, џђм ул књп тљрле функциялђрдђ кулланыла.
А т р и б у т и в функциядђ кулланылган -ачак формасы предметны
килђчђктђ булачак эш-хђл, хђрђкђт буенча характерлый: бетерђчђк эш,
ђйтелђчђк фикер, булачак ќыелыш.
Башка сыйфат фигыль формалары кебек њк, аергыч функциясендђ -ачак
формасы сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора ала:
а) тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н ачыклый: Инде хђзер бу далада
беркайчан да туктап-тынып тормаячак эш башланды (Н.Фђттах). Парлашып
ќырлап куялар. Йљрђкне телеп-телеп. Књллђрдђн дићгез буена китђчђк
кошлар кебек (Х.Туфан);
ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Хђзер терелтђчђк адђм хакында бераз
мђгълњмат бирергђ њтенде (Ф.Ђмирхан);
б) у р ы н н ы белдергән сүзне ачыклый: Тђгђрмђчлђр, тђгђрмђчлђр. Йљгереп
њтђ. Алда без шђџђр салачак далалар кљтђ (Ш.Галиев). Якуб барачак љяз
шђџђре дђ аклар кулына элђкте (И.Гази).
в) в а к ы т н ы белдергән сүзне ачыклый: Без књбрђк килђчђк кљннђр
турында хыялланырга яратабыз, Гљлшаџидђ! (Г.Ђпсђлђмов).
-ачак формасы фигыль нигезендђ бирелгђн эшнећ о б ъ е к т ы н, у р ын ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ, сыйфатланмышлар составындагы тартым
кушымчалары
эш
башкаручы
субъектка
ишарђли.
Биредђ
ђйтелђчђк
фикерлђрем (Н.Исђнбђт). Сљйлђячђк сњзлђрећне исећдђ тот (сљйлђм
теленнђн). Субъект тљшенчђсе шулай ук аналитик юл белђн, исемнђр,
338
алмашлыклар ярдђмендђ дђ белдерелђ ала: Икенче бригада сљрђчђк ќиргђ килеп
тђ ќиттелђр (Ф.Хљсни). Сыйфат фигыль тљшем юнђлешендђ килгђндђ
субъект, гадђттђ, билгесез була: Алдагы атнада уздырылачак ќыелышта нђкъ
менђ шул мђсьђлђ каралачак (А.Расих).
-ачак кушымчалы сыйфат фигыль контекстта сирәк исемлђшеп килә
ђ
исемлђшкђндђ бу форманыћ тулысынча исемнђргђ књчњ тенденциясе дђ бар:
килђчђк тормыш — килђчђк (исем); бирђчђк бурыч — бирђчђк (бирђчђгем бар —
исем).
Исем фигыль мђгънђсендђ -ачак формасы шактый еш очрый, тљрле килеш
кушымчалары белђн кулланыла: Сез хђзерге минутта бљтен дљньяныћ
язмышын њзгђртђчђге ачык мђгълњм булган бер зур эшне башкарырга
тиешлесез (Г.Ђпсђлђмов). Эшнећ мондый ђйлђнеш алачагын књз алдына да
китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни). Њзенећ ялгышмаячыгына ђз генђ дђ
шиклђнмичђ, барды да барды (Н.Фђттах). Ђткђй, син књп эшлђдећ, хђзер инде
сића ял итђргђ вакыт... диячђген уйлап, књћеле янђ књтђрелђ (Ш.Камал).
-ачак формасы исем фигыль мђгънђсендђ кулланылганда гадђттђ шулай ук
субъектка бђйле процессны белдерђ. Субъект тартым кушымчалары, баш џђм
иялек килешендђге исем яки алмашлыклар белђн белдерелђ: Минем сђнаигы
нђфисе булачагым да тђмам билгеле булып ќитте (Ф.Ђмирхан). Таќи
Вильданов хђзер оркестр килеп ќитђчђген хђбђр итте (Г.Ахунов).
Искђрмђ. XX йљз башында язылган кайбер ђдђби ђсђрлђрдђ -ачак формасы исем фигыль
мђгънђсендђ килгђндђ еш кына икђн, сњзе белђн кулланыла: Шђкертлђренђ, тђќрибђ љчен,
кабинетта хђзерлђнгђн бер адђмне терелтђчђк икђнен бђян итте (Ф.Ђмирхан). 42 ел
моннан ђњвђл вафат булган Фђтхулла хђзрђтне терелтђчђк икђнлеге хђбђр бирелгђн
(Ф.Ђмирхан).
Шул рђвешле, килђчђк заман сыйфат фигыльлђрнең љч формасының да
(-ыр, -асы, -ачак) кулланылыш њзенчђлеклђре нигездә уртак, алар аерым
мђгънђ тљсмерлђре буенча гына бер-берсеннђн аерылалар: -ыр формасы,
мђсђлђн, предметны килђчђктђ булачак, булырга мљмкин булган эш-хђл буенча
339
характерлый; ђ традицион кулланылышта исђ хђзерге– килђчђк заманны
белдерђ (барыр юл, ђйтер сњз); -асы формасына исђ књбрђк тиешлек, кирђклек
модаль мђгънђ тљсмере хас (барасы юл, ђйтђсе сњз); ђ -ачак формасы исђ
предметны яки затны саф килђчђктђ һичшиксез булачак эш буенча характерлый
(булачак ќыелыш, ђйтђчђк сњз). Аћа шулай ук катгыйлык тљсмере дђ хас.
Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
§ 117.
-учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм
мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар
телендђге сыйфат фигыльлђр арасында њзенчђлекле урын алып тора. -ган, ачак, -ыр, -асы формаларыннан аермалы буларак, -учы формасы татар телендђ
башлыча атрибутив позициядђ, ягъни сыйфат фигыльнећ њз мђгънђсендђ генђ
кулланыла (аергыч функциясе џђм исемлђшњ): Лђкин сљйлђњче агай
аптырамый, ућайсыз хђлдђн чыгу љчен тагын мђкальгђ ябыша (Н.Исђнбђт) —
аергыч функциясе; Ишек кагучыныћ кем икђнлеген сорагач, ишек ачыла
(Ш.Камал). Ишекне ачучы — љч-дњрт яшьлђрдђге матур бер кыз бала иде
(А.Расих) — исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр.
-учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы хђзерге татар
телендђ очрамый, џђм аныћ нигезендђ затланышлы формалар да ясалмаган.
Искђрмђ. 1. -учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсен белдерђ алуы тљрки теллђр
књлђмендђ дђ билгелђнмђгђн. Шул ук XX йљз башы ђдђби ђсђрлђрендђ татар телендђ -учы
формасыныћ -лык кушымчасы ярдђмендђ исем фигыль мђгънђсен белдереп килњенђ генђ
кайбер мисаллар табарга мљмкин: Хђзрђтнећ хђтеренђ мондагы кешелђрнећ миссионер
булучылыклары килде (Ф.Ђмирхан). Тирђ-ягындагы књренешнећ бик матур булучылыгы,
њзенећ ућайлылыгы белђн џђрвакыт мине тарта, балыкка, су керергђ дип, еш-еш чаптыра
иде (Г.Ибраџимов). Ул бер гезета идарђсендђ язучылыкта иде (Ш.Камал). Лђкин хђзерге
ђдђби тел љчен бу књренеш шулай ук хас тњгел.
2. Кайбер тљрки теллђрдђ татар телендђге -учы формасы затланышлы фигыль буларак та
кулланыла ала. Мђсђлђн, карачай-балкар телендђ -ыучу, -еучю формасы зат-сан белђн
тљрлђнђ:
I зат бурыучума
340
II зат барыучуса
III зат барыучуду [Урусбиев , 1963: 123]
Алтай телендђ -аачы, -еечи формасы иде (еди) ярдђмче фигыле џђм бул сњзлђре белђн
килеп, зат-сан белђн тљрлђнђ: Поезд ике часта келеечи еди, келбейтер [Тадыкин, 1967: 158].
Шућа охшаш књренеш Кљнбатыш Себер татарлары теленећ тевриз сљйлђшендђ дђ бар: Син,
кунучы булма, мин сине кљтђрем.
Бу форма аергыч функциясендђ килгђндђ тљп юнђлештђ бары тик тамырдагы процессныћ субъектын гына ачыклап килђ: Уфа пединститутында
укытучы егет шул ќыр яратуы аркасында поездан да калган ди (М.Рафиков).
Моны љр-яћа сары чыпталар љелгђн арбада утыручы киез эшлђпђле агай
янђшђ баручы ќђяњлелђрдђн сорады (Ђ.Фђйзи)1.
Аћлашыла ки, -учы формасы исемлђшеп килгђндђ дђ џђрвакыт тамырдагы
процессныћ башкаручысын, субъектын белдерђ: Аягњрђ алкышлаучылар
арасыннан ул таныш йљзлђрне эзлђде (Ш.Хљсђенов). Бу тљнне авылда
йоклаучы булгандырмы, лђкин Фатыйманыћ књзенђ йокы кермђде (И.Гази).
Искђрмђ. Шул сђбђп аркасында булса кирђк, фигыльгђ -учы аффиксы ялганып ясалган
сњзлђрне элеккерђк чорда язылган грамматикаларда эш башкаручыны белдерњче исем (имя
действующего) дип карау да булган [Казембек, 1839: 67]. Лђкин шул ук хезмђттђ мондый
искђрмђ дђ бирелђ: «Имя действующего в разных отношениях может быть рассматриваемо
как род причастия настоящего. Образуется оно прибавлением частицы -у, -чы (-учы)» [шунда
ук].
§ 118. -учы формасыныћ заман белдерњ њзенчђлеклђре. -учы формасы
татар телендђ еш кына предметка гомумђн хас билге булып ђверелгђн, заманга
мљнђсђбђтсез процессны белдерђ. Шулай, Шђрифќан, мылтык тота белњче
ничђ кешећ бар? (И.Гази). Њзенећ мђхђббђтеннђн башка берни белђн дђ
кызыксынмаучы яшь, чибђр кыздан чын-чыннан хатын кешегђ ђверелгђндђй
итеп тойды (Н.Фђттах).
Бу үзенчәлеге белән, ягъни бернинди өстәмә кушымчаларсыз килгәндә тамырдагы
процессның субъектын гына ачыклавы белән, бу форма рус телендәге причастиеләргә
охшашлык күрсәтә.
1
341
Шул ук вакытта -учы формасы контекстта тљп фигыльгә бђйле, мљнђсђбђтле
заман мђгънђсен дђ белдереп килђ ала.
а) Тљп фигыль белђн б е р њ к вакытта булган процессны белдерђ: Тњбђн
очка кайтып баручы Гафият, Бер ярым Мићнулла, Гапсаттар џђм тагын
берничђ кеше язгы чђчњ турында сљйлђшђлђр (И.Гази). Хђер, џђрберсе њзенчђ
терекљмеш булып тђгђрђњче авыл малайлары Сђфђргалинећ ул сњзлђренђ
колак та салмадылар. (Ф.Хөсни). Гљлшаџидђ коридор буйлап килњче кешене
танымады да (Г.Ђпсђлђмов);
ә) тљп фигыльдђн а л д а булган процессны белдерђ: Менђ шулай салкын
кљндђ теге эш эзлђп чыгучы ярлылар њзлђренећ мђќмђгыйль фокара булган
урыннарына ђллђ кайчан килеп тулганнар (М.Гафури). Ђ, энем Якуб, ул
субранќа дигђннђре кайчан ќыелачак соћ?— диде ђлеге су турында сњз
кузгатучы карт (И.Гази). Бу яћа йортларны дию патшасын ќићеп кайтучы
ике батыр салдыра (ђкият). Тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган
процессны белдергђн -учы формасын -а торган формасы белђн (а), ђ тљп
фигыльгђ кадђр булган процессны белдергђндђ -ган формасы белђн (б)
алыштырырга мљмкин: а) кайтып баручы Гафият — кайтып бара торган
Гафият, тђгђрђњче авыл малайлары — тђгђри торган авыл малайлары, б) суз
кузгатучы карт — суз кузгаткан карт; ќићеп кайтучы ике батыр — ќићеп
кайткан ике батыр.
§ 119. -учы формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње. Тљп
юнђлештђ (шулай ук кайтым, уртаклык, йљклђтњ юнђлешлђрендђ) килгђн -учы
формалы сыйфат фигыльдђ эш башкаручы субъект бары бер юл белђн генђ
белдерелђ ала, ягъни сыйфатланмыш тамырдагы процессныћ башкаручысын
белдерђ: килњче кешелђр, кайтучы солдатлар...
Авылда кияњгђ чыгуны љмет итеп йљрњче кызлар шактый књп иде
(Ф.Хљсни). Мостафаны авылга илтњче кеше алтмыш яшьлек бер бабай иде
(Ш.Камал). Димђк, эш башкаручы субъектныћ тартым кушымчасы ярдђмендђ
342
белдерелње, яки синтаксик юл белђн, иялек яки баш килештђге исем
(алмашлык) ярдђмендђ белдерелње -учы формасы љчен хас тњгел. Шућа књрђ
дђ -учы формасы нигезендђ сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр, џђм бигрђк тђ,
хђбђре -учы формасы белђн белдерелгђн синтетик иярчен ќљмлђлђр ясала
алмый.
Минем кайгыртучы кызым сњзтезмђсе белђн минем яраткан кешем
ђйлђнмђсе арасында тышкы яктан охшашлык бар, лђкин -учы формасы кергђн
сњзтезмђне сыйфат фигыльле ђйлђнмђ дип карап булмый, чљнки минем
алмашлыгы биредђ кайгыртучы сњзе белђн турыдан-туры бђйлђнешкђ керми, ђ
ул кызым сњзенђ карый, кызныћ кемнеке икђнен, ягъни иялек нисбђтен
белдерђ, ђ икенче ђйлђнмђдђ исђ минем алмашлыгы яраткан сыйфат фигыле
белдергђн эшнећ, хђлнећ башкаручысына ишарђли, шул ук вазифаны бер њк
вакытта кешем сњзе составындагы -ем тартым кушымчасы да њти.
Искђрмђ. Димђк, тљрки теллђрдђ сыйфат фигыль формалары нигезендђ синтетик иярчен
ќљмлђлђр ясалу мљмкинлеге (бу очракта иярчен аергыч ќљмлђлђр ясалу мљмкинлеге)
гомумђн тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрнећ (причастиелђрнен) њзенчђлекле грамматик
табигатенђ бђйле, ягъни бернинди љстђмђ кушымчалар алмаган хђлдђ, -ган, -р, -ачак, -асы
формаларыныћ тамырдагы процессныћ объектын, урынын, вакытын ачыклап килњлђре, џђм
шул ук процессныћ субъекты синтаксик юл белђн белдерелње нђтиќђсендђ њзенчђлекле
иярчен ќљмлђлђр барлыкка килђ. Ђ -учы формасы љчен, алда ђйтелгђнчђ, бу њзенчђлек хас
тњгел.
§ 120. -учы формасыныћ исемлђшње һәм исемгә күчүе. Аергыч
функциясендђ кулланылудан тыш, -учы формасы шактый еш исемлђшеп килђ,
ягъни тамырдагы процессныћ башкаручысы, с у б ъ е к т ы мђгънђсендђ
кулланыла. Кљрђшњчелђр кулына бишђр йомырка китереп тоттырдылар
(Г.Ахунов). Һђм менђ монда беренче буразна салучыларныћ да берсе ул
булачак (Н.Фђттах). Гомумђн авылда Маликны яратмаучылар аз тњгел
(И.Гази).
343
Татар телендђ -учы кушымчалы сыйфат фигыль еш кына, исемлђшкђн хђлдђ
фигыль билгелђрен югалтып, исемгђ књчђ. Мђсђлђн: язучы, укучы, тљзњче,
сайлаучы џ.б. Ђйтергђ кирђк, -учы формасыныћ башкаручы затны белдерњче
исем буларак кулланылу мљмкинлеге шактый кић. Ђйтик бораулаучы, кљтњче,
укытучы кебек гадђти исемнђрдђн тыш сњзлеклђрдђ, мђсђлђн, икмђк
хђзерлђњче (хлебозаготовитель), сал агызучы (сплавщик), ашлык тапшыручы
(ссыпщик) кебек сњзлђр дђ шактый књп теркђлгђн. Бу сыйфат фигыль шулай ук
књп кенђ фђнни терминнар ясауда да катнаша: уртак ваклаучы, санаучы,
бњлњче, бђйлђњче ара џ.б.
§ 121. -а торган формалы сыйфат фигыль. Хђзерге заман сыйфат
фигыльнећ аналитик формасы -а/-ђ (-ый, -и) кушымчалы фигыль, џђм торган
ярдђмче сњзе белђн ясала: Ул борынгычарак уйлый торган картларныћ ашына
кара таракан булып тљшкђнлеген њзе дђ сизеп йљри иде (Ф.Хљсни). Маликка
бара торган сукмакны онытмагансыћ ич ђле? — диделђр аћа (И.Гази). Ќирне
књтђрђсећ, тургай њзећ сайрый торган нокта нибары (Р.Ђхмђтќанов).
Искђрмђ. -а торган аффикслы сыйфат фигыль тљрки теллђр љчен дђ хас. Књпчелек
тљрки теллђрдђ бу аналитик форма тљрле дђрђќђдђ кыскартылуга дучар булган: -диган тњзбђк телендђ, -атын - казак телендђ, -атан, -итан — алтай телендђ, -аткын, -атын, атаган, -атыгын — себер татарлары телендђ џ.б. Ђ татар телендђ исђ, ул њзенећ беренчел
хђлендђ, аналитик форма буларак кулланыла.
-а торган формасы татар телендђ књбрђк атрибутив позициядђ (аергыч
функциясендђ) кулланыла џђм тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын
(б), урынын (в), вакытын белдергђн (г) һәм корал мђгънђсендђге сњзне (д)
ачыклап килђ ала:
а) Майор Ильин музыкага бик исе китми торган, башаягы белђн сугыш
эшенђ чумган бер кеше иде (И.Гази). Бара торган кешелђрнећ берсе борылып
нђрсђдер кычкырды џђм кулын болгады (Совет ђдђбияты);
344
ә) Светлана њрелеп кенђ љстђл љстеннђн укый торган китабын алды
(Л.Ихсанова ). Бу тљргђктђ аныћ яшь вакыттан ук язып килђ торган
кљндђлеклђре иде (Л.Ихсанова);
б) Фукс бакчасына бара торган сукмак Гљлшаџидђгђ нидер хђтерлђтђ иде
(Г.Ђпсђлђмов). Мђрьям тора торган йортныћ бер башында тњбђсе
ќимерелеп беткђн ташландык бер куыш бар иде (Н.Фђттах);
в) Куркып тора торган чак тњгел (И.Гази);
г) Ипи кисђ торган пычак.
-а торган формасыныћ исемлђшње сирђк, ђ исем фигыль функциясендђ ул
бљтенлђй диярлек кулланылмый. Исемлђшњ очрагына мисаллар китерик: Ул
алай тњбђнгђ карап, авызына су кабып тора торганнардан тњгел (Ф.Хљсни).
КамАЗ-колос! Ђ њзлђре кемнђр/ Бу гигантны тљзи торганнар!? (Х.Туфан).
§ 122.
-а торган формасында заман мђгънђсенећ белдерелње.
Књпчелек очракта -а торган формасы татар ђдђби телендђ заманга мљнђсђбђтсез, предметка гомумђн хас булган билгене белдерђ: Галиулла шахтерлар
кия торган ќеп чабаталарны чишенеп ташлады да сђке љстенђ сузылып ятты
(И.Гази). Ђнђ ќђйлђрен бљтенлђй кибеп бетђ торган тегермђне тњкелдђп
утыра (Г.Бђширов).
Чагыштырмача сирђк очракларда -а торган формасы хђзерге заман
мђгънђсен белдерђ, ягъни предметны сљйлђњ моментында эшлђнгән эш, хђл,
хђрђкђт буенча характерлый: Бара торган кешелђрнећ берсе безгђ борылып
нђрсђдер ђйтте... Сђфђргали бара торган ќиреннђн тукталып, бераз хђл ќыеп
торды (Ф.Хљсни). Килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тагын да
сирәгрәк: суя торган мал (суеласы мал), ура торган ашлык (урыласы ашлык),
тия торган хезмђт хакы (тиячђк хезмђт хакы). Бу форма килђчђк заман
мђгънђсендђ кулланылганда, аћарда тиешлек модаль мђгънђ тљсмере булуы да
сиземлђнђ.
§ 123. -а торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
345
а) -а торган формасы белдерелгђн процессныћ субъекты сыйфатланмыш
аркылы бирелђ: Бик ачык, сњзгђ ќитез, егђрле, колхозчылар белђн њз булып
сљйлђшђ торган кеше (Н.Исђнбђт).
Шул ук форма тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы н,у р ы н ы н, в а к ы т ы н
ачыклап килгђндђ, эш башкаручы субъект:
ә) сыйфатланмыш составындагы тартым кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ:
Сђфђргали бара торган ќиреннђн тукталып бераз хђл ќыеп торды (Ф.Хљсни).
Кызым, кешелеккђ кия торган књлмђклђрећне дђ тапландыргансыћ...
(М.Ђмир);
б) субъект аналитик рђвештђ, баш килештђ алмашлык яки исем белђн
белдерелергђ мљмкин: Мин тора торган шђџђрнећ уртасында базар булып...
(М.Гафури). Мђрьям тора торган йортныћ башында... ташландык бер куыш
бар иде (Н.Фђттах). Димђк, -учы формасыннан аермалы буларак, -а торган
кушымчалы сыйфат фигыль нигезендђ синтетик иярчен аергыч ќљмлђлђр дђ
ясала ала;
в) еш кына -а торган формасы предметны субъекттан аерылган процесс
буенча характерлый: Ял йортына бара торган сукмак... Куркып тора торган
чак тњгел! (И.Гази). Бњген љстђл савыт-сабадан бушатылган, љстенђ књн
кисђ торган калын такта куелган (Ђ.Фђйзи).
Хәл фигыль.
§ 124. Гомуми төшенчә. Хәл фигыль – ф и г ы л ь һәм р ә в е ш
билгеләренә ия булган затланышсыз фигыль формасы. Ике сүз төркеменең –
фигыль һәм рәвешнең төп үзенчәлекләрен үзендә туплаган бу форма асылда
фигыль, фигыльнең функциональ формасы булып кала, ә аның “хәл фигыль”
дип аталуында (төгәлрәк әйтсәк, “рәвеш фигыль” булыр иде) электән килгән
традиция чагыла.
346
Сөйләмдә хәл фигыльләр гадәттә икенче бер фигыль белән белдерелгән
эшне төрле яктан а ч ы к л а п, яисә ул эшкә ө с т ә м ә эшне белдереп киләләр.
Мәсәлән:
Ул көнне кар яуды да яуды. Күбәләкләр кебек оча-оча, бөтереләбөтерелә, тын гына яуды (Р.Юсупова). Сөләйманов хат алды. Зәңгәр
конвертны кабаланып ертты да тыеп булмый торган ашкыну белән бер
тапкыр күз йөгертеп чыкты. Шуннан соң, ашыкмыйча гына, тәмләп кенә өряңадан укырга тотынды (И.Гази). Йорт саен йөреп, өелеп-өелеп торган сары
бүрәнәләрне язып чыккач, халыкны җыярга боердылар (И.Гази).
Хәл фигыльләрнең фигыль һәм рәвеш белән уртаклыгын һәр өч юнәлештә
- лексик-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан билгеләргә мөмкин.
1. Фигыль билгеләре:
1) л е к с и к – с е м а н т и к яктан хәл фигыльләр эш-хәлне, процессны
белдерәләр: йөгереп (килә), ашыгып (кайта), кайткач (күрдем), киткәнче күреп
(сөйләштем) һ.б.;
2) м о р ф о л о г и к яктан хәл фигыльләрдә фигыльгә хас гомуми
грамматик категорияләр чагылыш таба: хәл фигыль барлык-юклык белән
төрләнә, юнәлеш формаларын ала, синтетик һәм аналитик юл белән эшнең
үтәлү дәрәҗәсен белдерә: барып~бармыйча, баргач~бармагач, йөгереп (килә)
~йөгерешеп (киләләр), эшләп (бирдем)~эшләтеп (алдым), баргач~барып
җиткәч һ.б.
3) с и н т а к с и к яктан хәл фигыль иярчен җөмләнең хәбәре булып килә:
Эш беткәч, уйнарга ярый (Г.Тукай). Самовар кайнаганчы, әйдә, икәүләп
кырдан әйләнеп кайтыйк (С.Кудаш).
Хәл фигыльләр, башка фигыль формалары кебек,
килешләр белән дә
башкаралар, ягъни үзләреннән алда килгән исемнең билгеле бер килештә
торуын таләп итәләр: өйгә кайткач, китапны укып, эштән кайтканчы һ.б.
Рәвеш билгеләре:
347
1) л е к с и к – с е м а н т и к яктан хәл фигыльләр, рәвешләр кебек үк, эшхәл билгесен белдерәләр, икенче бер эш-хәлне ачыклап киләләр: ашыгып (килә),
кычкырып (сөйли), күреп (шатландым), килгәч (күрдем) һ.б.;
2) м о р ф о л о г и к яктан хәл фигыль рәвешләр кебек үк төрләнми;
сирәгрәк кайбер фигыль формалары чагыштыру дәрәҗәсе кушымчаларын гына
алырга мөмкин: ашыгып~ашыгыбрак, кычкырып~кычкырыбрак һ.б.;
3) с и н т а к с и к яктан хәл фигыльләр еш кына хәл булып киләләр, бу
яклап та алар рәвешләр белән охшаш. Мәсәлән:
Бала инде елый-елый арыган булса кирәк, ул бары сулкылдап ыңгыраша
гына иде (Ә.Еники). Аучы, тыны кысылып, туктап калды (З.Мәхмүди).
Хәзерге татар әдәби телендә хәл фигыльнең актив кулланылышка ия
булган дүрт төре бар. Алар түбәндәгеләр:
1) –ып/-еп, -п кушымчалы хәл фигыль;
2)–а/-ә (-ый/-и) кушымчалы хәл фигыль;
3–гач/-гәч (-гач/-кәч) кушымчалы хәл фигыль;
4)–ганчы/-гәнче (-канчы)/-кәнче кушымчалы хәл фигыль.
Болардан тыш, күбрәк сөйләм теле өчен хас, сирәгрәк әдәби телдә дә
кулланыла торган –ышлый/-ешли, -арак/-әрәк, (-рак/-рәк) формаларын да
күрсәтергә мөмкин.
Мин аны кайтышлый очраттым; китешли күрдем; Авылга җитәрәк
машина очрады (сөйләм теле) һ.б.
Сыйфат фигыльләрдән аермалы буларак, хәл фигыль формалары заман
белдерү буенча төркемләнми, хәл фигыльләрдә заман төсмерен белдерү
үзенчәлекле. Хәл фигыль белдергән эш-хәлнең үтәлү вакыты сөйләү моментына
түгел, ә контексттагы икенче бер эш-хәлнең үтәлү вакытына мөнәсәбәтле
рәвештә белдерелә: Хәл фигыльнең төрле формалары икенче, ягъни төп фигыль
белән б е р ү к вакытта, төп фигыльдән а л д а, яки төп фигыльдән с о ң булган
эш-хәлләрне белдерәләр.
348
Хәл фигыльләр – затланышсыз фигыль формалары, алар зат-сан белән
төрләнмиләр, әмма алларга функциональ-семантик планда персональлек
белдерү хас. Хәл фигыль белдергән эш–хәлнең үтәүчесе, кагыйдә буларак, баш
килештәге исем, алмашлык яки исемләшкән башка сүз төркемнәре белән
белдерелә, (мин баргач, укытучы килгәнче, син килеп һ.б.), яки субъект
төшенчәсе контексттан аңлашыла. Мәсәлән:
Нигъмәтулла абзыкай
тарантастан егетләрчә тиз генә төшеп,
башта ике куллап, иелә биреп бабасы һәм әбисе белән күреште, аннары көләкөлә балдызларының аркаларыннан кагып, алар белән күрешә башлады
(Ә.Еники).
Китерелгән җөмләдә хәл фигыльләр белдергән эш-хәлләрнең үтәүчесе,
субъекты – Нигъмәтулла абзыкай.
Татар телендә хәл фигыльләрнең кулланылыш даирәсе, функциясе
шактый киң. Аларның төп функциясе – контекстта икенче бер фигыльне
ачыклау. Моннан
тыш, алда без -ып/-еп һәм
-а/-ә кушымчалы хәл
фигыльләрнең телдә үзенчәлекле рәвештә эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерүче
аналитик төзелмәләрдә актив кулланылуын күрдек. Шулай ук персональлек
юнәлешендә
белдерелгәнгә,
эш-хәлнең
хәл
башкаручысы
фигыльләрнең
баш
синтетик
килеш
формасы
иярчен
җөмләләр
белән
төзү
мөмкинлекләре дә гаять киң. Мәсәлән:
Бу вакытта инде кояш баеп, күктә беренче йолдызлар күренә башлаган
була (Ф.Хөсни). Кунаклар кайтырга чыккач, карт ишек алдына чаклы озата
чыкты (Ш.Камал).
§ 125. -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль
контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле
мөнәсәбәттә була:
а) хәл фигыль белән б е р ү к вакытта булган эш-хәлләрне белдерә:
349
Аны чын ихластан куанып, зурлап каршы алдылар (Ә.Еники). Ишелеп
кар ява юлларыма, Мәңге кояш Тукай урамында (Р.Гаташ). Күккә таба үрелеп
бер-берсенә нык сыенып, яр өстендә баһадир агачлар утыра (Н.Фәттах).
ә) хәл фигыль төп-эштән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә:
Йомыры гына ат кырын-кырын гына борылды да, юлга төшеп, вак
адымнар
белән
юыртып
китте.
(Р.Гыйззәтуллин).
Сөләйман
абзый
тынычланып, яңадан килененең хәлен сораштыра башлады (Г.Әпсәләмов).
Каты гына суыклар башланып, инеш бозланганга инде байтак вакытлар үтсә
дә, әле кар күрсәткәне юк. (Ф.Хөсни).
Икенче бер фигыльне ачыклап килгән, һәм төп фигыль белән төрле вакыт
мөнәсәбәтендә торган хәл фигыльләр, рәвешләр кебек үк, эш-хәлне төрле яклап
ачыклап киләләр:
Төп фигыль белән б е р ү к вакыттагы эшне белдергән хәл фигыльләр
күбрәк эш-хәлне ү т ә л ү р ә в е ш е ягыннан ачыклыйлар: кычкырып (сөйли),
ашыгып (килә), зурлап (каршы ала) һ.б.
Мортазин туктады. Урман өстеннән ачулы сызгырып, көзге салкын җил
исеп китте (Г.Әпсәләмов). Читекче кызлар булган йортка керүне мин
зарыгып көтә идем... (Г.Бәширов). Шаулап аккан су булыр, тау башлары, тау
аслары (Г.Тукай). Әллә Тукай сөеп тыңлаганга, “Әллүки”ләр һаман тынмаган
(Р.Миннуллин).
Төп эштән а л д а г ы эшне белдергән хәл фигыльләр эшнең с ә б ә б е н,
м а к с а т ы н, к и р е ш а р т ы н һ.б. белдерәләр, яки бе р-б е р а р т л ы
эшләнгән эш-хәлләрне белдереп киләләр.
а) эшнең с ә б ә б е н белдерәләр:
Нуриәсма оныкларына яшь аралаш карап.. йөзләрендә Сәгыйдулланың һәм
үзенең чалымнарын табып шатланды (Ф.Садриев). Каенатасының тамак
кыруын ишетеп, килен сискәнеп куйды (Р.Гыйззәтуллин).
ә) эшнең м а к с а т ы н белдерәләр:
350
Сине эзләп өегезгә кагылган идем... (Т.Галиуллин). Ирекле илгә яңа җыр
килә Гөрләп, хәерле иртә теләп (Ә.Ерикәй). Хәтерлиме әнкәй күпме еллар
Шушы сукмаклардан узганын? Эзләп төште микән сагынып ул, Чишмәдән су
алган кыз чагын (М.Галиев);
б) –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль б е р-б е р а р т л ы башкарылган эшне
белдерә, бу очракта ул күпмедер дәрәҗәдә сөйләмне җанландыра торган
стилистик чара максатын да үти:
Карт белән карчык конвертны кулдан-кулга күчергәләп байтак вакыт
әвәләнгәннән соң ...өй алды ишеген дә, өй ишеген дә эчтән бикләп, үзара,
әлбәттә, чыш-пыш белән генә аңлашып, конвертның ябыштырганын кубарып
карарга булдыралар (Ф.Хөсни);
в) –да/-дә (-та/-тә) кисәкчәсе белән килеп, бу хәл фигыль формасы
к и р е шарт мәгънәсен белдерә:
Дөньяда аз гына яшәп тә, батырлыгы, Ватанга тугрылыгы белән халык
күңеленә мәңгегә кереп калган Абдулла Алиш ... (Сөембикә). Айдар! Иркенләп
бер сөйләшергә дип йөреп-йөреп тә, бу арада андый бәхеткә ирешә алмагач,
сиңа менә шушы хатны язарга булдым (Ф.Хөсни).
-ып/-еп кушымчалы хәл фигылнең юклыгы
-мый/-ми;
–мыйча/-мичә
кушымчалары белән ясала: барып-бармыйча, килеп-килми-килмичә һ.б.
Өрә белми өргән эт авылга бүре китерер (мәкаль). Җил исми яфрак
селкенми (мәкаль). Сыймады батырлар йөрәге – Чатнады таш пулат
коймалар.
Хисләре
буйсынмый
богауга
Киң-иркен
күкләргә
менделәр
(Н.Арсланов); Килгән чакта башка авырлык.... Сиздермичә ярдәм иткәнсез, Сез
иң күркәм кеше икәнсез (Ф.Яруллин). Авыл артындагы чирәмлеккә менеп,
шуннан ашыкмыйча гына кайтырга булдылар (Ә.Еники).
Сөйләм телендә һәм кайбер фольклор әсәрләренең телендә бу кушымча –
маенча/-мәенчә вариантында да кулланыла: Ничек килдегез сез безгә,
батмаенча диңгезгә...(җыр).
351
-ып/-еп кушымчалы хәл фигыль, -а/-ә кушымчалы хәл фигыльдән аермалы
буларак, гадәттә кабатланмыйча кулланыла, әмма аерым очракларда бигрәк тә
поэтик әсәрләрдә ул кабатланып та килергә мөмкин. Бу вакытта гадәттә эш-хәл
стилистик яктан көчәйтелеп күрсәтелә, яки кабатлануны белдерә:
Милли хисләр белән ялкынланып, сызлып-сызлып чыга күңленнән
(Г.Тукай). Йөгереп-йөгереп туктаган, Яулык болгап сыктаган, нәзкәй билем,
исән бул (Дәрдмәнд). Йөгереп-уйнап ага Болак, Камышлары – рәшәдә! Казан
өсте – ап-ачык күк, Иделкәй янәшәдә (Р.Фәйзуллин). Әлфия үксеп-үксеп еларга
тотынды (З.Мәхмүди).
§ 126. -а/-ә, -ый/-и кушымчалы хәл фигыль -а/-ә кушымчалы хәл
фигыль һәрвакыт төп фигыль белән б е р ү к в а к ы т т а булган эшне, һәм,
башлыча, икенче бер эш-хәлнең билгесен белдерә, аны үтәлү рәвеше буенча
характерлый. Хәл фигыльнең бу формасы күбрәк кабатланып килә: ашыгаашыга (килә), сөйли-сөйли (яза), йөгерә-йөгерә (кайта) һ.б.
Җырлый-җырлый үттем Барабаны, Җырлый-җырлый үтәм Уралны...
(Х.Туфан). Хәзер инде иркенәеп һәм биегәеп киткән күк йөзеннән кояшны
каплый-каплый өзгәләнгән соры болыт төркемнәре генә агыла (Г.Әпсәләмов).
Кыз түзмәде, тәгәрәп китәрдәй булып, чайкала-чайкала көлергә тотынды.
(Ә.Еники).
-а/-ә формасы шулай ук эшнең вакытка мөнәсәбәтле рәвештә үтәлү
дәрәҗәсен белдерә:
....Әнкәйләрнең бөеклеген яши-яши аңлыйбыз....(Р.Миңнуллин). Бала
елый-елый арыган булса кирәк, ул бары сулкылдап ыңгыраша гына иде
(Ә.Еники). Карлар ера-ера Күптәнгегә йөрәк юл сала... (Х.Туфан).
Стилистик
кулланылышта
бу
форманың
синоним
яки
антоним
вариантлары кабатланып килергә мөмкин (ашыга-кабалана, йөгерә-атлый,
кача-поса), тезмә фигыльләрдә исә гадәттә ярдәмче фигыль генә кабатлана (ял
итә-итә, төш күрә-күрә, аһ итә-итә һ.б.).
352
Син нәрсә сөйлисең, Нуриәсма! – диде Хәдичә ашыга-кабалана
(Ф.Садриев). Керүен кермәде, әмма төнге караңгылык каплап алгач, кеше
күрмәгәндә, кача-поса дигәндәй, ул тирәдән ничәмә-ничә тапкырлар урап
кайтуы хак анысы (Р.Гыйззәтуллин). Егыла-тора алга таба атлыйк имди
(Г.Тукай). Тирбәлә җилдә бөреләр Йокыга китә-китә. Алдагы язга кадәрле Ял
итә-итә-итә. (Х.Туфан).
Сирәгрәк очракларда –а/-ә кушымчалы хәл фигыль кабатланмыйча да
килергә мөмкин: озата (китте), күрешә (килгән) һ.б.
Ничек диләр әле, алты яшәр юлдан кайтса, алтмыш яшәр күрешә килер
диләрме? (Ә.Еники).
Бу хәл фигыльнең юклыгы, –ып/-еп формасындагы кебек үк, –мый/-ми, мыйча/-мичә,
-маенчә/-мәенчә
кушымчалары
белән
белдерелә;
-ып
формасыннан аермалы буларак, бу очракта фигыль янында күбрәк –гына
кисәкчәсе сорала ашыга-ашыга - ашыкмыйча (гына), эшли-эшли - эшләмичә
(генә), йөгерә-йөгерә - йөгермичә (генә) һ.б. Мәсәлән: ашыга-ашыга аңлатырга
тотынды~ашыкмыйча гына аңлатырга тотынды.
§ 127.
-гач/-гәч кушымчалы хәл фигыль. Хәл фигыльнең бу төре
фигыль нигезенә -гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчасы ялганып ясала һәм, кагыйдә
буларак, ул үзе ачыклаган фигыльдән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә:
кайткач (күрдем), килгәч (ишеттем), баргач (таныштым) һ.б.
Сөйләм эчендә фигыльләрнең лексик-семантик мәгънәләренә бәйле
рәвештә, бу очракта
хәл фигыль һәм төп фигыль арасында төрле мәгънә
бәйләнешләре барлыкка килә:
а) –гач кушымчалы хәл фигыль контекстта төп эшнең үтәлү в а к ы т ы н
белдерә:
Чатка җиткәч, Акчурин бик азга гына машинасын туктатып, сәгатенә
карап алды (Г.Әпсәләмов). Үрләреңне менгәч, туган ягым, рәшәң белән битем
353
юдың син... (С.Хәким). Чатырына кайткач Зөбәеров ярты төнгә кадәр
буровой документларын актарып утырды (Ш.Бикчурин).
ә) –гач/-гәч, -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльләр б е р-б е р
а р т л ы
булган эш хәлләрне белдерәләр.
...Шәһәр өстендә ялт-йолт килеп уйнаган яшен уты кремльнең ак
стенасын, таш пулатларын, башняларын бераз яктырткач, өй түбәләре
өстеннән йөгереп үтеп, ... порт төзелеше өстендә биергә тотынды
(Г.Әпсәләмов). Авылга кайтып, туган-тумачаның чәен эчкәч, сеңелләрнең
чикләвекләрен ашагач, минем искә теге вакыттагы чия төшләре килеп
төштеләр (Ф.Хөсни).
Хәл фигыльләрнең бу рәвешле кулланылышы аларның сөйләм эчендә
әһәмиятле стилистик вазифа башкаруын да күрсәтә, ягъни алар бер үк фигыль
формасының кабатлануыннан да коткаралар. Мәсәлән: ... яктыртты...йөгереп
үтте... биергә тотынды түгел, ә ... яктырткач .... йөгереп үтеп ... биергә
тотынды;
б) –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең с ә б ә б е н белдерә:
Байның күчәчәк җәйләүне карап иртән китүдән яңа кайтуы иде, арыган,
янган иде. Хатыннар белән Арысланбайны күргәч, җанланып китте
(Г.Ибраһимов).
...Үзең
теләп
бер
хушлашкач
кабат
сагынма
икән
(Р.Фәйзуллин). Куандылар өч-дүрт бүре моны күргәч, Алларына Кәҗә белән
Сарык килгәч (Г.Тукай);
в) сирәгрәк –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең ш а р т ы н да белдереп
килә: курыккач (килмә), белмәгәч (сөйләмә) һ.б.
§ 128. -ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә
бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
а) –ганчы кушымчалы хәл фигыль төп эштән с о ң булачак эш-хәлләрне
белдерә:
354
Юлга чыкканчы юлдаш сораш, өй салганчы күршең сораш (мәкаль).
Конференция башланганчы стенаны иңләп торган картага күз төшереп алды
Зөбәеров (Ш.Бикчурин). Мин калдым аерылып йөрәгем дустыннан, Ул җиңеп
кайтканчы мин китәм шушыннан (М.Җәлил);
ә) эшнең а х ы р г а ч а ү т ә л ү е н, ч и г е н белдерә:
... Сусадым бит озак йөреп, бирегез әле кое суын, туйганчы эчим әле! –
дип, әтиләре кайтып керер кебек иде (Ф.Гыйззәтуллин). Оча карлар, мамык
карлар, очар талганчы, Кошлар кайтып, каурыйларын җыеп алганчы
(Р.Вәлиев). Табигать миңа сандугач язмышы бирсә әгәр, Сайрамас идеммени
соң Илем өчен горур йөрәк ярылганчыга кадәр (Зөлфәт).
Бу соңгы мисалда –ганчы формасы юнәлеш килеше кушымчасы алган һәм
кадәр бәйлеге белән килгән. Стилистик җәһәттән ул –
мәгънәне көчәйтүгә
хезмәт итә торган чара;
б) –ганчы кушымчалы хәл фигыль төрле эш-хәлләрне чагыштыру өчен
кулланыла:
Сандугачтай читтә сайраганчы, очып кайтам җырым артыннан
(И.Юзеев). Читтә солтан булганчы, Илеңдә олтан булсаңчы (мәкаль).
§ 129. Хәл фигыль формаларының үсеш-үсгәрешенә карата. Әдәби тел
өчен хас булган, югарыда күрсәтелгән хәл фигыльләр арасында –а/-ә (ый/-и) һәм
–ып/-еп (-п) кушымчалы фигыльләр иң борынгылары булып санала. Алар
борынгы төрки нигез телдән үк килә. Калган ике хәл фигыль –гач/-гәч һәм –
ганчы/-гәнче формалары исә тел үсеше процессында соңрак барлыкка
килгәннәр, әмма алар да - күпчелек төрки телләр өчен хас гомумтөрки
формалар.
-гач/-гәч һәм –ганчы/-гәнче формаларының килеп чыгышын галимнәр ган
кушымчалы сыйфат фигыль белән бәйләп карыйлар. Бу формалардан ганчы
кушымчасының сыйфат фигыль белән бәйләнеше аеруча ачык сиземләнә: -ган
чак~ганчы (мишәр диалектында, мәсәлән, баргыйнцак). –гач формасының килеп
355
чыгышын исә Л.Җәләй –ган соң тезмәсеннән барлыкка килгән дип саный
[Җәләй, 1947: 112]: барган соң – баргач һ.б. Д.Г.Тумашева себер татарлары
сөйләшләрендә бу хәл фигыльнең хәзер дә -гансын (баргансын) формасында
кулланылуын күрсәтә [Тумашева, 1964: 218].
Тел, тарихи күренеш буларак, өзлексез үсештә, үзгәрештә. Хәзерге телдә
дә, мәсәлән, -ган кушымчалы сыйфат фигыльнең аерым функциональ
формалары, тотрыклы рәвештә икенче бер эш-хәлне ачыклап хәл фигыльләргә
бик якын функциядә кулланылалар. Мәсәлән:
а) –ганга формасы (исем фигыль мәгънәсендәге –ган кушымчалы сыйфат
фигыль, юнәлеш килешендә)сөйләм эчендә еш кына икенче бер фигыльне
ачыклап килә, эшнең с ә б ә б е н белдерә: авырганга (килмәде), кичеккәнгә
(кермәде), чакырганга (килде) һ.б.
Бик куе булганга монда җен-пәриләр бар диләр... (Г.Тукай). Сөләйман
карт белән Гөлчирә гөлләр яратканга, барлык бүлмәләр төрле-төрле гөлләр
белән тулган иде (Г.Әпсәләмов).
ә) –ганда формасы икенче бер эшне үтәлү в а к ы т ы ягыннан ачыклый,
шул яклап хәл фигыльләргә якын тора:
барганда (күрдем), кайтканда
(очраттым) һ.б.
....Ул килгәндә соңгы сүзен сөйли иде Фәйрүзә (М.Җәлил). Нәкъ Казан
артында бардыр бер авыл, Кырлай диләр. Җырлаганда көй өчен тавыклары
җырлай диләр (Г.Тукай). Без үскәндә үскән идек тал тамырлары кебек...(җыр).
Д.Г.Тумашева шулай ук –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат
фигыльнең юклыкта килгән –мастан/мәстән формасының хәл фигыльләргә
күчеп баруын билгели: туктамастан (ява), аңламастан (куркып киттем),
сиздермәстән (килеп керде) һ.б.
....Балтасы кулда егет, катып кала аягүрә, Аңламастан каршысында
әллә нинди ят күрә (Г.Тукай).
356
Төрле хәл фигыльләрнең дә тулысынча рәвешләргә күчү очраклары телдә
еш күзәтелә: бара-бара, тора-бара, кайта-кайта һ.б.
...Күп эшләде иренмичә, бара-бара Чыгарды ул матур-матур балалар да
(Г.Тукай). Ул кайта-кайта гафу үтенде (сөйләм теле).
–ып/-еп кушымчалы хәл фигыльдән күчкән рәвешләр дә бар: үлеп
(үтереп), (ашыйсы килү) йотылып (тыңлау), каерып (ачу), читләтеп (әйтү),
чытырдап (ябышу), ваклап (сату) һ.б.
Исем фигыль
§ 130. Гомуми тљшенчђ. Исем фигыль - њзендђ фигыль џђм исем
њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы. Хђзерге ђдђби
телдђ исем фигыль -у/-њ кушымчасы белђн ясала џђм процессны атап, процес
исемен белдереп килђ: бару, килњ, йљгерњ, кљлњ, сљйлђњ џ.б.
Йљгерњ – файдалы (сөйләм теле). Шыћшу да, кљлешњ-сљйлђшњ дђ
ишетелмђс булды (И.Гази). Югалтуныћ ни икђнен белђ, юатуны белми џич
йљрђк. (С.Хђким)
Ф и г ы л ь билгелђреннђн исем фигыльдђ семантик яктан процесс, эшхђл мђгънђсе саклана (бару, килњ, кайту), морфологик яктан аћа фигыльнећ
гомуми грамматик категориялђре хас, синтаксик яктан исем фигыльлђр иярчен
ќљмлђнећ хђбђре булып килђ алалар.
И с е м н ђ р
кебек, исем фигыльлђр эш-хђлне беркадђр
предметлаштырып белдерђлђр, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр. Шул ук
вакытта исем фигыль асылда фигыль, фигыльнећ функциональ формасы булып
кала.
Фигыль билгелђреннђн беренче чиратта аларныћ б а р л ы к – ю к л ы к
белђн тљрлђнњен искђ алырга кирђк: бару – бармау, килњ – килмђњ, язу – язмау
џ.б.
357
Татар телендђ исем фигыльлђрдђн аерымланып тулысынча исемгђ књчкђн
сњзлђр бар, контексттан тыш аларны исем фигыльлђрдђн аера торган тљп чара фигыльлђрдђгечђ юклыкны белдерњ. Мђсђлђн:
Исем фигыль
Исем
уку – укымау
уку – уку тњгел
язу – язмау
язу – язу тњгел
буяу – буямау
буяу – буяу тњгел
сайлау – сайламау
сайлау – сайлау тњгел
(Билгеле булганча, фигыльлђрдђ юклык -ма/-мђ кушымчасы белән, ђ
исемнђрдђ гадђттђ тњгел кисђкчђсе белђн белдерелђ).
Фигыльнећ
гомуми
категориялђреннђн
исем
фигыльгђ
юнђлеш
формаларын алу џђм эшнећ њтђлњ дђрђќђлђрен белдерњ хас: уку ~ укыту ~
укылу ~ укышу; кию ~ киендерњ; килњ ~ килђ башлау ~ килеп ќитњ џ.б.
Булат мондый салкын каршы алынуына аптырап, урындыкка килеп
утырды (Г.Ђпсђлђмов). Кама буенда књп йљк сыешлы автомобильлђр
ќитештерњ љчен зур промышленность комплексы тљзелђ башлауга љч ел
тулды (Социалистик Татарстан).
§ 131. Исем фигыльлђрнећ килеш белђн тљрлђнњ њзенчђлеклђре.
Исемнђр кебек, исем фигыль дә к и л е ш белђн тљрлђнђ, џђм нигездђ исемгђ
хас с и н т а к с и к
ф у н к ц и я л ђ р д ђ килђ, ђмма морфологик планда
к и л е ш н е ћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ л ђ р е – субъект, объект һ.б.
мљнђсђбђтләрне белдерњдђ, мђсђлђн, књпмедер дђрђќђдђ аныћ фигыльлек
табигате, ягъни процесс белдерњ њзенчђлеге саклана.
Б а ш килештђге исем фигыль ќљмлђдђ тњбђндђге мђгънђлђрне белдерђ:
а) и я булып килђ: Тугры балаћ булу, Русиям, Байрагы ул гомерем
юлыныћ! (Х.Туфан); Ђйтеп бетерђ алмаслык кљчле њкенњ, кызган тимер
боќра белђн кысып алган кебек, аныћ йљрђген кысып алды. (Г.Ибраџимов).
358
ә) х ђ б ђ р булып килђ: Минем бурыч – хђзер шуларны тњкми-чђчми
укучыларга ќиткерњ (Ф.Хљсни). Бу раслау – чын мђгънђсендђ сђнгатьчђ
раслау (Азат хатын)
б) II тљр изафђнећ беренче кисђге буларак а е р г ы ч функциясендђ
кулланыла: Алачыкта гына торса да, кешегђ чыгу гадђте юк иде, ди (әкият).
Солдатка каралу мђсьђлђсе дђ килеп чыккач, Ќаек, ниџаять, аныћ чабуын
ычкындырды (И.Нуруллин). Тљнгђ каршы берђњ моћлы итеп, Аерылышу кљен
ќырлады (җыр).
И я л е к килешендђ -у/-њ кушымчалы исем фигыль гадђттђ исемне
ачыклап, ќљмлђдђ аергыч функциясендђ кулланыла: Кайтуыныћ сђбђбе бик
гади булып чыкты... (Ф.Хљсни). Син килњнећ файдасы шул булды: печђн
вакытында ќыелды (Г.Ибраџимов).
Ю н ђ л е ш килешендђ –у/-ү кушымчалы исем фигыль берничђ тљрле
грамматик мђгънђ белдерђ:
а) кыек объект мђгънђсендђ кулланыла; кыек тђмамлык булып килђ: Аны
нинди дђ булса очрашуга ђзерлђнгђн кеше дип књз алдына китерњ мљмкин
тњгел (Ф.Хљсни).
ә) вакыт мђгънђсен белдерђ џђм ќљмлђдђ хђл буларак кулланыла:
Ишектђн керњгђ, кљч хђл белђн сђкегђ ќитеп, ићендђге йљген ђйлђндереп
тљшерде (И.Гази).
б) сђбђп мђгънђсен белдерђ: Сезне Казанда књрњемђ мин чиксез шат,
Габдулла ђфђнде (И.Нуруллин). Сизелеп тора: Хафиз яланда Гыйльмениса
белђн икђњдђн-икђњ генђ очрашуга бик тђ шат (Ф.Хљсни)
Т љ ш е м килешендђ туры объект мђгънђсен белдерђ: Тљрле яктан
кайтуны кайгырта башладылар... (Г.Ибраџимов). Аннары агай пассажир белђн
бђхђслђшњне урынсыз тапты бугай (И.Нуруллин).
Ч ы г ы ш килешендђ -у/-њ кушымчалы исем фигыль:
359
а) кыек объект мђгънђсен белдерђ џђм тђмамлык буларак кулланыла:
Камал, язуыннан шып туктап, „малай”ны баштанаяк књздђн кичерде
(И.Нуруллин). Ул ваз кичђ хат язудан... (М.Ќђлил).
ә) сђбђп мђгънђсен белдерђ: Базык гђњдђле, џђрвакыт кырда џђм машина
янында булудан йљзенђ бертљрле ягымлы кучкыл йљгергђн (Ф.Хљсни). Кичен
килсђћ – ул уйларын ќыя, Оеп утыра кебек арудан (С.Хђким).
Саргаялар
арышлар да башаклары тук булудан (Ф.Сафин)
У р ы н – в а к ы т килешендђ исем фигыль башлыча кыек объект
мђгънђсен белдерђ: Солдат белђн бергђ ил саклауда Хезмђт итђ икђн китабы
(Г.Афзал). Менђ ул чорларда табышмак иќат итешњдђ чичђннђрнећ роле
аеруча кызыклы (Н.Исђнбђт).
Еш кына урын-вакыт килешендђге -у/-њ формасы бер яки бу сњзлђре
белђн кулланыла џђм вакыт мђгънђсен белдерђ: Бер карауда сине табармын
мин, Бер карауда сине танырмын... (Х.Туфан). Бу килњдђ очрата алмадым...
Юк, качып котылу мљмкин булмады бу туры килњдђ (Ф.Хљсни). Бер
селтђњдђ бђреп екты... (әкият)
-у/-њ кушымчалы исем фигыль еш кына бар сњзе белђн кулланыла џђм ган бар, -асы бар тибындагы тљзелмђләр барлыкка китерђ. Ђмма бу
тљзелмђлђр белдергђн грамматик мђгънђлђре буенча беркадђр аерылалар:
-ган бар – њ т к ђ н д ђ г е э ш н е белдерђ,
-асы бар – к и р ђ к л е к модаль тљсмерен белдерђ,
-у/-њ бар – књбрђк килђчђккђ караган и х т и м а л л ы к мђгънђсен
белдерђ. Бу очракта ул књбрђк тартымлы хђлдђ кулланыла.
Књрђсећ, буранлап тора, иртђгђ чаклы юлны бљтенлђй књмеп ташлавы
бар (Ф.Хљсни). Иртђн кайтырсыћ, балам, бњрелђр очрап куюы бар (әкият).
Озак суза башласаћ, берђрсенећ килеп чыгуы бар (Ф.Хљсни).
Шул ук форма бар сњзе белђн тартымсыз кулланылганда исђ, гадђттђ
ихтималлык белдерелми, њткђндђ булган яки хђзер булып яткан эш
360
констатациялђнђ: И кая ул кљнки бездђ шђп торулар бар иде... (Дђрдмђнд).
Хђзер фђн, гыйлем алга киткђн бу заманда аћа тљрлечђ ќавап бирњлђр бар
(Н.Исђнбђт).
-у/-њ формасы шулай ук юк сњзе белђн дђ килђ, ђмма ул бу очракта -у бар
тљзелмђсенећ антонимы була алмый. -у юк тљзелмђсе гадђттђ беренче затка
караган эшне, тљгђлрђк итеп ђйтсђк, эшне эшлђмђскђ карар кылуны белдерђ.
Болай булгач, Исламны далага ќибђрњ юк инде. (Н.Фђттах). Ђрем бик
якын инде, барып ќитмичђ артка борылып карау юк (И.Гази).
Тњгел кисәкчәсе белђн кулланыла: Аћарчы ул кљлњ тњгел, рђтлђп
сљйлђшмђде дђ (Н.Фђттах). Ул чагында ђле басма китаплар булу тњгел,
язмасы да булып ќитмђгђн (Н.Исђнбђт).
-у/-њ кушымчалы фигыль бђйлеклђр белђн дђ кулланыла. Белђн бђйлеге
белђн килеп, ул берничђ мђгънђне белдерђ:
а) икенче бер эшнећ њтђлњ вакытын књрсђтђ:
Башта алар ятсыныбрак торып, књрњ белђн бђйлђнешеп китђ алмасак
та, бер-ике минут њтњ белђн арадагы пђрдђ югалды (Г.Ибраџимов). Таћ ату
белђн эшкђ йљгерђм... (җыр)
ә) -ып кушымчалы хђл фигыльгђ якын мђгънђне, ягъни икенче бер эшнећ
њтђлњ рђвешен белдерђ: Синеке дђ дљрес дљреслеккђ, ђти, – диде ярым
шаярту белђн... (Ф.Хљсни). Явызлыкны, кыргыйлыкны књрњ белђн, Яндырыйк
без, кљйдерик без кљлњ белђн... (Г.Афзал).
б) кыек объект мђгънђсен белдерђ: Алар мине дђ ачык йљз белђн каршы
алдылар, кем булуым белђн кызыксына, сораштыра башладылар (Ф.Хљсни)
Љчен бђйлеге белђн куллынылып, -у/-њ формасы максатны белдерђ.
Дирекция моны хуп књрде, куышны тљзђтњ, торак бњлмђ итеп ќайлау эшендђ
булышу љчен ике-љч кеше бирде (Н.Фђттах).
Болардан тыш, -у/-њ формасы аша, аркасында, буенча, кебек, шикелле
џ.б. сњзлђре белђн дђ килергђ мљмкин: Ђ без быел колхаз правлениесенећ аяк
361
киенмђве аркасында, тавыкларыбызны... яшь кычыткан ашатып асрадык
(Ф.Хљсни). Каяндыр ишетеп калуы буенча, йљзгђ, мећгђ кадђр санады...
(Н.Фђттах) џ.б.
§ 132. Исем фигыльнећ тартым белђн тљрлђнеше. Исемнђр кебек, исем
фигыль дә тартым белђн тљрлђнђ, ђмма исемнђрдђн аермалы буларак, исем
фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары предметныћ кайсы затка каравын
тњгел, ђ фигыль белдергђн эш-хђлнећ б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н
белдерђ.
Субъектны
бу
рђвешле
белдерњ,
билгеле
булганча,
п е р с о н а л ь л е кк ђ карый. Исем фигыльлђрдђ персональлек белдерњнећ
берничђ структур тљре бар:
а) субъект тљшенчђсе исем фигыльгђ ялганып килгђн тартым кушымчасы
ярдђмендђ белдерелђ:
Сезне Казанда књрњемђ мин чиксез шат, Габдулла ђфђнде (И.Нуруллин).
Язылганнар орден-медальлђрем, Комсомолга кайчан керњем (Ш.Мљдђррис).
Дљресен ђйткђндђ, туган нигезеннђн алай ансат кына чыгып китњенећ
сђбђплђреннђн берсе дђ шул иде (Ф.Хљсни). Елмаюыћ аша тагын бер кат
Матурлыгын књрсђт дљньяныћ (Р.Ђхмђтќанов);
ә) субъект тљшенчђсе исем фигыль янындагы тартым кушымчасы џђм
иялек килешендђге исем яки алмашлык белђн белдерелергђ мљмкин (III төр
изафђ):
...Шућа
књрђ
малайларныћ
акырынлавына
ачуым
килђ
иде
(Г.Ибраџимов). Городовойныћ китмђвенђ Муса борчыла башлады (Ш.Камал);
б) субъект тљшенчђсе баш килештђге исемнђр яки алмашлыклар
ярдђмендђ белдерелђ (бу очракта исем фигыль янында тартым кушымчасы
булырга да, булмаска да мљмкин):
Кояш баешы ягыннан кара куе болыт чыгуы безне тагын борчый
башлады (Г.Ибраџимов). Кљндђгечђ, Фђйрњзђсе ул килњгђ шатланды...
(М.Ќђлил). Техника гњлђвеннђн ќир селкенеп тора... (Азат хатын).
362
Субъект бу рђвешле баш килештђге исемнђр яки алмашлыклар ярдђмендђ
белдерелгђндђ, тљрле килеш кушымчалары алган, яки бђйлеклђр белђн
кулланылган исем фигыльлђр синтетик иярчен ќљмлђлђр тљзиләр.
-у/-њ кушымчалы исем фигыльгђ ялганган тартым кушымчаларыныћ
телдђ башка тљрле вазифалары да бар. Мђсђлђн, бу форма белдергђн
процессныћ реаль башкаручысы I зат булган очракта да, аћа III зат тартым
кушымчалары ялганып килђ ала. Бу очракта тартым кушымчасы субъектка
ишарђлђми, џђм аныћ нинди мђгънђ белдерње дђ анык тњгел:
Аныћ белђн сљйлђшње бик рђхђт иде... (Г.Бђширов). Бер кешене
ышандыруы
берни
тњгел,
ќђмђгатьчелекне
ышандыруы
ай-џай
авыр
(Г.Ђпсђлђмов). Рђхђт ишкђк ишњлђре, Саф суны кичњлђре (М.Садри). Их, су
агулары, матур су алулары (җыр).
Алдарак күрсәтелгәнчә, татар телендә ясалышы исем фигыльләр белән
бәйле шактый исемнәр бар. Мәсәлән: язу, уку, буяу, сорау, көтү, үлчәү, сылтау,
сайлау (сайлау көне) һ.б. Мондый сүзләр фигыль билгеләрен тулысынча
югалтып, исемгә күчкән, конверсияләнгән сүзләр булып санала. Боларга өстәп
исем фигыльләрдән күчкән с ы й ф а т л а р н ы да күрсәтергә мөмкин. Мәсәлән:
авыру (кеше), калку (урын), ярсу (йөрәк), өндәү (җөмлә), йөдәү (ат),
сорау (җөмлә), уяу (кеше), яңгырау (аваз) һ.б.
Бу очрак махсус аңлатма бирүне дә сорый: хәзерге телдә исем фигыль,
субстантив форма буларак, икенче исемне изафә бәйләнешенә керү аша гына
ачыклый ала (II төр изафә): бару урыны, кайту вакыты, сөйләү рәвеше һ.б. Ә
югарыда китерелгән мисалларда исә -у/-ү формасындагы сүзләр, сыйфатлар яки
сыйфат фигыльләр кебек, исемне турыдан-туры ачыклап килгәннәр, һәм хәзерге
телдә алар сыйфат сүз төркеме буларак кабул ителәләр. Тел тарихы фәнендә бу
күренеш борынгы телдә исем фигыльнең күп функцияле булуы, бер үк вакытта
субстантив һәм атрибутив позициядә кулланылуы белән дә аңлатыла.
363
Без алда -ган, -асы, -ачак, -ыр кушымчалы сыйфат фигыльләрнең иркен
рәвештә исем фигыль мәгънәсендә кулланылышын билгеләп үткән идек.
Мәсәлән: аның килүен күрдем, ул килгәнне күрдем, аның киләсен белдем, аның
киләчәген белдем, аның килерен белә идем һ.б.
Бу сыйфат фигыльләр, заманга битараф булган –у/-ү кушымчалы исем
фигыльдән аермалы буларак, контекстта үткәнгә яки киләчәккә караган эш-хәл
а т а м а с ы н белдерәләр.
-у/-ү кушымчалы исем фигыльдән тыш татар телендә сирәк кенә булса да
–мак/-мәк һәм –ыш/-еш кушымчалы исем фигыль дә очрый. –мак/-мәк
формасына беркадәр архаиклык төсмере хас, ә -ыш/-еш формасы күбрәк сөйләм
телендә очрый.
Гомер итмәк тырышмактыр, ялыкмый, һич тә ял итми ... (Г.Тукай).
Кыска вакытта килә-китә йөргән җиде кешегә күңелдә генә йөргән зур серне
ничек чишә башламак кирәк (Ф.Хөсни). Шулай булгач ничек итеп әти белән
әнигә үпкәләмәк кирәк (В.Нуруллин). Кая китеп барыш? Нишләмәк кирәк
(сөйләм теле).
Телдә шулай ук -мак формасы нигезендә ясалган –макта, -макчы
формалары да кулланыла –макта формасы архаиклашкан, ул күбрәк хәзерге
заман хикәя фигыль мәгънәсендә кулланыла: Иртә белән кайнамакта бу
базар...(Г.Тукай); ә -макчы кушымчалы фигыль ниятләү модальлеген белдерә:
Чиләкләренә су алып тиз генә китмәкче булды (Ф.Хөсни).
Инфинитив.
§ 133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре. Татар
телендә инфинитив –ырга/-ергә, -рга кушымчасы белән ясала. Типологик
планда инфинитив төрләнми торган фигыль формасы булып санала. Татар
телендә дә инфинитив з а т – с а н, з а м а н белән төрләнми, аңа бары тик
фигыльнең гомуми грамматик категорияләре генә хас: инфинитив барлыкта-
364
юклыкта килә: барырга~бармаска, килергә~килмәскә, ташларга~ташламаска
һ.б.;
юнәлеш
кушымчаларын
ала:
сөйләргә~сөйләтергә~сөйләшергә;
һ.б.;
дәрәҗә
сайларга~сайланырга~сайланылырга
белдерә:
килергә~килеп
җитәргә, укырга~укый башларга~укып чыгарга һ.б.
Сөйләм эчендә инфинитив берничә вазифа башкара:
а) җөмләдә икенче бер фигыльгә ияреп килә һәм аны ачыклый, бу очракта
ул функциональ яктан хәл фигыльләргә охшаш мәгънәдә килә, ягъни эш-хәлнең
максатын белдерә: укырга бару, кайтырга җыену, әйтергә теләү, бирешмәскә
тырышу.
Ирек Мәскәүгә, театр курсларына укырга китте (Ф.Садриев). Үземне
бар иткән туфрак белән саубуллашырга авылга кайттым (А.Гыйләҗев). Хуш,
мәктәп, үз күрдең, яшәргә көч бирдең... (С.Сөләйманова);
ә) тиеш, кирәк, мөмкин һ.б. модаль сүзләр белән килә һәм х ә б ә р
ф у н к ц и я с е н д ә кулланыла: әйтергә кирәк, керергә мөмкин, килергә тиеш
һ.б.
Кешенең
үзе
генә
ниятләгән
эшләре
дә
булырга
мөмкин
бит
(К.Тимбикова). Бу атна ахырында Фәния кайтып, аны шәһәргә, үз янына алып
китәргә тиеш иде. (М.Мәһдиев). Сугышлар беткәч, дигән Вәгъдәне искә алып,
Батырга лаек итеп Яшәргә тиеш халык! (М.Әъләм). Таныш булмаска мөмкин,
ай буена бер авыз сүз сөйләшәскә мөмкин, әмма һәркемне күреп, танып
өлгерәсең (Ә.Еники). Бу көтелмәгән тау хәтле сөенечне кемгә булса да
әйтергә, шатлыкны бүлешергә кирәк! (И.Салахов). Барыннан да бигрәк
табигатьнең үзенә ышанырга кирәк. Барсын да шул тигезли. (А.Гыйләҗев);
б) ө н д ә ү, ч а к ы р у, к а т г ы й т ы ю кебек модаль мәгънәләрне
белдереп, җөмләдә мөстәкыйль позициядә кулланыла:
Күпердән узучыларны тикшермичә җибәрмәскә! (М.Мәһдиев). Беренче
нәүбәттә үз-үзеңә ышанырга, төшенкелеккә бирелмәскә (сөйләм теле).
365
в) мөстәкыйль кулланылышта инфинитив с о р а у, и к е л ә н ү,
г а җ и з л ә н ү кебек модаль мәгънәләрне дә белдерә:
Ничек итеп боларны тел белән аңлатырга, әллә хатта язаргамы?
(Г.Ибраһимов). Бу гаделсезлектән, бу мәсхәрәдән ничек котылырга, кая
качарга? (Ф.Садриев). Бу караңгыда ул чормага ничек менәргә инде тагын?
(Ф.Хөсни). Әйтергә микән, әйтмәскә микән? (җыр).
-ырга формасы төрле ярдәмче фигыльләр белән килеп, төрле модаль
мәгънә белдерә торган аналитик төзелмәләр ясый:
а) бул фигыле белән кулланылганда н и я т л ә ү модальлеген белдерә:
Мин, ниһаять аңыма килеп, белгәннәремне сөйләргә булдым (И.Салахов).
Баллыболынга бер килүендә Фидая Каләмгөлнең хәлен белеп чыгарга булды
(М.Маликова);
ә) –ырга ит аналитик формасы шулай ук н и я т л ә ү н е белдерә:
Менә синең янга килергә иттем әле (Х.Сарьян). Бала-чага шаулаша,
салкынга бирешмәскә итә, кар өстендә әүмәкләшә (Р.Хафизова);
б) –ырга иде формасы көчле теләкне белдерә:
Ничек тә кайтып өлгерергә иде (Б.Камалов). Их шушы җилләргә ияреп,
кырлар буйлап исәргә иде! (М.Мәһдиев).
Диалекталь сөйләмдә (Казан арты сөйләше) инфинитивның –мага/-мәгә
формасы кулланыла: бармага, килмәгә, күрмәгә һ.б. Тукай аны үзенең бер
шигырендә дә теркәп калдырган:
Барган идем Әтнәгә, ян тәрәзә какмага,
Кактым, суктым ачылды, тәңкәләре сачылды
Эте чыкты өрмәгә, кызы чыкты күрмәгә.
Этен алдым пычакка
Кызын алдым кочакка.
366
Фигыльләрнең ясалышы1.
§ 134. Морфологик юл белән фигыль ясалышы. Татар телендә иң
актив фигыль ясагыч кушымчалар: –ла/-лә, лан/-лән, -лаш/-ләш. Алар төрле сүз
төркемнәренә ялганып, күптөрле сүз ясалыш мәгънәсенә ия фигыльләр ясыйлар.
-ла/-лә кушымчасы исем, сыйфат, рәвешләргә һәм аваз ияртемнәренә
ялгана:
а) билгеле бер к о р а л белән эшләнә торган эш-хәлне белдерә (ягъни сүз
ясагыч нигез эшнең, процессның коралын белдерә): үтүклә, тырмала,
китмәнлә, кадакла, сукала, ташла, тешлә һ.б.;
ә) билгеле бер м а т е р и а л белән эшләнә торган эшне белдерә: тозла,
майла борчыла, агула, пыялала, коймала һ.б.;
б) эшнең н ә т и җ ә с е н белдерә: сырла, ремонтла, сирәклә, түгәрәклә,
үткенлә, төркемлә, чуарла һ.б.
в) билгеле бер эчке яки тышкы о б ъ е к т к а юнәлгән эшне белдерә: уйла,
көйлә, җырла, эшлә, бәялә, йок(ы)ла һ.б.
г) у р ы н г а яки в а к ы т к а мөнәсәбәтле эш-хәлләрне белдерә: кышла,
җәйлә, соңла, буйла, үрлә һ.б.;
д) төрле физик органнар белән бәйле күчерелмә мәгънәдәге фигыльләр
ясала: күзлә, түбәлә, борынла, бугазла, башла һ.б.
е) аерым билге белдергән сүзләрдән б ә я л ә ү
характерындагы
фигыльләр ясала: зурла, яманла, хурла, хөрмәтлә һ.б.
ж) аваз ияртемнәреннән фигыль ясала: чыжла, гөрлә, мияула, шартла,
дула, выжла, гырла, мырла һ.б. Сыйфатларга ялганып, шул билге белән бәйле
фигыльләр ясала: иркенлә, иркәлә, аксакла, ямансула һ.б.
лан/-лән кушымчасы исемнәргә, сыйфатларга ялганып фигыльләр ясый:
Карагыз: Ш.А.Рамазанов Татар телендә фигыль ясалышы. – Татар теле буенча очерклар.
Казан, 1954. Д.Г.Тумашева. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе... 226-237 б. Татар
грамматикасы, т. I, 1998: 324-379 б.
1
367
а) шәхеснең эмоциональ яки психик халәтенә бәйле сүзләргә ялганып,
шул эшнең атамасын белдергән фигыльләр ясый: моңлан, горурлан, дулкынлан,
кәефлән, рухлан, дәртлән, шатлан һ.б. - уңай мәгънәдә;
үҗәтлән, ачулан, хафалан, миңгерәүлән һ.б. – тискәре мәгънәдә;
ә) сыйфатларга ялганып, шул билгегә ия булуны белдергән фигыльләр
ясый: кыюлан, мескенлән, ваклан, тупаслан, ялкаулан һ.б.
б) аерым предметларга бәйле рәвештә күчерелмә мәгънәле фигыльләр
ясый: куллан, атлан, канатлау, тезлән, өйлән һ.б.;
в) –лан/-лән кушымчасы белән ясалган кайбер фигыльләрнең тамыры
телдә аерым сакланмаган: чәбәлән, кабалан, сырпалан, өтәлән һ.б.
-лаш/-ләш кушымчасы телдә бик киң таралыш тапмаган, ул исем, сыйфат,
рәвештән, сирәгрәк саннардан фигыль ясый:
а) исемнән фигыль ясый: серләш, бәхәсләш, вәгъдәләш, хәбәрләш,
дошманлаш, дуслаш һ.б.,
колхозлаш, коллективлаш, автоматлаш кебек
фигыльләр тел үсешненең соңгырак чорына карый;
ә) сыйфат һәм рәвешләрдән фигыль ясый: кискенләш, кыенлаш, ераклаш,
якынлаш һ.б.
б) ымлыклардан фигыль ясы: хушлашу, сабуллашу, исәнләшү;
в) тикшеренүчеләр сатулашу, бәхәсләшү киңәшләшү, судлашу кебек
очракларны да –лаш кушымчасы ярдәмендә сүз ясалышына кертеп карыйлар,
чөнки монда уртаклык юнәлеше мәгънәсе сакланса да, аларның төп юнәлеш
формасы (судла, киңәшлә, бәхәслә) телдә кулланылмый.
-а/-ә кушымчасы и с е м н ә р д ә н, с ы й ф а т л а р д а н, а в а з
и я р т е м н ә р е н н ә н фигыль ясый:
а) исемнәрдән: аша, ата (ат-исем), сана, кана, ута (ут~чүп үлән), уйна
(уен+а), төйнә (төен+ә) һ.б.;
ә) сыйфатлардан: яшә, төзә, буша кыйна (кыен+а) һ.б.;
б) аваз һәм образ ияртемнәреннән: шалтыра, ялтыра, калтыра һ.б.
368
-ы/-е кушымчасы сыйфатлардан фигыль ясый: киме, ныгы, төзе, бае
(байы) һ.б.;
-ар/-әр/-р кушымчасы шулай ук нигездә сыйфатлардан фигыль ясаучы
кушымча: агар, яшәр, искер, яңар, нечкәр, куер, кыскар һ.б.
-ай/-әй кушымчасы сыйфатлардан һәм рәвешләрдән фигыль ясый: азай,
күбәй, тарай, киңәй, сарыгай, олыгай, кәкерәй, бөкерәй һ.б.
Соңгы өч очракта сыйфатлардан фигыль ясалу күренеше үзенчәлекле.
Асылда фигыль үзе дә киң мәгънәдә б и л г е белдерә торган сүз төркеме
санала, ягъни предметны яки затны эш-хәл, процесс буенча характерлый.
Сыйфатлардан фигыль ясалганда исә нигездә күрсәтелгән б и л г е г ә ия булу
мәгънәсендәге фигыль ясала.
Фигыль ясалышы буенча хезмәтләрдә тагын –ыл/-ел (терел, югал), -гар/гәр (сугар, соңгар), -ык/-ек (берек, кичек) һ.б. сирәк кулланыла торган
кушымчалар китерелә. “Татар грамматикасы”ның (1998) махсус сүз ясалышы
бүлегендә китерелгән кушымчалар аеруча бай һәм күптөрле. Әмма бу хезмәттә
фигыль ясагычлар дип китерелгән кайбер кушымчалар бәхәсле. Шулардан,
мәсәлән, күп кенә очракларда юнәлеш категориясе кушымчаларын сүз
ясагычлар белән кушып, -лаш/-ләш, -ландыр/-ләндер, -лаштыр, ләштер һ.б.
рәвешендә бирүне, безнең карашыбызча, һәр очракта да урынлы дип санап
булмый. Әйтик, бу хезмәттә аңлату, җилләтү, зәгыйфьләтү кебек, аңлау,
җилләү, зәгыйфьләнү фигыльләренең йөкләтү юнәлеше формасы
-лат/-ләт
кушымчасы белән ясалган фигыльләргә, бетер, пешер, батыр кебек йөкләтү
юнәлеше формалары шулай ук ясалма фигыльләргә кертелгән; яшелләндерү,
сәламәтләндерү,
зәгыйфьләндерү
яшелләндерү,
ялангачландыру
кебек
фигыльләрне һич тә -ландыр/-ләндер кушымчасы белән ясалган дип саный
алмыйбыз, чөнки биредә -дыр/-дер кушымчасы – форма ясагычлар, йөкләтү
юнәлеше кушымчалары һ.б.
369
Кызганычка каршы, мондый бәхәсле моментлар әлеге хезмәттә шактый,
һәм күп кенә очракларда иллюстрация рәвешендә китерелгән мисаллар да
ясалма яңгырый: шапшакландыру, сулыландыру, бурычлану, кызылландыру һ.б.
[334-338 ].
§ 135. Синтаксик юл белән белән фигыль ясалышы. Синтаксик ысул
белән татар телендә к у ш м а һәм т е з м ә фигыльләр ясала. Кайбер хезмәтләрдә
парлы фигыльләр дип бирелгән кагу~сугу, яну~көю, киенү~ясану тибындагы
фигыльләр асылда затланышсыз формаларда гына очрый, һәм алар турыдантуры сүз ясалышына карамыйлар. Ә функциональ-стилистик яссылыкта күбрәк
кабатлаулы формалар булып торалар.
К у ш м а фигыльләр ике сүз, күбрәк исем һәм фигыль кушылу юлы белән
ясала: буйсыну, күзаллау атказану һ.б. Кайбер кушма нигезле фигыльләр кушма
сүзләргә кушымчалар ялгау юлы белән ясалалар: икейөзлеләнү, үзсүзлеләнү һ.б.
Әмма саф кушма нигезле фигыльләр телдә киң таралмаган.
Те з м ә ф и г ы л ь л ә р исем, сирәгрәк башка сүз төркемнәреннән ит,
кыл, бул, кил ярдәмче фигыльләре ярдәмендә ясала.
Ит ярдәмче фигыле - ярдәмче фигыльләр арасында бүгенге көндә телдә
иң киң кулланылышта булганы. Борынгы и(р) – тамырыннан булган бу фигыль
(и(р)-де, и(р)-кән, и(р)-меш, и(р)-сә), хәзерге вакытта тулысынча диярлек
грамматикалашып, кушымчага якынаю процессын кичерә. Сүз ясалышын
өйрәнүче галимнәр аерым ясагыч кушымчаларның килеп чыгышын да ит
фигыленә бәйләп карыйлар.
Ит ярдәмче фигыле татар теленең үз сүзләре белән дә фигыль нигезләрен
ясый (а), әмма күпчелек очракта ул гарәп-фарсы сүзләре белән килә (б):
а) авыз итү, ачу итү, көн итү, бүләк итү, сату итү, юк итү, бар итү, аһ
итү гөлт итү һ.б.;
ә) гомер итү, дәгъвә итү, бәян итү, тәкъдим итү, тәэсир итү, идарә итү,
илтифат итү, игътибар итү, дәвам итү, хис итү, исбат итү һ.б.;
370
Бул ярдәмче фигыле белән ясалган тезмә фигыльләр телдә сирәгрәк
кулланыла, ул шулай ук исем, сыйфат, модаль сүзләрдән фигыльләр ясый: юк
булу, дучар булу, гашыйк булу, һәлак булу, насыйп булу, вәйран булу, исән булу
(исән бул), шым булу һ.б.
Кыл ярдәмче фигыле белән ясалган фигыльләргә беркадәр архаиклык
төсмере хас: дога кылу, гыйбадәт кылу, дәгъва кылу, тәрбия кылу, хәл кылу,
тәүбә кылу һ.б. Мисаллардан күренгәнчә, бу очракта да ярдәмче фигыль күбрәк
гарәп-фарсы сүзләре белән килә.
Кил ярдәмче фигыле башлыча аваз ияртемнәре белән килеп, тезмә нигезле
фигыльләр ясый: ду килү, гөр килү, мәш килү һ.б.
Т е з м ә фигыльләрнең икенче зур төркемен төрле идиоматик
сүзтезмәләрдән ясалган фигыльләр тәшкил итә. Андыйларга: баш тарту, күңел
кайту, ачу килү, ис китү, аяк чалу һ.б.
Д.Г.Тумашева мондый фигыльләрдә күпмедер дәрәҗәдә образлылык,
күчерелмә мәгънә белдерү булса да, хәзерге вакытта алар инде нейтраль сөйләм
сүзләренә күчкәннәр, фигыль ясалышына карыйлар дип саный [Тумашева,1964:
235]. Мондый фигыльләр, билгеле булганча, телдә шактый күп һәм аларны алга
таба фразеологиягә һәм сүз ясалышына мөнәсәбәтле рәвештә җентекләп өйрәнү
сорала.
Ф.Ә.Ганиев эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдергән барып җитү, укып чыгу,
эшли башлау, басып тору тибындагы аналитик төзелмәләрне дә сүз ясалышына
кертеп, аларны т е з м ә ф и г ы л ь л ә р н е ң бер төре итеп карау ягында тора
[Татар грамматикасы, 2002:200-207]. Без алда мондый фигыль формаларын
эшнең үтәлү
д ә р ә җ ә с е н, яки ю н ә л е ш е н белдерә торган л е к с и к –
грамматик
к а т е г о р и я буларак билгеләдек, чөнки бу төзелмәләрдәге
модификацияләүче фигыльләр лексик мәгънәне үзгәртмиләр, бары тик эшнең
вакыт эчендә үтәлү характерына ишарәлиләр, яки
юнәлешен күрсәтәләр.
Мәсәлән: эшләү~эшли башлау, эшләп бетерү (эшләү мәгънәсе үзгәрми), уку-
371
укып чыгу, укып бетерү (лексик мәгънә - уку), язу – язып бару, әйтү ~әйтеп
салу һ.б.
Хәрәкәт фигыльләре катнашында ясалган, эшнең юнәлешен белдергән
төзелмәләрдә гадәттә уртак лексик мәгънә барлыкка килә: кайтып керде, чыгып
китте, йөзеп йөри, кайтып килә һ.б. Әмма бу очракта да беренче фигыльнең
лексик мәгънәсе нигездә саклана, икенче фигыль күбрәк юнәлешкә күрсәтә.
Хәл фигыль һәм ярдәмче фигыльдән торган төзелмәләрдән, безнең
фикеребезчә, бары тик аерым очракларда гына яңа мәгънәле тезмә фигыльләр
барлыкка килә. Шундыйларга, мәсәлән, алып+ярд. фигыль тибында ясалган
фигыльләрне кертергә мөмкин: алып бару, алып килү, алып кайту, алып китү
һ.б.
372
МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.
Х и к ә я фигыльне тикшерү:
1. Фигыльнең нигезе (тамыр, ясалма, кушма һ.б.).
2. Заманы, зат-сан белән төрләнеше, барлык-юклык формасы, юнәлеше.
3. Заманның парадигматик, синтагматик, күчерелмә мәгънәләре.
Ә иртән капка төбендә Заһир җибәргән ат тора иде. Рушад, бушап калган мәктәпкә
соңгы тапкыр кереп, озак кына йөреп чыкты. Бер-ике класста консультация бара икән.
Класста рус теленнән кычкырып-кычкырып бер малай сөйли. Рушад моны тавышыннан
таныды (М. Мәһдиев).
тора иде – тамыр нигезле фигыль (тор-), тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль, III
зат берлектә, үткәннең билгеле бер моментында булган дәвамлы эшне белдерә - төп
(парадигматик) мәгънәдә;
йөреп чыкты – аналитик нигезле фигыль (йөреп чык-), категорик үткән заман, III зат
берлектә, барлыкта, төп юнәлештә, үткәндә булган, тәмамланмаган эш; дәвамлы эш –
синтагматик мәгънәдә;
бара – тамыр нигезле фигыль (бар-), хәзерге заман хикәя фигыль, III зат берлектә,
барлыкта, төп юнәлештә, сөйләү моментында булган эшне белдерә - төп мәгънәдә;
таныды – тамыр нигезле фигылҗ (таны-), категорик үткән заман хикәя фигыль, III зат
берлектә, барлыкта, төп юнәлештә, үткәндә булган, тәмамланмаган эшне белдерә, төп
(парадигматик) мәгънәдә.
Б о е р ы к фигыльне тикшерү:
1. Нигезе.
2. Зат-сан белән төрләнүе.
3. Боеруның мәгънә төсмере.
Бәдертдин безнең мәдрәсәдә иң ярлы шәкерт иде. Аңа авылыннан бернинди ярдәм
килми иде. Тик Ишледә базарга килүче берәрсе бик сирәк кенә аңа әнисенең киндер чүпрәккә
төреп җибәргән тары ипиен, яки берәр йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Бәдертдин
шуны да бик кыенсынып: “Нигә инде бу? Әнкәйгә әйтегез, мин ач түгел, үзеннән өзеп
җибәрмәсен!”- дип алып кала иде (Ә. Еники).
373
әйтегез – тамыр нигезле (әйт-), II зат күплектәге боерык фигыль, барлыкта, төп
мәгънәдә.
җибәрмәсен – тамыр нигезле (җибәр-), III зат берлектәге боерык фигыль, юклыкта,
төп мәгънәдә.
Һәммәгез дә минем Теләктән уңыгыз: Бәхетле булыгыз! Бәхетле булыгыз (Р.
Миңнуллин).
Бәхетле булыгыз – тезмә нигезле (бәхетле бул-), II зат күплектәге боерык фигыль,
синтагматик мәгънәдә - теләкне белдерә.
Ш а р т һәм т е л ә к фигыльне тикшерү:
1. Нигезе һәм ясалышы, төрләнеше.
2. Реаль, фаразый һәм реаль булмаган (ирреаль) шарт. Күчерелмә мәгънә.
3. Шартны белдергән башка формалар.
- Яңадан да безнең өй тирәсендә гармун шыңгырдатып йөрсәң, матри, малай,
гармуның-ниең белән койма башына элеп куярмын,- дип гайрәт чәчте Фәрвәй ... (Ф. Әмән).
шыңгырдатып йөрсәң – аналитик нигезле (шыңгырдатып йөр-), шарт фигыль (-са), II
зат берлектә, барлыкта, йөкләтү юнәлеше (-т), реаль шартны белдерә: шыңгырдатып йөрсәң –
элеп куярмын.
Комбинезон алган, диләр, Шинелен салган, диләр. Шинелен салса да, солдат Гадәте
калган, диләр (Ш. Маннанов).
салса да – тамыр нигезле (сал-), кире шарт фигыль (-са да), III зат берлектә, төп
мәгънәдә.
Т е л ә к фигыльләрне һәм т е л ә к м ә г ъ н ә с е н белдергән а н а л и т и к фигыль
формаларын тикшерү.
Т е л ә к наклонениесы:
1. Нигезе, форманың ясалышы.
2. Төрләнеше һәм мәгънәсе.
3. Хәзерге заман хикәя фигыль белән тәңгәл килгәндә аермасы күрсәтелә.
Хуш инде, мәңгегә Хуш инде... Тагын бер текәлеп карыймчы: рәсемеңне күңелемә
алыймчы (И. Юзеев).
карыймчы – тамыр нигезле (кара-), теләк фигыль –ый кушымчасы белән ясалган, I зат
берлектә, -чы кисәкчәсе белән килгән, көчле теләкне белдерә; (мин) карыйм – хәзерге заман
хикәя фигыль, карыйм (әле) – теләк фигыль;
374
күңелемә алыймчы – тезмә нигезле (күңелгә ал~ метафорик мәгънә) теләк фигыль, I зат
берлектә, -чы кисәкчәсе белән килгән.
Шундый уйчан, аулак таңнарда сүз кушасы килә талларга (Х. Туфан).
сүз кушасы килә - тезмә нигезле (сүз куш-), теләк мәгънәсен белдерә торган аналитик
форма: - асы кушымчалы сыйфат фигыль +иде ярдәмче фигыль, эш I затка карый.
Эшнең ү т ә л ү х а р а к т е р ы н белдерә торган д ә р ә җ ә формаларын тикшерү.
1. Аналитик нигезле фигыльнең грамматик формасы, төрләнеше.
2. Аналитик нигезнең төзелеше.
3. Дәрәҗә белдерү.
Җамалиев урыныннан торып, тәрәзәләрне ябып куйды, утны кабызды. Урынына
килеп утыргач, гадәттәгечә әңгәмә алып баручының күзенә үткен генә текәлеп, гади генә
итеп өстәп куйды (Ф. Хөсни).
ябып куйды – аналитик нигезле фигыль (ябып куй-), категорик үткән заман, III зат
берлектә, барлыкта, төп юнәлештә;
ябып - -ып кушымчалы хәл фигыль, төп лексик мәгънәне белдерә;
куй – ярдәмче фигыль, дәрәҗә эшнең ахыргача үтәлүен, тәмамлануын белдерә;
килеп утыргач – аналитик нигезле фигыль (килеп утыр-), -гач куәымчалы хәл фигыль;
килеп-, утыр- - уртак лексик мәгънә;
өстәп куйды – аналитик нигезле фигыль (өстәп куй-), категорик үткән заман хикәя
фигыль, III зат берлектә, барлыкта, төп юнәлештә;
өстәп - -п кушымчалы хәл фигыль, төп лексик мәгънәне белдерә;
куй – ярдәмче фигыль, дәрәҗә эшнең тәмамлануын, бер генә тапкыр булуын белдерә.
Б у л ярдәмче фигыле белән ясалган т а с в и р л а м а формаларны тикшерү.
1. Фигыльнең нигезе, тасвирлама форманың төзелеше.
2. Нинди мәгънә белдерүе (темпораль мәгънә, модаль мәгънә).
3. Грамматик формасы. Төрләнеше.
Айдар! Иркенләп бер сөйләшергә йөреп-йөреп тә, бу арада андый бәхеткә ирешә
алмагач, сиңа менә шушы хатны язарга булдым. Теге кичне сездә бик яхшы концерт булган
икән. Чакыручы булган булса, мин дә барган булыр идем (Ф. Хөсни).
яарга булдым – тамыр нигезле (яз-) тасвирлама форма: (-арга бул) модаль мәгънә карар кылу; категорик үткән заман, I зат берлектә;
375
булган булса – тамыр нигезле (бул-) тасвирлама форма: -ган бул, темпораль мәгънә;
шарт фигыль, I зат берлектә;
барган булыр идем – тамыр нигезле (бар-) тасвирлама форма: -ган бул, темпораль
мәгънә; шартлы теләк наклонениесы (-ыр идем), I зат берлектә.
М о д а л ь м ә г ъ н ә белдерә торган а н а л и т и к фигыль формаларын тикшерү.
1. Фигыльнең нигезе, аналитик фигыльнең төзелеше, төрләнеше.
2. Модаль мәгънә белдерүе.
3. Аналитик нигез булса, ул аерым тикшерелә.
Хәнәви. Минем гаиләм бар. Гаиләмне монда алып килмәкче идем мин.
Габдрахман. Син затлы кеше. Безнең авылда яши алмассың син, бигрәк тә гаиләң
белән... ( З. Хәким).
алып килмәкче идем – аналитик нигезле (алып кил-); модаль мәгънә белдерә торган
аналитик фигыль формасы: - макчы идем – ниятләү мәгънәсе;
алып - -ып кушымчалы хәл фигыль;
кил – ярдәмче фигыль, уртак лексик мәгънә;
яши алмассың – тамыр нигезле (яшә-), модаль мәгънә белдерә торган аналитик форма:
-а ал, мөмкинлек, мөмкин түгеллекне белдерә, II зат берлектә.
С ы й ф а т ф и г ы л ь л ә р.
1. Сыйфат фигыльнең нигезе, ясалышы, заманы.
2.
Нинди
мәгънәдә
кулланыла:
аергыч
функциясе
(атрибутив
мәгънә),
сыйфатланмышка мөнәсәбәте, исемләшү, исем фигыль функциясе.
3. Төрләнү-төрләнмәве.
Җиргә сыенган үләннәр, чәчәкләр чыклы башларын калкытып турайдылар (И. Гази).
сыенган (үләннәр) – тамыр нигезле (сый-) үткән заман сыйфат фигыль; аергыч
функциясе, субъектны ачыклый, төрләнми; -ын – кайтым юнәлеше кушымчасы.
Бер минутлык шәфкатемә түзә алмадың, бар биргәнең тартып алдың да кимсеттең
( Һ. Такташ).
биргәнең - тамыр нигезле (бир-), үткән заман сыйфат фигыль, исемләшкән, төрләнгән,
II зат тартым;
Көтеп торып синең кайтырыңны камышлардан чатыр үрермен ( Ш. Мөдәррис).
кайтырыңны –тамыр нигезле (кайт-), -ыр кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыль,
исем фигыль функциясендә, төшем килеше, II зат берлектәге тартым.
Х ә л ф и г ы л ь л ә р.
376
1. Фигыльнең нигезе, хәл фигыльнең ясалышы, төре.
2. Төп фигыльгә карата заман мөнәсәбәтен белдерүе, семантикасы.
Мортазин туктады. Урман өстеннән ачулы сызгырып, көзге салкын җил исеп китте
( Г. Әпсәләмов).
сызгырып (исеп китте) – ясалма нигезле (сызгыр-), -ып кушымчалы хәл фигыль, төп
эш белән бер үк вакытта булган эшне белдерә, эшне үтәлү рәвеше буенча характерлый.
Чатка җиткәч, Акчурин бик азга гына машинасын туктвтып, яңадан сәгатенә карап
алды (Г. Әпсәләмов).
җиткәч (туктатып) – тамыр нигезле (җит-), -кәч кушымчалы хәл фигылҗ, төп эштән
алда булган эшне белдерә;
туктатып (карап алды) – тамыр нигезле (тукта-), -ып кушымчалы хәл фигыль, төп
эәтән алда булган эш-хәлне белдерә; -т- йөкләтү юнәлеше кушымчасы.
И с е м ф и г ы л ь л ә р.
1. Фигылҗнең нигезе, исем фигылҗнең ясалышы, барлык-юклык формасы.
2. Исем фигылҗнең төрләнеше.
Тышта буранның сызгыруы белән стенадагы сәгать тыкылдавыннан башка өй
эчендәге тынлыкны бер нәрсә дә бозмый, тик бишектә йоклаган баланың ыңгырашулары
гына ишетелгәли иде ( Ш. Камал).
сызгыруы – ясалма нигезле (сызгыр-), исем фигыль, барлыкта, баш килештә,
III зат берлектәге тартым;
тыкылдавыннан – ясалма нигезле (тыкылда-), исем фигыль, барлыкта, чыгыш
килешендә, III зат берлектәге тартым;
ыңгырашулары – ясалма нигезле (ыңгыраш-), исем фигыль, барлыкта, баш килештә,
күплектә, III зат берлектәге тартым.
И н ф и н и т и в.
1. Фигыльнең нигезе, инфинитив формасының ясалышы, барлык-юклык формасы,
юнәлеше.
2. Телдә кулланылыш үзенчәлеге.
Бай шәкерт, әйтик, туң күчән булса да, мәдрәсәдә теләсә күпме ята, ә ярлы шәкерт,
начар укыдымы, беренче кыштан ук мәдрәсәдән очарга мәҗбүр була... (Ә. Еники).
Очарга (мәҗбүр була) – тамыр нигезле (оч-), инфинитив (-арга), барлыкта, модаль сүз
белән кулланылган.
377
Иң яхшысы, беркая да китмәскә. Барыбыз бергәләп, җиң сызганып тотынырга да,
барлык авылларны, барлык өйләрне электричестволы итәргә, яктыртырга (Ф. Хөсни).
Китмәскә - тамыр нигезле (кит-), инфинитив, юклыкта (-маска), мөстәкыйль
кулланылыш.
Тотынырга
кулланылыш һ.б.
–
ясалма
нигезле
(тотын-),
инфинитив,
барлыкта,
мөстәкыйль
378
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
1. Фигыль сүз төркеменә һәр өч аспектта билгеләмә бирегез.
2.Фигыльгә хас г о м у м и һәм х о с у с ы й грамматик категорияләрне атагыз.
3. Фигыльләрне затланышлы һәм затланышсыз формаларга бүлү нәрсәгә нигезләнә?
Затланышлы һәм затланышсыз фигыль формаларын атап күрсәтегез.
4. Морфологиягә бәйләнешле рәвештә фигыль лексикасын өйрәнү һәм аның
юнәлешләре. Фигыльнең л е к с и к-г р а м м а т и к һәм л е к с и к-с е м а н т и к
төркемчәләре. “Фигыльнең валентлыгы”, “фигыль актантлары” һ.б. төшенчәләргә аңлатма
бирегез.
5. М ө с т ә к ы й л ь мәгънәле һәм я р д ә м ч е фигыльләр. Ярдәмче фигыльләрнең
кулланылыш өлкәләре.
6. Фигыльнең грамматик категорияләре. Барлык-юклык категориясе, аның татар
телендә кулланылыш үзенчәлекләре.
7. Зат категориясе, аның гомуми грамматик мәгънәсе, зат-сан белән төрләнешнең ике
структур тибы. Зат категориясе һәм персональлек. Персональлекне белдерү чаралары.
8. Наклонение категориясенә билгеләмә бирегез, Наклонение категориясе һәм
модальлек. Татар телендә наклонениеләр системасы.
9. Заман категориясенә билгеләмә бирегез: аның гомуми грамматик мәгънәсе нинди?
Парадигматик, синтагматик, күчерелмә мәгънәләр турында аңлатма бирегез. Заманнарның
ясалышы буенча синтетик һәм аналитик төрләрен күрсәтегез. Тел белемендә кулланыла
торган “абсолют заман”, “мөнәсәбәтле заман” төшенчәләрен аңлатыгыз.
10. Хикәяләү наклонениясе һәм аның заманнар системасы. Заманнарның төгәл
атамаларын, ясалышын, төрләнеш үзенчәлекләрен хәтердә калдырыгыз.
11. Хәзерге заман хикәя фигыль, мәгънәсе, ясалышы һәм төрләнеше.
Хәзерге заманның төп (парадигматик), синтагматик һәм күчерелмә мәгънәләре.
12. Үткән заман хикәя фигыльләр. Категорик үткән заман, аның ясалышы, төрләнеше,
төп категориаль мәгънәсе, функциональ-семантик кыры.
379
13. Нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыль. Аның ясалышы, төрләнеше, төп һәм
синтагматик мәгънәләре. Категорик үткән заман һәм нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыльләр
бер-берсеннән нинди мәгънә төсмерләре белән аерыла.
14. Аналитик үткән заман хикәя фигыль формалары: тәмамланмаган үткән заман;
күптән үткән заман, кабатлаулы үткән заман - аларның төп һәм синтагматик мәгънәләре,
төрләнеш һәм кулланылыш үзенчәлекләрен үкрсәтегез.
15. Киләчәк заман хикәя фигыльләр: билгесез киләчәк заман, ясалышы, мәгънәләре,
төрләнеш һәм кулланылыш үзенчәлекләре.
16. Катгый киләчәк заман һәм киләчәк-үткән заман хикәя фигыльләр: ясалышы,
мәгънә төсмерләре, кулланылышы.
17. Заман категориясенең функциональ-семантик кыры: а) тасвирлама фигыль
формаларының заман мәгънәсендә кулланылышы; б) сыйфат фигыльле әйләнмәләрнең хикәя
фигыль заманнарына якын мәгънәдә кулланылышы.
18. Б о е р у наклонениесе. Аның грамматик формасы, төрләнеш үзенчәлекләре,
семантикасы. Адресатка һәм адресантка бәйле рәвештә боеруның төрле төрләрен белдерү.
19. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры. Боерык фигыльнең өстәмә,
контекстуаль мәгънәләре, боеру мәгънәсендә башка формаларның кулланылышы.
20. Ш а р т наклонениесе – ясалышы һәм төрләнеше. Шарт фигыльнең семантикасы;
реаль, фаразый, ирреаль шартларны белдерү.
21. Шарт фигыльнең контекстуаль һәм күчерелмә мәгънәләрдә кулланылуы. Шарт
мәгънәсен башка формалар белән белдерү.
22. Т е л ә к наклонениесе – ясалышы, төрләнеше, чикләнгән рәвештә кулланылуы.
Теләк наклонениесенең функциональ-семантик кыры.
23. Шартлы теләк модальлеген аналитик ысул белән белдерү. Аның рус теле һәм
башка телләр белән типологик уртаклыгы.
24. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары, аларның өч структур
тибы, кулланылыш үзенчәлекләре.
25. Юнәлеш категориясе аның гомум-грамматик мәгънәсе, төп формалары.
26. Төшем, кайтым, уртаклык, йөкләтү юнәлешләрен һәркайсын ясалышлары,
мәгънәләре буенча характерлагыз, төп һәм өстәмә мәгънәләрен күрсәтегез.
27. Төрки телләрдә юнәлеш категориясе турында карашлар; юнәлеш формаларының
сүз ясалышына һәм форма ясалышына мөнәсәбәтен аңлатыгыз.
28. Фигыльдә эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерү. Синтетик һәм аналитик чаралар.
380
29. Вакытка мөнәсәбәтле рәвештә эшнең үтәлү дәрәҗәсен (аспектуальлекне) аналитик
төзелмәләр ярдәмендә белдерү. Бу турыда нинди карашлар бар?
30. Эшнең юнәлешен белдергән аналитик төзелмәләрне анализлап күрсәтегез.
Мисаллар китерегез.
31. Дәрәҗә формаларының форма ясалышына һәм сүз ясалышына мөнәсәбәте, бу
турындагы төрле карашларның асылын аңлатып бирегез.
32. Затланышсыз фигыль формаларына гомуми характеристика бирегез. Сыйфат
фигыль һәм аның заман формалары.
33. Төрки телләрдә сыйфат фигыльләрнең үзенчәлекле грамматик табигате нәрсәдән
гыйбарәт?
34. –ган кушымчалы үткән заман сыйфат фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләрен
аңлатыгыз:
а) –ган формасының атрибутив мәгънәдә, исемләшкән хәлдә һәм исем фигыль
мәгънәсендә кулланылуы;
б) сыйфатланмыш белән мөнәсәбәте;
в) заман белдерү үзенчәлекләре;
г) эш башкаручыны белдерү ысуллары;
д) –ганлык формасы һәм –ган бар/ -ган юк төзелмәләренең кулланылыш
үзенчәлекләре.
35. Киләчәк заман сыйфат фигыльнең һәр өч формасы (-ыр/-ер, -асы/-әсе, -ачак/-әчәк)
шул ук аспектларда тулы аңлатма бирегез.
36. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль: заманга мөнәсәбәтле рәвештә семантикасы;
сыйфатланмыш белән мөнәсәбәте, исемләшкән хәлдә һәм исем фигыль мәгънәсендә
кулланылыш үзенчәлекләре.
37. –асы/-әсе (-ыйсе/-исе) кушымчалы сыйфат фигыль: семантикасы, сыйфатланмышка
мөнәсәбәте, функцияләре. Бу форманың мөстәкыйль җөмләнең хәбәре вазифасында
кулланылуы.
38. –ачак/-әчәк (-ячак/-ячәк) формасы, кулланылыш үзенчәлекләре.
39. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең синтетик һәм аналитик формалары. –учы
кушымчалы сыйфат фигыльнең үзенчәлекле яклары: аның сүз ясалышына (конверсия) һәм
терминнар ясалышына мөнәсәбәтен аңлатыгыз.
40. Хәл фигыльләр, аларның фигыль һәм рәвеш белән уртак яклары, төп формалары
турында сөйләгез.
381
41. –ып/-еп, -а/-ә кушымчалы хәл фигыльләр. Аларның эшнең үтәлү вакытын белдерү
һәм төп фигыльне ачыклау үзенчәлекләре (семантикасы).
42. –гач/-гәч, -ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыльләр турында сөйләгез, аларның
структур һәм семантик үзенчәлекләрен күрсәтегез.
43. Хәл фигыльләрнеңфункциональ-семантик кыры:
а) контекстта хәл фигыльләр белдергән өстәмә мәгънәләр;
б) хәл фигыльләр мәгънәсендә башка фигыль формаларының кулланылуы.
44. Исем фигыль. Аның исем сүз төркеме һәм фигыль белән уртак яклары, телдә
кулланылыш үзенчәлекләре: исем фигыльнең килешләр белән төрләнеше; исем фигыльдә
башкаручы затның белдерелү юллары; исем фигыльләрдән конверсия ысулы белән исемнәр
һәм сыйфатлар ясалышы (мисаллар китерегез). Исем фигыльнең архаиклашкан һ.б.
формалары.
45. Инфинитив. Аның ясалышы, кулланылыш үзенчәлекләре турында сөйләгез.
46. Фигыльләрнең төрле ысуллар белән ясалышы. Морфологик ысул белән фигыль
ясалышы турында сөйләгез. Иң актив фигыль ясагыч кушымчаларны атагыз, аларны сүз
ясалыш структурасына бәйләнешле рәвештә характерлагыз.
47. Синтаксик ысул белән фигыль ясалышын характерлагыз. Тезмә фигыльләрнең төп
ясалыш калыпларын күрсәтегез. Дәрәҗә формаларының сүз ясалышына мөнәсәбәте турында
нинди карашлар бар?
382
Рәвеш.
§ 136. Гомуми төшенчә. Л е к с и к – с е м а н т и к яктан рәвеш
э ш – х ә л билгесен, яки
б и л г е н е ң билгесен белдерә: тиз (эшли), күп
(сөйли), җәяү (йөри), еш (кайта), шактый (озак), бик (якын), көмештәй (саф)
һ.б.
М о р фо л о г и к яктан рәвеш башка сүз төркемнәреннән үзенең
төрләнмәве белән аерылып тора. Бары тик кайбер рәвешләр генә, сыйфатлар
кебек, дәрәҗә формаларын ала: озак – озаграк – иң озак ; аз – азрак – иң аз һ.б.
С и н т а к с и к яктан рәвешләр күбрәк фигыльне, сыйфатны, яки башка
бер рәвешне ачыклап х ә л функциясендә киләләр: озак йөрү, сирәк очрашу, бик
яхшы, шактый соң, гаять яшерен һ.б.
Чәй янында озак утырмадык, вакыты ул түгел (Ә. Еники). Атыш
ничектер кинәт башланды һәм берьюлы көчәеп китте (Г. Әпсәләмов). Бик
юашлатты мине яшерен янудан җан көю... (Г. Тукай). Бу хәл Гомәрне
шактый уңайсыз хәлгә куя (Ә. Еники). Бүген төнлә болынга бик күп булып чык
төшкән икән, әле дә кибеп беткәне юк...чәчәкләрдә энҗе бөртегедәй түгәрәк
тамчылар җемелди. Түреш өстендә ефәктәй юка гына ак томан тибрәнә (Ә.
Еники).
Кайбер рәвешләр шулай ук и с е м н е ачыклап, аергыч функциясендә дә
киләләр: бераз (вакыт), күп (еллар), озак (юл), татарча (китап) һ.б.
Ә җиңгәчәй бер дә үпкәләргә тормый, күп вакытта сөйкемле-уйчан гына
елмаеп, ачусыз гына җавап кайтара (Ә. Еники). Каракош, озак еллар бер
урында таптанып торганнан соң, яңарак кузгалып, югары үрмәли башлаган иде
(Ә. Еники). Залда бераз вакыт тынлык урнашып торды (Ф. Хөсни).
Сыйфатлар кебек үк, рәвеш аерым очракларда җөмләдә бәйсез позициядә
хәбәр булып килә:
383
Дөньяда илләр күп, җирләр күп,
Тик туган ил генә бер генә... (Ә. Ерикәй).
§ 137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре. Эш-хәлне төрле
яклап ачыклап килгән рәвешләр мәгънә буенча берничә төркемчщгә бүленә: эшхәлне үтәлү рәвеше буенча характерлый торган, яки күләм-чамасын, үтәлү
дәрәҗәсен белдергән рәвешләр билге рәвешләре дип, ә эш-хәлнең үтәлү
вакытын, урынын, сәбәбен, максатын һ.б. белдергән рәвешләр хәл рәвешләре
дип атала.
Билге рәвешләре үзләре берничә төркемчәгә аерыла:
1. Эшне ү т ә л ү р ә в е ш е яки башка билгесе буенча характерлый
торган рәвешләр: тиз (йөрү), кызу (сөйләү), җәяү (кайту), бушлай (бирү), үрлекырлы (сикерү), ава-түнә (йөрү), батырларча (сугышу), бергә (эшләү), урталай
(бүлү) һ.б.
Магистраль буйлап кырдан җәяү йөрүемә һич тә үкенмим... Тагын авыл...
Тәрәзәләр – китап. Бөтенесен шуннан укыйм мин (С. Хәким). Гөлбану тиз-тиз
атасы яныннан китү ягын карады (Г. Ибраһимов). Мортазин караңгы урам
буйлап берүзе кайтып китте (Г. Әпсәләмов). Яшь чакларның усал Алсуларын
Такташ белән бергә сөйдек без. Җан ярсуын Айга, Кояшларга Кутуй белән бергә
чөйдек без (Х. Туфан).
2. Эш-хәлне к ү л ә м ч а м а с ы ягыннан ачыклый торган рәвешләр:
сирәк (килү), еш (очрашу), күп (уку), һаман (искә алу), озак (йөрү), икеләтә
(түләү), гомергә (онытмау), бераз (ял итү), бөтенләйгә (кайту), ара-тирә
(күрешү) һ.б.
Әкрен генә иртәнге салкын җил исеп куйды, усак яфраклары шөлдершөлдер итә башладылар (Г. Әпсәләмов). Түбә кыегыннан берәм-сәрәм кар
384
бөртекләре оча (Г. Гобәй). Авылның төрле урыннарыннан сирәк кенә этләр
өргәләп куя (А. Шамов). Хәйләсене әкрен-әкрен китерәдер көйгә бу (Г. Тукай).
3. Эш-хәлнең ү т ә л ү
д ә р ә җ ә с е н яки билгенең дәрәҗәсен белдерә
торган рәвешләр: шактый (ару), тәмам (ачулану), бик (яхшы), бөтенләй
(оныту), тирәнтеп (аңлау), искиткеч (матур), җиңелчә (тирбәлү) һ.б.
Ләкин атлар күренмиләр иде әле, тик кыңгырау тавышлары гына отыры
дәртләнебрәк яңгырый, көчәя баралар иде (Ә. Еники). Бүлмә эче яп-якты.
Идәнгә, шкафларга... тәрәзә пәрдәләренең бизәкләре төшеп, җиңелчә генә
тирбәнеп торалар (Г. Әпсәләмов). Аның каравы, буровой утырган урын
искиткеч матур булып чыкты (Ш. Бикчурин). Һи-и-и, шулаймыни?- диде
Сәйфетдин абзый, тәмам шаккатып (Ә. Еники).
4. Эш-хәлне, процессны ч а г ы ш т ы р у аша ачыклый торган рәвешләр
(охшату-чагыштыру рәвешләре): батырларча (сугышу), безнеңчә (белү), уттай
(кызару), төлкедәй (хәйләкәр), коштай (җиңел), дусларча (сөйләшү), язча
(җылыту) һ.б.
Җамалиев малайны тәрәзәдән алды һәм менә алар... дусларча сөйләшергә
тотындылар (Ф. Хөсни). Миңниса үзе сөйләгәннән үзе курыккандай, як-ягына
каранды (Г. Бәширов). Хәзер дә ул ат чапмасын, ә юырттырып кына барсын
өчен, дилбегәсен ике куллап нык кына тарттырып тотты... һәм сары ат аның
кулын тоеп, озын яллы матур башын аккоштай кырынрак бөгеп... юргалап
кына элдерергә тотынды (Ә. Еники). Яшь врачның берничә ел клиникада
эшләве кирәк дип санаган Әбүзәр абзый ирләрчә сабыр һәм салкын канлы булып
кала алса да, Мәдинә ханым бары тик кызгану хисенә генә бирелде (Г.
Әпсәләмов).
Хәл рәвешләре, алда билгеләгәнчә, эш-хәлне үтәлү в а к ы т ы, у р ы н ы, с
ә б ә б е, м а к с а т ы буенча ачыклыйлар.
385
а) В а к ы т р ә в е ш л ә р е: кышын (эшләү), җәен (ял итү), көнозын
(йөрү), һәрчак (истә тоту), башта (уйлау), былтыр (тәмамлау), быел (эшли
башлау), бүген (очрату), иртәгә (кайту), күптән (белү), соң (кайту) һ.б.
Күптән киселгән сынык бит инде ул, күптән онытылган иде бит инде!
(Ә. Еники). Күңел шатлык белән тулы, җаным һәрчак яшь минем...(З. Мансур).
Мин бүген йә кайтырмын, йә юк,- диде ул Сәрби апага. (И. Гази). Күр, ничек
эшли кояш: Иртә тора таң аттыра, Көнозын күктә йөзә, Һәм көн буена
яктыра (Г. Тукай).
ә) У р ы н р ә в е ш л ә р е: ары (бару), бире (килү), бирегә (килү), югары
(очу), түбән (төшү), ерак (бару), еракта (йөрү), ерактан (күренү), якын (килү),
янәшә (йөрү) һ.б.
Су да, яр буйлары да, күкләр дә бер төскә, күксел төскә кереп, бергә
кушылды, һәм, бу киңлекнең күпме, нинди икәнлеген күрсәтеп, еракта, еракта
йолдызлар җем-җем итә башлады (Г. Ибраһимов). Җәйгә чыккач, аш
ашатырга барганда, икмәк сыныгы белән янәшә куенымда берәр китапчык та
була иде (Г. Бәширов). ... Ары барып, бире килеп, нишләп йөрисең биеп? (җыр).
Кара болыт зәңгәр итәген өстерәп, бирегә таба килә башлады (И. Гази).
б) С ә б ә п –м а к с а т р ә в е ш л ә р е н ә юкка, юктан, бушка, тикмәгә,
юри, тиктомалга, заяга кебек рәвешләрне кертәләр.
Ул тикмәгә бакча үстермәгән. Ерак түгел зират үреннән. Раслаган ул
тормыш матурлыгын, яшәү көчлелеген үлемнән (Н. Хисамов). Юкка гына
ачуланып чыгып китте (сөйләм теле). Гомерең заяга узмасын (сөйләм теле).
Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз
төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрәҗәсендә. Аерым
рәвешләргә килеш, яки башка грамматик категория кушымчалары ялгана икән
(еракка, ерактан), мондый очраклар күбрәк морфологик изоляцияләнү юлы
386
белән сүз ясалышына, конверсиягә карый. Аның каравы рәвешләрнең сүз
ясалышы системасы шактый бай һәм күптөрле.
Т а м ы р рәвешләр татар телендә бик күп түгел. Аларга: тиз, күп, бик,
сирәк, еш, тәмам, аз, соң, ерак, якын, һаман, шактый, әле, әкрен, җәһәт,
кинәт, отыры һ.б. кебек рәвешләр керә.
Рәвешләр морфологик, синтаксик, морфологик-синтаксик (конверсия)
ысуллар белән ясалалар, һәм телдә бу ысуллар белән ясалган я с а л м а ,
а р л ы, к у ш м а, т е з м ә рәвешләр шактый киң файдаланыла. Мәсәлән:
Карт белән карчык, конвертны кулдан-кулга күчергәләп, байтак кына
вакыт әвәләгәннән соң ... өй ишеген эчтән бикләп, үзара, әлбәттә, чыш-пыш
белән аңлашып, конвертның ябыштырганын кубарып карарга булдылар (Ф.
Хөсни). Чатка җиткәч, Акчурин машинасын туктатты, яңадан сәгатенә
карап алды (Г. Әпсәләмов). Юл казылмалы, сикәлтәле. Арба үрле-кырлы
сикергәләргә тотына (Г. Бәширов). Иштуган тагын ишекле-түрле йөренә
башлады (Г. Әпсәләмов). Хәзер Сөләйман абзый улын үтәдән-үтә күрә иде (Г.
Әпсәләмов).
§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан,
рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәвешләр ясала.
а) Исемнәрнең берлек һәм күплек формаларына ялгана, күбрәк
чагыштыру мәгънәсендәге рәвешләр ясала: татарча, язча, китапча, дусларча,
байларча, иптәшләрчә һ.б.
Төшкә таба күк йөзе ачылып, кояш язча көлеп җибәрде (Ф. Хөсни).
Матвей Яковлич та, Ольга Александровна да, татарча аңлаганлыктан,
Миңзифа әбигә сөйләшү бер дә читен булмады (Г. Әпсәләмов). Һәрнәрсәгә
үземчә күз салам, Бер шагыйре мин дә татарның (С. Хәким).
ә) күбрәк иялек килешендәге зат алмашлыкларына, яки билгеләү
алмашлыкларына ялгана: минемчә, аныңча, аларча, синеңчә, үземчә, үзеңчә һ.б.
п
387
... Син үзеңне дөньяда безнеңчә йөрт, безнеңчә тот... (Г. Тукай). Юк,
юк!- диде ул.- Минемчә булыр, мин әйткәнчә (Г. Бәширов).
б) сыйфатларга һәм рәвешләргә ялгана: әүвәлгечә, элеккечә, кичәгечә,
яңача, җиңелчә, бүгенгәчә, кыскача һ.б.
Ямаширмәнең хәллерәк кызлары белән яшьрәк киленнәре кием-салымның
яхшысын, яңача теккәнен киделәр (Г. Бәширов). Әүвәлгечә гүзәл бу урманнар,
сәлам сезгә, алтын наратлар (Ш. Маннур). Җир җиләге белән мине иркәм
сыйласа иде, элеккечә бер иркәләп, башым сыйпаса иде (Ф. Кәрим).
в) кайбер затланышсыз фигыль формаларына ялганып рәвеш ясала:
әйткәнемчә, күрүемчә, белүебезчә һ.б.
–дай / - дәй кушымчасы шулай ук күбрәк исемнәргә һәм алмашлыкларга
ялганып охшату-чагыштыру рәвешләре ясый: төлкедәй (хәйләкәр), уттай
(кайнар), коштай (очты), миндәй (моңлы), бездәй (дус) һ.б.
Алтын коштай оч! (Ф. Кәрим).
– лай / -ләй кушымчасы күбрәк сыйфатларга һәм тәртип саннарына
ялгана: яшьләй, яшьли, бушлай, тереләй, беренчеләй, икенчеләй һ.б.
Аһ җүләр Маэмай, тырыш яшьләй... (Г. Тукай). Язмыш илте яшьли
еракларга, Йөрәк ничек ярсып типмәсен... (Р. Байтимеров).
– лап / - ләп кушымчасы исемнәргә, рәвешләргә һәм саннарга ялгана:
күпләп (җыю), әкренләп (өйрәнү), сәгатьләп, көнләп (эшләү), чиләкләп (кою) һ.б.
Айлап торсам, еллап тормам, Сагынырсыз мин булмам (җыр). Инде
каушау көнләп түгел, сәгатьләп арта (Г. Ибраһимов). Авызын тутырып вак
кадаклар каба да, шуларны берәмләп ботинка төбенә кага башлый.
– лата / - ләтә исемнәргә һәм сирәгрәк саннарга ялгана: онлата,
ярмалата, акчалата (бирү), икеләтә (арттыру) һ.б.
Хезмәт көненә хәзер икмәкләтә дә, акчалата да мул гына түли
башлаганнар (Э. Касыймов). Без аңардан икеләтә артык сораячакбыз (Р.
Ишморат).
388
– тын / - тен кушымчасы берничә лексема да гына очрый, рәвешләргә,
сыйфатларга ялгана: тирәнтен (уйлау), түбәнтен, югартын (очу), яшертен
(яшерен рәвешеннән), әкертен (әкерен рәвешеннән); астыртын рәвеше исә
хәзерге вакытта тамырлашкан, этимологиясе беркадәр җуела төшкән.
Әллә кайлардан тирәнтен гөрләп килеп күк күкри (Г. Гобәй). Сәйфи
астыртын гына як-ягына күз төшереп алды (Г. Бәширов).
– ын / - ен кушымчасы вакыт рәвешләре ясый, тарихи рәвештә бу
кушымча борынгы корал килеше кушымчасыннан үзгәргән: кышын (эшләү),
көндезен (ял итү), кичен (йөрү) һ.б.
Көзен, Идел туңганнан соң, Тимери лашман ягына китте (Г. Бәширов).
Көндезен көн җылы, матур булуга карамастан, кичен суыта (М. Гали).
§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу
ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
1. П а р л ы рәвешләр. Синтаксик ысул белән ясалган рәвешләр арасында
парлы рәвешләр һәм телдә таралышы, һәм структур төзелешенең төрлелеге
ягыннан аерым урын алып тора. Парлы рәвешләрнең түбәндәге төрләре бар:
а) баш килештәге ике исемнән торган парлы рәвешләр: ара-тирә, көнтөн, иртә-кич, вакыт-вакыт, тау-тау, төркем-төркем һ.б.;
Аны ел буе берөзлексез һәр иртә-кич су керә дип сөйлиләр (Г. Кутуй).
Һөҗүмгә һәр минут хәзер булып тору өчен сугышчылар көн-төн кар көриләр
(Г. Әпсәләмов). Берни дә каршы тора алмый котырынган ташуга! Карт
өянкеләрне сындырып ыргыта, күпер төбендәге тау-тау кар, боз өемнәрен
кубарып ала... (Г. Бәширов). Кече якның чаршавы артында ара-тирә
көйсезләнеп кече сеңел шыңшый... (Г. Бәширов).
ә) сыйфат яки рәвешләр кабатланып килеп, парлы рәвешләр ясала: тизтиз, кинәт-кинәт, кызу-кызу, әкрен-әкрен, озын-озын, кышын-җәен һ.б.;
Җәйге мунча гына, ташы да әллә кем түгел, үзең беләсең, бик юка, озынозак маташсаң, я сүрелеп куяр (М. Шабай). Кышын-җәен бергә уйнап, бергә
389
укып үскән иптәш малайлар искә төште (Г. Бәширов). Әкрен-әкрен хәйләсене
китерәдер көйгә бу (Г. Тукай).
б) –лы / - ле, -сыз / - сез кушымчалы сыйфатлар яки исемнәр кабатлана:
ишекле-түрле, үрле-кырлы, иртәле-кичле, арлы-бирле, кулсыз-аяксыз, вакытлывакытсыз, урынлы-урынсыз, ирекле-ирексез һ.б. ;
Иштуган ишекле-түрле йөри башлады (Г. Әпсәләмов). ...һәм менә алар
Бәдертдиновның борын төбендә арлы-бирле йөреп, дусларча сөйләшергә
тотындылар (Ф. Хөсни). Ул кайдадыр эшкә йөридер иде, ахырысы, иртәлекичле безнең капка алдыннан үтә иде (Ш. Камал). Ярның астына тавыштынсыз гына кердек тә ... кармакларны хәзерли башладык (Г. Ибраһимов);
в) алмашлыклар һәм аларның төрле килеш формалары кабатланып,
рәвешләр ясала: аннан-моннан, алай-болай, анда-монда, анда-санда һ.б. ;
Агыйдел өстендә анда-монда маяклар яналар иде (Г. Гобәй). Аннанмоннан гына киендем дә, урамга чыктым (М. Әмир). Мине узган елгы кебек
хәзерләп озатучы булмаса да, алай-болай әзерләнеп, авылдан ычкындым (М.
Гафури);
г) исем, рәвеш яки алмашлыкларның төрле килеш формалары кабатланып
килә: күзгә-күз, колактан-колакка, кулдан-кулга, үзеннән-үзе, үтәдән-үтә, элекэлектән, буйдан-буйга, көннән-көн, елдан-елга һ.б.;
Ольга Александровна элек-электән иренең сүзен бүлдерми тыңларга
күнеккән иде (Г. Әпсәләмов). Үтәдән-үтә чыландык, яңгыр үзәккә үтте (Ә.
Айдар). Нинди генә егеткә барырбыз дип, Гөлҗамал, колактан-колакка
сөйлиләр (Җ.). Ул бер укыган китапны сүзгә-сүз сөйләп чыга ала (Г. Кашшаф).
Билгеле булганча, к у ш м а һәм т е з м ә рәвешләрнең ясалу ысулы бер
үк, алар үзара ияртүле бәйләнештәге сүзләрнең кушылуыннан барлыкка килә.
Нинди сүз төркемнәре кушылуга бәйле рәвештә кушма рәвешләрнең берничә
төре билгеләнә:
390
а) кушма рәвешнең беренче компоненты булып шул, һәр, үз һ.б.
алмашлыклар килә, икенче компонент күпчелек очракта исем була: һәрвакыт
,һәрчак, кайвакыт, шулчак, һәрвакытта, үзара һ.б.
Күңел шатлык белән тулы, Җаным һәрчак шат минем (З. Мансур).
Уракчылар зур дәрт белән үзара ярышып ура башладылар (М. Гафури). Якуб,
яшьләрнең сөйләшүләрен тыңлап, кайвакыт үзе дә катышып, су буенда
уйланып утырды (И. Гази). Шулчактан бирле якын дуслар булып киттек (Р.
Ишморат).
Бүген, быел кебек телдә киң кулланылыштагы рәвешләр дә шул ук
алмашлык + исем калыбында ясалганнар: б у+ көн ~ бүген, бу + е л~ быел һ.б.;
ә) беренче компонент булып билгесезлек төсмерен белдергән бер саны
килә, икенче компонент исем, сыйфат, рәвеш һ.б. сүз төркемнәре: бераз, берүзе,
бервакыт, беркөн, бермәлне, берсүзсез, бертуктаусыз, беравык, берьюлы һ.б.
Мортазин караңгы урам буйлап берүзе кайтып китте (Г. Әпсәләмов).
Беркөн бер солдат үтеп барышлый Гапсаттар абзыйларда кунып чыккан (И.
Гази). Хәдичә беравык уйланып торды (Г. Бәширов). Бермәлне ул кышын- җәен
зәңгәр кыркулы студент фуражкасын киеп йөрде (И. Рәмиев). Разиядән
берьюлы ике хат килеп төште (И. Гази).
Бу кушма рәвешләрнең синонимы буларак, еш кына һич алмашлыгы белән
ясалган рәвешләр дә кулланыла: һичсүзсез, һичтуктаусыз, һичөзлексез һ.б.
Һичөзлексез ишетелеп торган мылтык тавышы, бер әкренәеп, бер
куәтләнеп, куркынган күңелне тагын да ныграк куркыта иде (Ш. Усманов).
Аның һәрбер кушканын һичсүзсез үтәп килдем (Р. Ишморат);
б) кушма рәвешләргә шулай ук үзенчәлекле юл белән ясалган башаркан,
йөзтүбән, яланаяк, баштүбән, яңабаштан кебек рәвешләр дә керә:
Шакир, ике кулы белән йөзен каплап, кровать өстенә йөзтүбән атылды
(Ф. Әмирхан). Атлар кешнәп җибәрәләр, чабып барган җирдән пуля тиеп, авып
391
калалар, башаркан егылалар (М. Гафури). Авыл бөтенләй яңабаштан төзелгән
(Ф. Хөсни).
Тезмә рәвешләр телдә киң таралмаган. Аларга бу юлы, чын күңелдән, яшь
көйгә, яшь көенчә, биш былтыр, чамадан тыш кебек сүзләрне кертергә мөмкин.
Атасының болай чамадан тыш ягымлыланып китүе аны тынгысызлап
узды (Г. Бәширов). Бик сагындым бу юлы... (җыр). ... Чәшкеләргә китеп, вафат
булды, Башкынаем калды ла яшь көйгә... (җыр).
§141. Морфологик-синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы
(конверсия). Башка сүз төркемнәренең төрле грамматик формада аерымланып
рәвешкә күчүен телдә шактый киң таралган күренеш дип санарга мөмкин. Бу
ысул белән рәвеш ясалышында у р ы н а р а килешләрдә килгән и с е м н ә р ,
башка сүзләр һәм функциональ яктан рәвешләргә якын торган х ә л
ф и г ы л ь л ә р катнаша:
а) юнәлеш килеше формасында рәвешкә күчкән сүзләр: гомергә, мәңгегә,
күпкә, озакка, юкка, бергә, тикмәгә, заяга һ.б.
Әллә күпкә, әллә бик озакка, Ахры, мәңге оныта алмамын... (Һ. Такташ).
Никадәр авыр булса да, бергә булгач түзәрбез (Р. Ишморат). Искәндәров кара
төн уртасында, тикмәгә килмәгәндер (Ә. Еники). Төн уртасы җиткәч, бер кыз
елый, Зөлхиҗҗә, яшь гомерем заяга, ай, үтә дип (җыр).
ә) чыгыш килеше формасыннан рәвешкә күчкән сүзләр: яңадан, эчтән,
тыштан, киредән, кулдан (язу), киредән, юктан, өстән-өстән һ.б.
Яңгыр сулары юган сукмакта ис тоелмый башлагач, Актүш киредән
будкага таба борылды (Г. Гобәй). ... Китап басу һөнәре барлыкка килгәнче...
кулдан күчерелгән язма китаплар йөргәнлеге мәгълүм (И. Рәмиев). Эчпошыргыч
юеш вак яңгырлар өстән бәреп ява шыбырдап (Ф. Бурнаш). Частька җиткәч,
Акчурин.... яңадан сәгатенә карап алды (Г. Әпсәләмов).
б) у р ы н – в а к ы т килеше формасында аерымланган рәвешләр: башта,
арыда, биредә һ.б.
392
Башта уйла, аннан эшлә (). Башта күренгәнчә караңгы чырайлы кеше
булып чыкмады Серебряков (И. Гази). Биредә беркем дә юк (сөйләм теле).
в) хәл фигыльдән күчкән рәвешләр: бара-бара, тора-бара, үтә, үлеп,
өзелеп һ.б.
Күп эшләде иренмичә; бара-бара чыгарды ул, матур-матур балалар да
(Г. Тукай). Тора-бара авылда чыккан һәрбер тапкыр сүзле җырны, такмакны
Габдуллага сылтый башладылар (Ә. Фәйзи). Үтә кызыл тиз уңа (мәкаль).
Аккош кебек ап-ак пароходта сандугач күк өзелеп җырладым (М. Садри).
Өзелеп-өзелеп кенә әйтеп бирә, Татар күңле ниләр сизгәнен... (Г. Тукай).
Морфологик изоляцияләнү юлы белән ясалган рәвешләргә тамыр яки
ясалма нигезле рәвешләрнең төрле килеш кушымчалары белән кулланылу
очракларын да кертергә кирәк. Мәсәлән, ерак рәвеше телдә төрле килеш
формаларында очрый: ерак ~ еракта ~ еракка ~ ерактан һ.б. Ләкин болар
рәвешләрнең килеш белән төрләнеше дип кабул ителергә тиеш түгел.Чөнки бу
шундый ук р ә в е ш л ә ш ү (адъективация) күренеше, ягъни алар билгеле бер
килеш формасында аерылып, рәвешкә күчкәннәр, ә килеш кушымчаларын
алуның сәбәбе предмет билгесен белдереп (ерак җиргә, ерак җирдән һ.б.),
вакытлыча исемләшү белән бәйле булуы ихтимал.
Һай, әле бик еракта идек без, Җитмеш чакрым җирдән килдек без...
(җыр). Кош оча, йолдызлар атыла, Елгалар ярыннан ташына... Шуларны күрәм
дә, күңелем еракка, еракка ашкына (Р. Фәйзуллин). Кошларның да калмый
бәхетлесе Еракларда ялгыз аерылып... (Р. Байтимеров). Күн иярләр түзми шәп
атларга, Йөрәк ничек түзсен еракларда (Зөлфәт).
Конверсия ысулы белән ясалган шундый ук рәвешләргә: бире~биредә ~
бирегә, хәзер ~ хәзергә ~ хәзердән, күп ~ күпкә ~ күптән һ.б. кебек рәвешләр дә
керә [Тумашева, 1964: 249-256].
Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, конверсия ысулы белән рәвешләр ясалу
кайбер хезмәтләрдә артык киңәйтелеп күрсәтелә, ягъни яхшы, начар, якты,
393
җылы, салкын, суык, җиңел, озын, туры һ.б. сыйфатларның җөмләдә фигыль
белән бирелгән кисәкне ачыклап, х ә л функциясендә килү очраклары
конверсия ысулы белән ясалган рәвешләргә кертелә [Татарская грамматика,
1993: 501-503]. Моңа капма-каршы фикердә торучы галимнәр исә, сыйфат һәм
рәвеш мөнәсәбәтенең катлаулы булуын таныган хәлдә, сүз төркемнәрен
морфологик планда бу рәвешле билгеләүгә каршы чыгалар. “Исемне ачыклап
килгән рәвешне “сыйфат ролендә килгән рәвеш”, һәм фигыльне ачыклап килгән
сыйфатны “рәвеш ролендә килгән сыйфат” дип әйтүне дөрес дип әйтеп булмый,
чөнки бу очракта, гали әйткәнчә, “төптәнрәк караганда, морфологик
категорияне синтаксик категория белән бутау гына була” [Д. Г. Тумашева, 1964:
251].
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
1.Рәвеш сүз төркемен лексик-семантик, морфологик, синтаксик яктан характерлап күрсәтегез.
2.Рәвешләр мәгънәләре буенча ничек төркемләнәләр? Билге һәм хәл рәвешләренең төрле
төркемчәләрен аерып күрсәтегез, мисаллар китерегез.
3. Рәвешләрнең лексик составы һәм ясалыш ысуллары турында сөйләгез.
5. Рәвеш ясагыч кушымчаларны атап күрсәтегез, мисаллар китерегез.
6. Синтаксик ысул белән нинди рәвешләр ясала?
а) парлы рәвешләрнең структур төрләрен атагыз, мисаллар китерегез.
б) кушма рәвешләр күбрәк нинди сүз төркемнәреннән ясала?
в) тезмә рәвешләргә мисаллар китерегез.
7. Конверсия ысулы белән рәвеш ясашын аңлатыгыз. Төрле сүз төркемнәреннән һәм төрле
грамматик формада рәвешкә күчкән сүзләргә мисаллар китерегез.
8. Конверсия ысулы белән рәвеш ясалышына карата нинди бәхәсле карашлар бар?
РӘВЕШ СҮЗ ТӨРКЕМЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘГЕ.
1. Ясалышы буенча нигезнең төрләре
2. Рәвешнең мәгънә төркемчәләләре
3. Нинди сүзне ачыклавы һәм җөмләдәге функциясе.
4. Төрләнеше (исемләшү һәм дәрәҗә)
394
Берзаман Габделхәй күзләрен ачып җибәрде һәм үзенең кайдалыгын чамалый алмыйча
озак кына уйланып ятты. Баштарак аңа ул үзләрнең лапас түбәсендә печәнлектә йоклап,
ята сыман тоелды. Шулай да бу рәвешчә йокылы-уяулы яту озакка сузылмады (Н. Фәттах).
Берзаман – кушма рәвеш, хәл рәвеше: вакыт рәвеше, эш-хәлне ачыклый (берзаман
күзләрен ачып җибәрде), җөмләдә - вакыт хәле;
озак – тамыр рәвеш, хәл рәвеше: вакыт рәвеше; эш-хәлне ачыклый (озак уйланып
ятты); җөмләдә - вакыт хәле;
баштарак – ясалма рәвеш (конверсия), -рак – чагыштыру дәрәҗәсе кушымчасы, хәл
рәвеше: вакыт рәвеше; эш-хәлне ачыклый (баштарак тоелды); җөмләдә - вакыт хәле;
(бу) рәвешчә - ясалма рәвеш, -чә кушымчасы белән ясалган; бу рәвешчә - тотрыклы
сүзтезмә, билге рәвеше: сыйфатлау рәвеше; эш-хәлне ачыклый (бу рәвешчә яту), җөмләдә рәвеш хәле;
йокылы-уяулы – парлы рәвеш, билге рәвеше: сыйфатлау рәвеше; эш-хәлне ачыклый
(йокылы-уяулы яту), җөмләдә - рәвеш хәле.
Аваз ияртемнәре.
(Ияртемнәр)
§ 142. Гомуми төшенчә.
А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз
төркеме. Кеше тавышына, хайван һәм кош-корт, бөҗәкләр чыгарган авазларга,
һәм төрле җансыз предметлар тудырган авазларга охшатып ясалган сүзләр
телнең сүзлек составында үзенчәлекле катламны тәшкил итә, һәм бу авазлар һәр
телнең үз үзенчәлекләре нигезендә ясала. Мәсәлән, татар һәм рус телләрендә:
кикерикүк ~ кукареку, һау-һау ~ гав-гав, келт-келт ~ тик-тик һ.б.
Тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре белән бергә, кеше яки
предмет хәрәкәтен, яктылык яки башка билге буенча табигать күренешен
“образлы итеп күз алдына китерү өчен” (Д. Г. Тумашева) дә төрле
и я р т е м н ә р кулланыла. Аларны гадәттә “образ ияртемнәре” дип атыйлар:
ялт, гөлт, җем-җем, җәлт-җәлт һ.б.
Л е к с и к – с е м а н т и к яктан аваз ияртемнәре чынбарлык
күренешләрен белдерәләр, әмма алар аны атап күрсәтмиләр, ә кыска юл белән
395
белдерәләр, ягъни аларның номинатив функцияләре юк: карр-карр, бак-бак,
гөлдер-гөлдер, шыбыр-шыбыр һ.б.
С и н т а к с и к яктан аваз ияртемнәре аерым җөмлә кисәге булып киләләр:
Халык арасында чышын-пышын сөйләшү китте (М. Хәбибуллин).
Урман эчендә лап-лап басып килгән аяк тавышлары ишетелде (Г. Гобәй) –
чышын-пышын, лап-лап – рәвеш хәлләре. Сирәгрәк аваз ияртемнәре җөмләдә
хәбәр яки ия булып та килергә мөмкин. Мәсәлән:
Утыз ел казыган баз бик тирән шул: Менә инде Хәмитең шунда
гөмберррт! (Г. Тукай). Болай да инде күршеләрнең чышы-пышы күп булды
(сөйләм теле).
§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик)
төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп
карарга мөмкин:
1. Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын тасвирлый торган
аваз ияртемнәрею. Татар телендә бу төркемгә кергән аваз ияртемнәре бай һәм
күптөрле, һәм алар әдәби әсәрләр телендә дә шактый мул чагылыш таба.
Й о р т х а й в а н н а р ы тавышының тасвиры: иһа-һа-һай, бә-ә, һауһау, эм-мә-ә, ләң-ләң, мики-ки, му-у һ.б.
Әйе, әнә ул чыкты, әче тавыш белән кешнәп тә җибәрде: “Иһа-һа-һай!”
(М. Кәрим). Гөлбәчкә ябылган бәрәннәр, әниләренең тавышын ишетеп,
артларына ут капкандай, кычкыра башладылар: “Эм-мә-ә! Эм-мә-ә!”
(Г.Сабитов). Кәҗә әйтә: “Мики-кики!” Капчыктагы бүре башы бит унике
(Г. Тукай). Кыяфәтсез түгел, матур ул, әни, матур. Ләң-ләң дип өрә дә белә ул
(Г. Шәрәфи). Айдарны күргәч, песи, балалары өстенә тәпиен салды да, “менә
минем песиләрем бар” дигән шикелле, элеккечә “мияу” дип түгел, тамак төбе
белән әкерен генә “мау” дип сузды (Г. Шәрәфи).
К о ш – к о р т тавышларының тасвиры: ка-ка-ка, кыйгак, кикрикүк, кыткыт-кыт, пи-би-би, бак-бак, гөлдер-гөлдер һ.б.
396
Иң элек, муенын өскә сузып, “ка-ка-ка” дигән булып безнең ала каз килеп
чыкты (Ш. Маннур). Каз, поварны аңлагандай, җанланып сөйли башлый :
“кый-кый, каг-каг”,- ди, һәм поварга бер-ике тапкыр ышкылып үтә: “Кыйгаккыйгак!”,- ди (Ә.Еники). “Пи-би-би-бип”,-ди каз бәбкәсе, Яхшатланып килгән,
сөйләнә (Һ. Такташ). – Кыт-кыт-кыт, кунакларга вакыт!,- дип, берәмберәм... куначаларга менеп кунаклыйлар икән...(әкият). Усал күгәрчен... гөлдергөлдер килде дә очып китте (Г. Шәрәфи). Сания апа суга бара зәңгәр чиләген
асып. Сандугачлар чут-чут сайрый көянтәсенә басып (җыр).
Е р т к ы ч җ ә н л е к л ә р тавышыннан әдәби әсәрләрдә күбрәк бүре
авазының тасвиры теркәлгән:
Җил дулый, Ач бүре юлдан адашкан, Ач бүре шыңшый, Улый: У-у-у- у-у!
(Һ. Такташ).
Б ө җ ә к л ә р тавышының тасвиры: безз-безз – черки тавышы, чаррчарр – чикерткә тавышы һ.б.
Безз-безз килгән булалар, Безз-безз көлгән булалар, Безелдәгән булалар
(Р. Миңнуллин). Юл кырыенда чарр-чарр дип кычкырган чикерткәләргә кадәр
ачу килә (Г. Рәхим).
2. Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз
ияртемнәре. Мондый тасвирлар телдә шулай ук күптөрле: чаж-пож, шартшорт, гөрс-гөрс, шыбыр-шыбыр, шатыр-шотыр, дырк-дырк, даң-доң, келткелт, тырр-тырр, зырр-зырр, тик-так, гөбер-гөбер, шалт-шолт, тырр-пырр,
кылтыр-кылтыр һ.б.
Көрәшкәндә хәрәмләшсәң дә - чаж берне аркага (Ш. Маннур). Хәтирә
кайнап торган ак самоварын лык итеп өстәлгә кертеп утыртты (А.
Гыйләҗев). Әти тып-тын һәм тиз генә олы яшел сандык артыннан беләк
юанлыгы шомырт таяк тартып чыгарды да “шарт-шорт” минем аркага
тондыра башлады (Ш. Маннур). Ул шаулашып мышнап гөрс итеп түмрәнгә
397
бер чаккан иде, утын икегә аерылды да балта очы җиргә барып керде (А.
Гыйләҗев).
3. Кеше хәрәкәте тудырган тавышка охшатып ясалган аваз
ияртемнәре: дөп-дөп, лап-лап, шап-шап, шак-шык, лакыр-локыр, чап-чоп,
тырт-тырт, тып-тып, тыз-быз, тыпыр-тыпыр, мештыр-мештер, мыштырмыштыр һ.б.
Ул сулышын тигезләргә тырышып, беравык басып торды да, идәнгә чапчоп басып, үз бүлмәсенә борылды (А. Гыйләҗев). Йокларга ятканнар гына иде,
биләмнән Таңсылу кайтып керде, дөп-дөп басып, ишекле-түрле йөрде...
(А. Гыйләҗев). Шул сүзләрне әйтте дә, шак-шок басып, кабинеттан ук чыгып
китте (М. Әмирханов). Лычкылдаган аякчу, ката башлаган бишмәт итәкләре,
җиңнәр бияләйләр белән лыштыр-лыштыр йөгерә-йөгерә, шык-шык орынган
тешләрне туктата алмыйча, өйгә кайтып кердем (Ш. Маннур).
4. Кеше тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре: ха-ха-ха, хихи-хи, үә-үә, мышык-мышык, пыш-пыш, гөж-гөж, мыдыр-медер, эһем, корыккорык, лыш-лыш, чырык-чырык һ.б.
Хи-хи-хи! Колхоз председателен агитировать итә бит, ә! Кара син
моны! (Г. Бәширов). Миллион коллар әкрен, Ләкин йөрәк өзгеч Моңлы тавыш
белән елыйлар: - Ай-й-й-й, Ай-й-й-й (Һ. Такташ). Батыр да әткәсенең
яратмавын сизә,ахыры, әтисе кулына кердеме, авызын биш тиен акча хәтле
ачып, гел бер моңлы көйгә җырын суза: “үә-үә-үә” (М. Әмирханов). Ул да
түгел, кайдадыр якында гына чырык-чырык көлгән кызлар тавышы ишетеп
алдык (Г. Ибраһимов). ... Кызчыклар бер-берсенең артына яшеренеп, шырыкшырык көлешеп алдылар (А. Гыйләҗев). – Эһем,- дип тамак кырып куйды
Идият абзый (Ә. Еники).
§ 144. Образ ияртемнәре. Табигатьтәге һәм кешеләргә бәйле төрле
тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәреннән тыш телдә к ү р ү,
с
и з е м л ә ү г ә бәйле рәвештә ясалган тасвирый сүзләр – о б р а з ияртемнәре дә
398
кулланыла. Тикшеренүчеләр образ ияртемнәрен дүрт семантик төркемчәгә
бүлеп карыйлар: я к т ы л ы к һәм төс тасвирлары, х ә р ә к ә т тасвирлары,
к ы я ф ә т һәм характер тасвирлары, э ч к е с и з е м л ә ү г ә бәйле тасвирлар
[Татар грамматикасы, 2002: 426-427]
Я к т ы л ы к һәм т ө с тасвирлары: ялт, гөлт, ялт-йолт, ялтыр-йолтыр,
ялык-йолык, җем-җем һ.б.
Чын күл бу, хәтта җем-җем уйнаклаган вак дулкыннарга кадәр күренә
(Ә.Еники). Бала-чага урамнан керергә өлгерә алмады, ялтыр-йолтыр яшен
утлары уйнарга тотынды (Г.Ибраһимов). Ул да булмады, күзен ялт-йолт
уйнатып, Гыйльми Салихы үзе килеп чыкты (А.Гыйләҗев). Мылтыгын аскан
муенга, аста атның яхшысы, юл язудан курку юк: гөлт иткән айның яктысы
(Г.Исхакый).
Х ә р ә к ә т т а с в и р л а р ы: тыр-тыр, тыз-быз, җил-җил, кәз-кәз,
фырт-фырт, мелт-мелт, дерт-дерт, челт-челт, дер-дер һ.б.
Атлас әле һаман нәрсә булганын аңлап җиткермичә булса кирәк, челтчелт күзләрен йомгалады (Г.Рәхим). Театр ишегеннән җил-җил атлап,
тәбәнәк кенә, ...пеләш, якты башлы берәү кереп килә иде (А.Гыйләҗев).
Картның сул як бите дерт-дерт селкенә башлады (Ә.Еники).
Э ч к е с и з е м л ә ү г ә, психик халәткә бәйле тасвирлар: жу, дер-дер,
дерт, леп-леп, сулк-сулык һ.б.
Кинәт Кәримнең баш түбәсенә кайнар тамчы килеп төште. Кәрим дерт
итеп китте (Г.Рәхим). Аның кыяфәте кеше куркытырлык иде.
Фатихаттәйнең йөрәге жу итеп китте (Г.Әпсәләмов). Мансур аның, учтагы
кош шикелле, дер-дер калтыранган йөрәген сизеп, тоеп торды (М.Әмирханов).
§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре
төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
а) ялгызак ияртемнәр: гөрс, гөлт, дык, лып, чалт, выжт, дерт, чулт һ.б.;
399
б) парлы ияртемнәр: ялт-йолт, лаштыр-лоштыр, шак-шок, шалтыршолтыр, калтыр-колтыр, чыш-пыш;
в) кабатланып килгән иятремнәр: дер-дер, мелт-мелт, кар-кар, кыйгаккыйгак, тыпыр-тыпыр, кәз-кәз, җил-җил, дөбер-дөбер, шыгыр-шыгыр һ.б.;
г) өч компонентлы аваз ияртемнәре: ха-ха-ха, хи-хи-хи, ка-ка-ка, кыт-кыт-кыт
һ.б.
Шул ук вакытта ияртемнәрнең аваз төзелеше дә үзенчәлекле һәм гадәти
сүз төркемнәренең аваз төзелешеннән шактый аерыла. Татар телендә, мәсәлән,
сүз ахырында тартыкларның янәшә килүе шактый сирәк күренеш (йорт, дүрт,
әйт һ.б.), ә ияртемнәрдә шаулы тартык теләсә кайсы сонор аваз белән янәшә
килә: чулт, чалт, чырк, гөрс, даңк, дөңк, шарт, гөмберт, гөрс, мелт, фырт һ.б.
Аерым очракта ике шаулы тартык та парлашып килә ала: выжт, гөжт һ.б.
§ 146. Ияртемнәр нигезендә сүз ясалышы. Алда әйтелгәнчә, аваз һәм
образ ияртемнәре нигезендә фигыльләр һәм исемнәр ясала ала. Я с а л м а
ф
и г ы л ь л ә р, мәсәлән, түбәндәге кушымчалар белән ясала:
а) –ла/-лә кушымчасы белән: шартла, чырла, гөрлә, чыңла, шаула, мияула һ.б.
б) –а/-ә кушымчасы белән: шалтыра, ялтыра, мөгерә, күкерә һ.б.
в) –ылда/-елдә кушымчасы белән:чыжылда, шакылда, дерелдә, дырылда,
выжылда, чәрелдә һ.б.
Тезмә фигыльләр ит, кил ярдәмче фигыльләре белән ясала: ялт ит, келт
ит, шарт ит, шылт ит, ду кил, мәж кил һ.б.
Исем ясалышы: шарлавык, гөрләвек, гөрелте һ.б.
Тикшеренүчеләр шулай ук аваз ияртемнәреннән морфологик аерымлану
(конверсия) юлы белән яки башка ысул белән ясалган түбәндәге исемнәрне дә
билгелиләр: күке, тукран, карга, чикерткә, тукмак, йолдыз һ.б. [Татар
грамматикасы, 2002: 429 ].
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
1. Аваз ияртемнәре (ияртемнәр) чыебарлык күренешләрен ничек белдерәләр?
400
2. Аваз ияртемнәрен лексик-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан
характерлагыз, ни өчен алар мөстәкыйль сүз төркеменә кертелмиләр?
3. аваз ияртемнәренең лексик-семантик төркемчәләрен атап күрсәтегез, мисаллар
китерегез.
4. Образ ияртемнәре турында төшенчә бирегез, аларның аерым төрләренә мисаллар
китерегез.
5. Төзелеше буенча аваз ияртемнәренең нинди төрләре бар?
АВАЗ ИЯРТЕМНӘРЕН ТИКШЕРҮ.
1. А в а з яки о б р а з ияртеме.
2. Мәгънә буенча төркемчәсе.
3. Кулланылышы (мөстәкыйль кулланылыш, фигыль составында).
Бераздан урман эче гөр итеп тора башлады... дистәләрчә балталарның тукылдавы,
пычкыларның зыңгылдап кисүләре... шуннан соң агачның чатыр-чотыр сынуы һәм, урман
эчен дер селкетеп, ботаклары белән карны туздырып егылуы... тагын гөрс-гөрс агач
егылуы,- менә шушы күңелле тавышлардан барлыкка килгән бер дәһшәтле авазның
гөрселдәвеннән урман эче үкереп торды (И. Гази).
Гөр итеп – гөр –аваз ияртеме, җансыз предмет чыгарган тавыш, тезмә фигыль
составында килгән;
тукылдавы, зыңгылдавы – тук-, зың- - аваз ияртемнәре, җансыз предмет чыгарган
тавышлар, аваз ияртеменнән фигыль ясалган: тук-ылда, зың-гылда;
чатыр-чотыр – парлы аваз ияртеме, җансыз предмет чыгарган тавыш, мөстәкыль
кулланылган, җөмләдә - хәл;
дер – образ ияртеме, тезмә фигыль составында килгән;
гөрс-гөрс – парлы аваз ияртеме, җансыз предмет чыгарган тавыш, мөстәкыль
кулланылыш, җөмләдә - хәл;
гөрселдәвеннән – гөрс- аваз ияртеме, фигылҗ ясалган: гөрс-елдә.
Ярдәмлек сүз төркемнәре.
Бәйлек.
§ 147. Гомуми төшенчә. С е м а н т и к яктан бәйлекләр г р а м м а т и к
м ә г ъ н ә белдерәләр, ягъни алар телдә сүзләр арасындагы бергәлек, корал,
чагыштыру, сәбәп, максат, вакыт, урын һәм башка м ө н ә с ә б ә т л ә р н е
401
оештыруда катнашалар: укытучы белән (сөйләшү), карандаш белән (язу), таң
кебек (нурлы), тау чаклы (зур), дәрес өчен (әзерләдек), урманга таба (китте),
юл аша (чыкты) һ.б.
Сүзләр арасындагы төрле-төрле мөнәсәбәтләрне белдерүләре ягыннан
бәйлекләр килешләргә якын торалар, һәм асылда алар килеш формалары биреп
бетермәгән грамматик мәгънәләрне белдерәләр. Мәсәлән, рус телендәге
творительный падеж белдергән мәгънә, ягъни корал мәгънәсе, татар телендәге
белән бәйлеге белән белдерелә: пишет пером, рубит топором – каләм белән
яза, балта белән кисә һ.б. Бәйлекләр шулай ук килеш мәгънәләрен ачыклап,
төгәлләндереп тә киләләр: урманга чаклы, төштән соң һ.б. Шуңа күрә, алдагы
бүлекләрдә без бәйлекләрне дә килешләр системасына кертергә кирәк, алар –
аналитик килешләр дигән карашларның булуын да билгеләп үттек. Әмма андый
карашлар булуга да карамастан, функциональ охшашлыкка нигезләнеп кенә,
бәйлекләрне, безнеңчә, килешләргә кертү ихтыяҗы юк. Бәйлекләр – алар аерым
сүз, ярдәмлек сүз төркеме. Аларның даими аваз составы бар, бәйлекләр
кушымчалардан аермалы буларак, сингармонизмга, тартыклар ассимиляциясенә
бирешмиләр, алар бер сүз төркеменә генә беркетелмәгән, күп төрле сүзләр
белән килә алалар. Һәм, ниһаять, бәйлек –күп мәгънәле сүз төркеме.
С и н т а к с и к яктан бәйлекләр үзләре белән кулланылган сүзгә карата
асылда и я р т ү ч е кисәк булалар һәм алар килешләр белән башкаралар, ягъни
үзе иярткән сүзнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр: язга чаклы,
төштән соң, дуслар белән һ.б. Шул ук вакытта, бәйлек белән исемнән яки
башка сүздән торган бу тезмә үзе сөйләмдә башка сүз белән мөнәсәбәткә керә,
ягъни аңа иярә, аны ачыклый, бәйлекнең г р а м м а т и к м ә г ъ н ә с е дә
шул рәвешле формалаша: язга чаклы (эшләү), төштән соң (ял итү), дуслар
белән (очрашу) һ.б. Бәйлекләр үзләре иярткән сүз белән берлектә җ ө м л ә
к и с ә г е булып киләләр:
402
Ат килеп туктауга арбадан төште дә, картлар белән татар телендә
исәнләште (Г. Ибраһимов) – картлар белән – кыек тәмамлык; Моңа кадәр,
Сылу, кайда булдың? (Ф. Сафин) – моңа кадәр – вакыт хәле; Бөтенесе давыл
вакытындагы урман шикелле айкала да чайкала (Г. Бәширов) – урман шикелле
– рәвеш хәле һ.б.
§ 148. Бәйлекләрне төркемләү. Бәйлекләр сөйләмдә күбрәк исемнән,
алмашлыктан һәм исемләшкән башка сүз төркемнәреннән соң киләләр, һәм ул
сүзләрнең билгеле бер килештә торуын таләп итәләр. Төрки телләрдә бәйлекләр
үзләре иярткән сүздән соң килгәнгә күрә, аларны русча язылган хезмәтләрдә
п о с л е с л о г л а р дип атыйлар. Бу – төрки телләрнең үзенчәлеге. Рус
телендә функциональ яктан бәйлекләргә охшаш тел чаралары, мәсәлән,
п р е д л о г л а р дип атала: до обеда, после ужина һ.б.
Нинди килешне таләп итүләренә карап, бәйлекләр өч төркемгә бүленә:
1. Баш һәм иялек килешен таләп итүче бәйлекләр.
2. Юнәлеш килешен таләп итүче бәйлекләр.
3. Чыгыш килешен таләп итүче бәйлекләр.
1. Б а ш һәм и я л е к килешен таләп итүче бәйлекләр: белән, өчен, күк,
кебек, сыман, шикелле, чаклы, хәтле, кадәр, аркылы, аша, буе, буенча, буйлап,
саен, сәбәпле һ.б.
Кылыч белән түгел, турылык һәм чынлык белән көчле кешеләр
(М. Җәлил). Бу – Нәгыймә өчен бөтенләй яңа әйбер иде (Г. Ибраһимов).
Көтүчеләр тапкан чишмә кебек, Җырым минем, син дә улаксыз (С. Хәким).
Бу бәйлекләр белән килгән алмашлыклар гадәттә иялек килеше
формасында була: аның белән, минем шикелле, безнең чаклы һ.б.
Кычкырдылар: “Торыйк-торыйк”, Сезнең белән дуслар булыйк, тату
яшик, бергә торыйк! (Г. Афзал). Мин хәзер синең шикелле ярты-йорты түгел,
чын кеше, чөнки минем кәсебем бар (К. Тинчурин).
403
II. Ю н ә л е ш килешен таләп итүче бәйлекләргә: кадәр, чаклы, хәтле,
күрә, каршы, башлап, алып, таба, караганда, карамастан бәйлекләре керә.
Көн эссе булуга карамастан, Хәдичәттәй яшел шәл бөркәнгән, шәл
чуклары җиргә кадәр салынган! (Г. Әпсәләмов). Төшкә таба төнлә яуган кар
эреде, аяк астын пычратып җибәрде (М. Хәбибуллин). Бүген дә шулай,
утызлап укучы килеп тулуга карамастан, мәктәп ятим иде (М. Мәһдиев).
III. Ч ы г ы ш килешен таләп итүче бәйлекләргә: соң, башка, бүтән,
бирле, тыш, элек бәйлекләре керә.
Көзләрдән соң язлар килми, Алда салкын ак кышлар...(Р. Фәйзуллин).
Арслан җавап бирүдән элек, тагын бер мәртәбә Корбановка сөзеп карады (Г.
Ахунов). Иртәдән башлап яңгыр яварга җыена иде (Ш. Бикчурин). Тау
ярыйсы гына текә булуга кармастан, чаңгы эзләре таушалган
(Г. Әпсәләмов).
§ 149. Бәйлекләрнең мәгънәләре. Алда әйтелгәнчә, бәйлекләр сүзләр
арасындагы төрле-төрле мөнәсәбәтләрне белдерәләр. Бу – аларның грамматик
мәгънәләре. Күпчелек бәйлекләр мәгънә төрлелеге белән аерылып торалар,
ягъни бер үк бәйлек сүзләр арасындагы күптөрле мәгънә мөнәсәбәтләрен
белдерә ала.
Белән бәйлеге иң киң функцияле бәйлек булып санала ала. Татар теленең
аңлатмалы сүзлегендә аның 13 мәгънәсе китерелә, иң гадәти һәм еш очрый
торган мәгънәләре 5.
Белән бәйлеге түбәндәге мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерә:
а) б е р г ә л е к һәм к а т н а ш л ы к мәгънәсе: иптәшләре белән,
минем белән, аның белән, чиләк белән һ.б.
Башкалар белән Җиһанша бабай да килгән иде (Г. Ибраһимов). Арыслан
белән юлбарыс яратылган бер каннан (Г. Тукай). Каршылый мине авылым
Икмәк белән, тоз белән (Ф. Сафин).
б) к о р а л мөнәсәбәте: каләм белән, чиләк белән, кылыч белән һ.б.
404
Котелок белән кайнар су алып керәбез (А. Гыйләҗев). ... Чиләге белән
күтәреп салкын су эчәсе килә... (Г. Бәширов).
в) бергәлек һәм корал мәгънәләрен к ү ч е р е л м ә т ө с м е р белән
белдерә: тавыш белән, җил белән, акыл белән, намус белән һ.б.
Хәсрәтле генә тавыш белән әнкәй үзе җырлап җибәрә (Ш. Маннур).
Истән чыкмый монда минем күргәннәрем, Шатлык белән уйнап гомер
сөргәннәрем... (Г. Тукай). Түземсезлек белән көтеп тора башлады (Ф. Хөсни).
г) м а к с а т мәгънәсен оештыруда катнаша:
Китапханәгә Кәбир әфәнде эшне өзү теләге белән барган иде (Ә. Фәйзи).
Шушы максат белән ... мин мисалларны үземнең тик бер әсәремнән
китергәләп үтәм (Ф. Хөсни).
д) с ә б ә п мөнәсәбәтен белдерә:
Кышкы кичнең озынлыгын сизмисез дә Әнкәгезнең сөйләгәне әкият берлә
(Г. Тукай). Яшьлек белән ул хата ясады (Г. Әпсәләмов). Күкчәтау халкының
теләге белән, җидееллык татар мәктәбенә Галимҗан Ибраһимов исеме
бирелде (И. Салахов).
е) у р ы н мөнәсәбәтен белдерә: юл белән (бару), сукмак белән, су юлы
белән һ.б.
Ат ниндидер авыл урамы белән бара иде (Ә. Фәйзи). Якуб әерен генә
чыгып китте. Килгән сукмак белән кайтасы килмәде аның (И. Гази).
ж) в а к ы т мөнәсәбәтен белдерә: кич белән, иртә белән һ.б.
Иртә берлән кайнамакта бу базар, Кая баксаң, анда тулган сәүдәгәр (Г.
Тукай). Шулай да, вакыты белән аның әрнеп эче поша башлый (Ә. Еники).
з) исем фигыльләр белән килгәндә эш-хәрәкәтнең тиз алышынуын
белдерә: кайту белән, күрү белән, ишетү белән һ.б.
Апрель числосы керү белән, мәдрәсәдәге бай шәкертләр таралып бетәләр
(М. Гафури).Диңгезгә кереп югалу белән, үзеңдә акрын, ләкин тирән бер
рәхәтлек сизә башлыйсың (Г. Ибраһимов).
405
Өчен бәйлегенең мәгънәләре:
а) эш-хәлнең к е м ө ч е н яки н ә р с ә ө ч е н эшләнүен, билгеләнүен
белдерә: синең өчен, дәрес өчен, укытучы өчен һ.б.
Сезнең яхшы укуыгыз безнең өчен шатлык, дәрестә яхшы утыруыгыз –
куаныч (Г. Кутуй). Тикшерү өчен хәзер мәсьәлә ачык (Г. Ибраһимов).
б) эш-хәлнең м а к с а т ы н белдерә: тынычлык өчен, тикшерү өчен,
күрер өчен һ.б.
Әдәп өчен генә кереп утыра да, бер-ике минуттан тагын торып китә (Ә.
Еники). Җитмеш чакрым якын җир түгел, Бер күрешер өчен килдек без (җыр).
Чит илләргә чыксаң, озак торма, Гыйбрәт алыр өчен чык икән... (И. Юзеев).
в) с ә б ә п мөнәсәбәтен белдерә:
Рәхмәт сиңа җылы сүзең өчен, татлы сүзең өчен,күреклем (М. Җәлил).
Сугышчан иптәшләре Газинурны матур җырлавы өчен дә яраталар иде (Г.
Әпсәләмов).
Кебек (кеби), күк, төсле, шикелле, сыман бәйлекләре нинди дә булса б
и л г е буенча чагыштыруны белдерәләр: чишмә кебек, җыр шикелле, җиләк
сыман һ.б.
Көтүчеләр тапкан чишмә кебек, җырым минем, син дә улаксыз (С.
Хәким). Парлылар йөри көймәдә Аккошлар йөзгән сыман... (Х. Туфан). Кунак
егете төсле көяз, матур (И. Гази). Шул заманнан бирле айның туганына Һәм
дә алтын көпчәк төсле тулганына Карап, күңлем минем кайчак хәйран кала ...
(Г. Тукай).
Аерым очракларда бу бәйлекләр якынчалатып әйтү яки, икеләнү төсмерен
дә белдерергә мөмкин. Мәсәлән: Беренче тапкыр күрүем, шулай да таныйм
кебек... (Х. Туфан). Таныйм да төсле, юк та төсле (К. Нәҗми).
Чаклы, хәтле, тикле, кадәр бәйлекләре, баш яки иялек килешендәге
сүзләр белән килгәндә, күләм ягыннан чагыштыруны белдерәләр: тау чаклы,
йодрык кадәр, минем хәтле һ.б.
406
Ялгыз имәнгә уралып, аның тирәсендә дөнья чаклы тузан, тупрак
болыты кузгалды (Г. Ибраһимов). Мин Галимҗан ага Ибраһимов янына барам!
Мин Ялтага китәм! Бу көтелмәгән тау хәтле сөенечне кемгә булса да әйтергә,
шатлыкны бүлешергә кирәк! (И. Салахов). Йодрык кадәрле, Йомры гәүдәле, Ак
тәнле, Ах тәмле, Бигрәк тәмле бәрәңге! (М. Хөсәен).
Шул ук чаклы, хәтле, кадәр бәйлекләре юнәлеш килешендәге сүзләр
белән килгәндә у р ы н яки в а к ы т мәгънәсен белдерәләр: өйгә чаклы,
урманга хәтле, иртәнгә кадәр һ.б.
Өйләгә кадәр Зөлфәт беренчелекне бирмәде... (М. Хәбибуллин). Нурияне
Әгерҗегә кадәрле Чишмәбай илтергә тиешле булып чыкты (Г. Ахунов).
...Кошлар иртәнге шәфәкътән кичкә кадәр өзлексез сайрыйлар, капкалар
җырлап кына ачыла... (А. Гыйләҗев). Кырга ак кардан юрган ябылган, Җир
язга чаклы йокыга талган... (Г. Тукай). Йортларның түбә кыегына кадәр
күтәрелеп, кар өелде, чишмәләр күмелде (М. Маликова).
Юнәлеш килеше формасы белән килгәндә кадәр, чаклы, хәтле бәйлекләре
экспрессив төсмер белдерү өчен кулланыла. Мәсәлән: Шуны аңлапмы,
Гөлчирәгә хәтле Сабирны калдырып китте (М. Мәһдиев). Күркәсенә чаклы
асрый икән ... (Ә.Еники).
Аша, аркылы бәйлекләре:
а) у р ы н яки в а к ы т мөнәсәбәтен белдерәләр: урам аша, елга аркылы,
көн аша һ.б.
Урам аша чыккан чакта Бүрәнәгә абындым... (җыр). Бакча аркылы
узганда туктап, Җидегән йолдызга карап тордык (И. Гази). Ә җан барыбер
Күкләр аша кайта Тояр өчен яшәү тылсымын (Л. Янсуар). Мин гасырлар аша
урап кайтып, Җанның нечкә кылларына чиртәм (Л. Янсуар);
б) а р а д а ш л ы к мөнәсәбәтен белдерә: хат аша, синең аша, иптәшләре
аркылы һ.б.
407
Алар аша Айрат чик буендагы вакыйгаларның ничек бетүен белә иде (М.
Харисов). Бодай көлтәләре Сөмбел белән иптәшенең җитез куллары аша
Нәфисә алдына килеп, аннан үкереп торган барабанга керә торды (Г.
Бәширов).
Буе, буенча, буйлап бәйлекләре:
а) шулай ук у р ы н яки в а к ы т мөнәсәбәтен белдерә: елга буйлап, көн
буе, ай буенча һ.б.
Төн буе әти белән атлар сакладым (Г. Хәсәнов). Җирдән күтәрелгән
көчле өермә Яманкул чокыры буйлап тауга ташланды (Г. Ибраһимов). Башка
берни дә кирәкми, Дусларның мин гомерем буе Тойсам җылы карашын (С.
Хәким). Җил шул вакыт җилбер-җилбер итеп исә, Исә-исә бөтен дөнья буе
китә... (Г. Тукай).
б) буенча бәйлеге күбрәк т и ң л ә ш т е р ү, эш-хәлнең ч ы г а н а г ы
мәгънәсен белдерә: әйтүе буенча, сүзләре буенча һ.б.
Хәзер аның доклады буенча бик кызу аңлаш бара (Г. Ибраһимов).
Саен бәйлеге у р ы н , в а к ы т мәгънәләрен һәм урын яки вакыт ягыннан
тигез өлешләргә бүленүне белдерә: көн саен, йорт саен, атна саен һ.б.
Кояш йоклый һәр кич саен шунда төшеп... (Г. Тукай) . Аны ел саен көтеп
ала торган булдылар (Г. Бәширов). Мин дә йөрим, Кояштан һич калмый, Нарат
төбе саен күченеп (С. Хәким). Йорт саен йөреп... халыкны җыярга боердылар
(Г. Ибраһимов).
Күрә бәйлеге с ә б ә п һәм т и ң л ә ш т е р ү мәгънәләрен белдерә:
Эшенә күрә ашы (мәкаль). Авырганга күрә дәрескә килмәде (сөйләм теле).
Таба бәйлеге күбрәк юнәлеш килешендәге исемнәр белән килә, һәм
урынга яки вакытка юнәлү мәгънәсен көчәйтә, төгәлләндерә: урманга таба,
җәйгә таба, кичкә таба һ.б.
Таңга таба яңгыр да туктады (Г. Әпсәләмов). Якуб әкерен генә чыгып
китте... урылган җирләр өстенә барып керде дә... ындырларга таба китте (И.
408
Гази). Без дә бит алга таба барабыз, сугышның ахырына, соңгы җиңүгә таба
(Ә. Еники).
Соң, элек – чыгыш килешен таләп итүче бәйлекләр. Мәгънәләре буенча
алар шулай ук күбрәк у р ы н яки в а к ы т мәгънәсен конкретлаштыралар:
төштән соң, җыелыштан элек, килгәннән соң һ.б.
Моннан ике ел элек Арслан Кыңгыраулы чишмә мәйданын кабул итеп
алган иде (Г. Ахунов). Ярты сәгатькә генә туктап торган яңгыр төштән соң
тагын ява башлады (Ф. Гыйльметдинов).
§
150.
Бәйлекләр
һәм
бәйлек
ролендә
йөрүче
ярдәмче
исемнәр.Грамматик хезмәтләрдә инде исбатланганча, бәйлекләрнең күпчелеге
төрле мөстәкыйль сүз төркемнәреннән морфологик аерымлану, ягъни конверсия
юлы белән барлыкка килгән. Хәзерге вакытта төп бәйлекләр дип йөртелгән
белән, өчен, кебек, күк, кадәр, саен, сыман бәйлекләре инде тулысынча тамыр
сүзләргә әйләнгән. Кайбер бәйлекләрнең кайсы сүз төркеменнән булуын әле дә
абайларга мөмкин. Мәсәлән: буе, тыш, төсле, каршы, шикелле, бирле, чаклы,
тикле, хәтле, буенча, буйлата, башка, аркылы кебек бәйлекләр исем, сыйфат,
рәвеш сүз төркемнәреннән барлыкка килгәннәр; аша, буйлап, күрә кебек
бәйлекләр хәл фигыль формаларыннан аерымланганнар, төсле, шикелле, чаклы
бәйлекләренең ясалма сыйфатлар белән бәйләнеше бар һ.б. Шул ук вакытта
телдә әле килеп чыгышы буенча нигез сүздән тулысынча аерылмаган, бер
очракта мөстәкыйль мәгънәдә, бер очракта бәйлек буларак кулланыла торган
сүзләр дә бар. Андый сүзләрне гадәттә б ә й л е к с ү з л ә р дип йөртәләр.
Бәйлек сүзләргә, аерым алганда, караганда, карамастан, килгәндә, сәбәпле,
турында, аркасында, карап, алып, карата һ.б. ны кертергә мөмкин.
Ялгызлык исемнәрнең тарихын тикшерүче белгечләрнең фараз
кылуларына караганда, әлеге сүз ике кисәктән тора икән (М. Госманов). Мин дә
үземне “телсез”ләрдән санамыйм, ләкин шуңа карамастан минем өчен язуның
иң авыр өлеше “тел”гә кайтып кала (Ә. Еники). Яз башы җитеп, имтиханнар
409
якынлашу сәбәпле, уку йортларында уздырыла торган кичәләр туктатылды (Г.
Мөхәммәтшин).
Татар телендә сүзләр арасында мөнәсәбәтләрне белдерүдә кушымчалар
һәм бәйлекләрдән тыш бер төркем я р д ә м ч е исемнәр дә катнаша.
Мондыйларга: ас, өс, ян, эч, як, ал, арт, урта, тыш, баш, ара кебек исемнәр
керә. Ярдәмче сүзләр дип, билгеле булганча, мөстәкыйль сүзләрнең аерым
очракларда ярдәмче рольдә кулланылуына әйтәләр. Югарыда китерелгән сүзләр
дә, мөстәкыйль мәгънәдә кулланылудан тыш,сүзләр арасындагы төрле
у р ы н а р а мөнәсәбәтләрне белдерүдә катнашалар. Мәсәлән: Арлы-бирле
борылгалап ... сузыла торгач, Яңа Сала юлы урман эченә кереп китә
(Г.Бәширов). Тау артыннан кояш күтәрелеп килә иде (Ш.Бикчурин). Җир
өстеннән күпме давыл узды, Бөтерелде күпме өермә... (С. Хәким). Галиулла
озак вакыт идән уртасында басып торды (И. Гази). Кар астыннан дәшә
үләннәр: - Язга еракмы? Язга еракмы? (Л. Янсуар).
Бу ярдәмче исемнәрнең килеш кушымчалары һәм бәйлекләр белән
функциональ яктан уртаклыгы шунда, алар исемне җөмләдәге башка сүзләргә
бәйлиләр һәм исемнең башка сүзләргә карата грамматик м ө н ә с ә б ә т е н
барлыкка китерәләр. Әмма аларның бәйлекләрдән аермалы яклары да бар:
1. бәйлекләрнең лексик составы һәм килеп чыгышы н бик төрле, һәм
аларның составы тел үсеше процессында тулылана бара. Ярдәмче исемнәр
асылда бер үк төрле урынара сүзләрдән тора, аларның составы даими;
2. бәйлекләр төрләнмиләр һәм үзләре и я р т к ә н сүзнең билгеле бер
килештә торуын таләп итәләр. Бер үк ярдәмче исемнәр, сүзләрне
бәйләгәндә, өч төрле урынара килештә кулланылалар; һәм үзләре
я р г ә н сүз белән изафә мөнәсәбәтендә торалар: урман эченә, урман
эченнән, урман эчендә, тау башына, тау башыннан, тау башында һ.б.
и
410
3. күпчелек бәйлекләр төрле-төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерәләр, ә
ярдәмче исемнәр бары тик у р ы н а р а мөнәсәбәтләрне генә белдерәләр
[бу турыда карагыз: Тумашева, 1964: 203].
...Зур сәкенең түренә, бөкләп салган юрганнар өстенә хәзрәтләр һәм
кодалар утырган иде инде (Ә.Еники). Көлгән чакта зәңгәр күзләре вак
җыерчыклар эченә төренеп сөйкемле ялтырый (И.Гази). Су буеннан әнкәй
кайтып килә... (М. Галиев).
Теркәгечләр.
§ 151. Гомуми төшенчә. Т е р к ә г е ч – ярдәмлек сүз төркеме, ул
җөмләләрне һәм сүзләрне үзара бәйли, терки һәм алар арасындагы төрле мәгънә
мөнәсәбәтләрен белдерә. Димәк, с е м а н т и к яктан теркәгечләр шулай ук г р
а м м а т и к мәгънә белдерәләр.
М о р ф о л о г и к яктан теркәгечләр төрләнмиләр, бары тик теркәгеч
ролендә килгән мөнәсәбәтле сүзләр генә төрле килеш формаларын алырга
мөмкин: кем - шул, кемгә - шуңа, шуңа, шуны һ.б.
С и н т а к с и к яктан теркәгечләр җөмләләрне, сирәгрәк аерым сүзләрне,
бәйлиләр, әмма алар үзләре җөмлә кисәге булып килә алмыйлар. Мәсәлән:
Дөрес, Каракошның үзендә дә кардәш-ыру күп булырга тиеш, ләкин, бабасы
үлеп киткәч, алар ничектер билгесез булдылар да калдылар (Ә.Еники).
Моңарчы камыл эчендә күренеп яткан чикерткә бер якка сикерде, һәм
Габдулла аның кая барып төшкәнен күреп калды (Ә.Фәйзи). Боз һәм кар эреде,
сулар йөгерде. Егълап елгалар, сулар түгелде (Г. Тукай).
Т е р к ә г е ч һәм б ә й л е к - ике ярдәмлек сүз төркеме, сүзләр һәм
җөмләләр арасындагы төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерә торган чара
буларак, алар арасында уртак һәм аермалы яклар бар. Аерымлыклар нигездә
синтаксик якка карый, чөнки бәйлек тә, теркәгеч тә грамматик мәгънә
белдерәләр, яки грамматик мөнәсәбәтләрне оештыруда катнашалар,
411
морфологик яктан икесе дә төрләнмиләр, һәм алар нигезендә яңа сүзләр дә
ясалмый. Синтаксик яктан исә, б ә й л е к үзе иярткән сүз белән бергә җөмлә
кисәге булып килә, ә т е р к ә г е ч синтаксик яктан мөстәкыйль, ул җөмлә
кисәге составына керми, аерым кулланыла. С е м а н т и к яктан да алар
арасында мөһим аерма бар: күпчелек бәйлекләр сүзләр арасындагы бергәлек,
корал, урын, вакыт, сәбәп кебек мөнәсәбәтләрне формалаштыруда мөһим,
хәлиткеч роль уйныйлар (дәрес өчен, каләм белән, урам аша һ.б.), ягъни
бәйлекләрдән башка мондый мөнәсәбәтләр барлыкка килә алмый. Теркәгечләр
исә, аеруча тезүче теркәгечләр, сүзләр яки җөмләләр арасындагы инде
урнашкан мөнәсәбәтләрне, әйтик, санау, каршы кую һ.б. мәгънәләрне т ө г ә л ә
н д е р е п , к о н к р е т л а ш т ы р ы п киләләр. Шуңа күрә синтаксик яктан
теркәгечле һәм теркәгечсез бәйләнешләр еш кына янәшә куела. Мәсәлән:
Марат, Азат, Илдус кинога киттеләр ~ Марат, Азат һәм Илдус кинога
киттеләр. Яки: Болыт килде, яңгыр яумады ~ Болыт килде, әмма яңгыр
яумады һ.б.
Соңгы вакытта чыккан грамматик хезмәтләдә дә теркәгечләрнең телдәге
үзенчәлекле роле шактый төгәл билгеләнгән: “...Алар (теркәгечләр –Ф. Х.)
синтаксик бәйләнешнең ике (ияртүле һәм тезүле) төрендә дә урын алалар,
күпләгән мәгънә мөнәсәбәтен булдыруны тәэмин итәләр: сүз һәм җөмләләрне
бер-берсенә каршы куялар, тезеп алып китәләр, т ө г ә л
аныклауга
б у л ы ш а л а р, эш-хәрәкәтнең вакытын, сәбәбен, үтәлү дәрәҗәсен, рәвешен
булдыруда я р д ә м и т ә л ә р (ассызыклар безнеке – Ф. Х.)” [Татар
грамматикасы, 2002: 359].
Типологиягә мөрәҗәгать итсәк тә, рус телендә теркәгеч (союз) семантик
яктан бәйлеккә (предлогка) капма-каршы куела, һәм теркәгечнең мәгънәсе
квалификацияли
т о р г а н, яки т ө г ә л л ә н д е р ә т о р г а н
мәгънә буларак билгеләнә [Русская грамматика I т.: 714].
412
Галимнәрнең бердәм фикеренчә, теркәгечле бәйләнеш төрки телләрдә
соңрак барлыкка килгән, сөйләм телендә, мәсәлән, хәзерге вакытта да
җөмләләрне теркәгечләр ярдәмендә оештырып сөйләү сирәк очрый торган
күренеш. Теркәгечләрнең лексик составы да бәйлекләр белән чагыштырганда
кимрәк, һәм аларның күпчелеген алынма сүзләр, нигездә гарәп-фарсы
алынмалары, тәшкил итә: вә, әмма, ләкин, хәтта, һәм, әгәр, гүя, ки һ.б. Татар
теленең үз сүзләре нигезендә формалашкан теркәгечләргә
да / дә, ни...ни,
бары, тагын, я, яисә, тик кебек теркәгечләр керә.
§152.
Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне
барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а)
т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
Т е з ү ч е теркәгечләр җөмләдә үзара тигез хокуклы, ягъни бер-берсенә
иярмәгән сүзләрне, яки тезмә, кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне
бәйлүдә катнашалар; и я р т ү ч е теркәгечләр исә, җөмлә эчендә бер-берсенә
ияреп, ачыклап килгән сүзләрне, яки иярченле кушма җөмлә составындагы
иярчен җөмләне баш җөмләгә бәйлиләр, һәм алар арасындагы төрле мәгънә
мөнәсәбәтләрен белдерүдә катнашалар.
1. Тезүче теркәгечләр. Тезүче теркәгечләр үз эчләрендә җ ы ю ч ы,
к а р ш ы к у ю ч ы һәм б ү л ү ч е теркәгечләргә аерылалар.
Җ ы ю ч ы теркәгечләргә: һәм, вә, тагын, ни...ни, янә, да, дә теркәгечләре
керә. Җыючы теркәгечләр үзара тигез хокуклы җөмлә кисәкләрен һәм кушма
җөмлә составындагы бер-берсенә буйсынмаган гади җөмләләрне бәйлиләр;
җ ы ю , с а н а п к и т ү , т е р к ә ү кебек вазыйфа башкаралар:
а) Җыючы теркәгечләр җөмлә эчендәге тиңдәш кисәкләр
янында
киләләр:
Әнә шул тау итәгендәге куаклар арасында, печән чапкан вакытларда, ул
һәм Заһидә ничек бер-берсе белән очрашырга теләп йөриләр иде (Ә.Еники). Рус
белән тормыш кичердек сайрашып, Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып...
413
(Г.Тукай). Камышиев ни көлергә, ни ачуланырга белмичә, Мансурның кара күзле
алсу йөзенә аптырабрак карап торды.... (И.Гази). Барам, туктыйм, колак
салып торам; тагын кузгалып китәм. Үлән арасында мәш килгән хисапсыз
кортларга, бөҗәкләргә озак кына карап торам (Ә.Еники); Теплоходларның ак
салонында Бетховенның “Айлы соната”сы Агыла да һаман агыла (Зөлфәт).
б) тезмә кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне үзара теркиләр:
Сизелмичә генә караңгылык иңде һәм көймә төнге табигать эчендә
кечкенә бер йомычка кебек чайкала башлады (Г.Ибраһимов). Тагын шәһәр таугөр килә башлады, .... тагын вакыйгалар яшен тизлеге белән төрле почмакларга
тарала башлады (Х.Садри). Әле яңгыр ява, әле ялтырап кояш чыга (Сөйл. т.)
К а р ш ы к у ю ч ы т е р к ә г е ч л ә р: ләкин, әмма, ә, бәлки, фәкать,
тик.
Каршы куючы теркәгечләр җөмләдә тиңдәш кисәкләрне (а), яки тезмә
кушма җөмләдәге гади җөмләләрне (б) теркиләр һәм бер-берсенә каршы куялар.
а) Хәзер аны гамьсез ак күбәләккә түгел, ә горур аккошка охшатырга
мөмкин булыр иде. (Ә.Еники). Рәхилә ак конвертны кулына алды, тик шунда ук
кире бирәсе килеп куйды (Ә.Еники). Дөньяның мин күрдем суын, күлен,
Урманнарын, тавын, чүлләрен, Тик күрмәдем, Идел, синең кебек, Сагындырган
ягын күрмәдем (Х.Туфан).
б) Кара җирнең кара малае мин, Ашап үстем аның икмәген... Ләкин үзем
әле шул җиремдә Чәчеп, урып иген икмәдем (Р.Гаташ). Хәзер дә Илмира буйгасынга, төскә биткә әллә ни үзгәрмәгән, тик чәчен соңгы мода буенча кыска
итеп кистергән дә, кигән киемнәре затлырак (Г.Әпсәләмов).
Б ү л ү ч е т е р к ә г е ч л ә р: я, яки, яисә, әле... әле, бер... бер. Бүлүче
теркәгечләр сөйләмгә санап китү, охшаш күренешләрнең берсен аерып кую,
күренеш, вакыйга эш-хәлләрнең кабатлануы кебек мәгънә төсмерләре өстиләр.
Мәсәлән: Юк, бу тәкъдимне ул миңа булачак киленнәре итеп кенә, яки
Фатихаттәйнең үтенүләрен тыңлап ясаган (Г.Әпсәләмов). Нигә ул моңа кичә,
414
яисә анннан элегрәк көннәрдә игътибар итмәде икән? (Г.Әпсәләмов). Я суыта
дөнья, я тирләтә, яки ачыктыра. Кузгалырга, алга юл алырга Форсат ачып
тора (Р.Гаташ). Әле яңгыр ява, әле ялтырап кояш чыга (Сөйл. т.)
2. Ияртүче теркәгечләр. Ияртүче теркәгечләргә: чөнки, ки, гүя, гүяки,
гәрчә, әгәр, ягъни кебек теркәгечләр керә. Ияртүче теркәгечләр иярчен җөмләне
баш җөмләгә ияртеп киләләр һәм алар арасында с ә б ә п, м а к с а т, ш а р т,
кире
ш а р т һ.б. мөнәсәбәтләрне оештыруда катнашалар. Җөмлә эчендәге
с ү з л ә р н е бәйләүдә башлыча ягъни теркәгече генә катнаша, һәм синтаксист
галимнәр аны а н ы к л а у ч ы теркәгеч дип атыйлар (Татар грамматикасы II т.
– 300 б.).
Күзгә күренмичә, берничә адымда гына торып җырлаган кыз ялгыз гына
булса кирәк, чөнки бүтән беркемнең дә тавышы ишетелми (Ә.Еники). Таулар
Кларада һәрвакыт ихтыярсыз соклану уяталар, гүя алар, дөньядан югары
күтәрелеп, түбәндәге тормышка бәйсез бер горурлык белән карап торалар (Ә.
Еники). Бу вакытта Ләйлә шулкадәр матур иде ки, аңа бөтен кешенең исе
китә иде (И. Гази). Әгәр менә хәзер Арыслан аның янына килеп, аңардан гафу
үтенсә, ул инде күптән тынычланган булыр иде (Г. Ахунов).
Китерелгән җөмләләрдә чөнки теркәгече – баш һәм иярчен җөмлә
арасында сәбәп, әгәр теркәгече - шарт, гүя чагыштыру мөнәсәбәтен һәм ки
теркәгече аергыч мөнәсәбәтен оештыруда катнаша һ.б.
Аналитик төзелешле иярченле кушма җөмлә составындагы җөмләләрне
үзара бәйләүдә ияртүче теркәгечләрдән тыш, т е р к ә г е ч с ү з л ә р һәм
м ө н ә с ә б ә т л е с ү з л ә р дә катнаша. Бу очракта җөмләләрне үзара
теркәүдә күбрәе сорау һәм күрсәтү алмашлыклары кулланыла.
Кем – шул, кайда – шунда, ничек – шулай, ни – шул, кемнең – шуның кебек
сүзләр традицион рәвештә грамматик хезмәтләрдә парлы мөнәсәбәтле сүзләр
дип, шул, шуның, моның, моңа, шуңа, шунысы, шуңа күрә, шуның чаклы һ.б.
алмашлыкларның теркәгеч вазыйфасында кулланылуы я л г ы з а к м ө н ә с ә
415
б ә т л е с ү з л ә р дип атала [Зәкиев, 2005: 260-261]. Мөнәсәбәтле сүзләрнең
теркәгечләрдән яки бәйлекләрдән аермасы түбәндәгечә билгеләнелә: “...алар
(ягъни мөнәсәбәтле сүзләр – Ф. Х.) бер үк вакытта җөмләләрне бәйләү хезмәтен
дә үтиләр, һәм җөмләнең аерым кисәге булып киләләр. Мөнәсәбәтле сүзләр
җөмләләрне һәрвакыт ияртүле юл белән бәйлиләр...” [Шунда ук].
Мөнәсәбәтле сүзләрнең кулланылышы алмашлыкларның телдә өстәмә
вазыйфа башкаруы ягыннан гына морфологиягә карый, ә җөмләләрне теркәү
үзенчәлеге буенча мөнәсәбәтле сүзләр тулысынча синтаксиска карыйлар, алар
нигезендә синтаксик берәмлекләр:
а) парлы мөнәсәбәтле сүзләр:
Кемнең итәгенә ут төшсә, шул яна (Мәкаль). Бәхетле шул баладыр,
Кайсы дәрсенә күңел бирсә...(Г.Тукай). Ни чәчсәң, шуны урырсың (Мәкаль).
Казан кайда – сүз шунда, сылу кайда – күз шунда (Мәкаль).
б) ялгызак мөнәсәбәтле сүзләр
Безнең әдәби тәнкыйтебезнең зур бер кимчелеге шунда, без художник
турында сүз чыкканда, күбесенчә дип әйтерлек, аның социаль җәмгыять
җимеше булучылыгын ачу белән... чикләнеп...аның үзенә хас әдәби һәм фәлсәфи
җанын бер читтә калдырабыз (Ф.Хөсни). Менә шундый инде ул адәм баласы:
нинди генә авыр хәлгә калмасын, үзен юатырлык сылтау эзләп таба (И.Гази).
Мин бернәрсә аңлый алмыйча утырам, шуңа күрә иңбашымны гына җыерып
куйдым (Ә.Еники).
Модаль сүз төркемнәре
Кисәкчәләр
§ 153. Гомуми төшенчә. Кисәкчәләр – сүзләргә һәм җөмләләргә модальэкспрессив мәгънә төсмерләре өсти торган үзенчәлекле сүз төркеме.
Кисәкчәләр бәйлек, яки теркәгечләрдән аермалы буларак, сүзләр яки җөмләләр
арасындагы төрле мөнәсәбәтләрне, ягъни грамматик мәгънә белдермиләр, ә
модаль м ә г ъ н ә т ө с м е р л ә р е н белдерәләр: мәгънәне
416
к ө ч ә й т ә л ә р , ч и к л и л ә р, ү т е н ү, с о р а у, р а с л а у, ш и к л ә н ү
кебек һ.б. мәгънәләрне белдерәләр һ.б.
Сукмакларга үлән үскәндер бит, Тик учаклар әле исәндер бит –
сагынгандыр безне учаклар (Зөлфәт). Җырларның да иң татлысы синдә генә,
Уйларның да иң татлысы синдә генә (Г. Афзал). Кайгы, миннән тизрәк кит
инде, синең көнең бетте бит инде... (М.Җәлил). Чыкчы, и фикерем кояшы,
Китсен өстеңнән болыт... (Г. Тукай).
Кисәкчәләр морфологик яктан төрләнмиләр, синтаксик яктан үзләре
ияргән сүз белән бергә җөмлә кисәге составына керәләр. Телдә кулланылышы
буенча кисәкчәләр кушымчаларга якын торалар. Кайбер хезмәтләрдә
кисәкчәләрне ярдәмлек сүзләр белән кушымчалар арасында торучы тел
берәмлеге буларак та билгелиләр.
Кисәкчәләрнең күпчелеге фонетик яктан вариантлаша, алар
сингармонизмга һәм тартыклар ассимиляциясенә буйсыналар: гына / генә;
кына / кенә; чы / че; сана / сәнә; мы / ме; ла / лә һ.б. Кайбер кисәкчәләр үзләре
тагылып килгән сүзгә кушылып язылалар: әйтче, китапмы, дәфтәрме, килсәнә
һ.б. Әмма, кушымчалардан аермалы буларак, кисәкчәләр бер генә сүз
төркеменә беркетелмәгәннәр, бер үк кисәкчә гадәттә төрле сүз төркемнәре
белән килә ала: син генә, китап кына , әйт кенә, матур гына; барыйммы,
матурмы, китапмы һ.б. Дөрес, кисәкчәләр арасында аерым сүз төркеменә фигыльләргә генә беркетелгәннәре дә бар: әйтче, килсәнә һ.б.
Шулай да, кисәкчәләрне башка ярдәмлек сүз төркемнәреннән һәм форма
ясагыч кушымчалардан аерып тора торган төп билге семантик якка карый.
Алда күрсәтелгәнчә, кисәкчәләр сүзләр арасындыгы грамматик
мөнәсәбәтләрне белдермиләр, ә сүзләргә модаль м ә г ъ н ә т ө с м е р е
өстиләр. Шуңа күрә соңгы вакытта кисәкчәләр я р д ә м л е к сүз төркемнәре
булган бәйлек һәм теркәгечләрдән аерып, м о д а л ь сүз төркеме буларак
өйрәнелә башлады.
417
§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре. Гына / генә, кына / кенә кисәкчәсе
төрле сүз төркемнәре белән килә, күбрәк ч и к л ә ү,
а е р ы п
к у ю
мәгънәсен белдерә: ул гына (килде), укыды гына (сөйләмәде), бер генә (әйтте).
Сыйфат һәм рәвешләрдә билгенең билгеле бер чамасын белдерә, билгене
“чикли”: матур гына, аз гына, ямьле генә һ.б.
Илләр күп ул, җирләр күп ул... Ә гомерләр һәркемнең берәү генә
(Р.Фәйзуллин). Тик ахырдан гына ара төзәлде, Нурый аз-маз ярдәм иткәләде
(Г. Ибраһимов).Тыңладым әкрен генә искәндә бәйрәм көн җилен; Ансы да сөйли
тагын: “Бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!” (Г. Тукай). Чишмәгә төшкән сукмакның
читләре үлән генә, Вәгъдәм бар сиңа, белмәсен Тик күрше-күлән генә
(С.Хәким). Сиңа кайткач кына, туган ягым, Күкрәгемә шатлык сыймады (Р.
Биктимеров).
Чикләү мәгънәсен белдереп, кисәкчә вазыйфасында тик теркәгече дә килә
ала:
Күрдем мин гомремдә күңелле якларны, Яраткан җырларын
ятладым...Тик сине, тик сине, тик сине, туган як, күңлемдә һәрвакыт
сакладым (М.Мазунов).
Да / дә, та / тә кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре янында килеп мәгънәне
к ө ч ә й т ә, көчәйткеч кисәкчә мәгънәсендә кулланыла: ул да (килде),
беркайчан да, үлсәм дә һ.б.
Туган җирне кайтып бер күрсәм дә, Мин үкенмәм дидем үлсәм дә... (Р.
Биктимеров). Олы юлдан яуга киткән чакта Таң җиленнән томан таралды.
Авыл башындагы куш наратка Атлар да бит борылып карады (М.Галиев).
Үлгәндә дә йөрәк туры калыр Шигыремдәге изге антына... (М. Җәлил). Бу
хәбәргә Гәрәй дә тик кала алмады, Казанын, авыруын ташлап, актык көчен
җыеп, малай артыннан йөгерде (Г.Ибраһимов).
Мәгънәне көчәйтү өчен аерым очракларда хәтле теркәгече дә кулланыла:
Кайтам, кайтам туган якларыма – Талларыма хәтле сагынган (С.Хәким).
418
Да / дә кисәкчәсе еш кына җыючы теркәгеч вазыйфасында да кулланыла,
һәм ул күбрәк җөмләнең тиңдәш кисәкләрен үзара бәйли, терки:
Кайвакыт без шулай яшел чирәм өстенә түгәрәкләнеп утырабыз да,
кесәдә ауный-ауный тишелеп беткән иске хатларны, карточкаларны чыгарып,
татлыдан татлырак истәлекләргә чумабыз (И.Гази).
Шул ук кисәкчә тиңдәш кисәкләрдән соң кабатланып килгәндә, “аларны
бәйләү белән бергә экспрессияне дә арттыра” [Татар грамматикасы, 2004: 408 ],
ягъни шулай ук мәгънәне көчәйтә. Мәсәлән: Сания үзе дә, аның ире Зиннур да
Клара өчен бик кулай кешеләр булып чыктылар (Ә.Еники). Астагы халык
спектакльнең соңгы моментында аһ орып утырды. Хәмдия дә, көтүче Бакый
да ... кызганыч иде (М.Мәһдиев).
Да / дә кисәкчәсе шарт фигыль белән килгәндә кире шарт мәгънәсен
белдерә: Чикләнсә дә гомер, яшьлек безнең эзсез сүнә, диеп уйлама...
(М.Җәлил).
Дыр / дер, тыр / тер, әллә кисәкчәләре б и л г е с е з л е к, и к е л ә н ү,
гөман кылу төсмерләрен белдерәләр. Дыр / дер кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре
белән килә һәм сүзгә кушылып языла: артисттыр (ул), килгәндер, яхшыдыр,
әйткәндер һ.б.
Ул Йөрәк-тау гади тау түгелдер, Йөрәгедер туган төбәкнең...
(Г.Зәйнәшева). Кулъяулыгы аның белән бергә Күп мәртәбә утка кергәндер...
(М.Фәйзуллина).
Әллә кисәкчәсе шулай ук билгесезлек төсмерен белдерә: Киек казлар
кыйгылдаша, Сау бул, якташ, диләрдер; Әллә кайтыр, Әллә кайтмас Безнең
башлар диләрдер.
Бит, ич, ла, ласа, лабаса кисәкчәләре р а с л а у, ы ш а н д ы р у,
ы ш а н у төсмерләрен белдерәләр: әйттем бит, күргәнсең ич, сөйләде ласа
һ.б.
419
Ә син мине алдагансың ич: өзелер хәлгә җиткән гомеремне син Җаның
белән ялгагансың ич! (Х.Туфан). Өскә үсмәсен дип баш ботагымны киссәң, мин
бит як-якка үсәм (Р.Харис). Синең дә бардыр, күрәсең, Әрнүләр җәлләүләрең.
Яшьләрең юа лабаса Күзеңнең зәңгәрләрен (Х.Туфан). Әйтерсең лә сары тәңкә
булып, Каеннардан көзге моңнар ява (Ф.Зыятдинова).
Мы / ме, мыни / мени кисәкчәләре төрле сүз төркемнәренә ялганып,
сорауны белдерәләр: синме, яңгырмы, кармы, матурмы, килдеме ~ килдемени
һ.б.
Синме, минме гаепле соң, нәрсә булды язмышка... (Г.Зәйнәшева). Китәсез
дә мени, китәсез дә мени, Китәсез дә мени, аккошлар? (Р.Фәйзуллин). И,
телем, синдә нәфислек Чишмәсе кибәрмени. Гасырлар сиңа тимәде, Дәверләр
тиярмени (Х.Туфан).
Мисаллардан күренгәнчә, мы / ме, мыни / мени кисәкчәләре күпчелек
очракта үзе ияргән сүзгә кушылып языла, бары да / дә кисәкчәсе белән
килгәндә генә мыни / мени кушымчасы аерым языла.
Сорау кисәкчәләре әллә, соң кисәкчәләре белән дә килергә мөмкин.
Мәсәлән: китәсезме әллә?, киләсезме әллә? һ.б.
Әллә, соң кисәкчәләре аерым языла, әллә кисәкчәсе гадәттә үзе ияргән
сүздән соң килә, аерым очракларда алдан да килергә мөмкин: китәсезме әллә?
Әллә китәсезме?
Чы / че, сана / сәнә, әле, инде кисәкчәләре гадәттә боерык фигыльләргә
ялгана, һәм сорау, үтенү мәгънәләрен белдерә: әйтче, әйт инде, әйт әле,
әйтсәнә һ.б.
Бер йөзең күрсәтсәнә, тугъсын гүзәл көннәр минем; Чәчкәләр атсын
өмид бакчамда ал гөлләр минем (Г. Тукай). Әйтче нидән шулай яшь егетләр
Гөл сибәләр синең алдыңа? (Н. Исәнбәт).Өйлән әле син, Нурислам, дөньясын
тетрәтеп туй ясыйк әле (Т.Миңнуллин). Таң алды... Син кер инде! Тиздән
кояш чыгар, кер, Әминәм, йокың калмасын! (Һ.Такташ).
420
Ук / үк кисәкчәсе көчәйтү һәм тизлек төсмерен белдерә: үзең үк, кайткач
ук, алтыда ук һ.б.
Рамазан картның каушавы чал төк баскан битенә үк чыккан иде (Г.
Ахунов). Ә иртәсен сәгать алтыда ук безнең капка төбенә пар атлар җиккән
ике тарантас килеп туктады (Ә.Еники). Бүгенге кичне нилектән шулай
түземсезләнеп көтүен ул теге көнне үк сөйләгән иде (Г. Бәширов).
ЯРДӘМЛЕК СҮЗ ТӨРКЕМНӘРЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘКЛӘРЕ.
БӘЙЛЕКЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.
1. Бәйлек, бәйлек сүз, ярдәмче исем аерылып күрсәтелә.
2. Нинди килешне таләп итүе билгеләнелә.
3. Бәйлекнең грамматик мәгънәсе ачыклана.
ТЕРКӘГЕЧЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.
1. Теркәгечнең төркемчәсе.
2. Җөмләдәге функциясе.
3. Теркәгеч, теркәгеч сүз, мөнәсәбәтле сүз аерып күрсәтелә.
КИСӘКЧӘЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.
1. Мәгънә төсмере.
2. Язылышы.
Илһам гадәттәгечә эшләп йөрде. Яхъя белән очрашсалар, бер-берсен күрмәмешкә
салышып үттеләр... Рәкыйпов аларның әле берсен, әле икенчесен чакыртып туйганнан соң,
шундый нәтиҗәгә килде: боларның беркем дә белми торган шәхси ачулары бар, әмма ни
берсе, ни икенчесе моны әйтергә теләми. Шаһзаманов – колхозның Үрнәк Кешесе, үз
гомерендә эчеп, тәртип бозып йөргәне юк. Шуңа күрә капитан аларны соңгы мәртәбә күзгәкүз очраштырырга булды. Әгәр конфликтның төп сәбәбен әйтсәләр, Шаһзаманов Хаковтан
гафу үтенсә, тегесе кичерсә, бәлки эшне иптәшләр судына гына бирермен дип уйлады ул (Ф.
Садриев).
Белән – бәйлек, баш килешне таләп итә, бергәлек мәгънәсе;
әле...әле – теркәгеч, тезүче теркәгеч, (бүлүче), җөмлә кисәкләрен бәйли;
соң – бәйлек, чыгыш килешен таләп итә, вакыт мөнәсәбәтен белдерә;
дә - көчәйткеч кисәкчә, аерым языла;
421
әмма – тезүче теркәгеч, каршы куючы, тезмә кушма җөмләдәге җөмләләрне терки;
ни...ни – тезүче теркәгеч (җыючы), җөмлә кисәкләрен бәйли;
әгәр – ияртүче теркәгеч, иярчен шарт җөмләне оештыруда катнаша.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
БӘЙЛЕК БУЕНЧА:
1. Ярдәмлек сүз төркемнәренең мөстәкыйль сүзләрдән аермасын искә төшерегез.
2.Бәйлек сүз төркемене лексик-семантик, морфологик, синтаксик яктан характерлагыз.
3. Бәйлекләрнең грамматик яктан төркемчәләрен атагыз, мисаллар китерегез.
4. Бәйлекләрнең грамматик мәгънәләрен (сүзләр арасында нинди мөнәсәбәтләрне
белдерүен) истә калдырыгыз. Күпмәгънәле бәйлекләрнең (белән, өчен һ.б.) мәгънәләрен атап
күрсәтегез.
5. Бәйлек сүзләр турында төшенчә бирегез.
6. Бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәрне характерлагыз.
ТЕРКӘГЕЧ БУЕНЧА:
1.Теркәгечләргә ярдәмлек сүз төркеме буларак, семантик, морфологик һәм синтаксик
яктан гомуми характеристика бирегез.
2. Бәйлек һәм аермасы арасындагы уртак һәм аермалы якларны күрсәтегез.
3. Тезүче теркәгечләр һәм аларның төркемчәләрен атап күрсәтегез, морфологик һәм
синтаксик яктан характерлагыз.
4. Ияртүче теркәгечләр турында төшенчә бирегез, аларның составын истә калдырыгыз.
5. Мөнәсәбәтле сүзләр асылда с и н т а к с и к к а т е г о р и я дигәнне сез ничек
аңлыйсыз?
КИСӘКЧӘ БУЕНЧА:
1.Модаль сүз төркеме буларак кисәкчәләргә гомуми характеристика бирегез.
Кисәкчәләр нинди м ә г ъ н ә т ө с м е р л ә р е н белдерәләр?
2. Кисәкчәләрнең кушымчалар һәм ярдәмлек сүз төркемнәре (бәйлек, теркәгеч) белән
охшашлыгын һәм аермасын күрсәтегез.
3. Кисәкчәләрнең мәгънә буенча төркемчәләрен, аларның составын истә калдырыгыз,
мисаллар китерегез.
Ымлык.
422
§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке
кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
С е м а н т и к яктан алар чынбарлык күренешләрен, хис-тойгыларны,
ихтыярны белдерәләр, әмма ымлыклар бу кичерешләрне, ихтыярны башка
мөстәкыйль сүз төркемнәре кебек атап күрсәтмиләр, ә кыска юл белән
белдерәләр, аларның номинатив функцияләре юк.
М о р ф о л о г и к яктан ымлыклар төрләнмиләр, бары тик кайбер
ымлыкларга гына сүз ясагыч кушымчалар ялгана: уфылдау, ахылдау һ.б.
С и н т а к с и к яктан ымлыклар җөмлә кисәге була алмыйлар, үзләре
генә аерым җөмлә төзиләр, яки җөмләгә өстәмә эмоциональ төсмер бирү өчен
кулланылалар.
Кинәт клуб ишеге ачылды. Кемдер баскычка чыкты. Тәмәке уты күренеп
китте:
- Һәйт!
Малайлар тәрәзә яныннан борчак шикелле читкә тәгәрәштеләр (Р.
Бәшәр). Ә-ә, шулаймыни...дигән булды Хәдичәтти-артистка (М.Мәһдиев). Ах,
хәйләкәр абый! Җирне, кешеләрне яраттырып, яраттырган икән үзен дә
(Р.Гаташ).
§ 156. Ымлыкларның структур төрләре һәм ясалышы. Составы
буенча ымлыкларны т ө п һәм я с а л м а төрләргә бүлеп карыйлар. Төп
ымлыклар кешеләрнең эмоциональ халәтенә бәйле рәвештә чыгарылган
авазлардан яки аваз җыелмаларыннан тора. Татар телендә төп ымлыкларның
түбәндәге структур төрләре бар:
а) я л г ы з а к ымлыклар: а, ә, э, у, йә, йа, ай, әй, уй, аһ, ах, их, уф, на, мә,
ну, һа, һә, һу, һи, фу, фи, һм, чү, әһә, һай, һәйт, абау һ.б.
Шулай ук рус ымлыкларына охшатып әйтелгән о, ой, эх, оһо ымлыклары
да очрый;
423
б) к а б а т л а н ы п килгән ымлыклар: а-а, и-и, у-у, ай-ай, уй-уй, һәй-һәй,
чү-чү, на-на, көш-көш һ.б.
в) п а р л ы ымлыклар: ай-һай, ай-йай, ах-ух һ.б.
Я с а л м а ымлыклар дип башка сүз төркемнәреннән күчкән һәм кыска
юл белән хис-тойгы, ихтыярны белдерә торган сүзләргә әйтәләр. Телдә бу
рәвешле морфологик –синтаксик ысул белән ясалган ымлыклар шактый күп һәм
составы ягыннан да алар төрле:
а) аерым мөстәкыйль сүзләрдән аерымланган ымлыклар: бәә-леш
(гаҗәпләнү), тамаша (нинди дә булса эшне хупламау), каравыл! (курку),
пычагым (санга сукмау). Мондый ымлыклар арасында төрле сүзтезмәләрдән
күчкәннәре дә бар: кит аннан! (нык гаҗәпләнү, көтелмәгәнлек), йөзе кара
булгыры (каргыш) һ.б.;
б) илаһияткә, мифик көчләргә сыгынуга бәйле ымлыклар: алла сакласын, я
рабби, ай алла, шайтан алгыры һ.б.
в) исәнләшү, саубуллашу кебек этикет сүзләргә бәйле ымлыклар:
исәнмесез, сау булыгыз, хушыгыз, гафу итегез һ.б.[Тулырак карагыз: Татар
грамматикасы,2002:416].
§ 157. Ымлыкларның мәгънә буенча төрләре. Башлап, ымлыклар ике
зур төркемгә бүленә: 1) х и с – т о й г ы, кичерешләрне белдерә торган, ягъни
э м о ц и о н а л ь ымлыклар; 2) и х т ы я р н ы белдерә торган ымлыклар.
Аларны күбрәк и м п е р а т и в ымлыклар дип атыйлар.
1. Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
а) шатлану, канәгатьләнү, соклануны белдерә торган ымлыклар: и, әй, их,
иһи, әй, ай-яй, абау, сөбханалла, бәрәкалла һ.б.
Әй, бу яшәү! Шомлы! Тилмерткеч кызык! Илаһ көч йөри Биләүне Кәфенгә
кадәр сузып! (Р.Фәйзуллин). И, бу җиһанның гадел минутлары! (М. Галиев). Ии-х, син, нинди саф, нинди матур күңелле егет син,- диде озын керфекле кыз...
(М.Мәһдиев). Шул апа Һадины Фәхриев янына кертергә кушты. Бүлмәдә иң
424
элек ул зур-зур тәрәзәләрне күрде. Ай-яй олы! Ишек алды ап-ачык күренеп
тора! (А. Гыйләҗев). Шул заманнан бирле айның туганына Һәм дә алтын
көпчәк төсле тулганына Карап, күңлем кайчан минем хәйран кала, Диям
шунда: сөбханалла, сөбханалла! (Г. Тукай).
б) үкенү, көчле теләк, рәнҗү, зарлану кебек хис-тойгыларны белдерә
торган ымлыклар: аһ, их, йә алла, әй раббым һ.б.
Ни газизрәк – бу Ватанмы? Аһ, туган каумем газиз (Дәрдмәнд). Тынма
әле, Тынма әле яңгыр. Син туктасаң, җанга, аһ! Авыр... (Р.Аймәт). – Их, әле дә
безнең әниебез булса икән ул! Әни үзе бар чагында мичкә дә ягып җибәрә иде,
мич янып торса, өйдә шундый җылы була ич (Р. Фәизов). Йә алла!
Ләйсәннәрең җанны юа алырмы күздән канлы яшьләр акканда (Р. Фәйзуллин).
в) курку, шомлану, көяләнү, гаҗәпләнү, шөбһәләнүне белдерә торган
ымлыклар: ах, аһ, уф, бәй, ай, ай-һай, Ай алла, абау һ.б.
Ай аллам, нигә икән?- диде Зөләйха ихлас көяләнеп (А. Гыйләҗев). Шулай
утыра торгач, Ләлә кисәк кенә шыпырт итеп, әллә нинди шомлы итеп әйтеп
куя: - Абау, нәрсә бар анда?- Кайда? Кайда ул?- дибез без, дәррәү әсәренеп (Р.
Фәизов). Карале, әллә кая кереп киткәнмен, Кайда күрдең ул Габдерәхимне?Норвегиядә. – Бәй, ансы нәрсә тагын? Таш кыядан гына торган бер ил бар
төньякта (З. Зәйнуллин). Яңалык әйтимме? – Ай-һай яңалык булырмы икән?
(М. Мәһдиев).
г) искитмәү, санга сукмау, кимсетү, мәсхәрәләү, иронияне белдергән
ымлыклар: һәй, ә-әй, фи, фу, и-и, һи-и-и һ.б.
Ә-әй! Алма бәлеше ир-ат ашымыни ул?!- дип, сүзгә Госман катнашты
(К.Тимбикова). Һәй, юлда сөйләгәннәргә ышансаң!... Юлда мин Мисыр короле
Фарукның кияве булып йөрим! (А.Гыйләҗев). Фу, төнәткәнсең,
Вәлиәхмәтовны ысларга җыенмыйдыр ич? (А.Гыйләҗев). Ә кем сугар соң ул
кирпечне?- дип көлде әти. – Ай алла! Менә Радик белән тотабыз да сугабыз
аны! (Р. Фәизов).
425
д) ярсу, канәгатьсезлек, каргау, ачулану, шелтәләүне белдерә торган
ымлыклар: у-у, ах, эх, һе, һы, каһәр суккыры, гөнаһ шомлыгы һ.б.
Бакчага кем кергән? – Ах, дуңгыз, тагын Зөлфия кергән... (М. Мәһдиев).
Зиннур, Хәлим кулындагы шатуннарга үрелеп сорады: - Нинди җилләр
ташлады? Әллә бөтенләйгәме? – Һе, бөтенләйгәме! Кемгә кайтам инде мин
бөтенләйгә? (З. Зәйнуллин). Аһ, гөнаһым шомлыгы, бу кучеры бик тын тагын,
Җырламыйдыр бер матурның балдагын йә калфагын (Г. Тукай).
е) исәнләшү, саубуллашу, гафу үтенү, рәхмәт әйтүне һ.б. белдерә торган
ымлыклар: рәхмәт, исәнме, исәнмесез, сау булыгыз, хушыгыз, рәхим итегез һ.б.
Исәнме, мәгърур тау! Туган як тәхете – Чатыр тау, исәнме! (М.
Галиев). Рәхмәт яусын, килен!- ди ул, һәм урыныннан кузгала (Р. Фәизов). Хуш,
Дилә! Хуш, бәгърем, хуш! Савыгып кына кайт!- дип кабатлады ул күңеленнән
(А. Гыйләҗев).
Ихтыярны белдерүче ымлыклар. Ихтыярны белдерүче, ягъни императив
ымлыклар боеру, тыю, чакыру, эндәшү, әйдәү кебек мәгънәләрне белдерәләр,
аларга чү, тсс, әй, әйдә, һайт кебек һ.б. ымлыклар керә.
Чү, тсс, һайт, карагыз аны ымлыклары т ы ю, к и с ә т ү н е белдерә:
Чү, дим, чү... Нишләдең инде, бирән булганмы әллә, кепканы
тешлисең...(М. Мәһдиев). Тсс! ...Исемен дә беләм! Тик әйтмим генә! кешеләр
бит халәтемне бүтәнчә дип белә... (Р.Фәйзуллин). Өйгә килеп керүенә әби иң
беренче гамәле итеп кулына мич алдыннан тимер кыскыч алыр иде. – Һәйт,
каферләр!.. Тик кенә утырыгыз. Тузгытмагыз бу кадәр тузан, карагыз
аны!...дип, безгә кыскычны күрсәтер иде (Р. Фәизов).
Әйдә, әйдәле, әйдә-әйдә, я, ягез, ягез әле, алла ымлыклары чакыру, өндәүне
белдерә: Әйдә, дуслар, җырлыйк әле, без ташкичү бит әле... (М. Мәһдиев).
Әйдәле, Акбай, өйрән син, арт аягың белән тор... (Г. Тукай). Ягез, бер дога (А.
Гыйләҗев). Йә, буласыңмы инде! (Сөйләм теле). Алло, Җир! Йолдызлар эндәшә,
эндәшә! (Р. Әхмәтҗанов).
426
Императив ымлыкларга шулай ук кош-кортларны, хайваннарны чакыру,
куу сүзләре дә керә: көш, прес, пес-пес, маһ-маһ., чәбә, на, на-на, ти-ти-ти һ.б.
Урамда нинди күңелле! Бер сыерның аркасына чәүкә кунган. Көш, үләт
кыргыры! (И. Гази). Бу яхшы малай, ... “көш, көш, көш” димәс, Кыланмас алай,
Куркытмас, тимәс (Ш. Галиев). “Әйдә, чап, кучер казанга! Атларың ку: на!
На-на!” (Г. Тукай).
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
1.Ымлыкларны лекиск-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан характерлагыз.
2. Ымлыкларның структур төрләрен һәм ясалма ымлыкларны аерып күрсәтегез,
мисаллар китерегез.
3. Хис-тойгыны һәм ихтыярны белдергән ымлыкларның төрле тематик төркемчәләрен
билгеләгез, мисаллар китерегез.
4. Ымлыкларның әдәби әсәрләрдә кулланылышын аңлатыгыз.
ЫМЛЫКЛАРНЫ ТИКШЕРҮ.
1. Ымлыкның төзелеше.
2. Мәгънә буенча төре.
Күпер башында малайлар көрәкләр күтәреп, гөрләвек агызып йөриләр. Хәлим дә шунда
йөгерде. Их, аның да көрәге булса! Гарифулла көрәген биреп тормас микән? И, кыл муен, шул
тирескә баткан көрәген кызганган була (И. Гази).
Их – хис-тойгыны белдергән (эмоциональ) ымлык, ялгызак ымлык, теләкне белдерә;
и – хис-тойгыны белдергән ымлык, кимсетү, иронияне белдерә.
Модаль сњзлђр.
§157.
Гомуми тљшенчђ М о д а л ь
с њ з л ђ р сљйлђмдђ модальлек
белдерњнећ л е к с и к чарасы буларак билгелђнђ. Белгђнебезчђ, модальлек, кић
мђгънђдђ,
сљйлђмнећ
чынбарлыкка
тљрле-тљрле
м љ н ђ с ђ б ђ т е н белдерњ дигђн сњз, џђм ул књп тљрле тел чаралары –
морфологик, синтаксик, фонетик џђм лексик чаралар ярдђмендђ башкарыла.
Морфологик ќђџђттђн без, мђсђлђн, алда фигыльлђрнећ модаль мђгънђ
белдерњдђ мљмкинлеклђре гаять зур икђнен књреп њттек: наклонениелђр,
427
модаль мђгънђ белдерђ торган аналитик фигыль формалары џ.б; синтаксик
яктан – ќљмлђ тљрлђре (сорау, тойгылы, љндђњ џ.б. ќљмлђлђр), фонетикада исђ
басым џђм интонация џ.б. шулай ук сљйлђмнећ модальлеген белдерђлђр.
Болардан тыш телдђ махсус рђвештђ сљйлђмнећ чынбарлыкка тљрле-тљрле
мљнђсђбђтен:
реальлеген,
мљмкинлеген,
тиешлеген,
ихтималлыгын,
ышанычлы
кирђклеген,
булуын џ.б.ны
б е л д е р ђ т о р г а н лексик берђмлеклђр – м о д а л ь сњзлђр кулланыла.
Мђгънђ тљсмерлђре џђм синтаксик функциялђре буенча модаль сњзлђрне
Д.Г.Тумашева ике тљркемгђ бњлеп карый:
1) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен о б ъ е к т и в рђвештђ белдерђ
торган модаль сњзлђр;
2) сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен сљйлђњченећ с у б ъ е к т и в
б ђ я л ђ в е а р к ы л ы белдерђ торган модаль сњзлђр [Тумашева, 1964: 297 ].
Беренче тљркемгђ: бар, юк, кирђк, тиеш, мљмкин, ярый сњзлђре, ђ икенче
тљркемгђ: ђлбђттђ, дљрес, чыннан да, икђн, билгеле, ахры, имеш, бђлки, бугай,
шаять, ичмасам џ.б сњзлђр керђ:
Минем барлыгы биш пар књгђрченем бар иде, ђниемнећ агасы Госман
абый тагын бер пар књгђрчен бњлђк итте (Ф.Хљсни). Кояш инде баеп та
љлгерде, ђ кайтып ќитђргђ ким дигђндђ љч сђгать вакыт кирђк ђле (Ђ.Еники).
Билгеле, бу кап-кара урманда џђр ерткыч та бар, юк тњгел аю, бњре, тљлке –
ќиџан корткыч та бар (Г.Тукай). Мин ќир љстен артык сљйдем, бугай, Артык
сљйдем аныћ гљллђрен, Џђрбер буйга ќиткђн каен кызын Усак егетеннђн
кљнлђдем (Џ.Такташ). Сабан туена, тђгаен, кайтырбыз (Г.Бђширов).
Татар теле буенча хезмђтлђрдђ бу типтагы сњзлђрне бђялђњгђ галимнђр
тљрлечђ якын килђлђр. Мђсђлђн, беренче тљркемгђ кергђн бар, юк, кирђк,
тиеш кебек сњзлђр «Татар грамматикасы»нда «хђбђрлек сњзлђр» атамасы
белђн мљстђкыйль сњзлђргђ кертеп каралган [Татар грамматикасы, 2002: 233 –
237], џђм бары тик сљйлђњченећ с у б ъ е к т и в бђялђвенђ бђйле џђм ќљмлђдђ
428
књбрђк кереш сњз вазыйфасын башкара торган, дљрес, ђлбђттђ, мљгаен, имеш
џ.б. сњзлђр генђ модаль сњзлђр буларак тикшерелђ. Дљрес, беренче тљркемгђ
кергђн сњзлђрне «хђбђрлек сњзлђр» дип бђялђњ Г.Алпаровтан ук килђ. В.Н.
Хангилдин да бу типтагы сњзлђрне хђбђрлек сњзлђр дип тикшерђ. Д.Г.
Тумашева исђ, алда књрсђтелгђнчђ, џђр ике тљр сњзлђрне модаль сњзлђргђ
кертеп карый.
Бер њк грамматик књренешне бу рђвешле тљрлечђ бђялђњнећ объектив
сђбђплђре дђ бар, билгеле.
Б е р е н ч е д ђ н , модальлек, модаль сњзлђр грамматик хезмђтлђрдђ
чагыштырмача соћрак љйрђнелђ башлады, џђм тљрле теллђрдђ бу тел
књренешен аћлатуда хђзергђ кадђр фикер башкалыклары да бар. «Русская
грамматика»да, мђсђлђн, [т. I, 1980] хђбђрлек (предикатив) сњзлђр џђм модаль
сњзлђр гомумђн аерым каралмаган.
И к е н ч е д ђ н , бу ике тљр модаль сњзлђр њзлђренећ грамматик табигате,
бигрђк тђ синтаксик функциялђре белђн чыннан да бер-берсеннђн шактый нык
аерылалар. Беренче тљр модаль сњзлђр – бар, юк, тиеш, кирђк џ.б. ќљмлђдђ
књбрђк мљстђкыйль рђвештђ х ђ б ђ р булып, яки к у ш м а хђбђр составында
килђлђр џђм предметларныћ яки књреншлђрнећ булуын (барлыгын) яки
юклыгын, кирђклеген, булырга тиешлеген џ.б. объектив рђвештђ хђбђр итђлђр.
Мђсђлђн:
Башка иллђр мића кирђк тњгел, Хыялым юк минем ул хакта... (Н.Дђњли).
Кузгатмакчы булсаћ халык књћеллђрен, Тибрђтмђкче булсаћ ић нечкђ
кылларын, Кљйлђњ тиеш, ђлбђт, ачы хђсрђт кљен, Кирђк тњгел мђгънђсе
кљлке уен (Г.Тукай).
Икенче тљр модаль сњзлђр: ђлбђттђ, бђлки, бугай џ.б. исђ хђбђр ителђ
торган књренешкђ сљйлђњченећ субъектив мљнђсђбђтен белдерђлђр, алар
ќљмлђдђге башка сњзлђр белђн мљнђсђбђткђ кермилђр, ќљмлђ кисђге
429
вазыйфасын башкармыйлар, ќљмлђгђ тулаем модаль тљсмер љстилђр, яки
њзлђре генђ аерым ќљмлђ булып килђлђр: 1
Мђсђлђн:
Хђзер сљйлђп торудан мђгънђ юк, ђлбђттђ (Р.Хђмид). Бђлки, ђтиемнећ
ђтисен, минем бабамны белђсездер? (Ђ.Еники). Ђни моны белде, ахры (Г.
Ибраџимов).
Шул ук вакытта, бу ике тљркемгђ кергђн: тиеш, мљмкин, кирђк, дљрес,
билгеле, ђлбђттђ, бђхђссес, бђлки, бугай, мљгаен џ.б. сњзлђр џђркайсы телдђ
њзенчђлекле лексик-грамматик сњзлђр классын тђшкил итђлђр, лексиксемантик яктан џђм грамматик я к т а н характерланалар. Бу сњзлђр синтаксик
функциялђре џђм аерым морфологик билгелђре буенча (тљрлђнњ-тљрлђнмђњ)
аерылсалар да, семантик яктан зур уртаклык књрсђтђлђр – аларныћ џђркайсы
м о д а л ь м ђ г ъ н ђ б е л д е р е п џђм сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен
тљрле яклап характерлыйлар.
Хђбђрлек сњзлђр дип модаль сњзлђрдђн аерылган кирђк, тиеш, мљмкин,
ярый сњзлђренђ игътибар итсђк, семантик яктан аларны бары тик кирђклек,
тиешлек, мљмкинлекне белдерђ торган сњзлђр дип кенђ бђяли алабыз, башкача
мљмкин тњгел. Ђ бар, юк сњзлђре исђ эш-хђлнећ, књренешнећ реальлеген яки
реаль булмавын белдерђлђр. Бу – шулай ук модальлеккђ карый. Татар
грамматикасында да бу типтагы сњзлђр хђбђрлек сњзлђр дип бирелсђ дђ, џђр
очракта аларныћ модаль мђгънђ белдерњлђре билгелђп њтелђ: «Кирђк, тиеш
(тиешле) џђм мљмкин... болар – љч тљрле модаль мђгънђ белдерђ торган
сњзлђр (Ассызык – безнеке – Ф.Х.). Кирђк сњзе (1) – зарурилык
(необходимость), тиеш сњзе (2) – тиешлек (долженанвование), ђ мљмкин сњзе –
мљмкинлек (возможность) мђгънђлђрен белдерђлђр» [Татар грамматикасы,
2002: 331]
1
Типологик планда да књбрђк шундый сњзлђр модаль сњз тљркеменђ кертелђлђр.
430
Без дђ, њз чиратыбызда морфологик хезмђтлђрдђ инде ќитђрлек
дђлиллђгђнчђ [Карагыз: Тумашева, 1964: 277 – 278 ], џђр ике тљркемгђ кергђн
сњзлђрне модаль сњзлђр дип бђялђњ џђм аларныћ уртак џђм аермалы якларын
билгелђп, ике тљркемгђ аерып карау методик яктан дљресрђк булыр дип
саныйбыз.
§158 Модаль сњзлђрнећ кулланылыш њзенчђлеклђре. Бар, юк модаль
сњзлђренећ килеп чыгышы исемнђр белђн бђйлђп карала џђм алар сљйлђм
эчендђ исемнђрчђ тљрлђнеп килергђ дђ мљмкин. Мђсђлђн: Бары бергђ, югы –
уртак (мђкаль). Ђ шулаймы? – акча барда, бар да дуст шул, бар да яр, Акча исе
чыкмый торса, бар да яныћнан таяр (Г.Тукай). Син юкта килгђннђр иде
(сљйлђм теле).
Бу модаль сњзлђр ќљмлђдђ њзлђре генђ дђ хђбђр булып килђлђр:
Урманда бар, кырда юк, мунчада бар, љйдђ юк (табышмак). Кинђн, тынлык
сљйгђн дустым: Дљньяда ул атау бар. Бар ул хыялыћ эзлђгђн тљтенсел кыя
таулар! (Н.Хисамов). Арча районында туып-њскђн егет. Шућадыр, балык
тотуга хиреслеге юк (В.Нуруллин).
Юк модаль сњзе субъектив модальлекне белдереп, ќљмлђгђ тулаем
карарга да мљмкин. Бу очракта ул, ќљмлђ кисђклђренђ бђйсез кулланыла џђм
инкярны белдерђ: Юк, кояшым, мин белђм: син батмагансыћ мђћгегђ
(Г.Тукай). Шундый ук сљйлђм ситуациясендђ раслауны белдереп ђйе сњзе килђ:
Ђйе, ул килгђн иде (сљйлђм теле).
Бар, модаль сњзе, -асы / ђсе кушымчалы сыйфат фигыль белђн килеп,
к и р ђ к л е к модаль мђгънђсен, -у / њ кушымчалы исем фигыль белђн килеп,
и х т и м а л л ы к н ы белдерђ: барасы бар, књрђсе бар, килње бар џ.б.
Тиздђн бит Таулы Тљбђкнећ район сабан туйларын њткђрђсе бар. Сабан
туе комиссиясенђ керергђ риза булмассыз микђн? (Г.Ахунов). Кеше-кара књрње
бар (сљйлђм теле). Казалар кебек очасылар – китђселђр юк минем (Х.Туфан).
431
Кирђк, тиеш, мљмкин, ярый (ярамый) модаль сњзлђре ќљмлђ эчендђ
књбрђк
фигыльнећ
инфинитив
яки
исем
фигыль
формалары
белђн
кулланылалар џђм кирђклек, тиешлек, мљмкинлек модаль мђгънђлђрен
белдерђлђр: барырга кирђк, килергђ тиеш, ђйтергђ мљмкин, сљйлђргђ ярый џ.б.
Ул њзлђренђ кайткан булырга тиеш (К.Тимбикова). ... Кинђт килеп
кергђн кеше, аныћ љнен алды... Сорашырга да ярамый, тайга гадђте, сабыр
булырга да кирђк, кешене, битен-књзен юындырып, чђйгђ утырттылар
(Я.Зђнкиев). ...Ул њзенећ шђкертенђ, янђшђдђ утырып торуы белђн генђ булса
да ярдђм итђргђ тиеш (Г.Ахунов). – Михаил Владимирович, Саттаровныћ
ђнисе књренергђ рљхсђт сорый... – Бирергђ кирђк, – диде баш врач, ђйлђнеп
карамыйча гына (А.Шамов).
Сљйлђмнећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен сљйлђњченећ с у б ъ е к т и в
бђялђве аша белдереп, к е р е ш с њ з функциясендђ кулланыла торган модаль
сњзлђр њз мђгънђлђре буенча берничђ тљркемгђ бњленђлђр:
1) р а с л а у н ы
белдерђ торган модаль сњзлђр: ђлбђттђ, шиксез,
џичшиксез, бђхђссез, дљрес, тђгаен, чыннан да џ.б.
Гыйззђтуллин, ђлбђттђ, бу хикмђтлђрне белми иде (М.Мђџдиев). Сабан
туена, мљгаен, кайтырбыз (Г.Бђширов). Безнећ, чыннан да, горурланып
сљйлђрлек шагыйрьлђребез бар (С.Хђким). Дљрес, аныћ бабасы, сљйлђвенђ
караганда, таза гына тормышлы булган (Ђ.Еники). Чыннан да, Александр
Николаевич моћа сљенђчђк бит. Шђкертлђрем ќњнле кешелђр булып чыкты,
дип књћеленнђн горурланачак (Г.Ахунов).
2)
фараз
кылу,
ихтималлык,
икелђнњ
тљсмерлђрен
белдерђ торган модаль сњзлђр: бђлки, бугай, књрђсећ, шђт, мљгаен, гњя,
ихтимал, ахры, икђн, тиеш џ.б.
Бђлки, аныћ шул тирђдђ генђ оясы бардыр... (М.Мђџдиев). Сезнећ
књбегез, ихтимал, ќидееллык мђктђптђ чит тел укытучысы булып эшлђр
(М.Мђџдиев). Хатын-кыз табигатен ярыйсы гына аћлый иде, бугай Чыћгыз
432
(З.Зђйнуллин). Ђ каеннар, бђлки, белмђгђндер, Мића гына шулай тоелгандыр,
Яфраклары
ќђрђхђттђн
тњгел,
Кљз
ќиткђнгђ
генђ
коелгандыр
(Г.Мљхђммђтшин). Ќылы тљннђрдђ, караћгы књк йљзендђ, якты нур бљркегђн
балкышлар кабатланып куя. Гњя, бик-бик еракта, офык артында, тавыштынсыз гына яшен яшьнђп алган сыман тоела (Л.Хђмидуллин).
Тикшеренњчелђр шулай ук икђн, имеш, микђн кебек сњзлђрне дђ
с у б ъ е к т и в - м о д а л ь л е к н е белдерђ торган сњзлђргђ кертеп карыйлар
[Карагыз: Татар грамматикасы, 2002: 344 – 350 ].
Икђн сњзе књбрђк фикерне р а с л а у , н ђ т и ќ ђ ясау мђгънђсен, имеш
сњзе – беркадђр ирония катыш н ђ т и ќ ђ ясау яки фараз кылуны белдерђ:
Заџит чњмђлђ тарттыручы малайларныћ мђйханђ килњлђрен књзђтеп,
абайламыйча да калган, кыз-кыркын, егет-ќилкенчђк кибђн тирђсенђ ќыелган
икђн (М.Ђмирханов). Шул заманнан бирле, кем, алтын-кљмеш књл тљбендђ
џич хисапсыз књп, имеш.. Киптисђ бер дђфга кузгалып бары – књл буеныћ
мђдрђсђ талиблђре Барча байлыкны ќыячаклар имеш (Г.Тукай).
Алда билгелђгђнчђ, субъектив модальлекне белдергђн сњзлђр ќљмлђдђ
књбрђк кереш сњз вазыйфасында килђлђр. Ђмма џђр кереш сњзнећ модаль сњз
була алмавын билгелђњ белђн дђ тикшеренњчелђр, џичшиксез, хаклы. Кереш
сњзлђр – синтаксик категория, аларны модаль сњзлђр белђн тићлђштерергђ
ярамый. Ђйтик, димђк, ниџаять, гомумђн, кыскасы, беренчедђн, мђсђлђн кебек
сњзлђр гадђттђ ќљмлђдђ кереш сњз булып килђлђр, ђмма алар модаль мђгънђ
белдермилђр [ Тумашева, 1964: 289 б., Татар грамматикасы, 2002: 340 ].
МОДАЛЬ СҮЗЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.
1. Модаль сүзнең төре (объектив яки субъектив модальлекне белдергән сүз).
2 . Мәгънә төсмере.
Читекче кызлар булган йортка керүне мин зарыгып көтә идем. Бәлки, алар миңа
апаемны хәтерләткәннәрдер? (Г. Бәширов).
Бәлки – модаль сүз, субъектив модальлекне белдерә, икеләнү, гөман кылу төсмере.
БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.
433
1.Модальлек белдерүнең лексик чарасы буларак модаль сүзләргә гомуми
характеристика бирегез.
2. Модаль сүзләрнең ике төрен аерып күрсәтегез.
3. Объектив модальлекне белдергән бар, юк, кирәк, тиеш кебек сүзләрне белдерүдә
нинди карашлар бар?
4. Модаль сүзләрнең һәр ике төрен характерлагыз, аларның охшаш һәм аермалы
якларын күрсәтегез?
5. Модаль сүзләрнең лексик составын истә калдырыгыз.
434
Библиография.
1. Алпаров Г. Сайланма хезмәтләр.- Казан: Татгосиздат, 1945.
2. Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. – М.: Изд-во АН СССР, 1952.
3. Бондарко А. В., Буланин Л. Л. Русский глагол.
4. Вандриес Ж. Язык. – М., 1937.
5. Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в
кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками). – Махачкала:
Изд-во “Юпитер”, 2000.
6. Ганиев Ф. А. Видовая характеристика татарского глагола. –
Казань:Таткнигоиздат, 1963.
7. Ганиев Ф. А. Образование сложных слов в татарском языке. – Казань, 2002.
8. Ганиев Ф. А. О синтетических и аналитических падежах в татарском языке //
Вопросы тюркологии. – Казань, 1970.
9. Ганиев Ф. А. Семантические разряды глаголов татарского языка .Исследование по татарскому языкознанию. – Казань, 1984.
10. Ганиев Ф. А. Суффиксальное словообразование в современном татарском
языке. – Казань, 1974.
11. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.: “Наука”,
1970.
12. Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: имя (на материале
староанатолийско-тюркского языка). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1987.
13. Закиев М. З. К вопросу о категории падежа в тюркских языках // Проблемы
тюркологии и истории востоковедения. – Казань: Изд-во КГУ, 1964.
14. Зәйнуллин М. З. Хәзерге башкорт әдәби теле. Морфология.- Өфе, 2002.
15. Зиннатуллина К. З. Залоги глагола в современном татарском литературном
языке. – Казан: Тат.кн.изд-во, 1969.
435
16. Ибрагимова М. Ю.Ирреальная модальность и средства ее передачи в
татарском языке: автореф. дисс...канд.филол.наук. – Казань, 1975.
17. Иванов С. Н. Очерки по синтаксису узбекского языка (форма –ган и ее
производные). – Л.: Изд-во ЛГУ, 1959.
18. Иванов С. Н. Родословное древо тюрок Абу-л-Гази хана. – Ташкент: Изд-во
“Фан”, 1969.
19. Ирисов Н. И. Генитив в современном татарском языке (к проблеме
взаимодействия морфологии и синтаксиса): автореф.дисс. ...канд. филол.наук. –
Казань, 2004.
20. Иштанова Р. К. Глаголы татарского языка в семантическом аспекте:
автореф.дисс....канд.филол.наук. – Казань, 2002.
21. Костенко В. А. Имена прилагательные в современном татарском
литературном языке: автореф. дисс. ... канд.филол.наук. – Казань, 2002.
22. Латфуллина Л.Г. Категория качественного прилагательного в современном
татарском языке: автореф.дисс. ...канд.филол.наук.-М., 2003.
23. Мардиева М. Б. Перифрастические формы татарского глагола в сравнении с
узбекским и турецкими формами: автореф. дисс. ...канд.филол.наук, 1976.
24. Мифтахова И. Г. История татарских грамматик: исследование глагола,
местоимения и наречия (XIX – XX вв.).- Казань: “Хәтер”, 1999.
25. Нигъмәтуллов М. М., Ишмөхәммәтов И. Ш. Сүзъясалышы: күнегүләр
җыентыгы.- Алабуга, 2001.
26. Нуриева А. Х. Төрле наклонениедагы фигыльләрнең заман белән төрләнүенә
карата. – Татар теле һәм диалектологиясе мәсьәләләре. – Казан: КДУ нәшр.,
1959.
27. Плунгян В. А. Общая морфология. Введение в проблематику. – М., 2000.
28. Салимова Д. А. Части речи в разноструктурных языках:
автореф.дисс....докт.филол.наук. – Елабуга, 2001.
29. Семенова Г. Н. Именные композиты в чувашском языке. – Чебоксары, 2002.
436
30. Сергеев В. И. Морфологические категориальные и некатегориальные формы
в современном чувашском языке. - Чебоксары, 2002.
31. Тадыкин И. Х. Место причастия в системе именных и глагольных форм
алтайского языка. – Записки Горно-Алтайского НИИЯЛИ, вып.6.- ГорноАлтайск, 1964.
32. Татар грамматикасы. Т. I . – М.: Инсан; Казан: Фикер,1998.
33. Татар грамматикасы. Т. II: морфология. - М.: “Инсан”; Казан: “Фикер”, 2002.
34. Татарская грамматика. Т. I . – Казань: Тат.книжн.изд-во, 1993.
35. Татарская грамматика. Т. II: морфология.- Казань: Тат. книжн. изд-во, 1997.
36. Тумашева Д. Г. Перифрастические формы татарского глагола. – Вопросы
татарского языкознания. – Кн.2.- Казань: Изд-во КГУ, 1965.
37. Тумашева Д. Г. Семантика аналитических конструкций с глаголами
движения. – Татарский язык: лексическая и грамматическая семантика. –
Казань: Изд-во КГУ, 1984.
38. Тумашева Д. Г. Татар теле морфологиясен өйрәнүнең актуаль мәсьәләләре //
Очерки по морфологии татарского языка. – Казань: Изд-во КГУ, 1978.
39. Тумашева Д.Г. Татарский глагол (опыт функционально-семантического
исследования грамматических категорий).- Казань: Изд-во КГУ, 1986.
40. Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе.- Казан: КДУ
нәшр.,1964.
41. Тумашева Д. Г. Хәзерге татар әдәби теле. Морфология. – Казан: КДУ нәшр.,
1978.
42. Тумашева Д. Г., Гыйләҗиева А.Р. Хәзерге татар әдәби теле. Сүз ясалышы
һәм морфология (практик һәм лаборатор эшләр өчен күрсәтмәләр һәм
биремнәр). – Казан: Офсет. лаборат. КГУ, 1988.
43. Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарскрм языке.Черкесск: карачаево- балкарское книжн.изд-во, 1963.
437
44. Хангильдин В. Н. Татар теле грамматикасы: морфология буенча очерклар. –
Казан: Татар. кит. нәшр., 1954.
45. Хангильдин В.Н. Татар теле грамматикасы. – Казан: Татар.кит.нәшр., 1959.
46. Шайхайдарова Д. Ш. Грамматическая категория лица татарского глагола в
рамках функционально-семантической категории персональности:
автореф.дисс. ...канд.филол.наук. – Казань, 1988.
47. Щербак А. М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков
(глагол).- Л.: “Наука”, 1981.
48. Юлдашев А. А. Принципы составления тюрко-русских словарей. – М.:
“Наука”, 1972.
438
Эчтәлек
Кереш.
Морфология.
§1. Морфологиянең өйрәнү предметы һәм бурычлары.
§2. Морфологиянең тел белеменең башка тармаклары белән бәйләнеше.
§3. Грамматик категория турында төшенчә. Грамматик форма һәм грамматик
мәгънә.
§4. Функциональ-семантик категорияләр.
Белемегезне тикшерегез.
Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны.
§6. Морфема һәм аның төрләре.
§7. Сүз тамыры һәм аның үзенчәлекләре.
§8. кушымчалар һәм аларны төркемләү.
§9. Кушымчаларның төзелеше һәм вариантлары.
§10. Морфема һәм морфонемалар.
§11. Кушымчаларның ялгану тәртибе.
§12. Кушымчаларның кулланылу дәрәҗәсе.
§13. Кушымчаларда омонимия күренеше.
§14. Сүз нигезе һәм аның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз составы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны.
§16. Сүз ясалыш структурасы.
439
1. Сүз ясалыш мәгънәсе.
2. Сүз ясалыш тибы.
3. Сүз ясалыш моделе (калыбы).
4. Сүз ясалыш оясы.
5. Сүз ясалыш чылбыры.
Сүз ясалыш ысуллары.
§17. Морфологик ысул белән сүз ясалышы.
§18. Синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
1. Кушма һәм тезмә сүзләр ясалышы.
2. Кушма һәм тезмә сүзләрне аеру мәсьәләсе
3. Тезмә сүзләр һәм сүзтезмәләр.
4. Идиоматик сүзтезмәләрдән ясалган кушма һәм тезмә сүзләр.
5. Кыскартылма кушма сүзләр (аббревиация).
§19. Морфологик-синтаксик ысул белән сүз ясалышы.
1. Морфолдогик-синтаксик ысул белән исем ясалышы.
2. Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган сыйфатлар.
3. Морфологик-синтаксик ысул белән ясалган рәвешләр.
4. Морфологик-синтаксик юл белән ясалган алмашлыклар һәм ярдәмлек
сүз төркемнәре.
Белемегезне тикшерегез.
Сүз ясалышы буенча анализ үрнәкләре.
Сүз төркемнәре.
§20. Татар телендә сүзләрне төркемләү принциплары.
§21. Татар телендә сүз төркемнәре.
§22. Сүз төркемнәренең үзара мөнәсәбәте.
1. Исем-сыйфат мөнәсәбәте.
2. Сыйфат-рәвеш мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
440
Мөстәкыйль сүз төркемнәре.
Исем.
§23. Гомуми төшенчә.
§24. Исемнең лексик-грамматик төркемнәре.
Исемнең грамматик категорияләре.
§25. Сан категориясе.
1. Берлек сан һәм аның грамматик мәгънәләре.
2. Исемнең күплек сан формасы. –лар кушымчасының грамматик
мәгънәләре.
3. Күплекне башка чаралар белән белдерү.
§26. Хәбәрлек категориясе.
Килеш категориясе.
§27. Исемнең килешләр белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.
Килешләрнең грамматик мәгънәләре.
§29. Баш килеш.
1. Аерылмыш тартымлы булганда.
2. Аерылмыш тартымсыз булганда.
§30. Иялек килеше.
§31. Юнәлеш килеше.
§32. Төшем килеше.
§33. Чыгыш килеше.
§34. Урын-вакыт килеше.
§35. Килеш категориясен өйрәнүгә карата.
Тартым категориясе.
§36. Исемнең тартым белән төрләнеш үзенчәлекләре.
§37. Тартымның мәгънәләре һәм сөйләм эчендә кулланылыш үзенчәлекләре.
§38. Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше.
441
Исемнәрнең ясалышы.
§39. Гомуми төшенчә.
§40. Морфологик ысул белән исем ясалышы.
§41. Сүз кушу ысулы белән исем ясалышы.
§42. Морфологик-синтаксик ысул белән исем ясалышы (конверсия).
Белемегезне тикшерегез.
Исем сүз төркеменә морфологик анализ ясау үрнәкләре.
Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә.
§44. Сыйфатларның исемләшүе.
§45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре.
§46. Сыйфатларның лексик-семантик төркемчәләре.
§47. Сыйфат дәрәҗәләре.
Сыйфатларның ясалышы.
§48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы.
1. Исемнән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
2. Фигыльдән сыйфат ясагыч кушымчалар ярдәмендә.
§49. Сүз кушу ысулы белән сыйфат ясалышы.
§50. Морфолгик-синтаксик ысул белән сыйфат ясалышы (конверсия).
§51. Сыйфат сүз төркемен өйрәнүгә карата.
Белемегезне тикшерегез.
Сыйфат сүз төркеменә анализ үрнәге.
Сан.
§52. Гомуми төшенчә.
§53. Сан төркемчәләре.
1. Микъдар саны.
2. Тәртип саны.
3. Чама саны.
442
4. Бүлем саны.
5. Җыю саны.
§54. Санның башка сүз төркемнәренә мөнәсәбәте.
Белемегезне тикшерегез.
Сан сүз төркемен анализлау үрнәге.
Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә.
§56. Алмашлыкларны төркемләү.
§57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре.
§58. Зат алмашлыклары.
§59. Күрсәтү алмашлыклары.
§60. Сорау алмашлыклары.
§61. Билгеләү алмашлыклары.
§62. Билгесезлек алмашлыклары.
§63. Юклык алмашлыклары.
§64. Тартым алмашлыклары.
§65. Ясалыш буенча алмашлыкларның төрләре.
Белемегезне тикшерегез.
Алмашлыкларны анализлау үрнәге.
Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә.
§67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе).
§68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәре.
§69. Мөстәкыль мәгънәле һәм ярдәмче фигыльләр.
Фигыльнең грамматик категорияләре.
§70. Фигыльнең барлык-юклык формасы.
§71. Зат категориясе.
§72. Наклонение категориясе.
443
§73. Заман категориясе.
Затланышлы фигыльләр.
Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә.
§75. Хәзерге заман хикәя фигыль.
Хикәя фигыльнең үткән заман формалары.
§76. Категорик үткән заман хикәя фигыль.
§77. Нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыль.
§78. Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль.
§79. Күптән үткән заман хикәя фигыль.
§80. Кабатлаулы үткән заман хикәя фигыль.
Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
§81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль.
§82. Катгый киләчәк заман хикәя фигыль.
§83. Киләчәк-үткән заман хикәя фигыль.
§84. Башка фигыль формаларының заман мәгънәсендә кулланылышы.
1. Тасвирлама фигыль формалары.
2. –ган бар / -ган юк әйләнмәсе.
Кыек наклонениеләр.
Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§86. Боерык фигыльнең функциональ-семантик кыры.
Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры.
§89. Теләк наклонениесе.
§90. Шартлы теләк наклонениесе.
§91. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыль формалары.
444
1. Телдә системалы рәвештә кулланыла торган формалар.
2. Бул ярдәмче фигыле белән ясалган тасвирлама формалар.
3. Иде, ит, кыл һ.б. ярдәмче фигыльләр белән ясалган модаль формалар.
Юнәлеш категориясе.
§92. Гомуми төшенчә.
§93. Төп юнәлеш.
§94. Төшем юнәлеш.
§95. Кайтым юнәлеше.
§96. Уртаклык юнәлеше.
§97. Йөкләтү юнәлеше.
Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә.
§99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү.
§100. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен аналитик юл белән белдерү.
1. Эшнең вакытка мөнәсәбәтле үтәлү характерын белдерү.
2. Эшнең субъект-объектка карата юнәлешен белдерү.
3. Модаль мәгънәне белдерү.
§101. Дәрәҗә категориясен өйрәнүгә карата.
Затланышсыз фигыльләр.
Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә.
Үткән заман сыйфат фигыльләр.
§103. Ясалышы һәм төп функцияләре.
§104. –ган кушымчалы сыйфат фигыльдә заман белдерү үзенчәлекләре.
§105. Үткән заман сыйфат фигыльдә башкаручы затның белдерелүе.
§106. Сыйфат фигыльле әйләнмәләр һәм икенчел формалар.
Киләчәк заман сыйфат фигыльләр.
§107. –ыр/-ер (-ар/-әр) формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.
445
§108.-ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнең заман белдерү үзенчәлекләре.
§109. –ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы
субъектның белдерелүе.
§110. –р кушымчалы сыйфат фигыльнең исемләшүе һәм исем фигыль
мәгънәсендә кулланылуы.
§111. –р кушымчалы сыйфат фигыльдән ясалган икенчел формалар.
§112. –асы/-әсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль.
§113. –асы кушымчалы сыйфат фигылҗнең исемләшүе һәм исем фигыль
мәгънәсендә кулланылуы.
§114.
–асы
формасының
мөстәкыйль
җөмләнең
хәбәре
функциясендә
кулланылуы.
§115. –асы формасы нигезендә ясалган модаль әйләнмәләр.
§116. –ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк кушымчалы сыйфат фигыль.
Хәзерге заман сыйфат фигыльләр.
§117. –учы/үче формасы.
§118. –учы формасының заман белдерү үзенчәлекләре.
§119. –учы формасында эш башкаручы субъектның белдерелүе.
§120. –учы формасының исемләшүе һәм исемгә күчүе.
§121. –а торган формалы сыйфат фигыль.
§122. –а торган формасында заман мәгънәсенең белдерелүе.
§123. –а торган формасында эш башкаручы затның белдерелүе.
Хәл фигыль.
§124. Гомуми төшенчә.
§125. –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль.
§126. –а/-ә,-ый/-и кушымчалы хәл фигыль.
§127. –гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчалы хәл фигыль.
§128. –ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль.
§129. Хәл фигыльләрнең башка фигыль формалары белән мөнәсәбәте.
446
Исем фигыль.
§130. Гомуми төшенчә.
§131. Исем фигыльләрнең килеш белән төрләнү үзенчәлекләре.
§132. Исем фигыльләрнең тартым белән төрләнеше.
Инфинитив.
§133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.
Фигыльләрнең ясалышы.
§134. Морфологик ысул белән фигыль ясалышы.
§135. Синтаксик ысул белән фигыль ясалышы.
Белемегезне тикшерегез.
Фигыль сүз төркеменә анализ ясау үрнәкләре.
Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә.
§137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре.
Рәвешләрнең ясалышы.
§138. Рәвешләрнең лексик составы.
§139. Морфологик ысул белән рәвеш ясалышы.
§140. Синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
§141. Морфологик-синтаксик ысул белән рәвеш ясалышы.
Рәвеш сүз төркемен анализлау үрнәкләре.
Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә.
§143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре.
1. Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын тасвирлый торган аваз
ияртемнәре.
2. Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз
ияртемнәре.
3. Кеше хәршкште тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
447
4. Кеше тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре.
§144. Образ ияртемнәре.
§145. Ияртемнәрнең структур төзелеше.
§146. Ияртемнәр нигезендә сүз ясалышы.
Ияртемнәрне тикшерү үрнәге.
Ярдәмлек сүз төркемнәре.
Бәйлек.
§147. Гомуми төшенчә.
§148. Бәйлекләрне төркемләү.
§149. Бәйлекләрнең мәгънәләре.
§150. Бәйлек сүзләр һзм бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәр.
Теркәгеч.
§151. Гомуми төшенчә.
§152. Теркәгечләрне төркемләү.
1. Тезүче теркәгечләр.
2. Ияртүче теркәгечләр.
Модаль сүз төркемнәре.
Кисәкчәләр.
§153. Гомуми төшенчә.
§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре.
Модаль һәм ярдәмлек сүз төркемнәрен анализлау үрнәкләре.
Библиография.
448
449
450
451
452