Дисконтлашдырма

advertisement
Истещсал
амилляри
(даща
доьрусу,
ресурслары)
базарынын нювляриндян бири дя капитал базарыдыр. Бу
базарын мювъуд олмасы капитал мцлкиййятинин капитал
функсийасындан
(хидмятдян)
фярглянмяси
иля
ялагядардыр. Беля ки, капитал сащиби бязи щалларда
капиталдан
истифадя
едяряк
мящсул
вя
хидмят
истещсалыны тяшкил етмяк явязиня ону башгаларынын
сярянъамына вермяйи цстцн тутур. Капитал базары
мящсулдар капитал цнсцрляри базарыны вя пул капиталы
базарларыны ящатя едир.
Мящсулдар капитал сащиби юз капиталындан цч ъцр
истифадя едя биляр. Bunlardan biri məhsuldar kfpital
ünsürlərini satmaqla onun qiymətinə bərabər birdəfəlik gəlir əldə
edir. Диэяр йолу, капитал цнсцрляриндян (торпаг, дязэащ,
гурьу, няглиййвт васитяляри вя с.) мящсулдар истифадя
едяряк, йяни мящсул вя хидмятлярин истещсалыны тяшкил
етмякля мцнтязям мянфяят ялдя едя биляр. Цчцнъц йолу
ися капитал цнсцрляринин хидмятлярини башгаларына
саtмагла, йяни капиталı иъаряйя вермякля (лизинг
хидмятляри) иъаря щаггы формасында эялир əldə etməkdir.
Сонунъу формада эялир ялдя етмяк сон дюврлярдя даща
эениш йайылмагдадыр.
Капитал хидмяти базарында иъаряйя эютцрцлян
аваданлыьа тялябя гаршы онун тяклифи дурур. Базар
ганунlarıна мцвафиг, олараг, щям иъарячи, щям дя
мцлкиййятчи
фирма
базарда
сямяряли
давраныш
принсипини ялдя рящбяр тутур, йяни щяр бири юзцнцн
мараьыны даща дольун юдямяйя чалышыр. Онлар иъаряйя
эютцрцлян (верилян) техниканын мигдарыны ялавя
аваданлг ващидинин иъaрясинин сон щядд хяръляри иля
онлардан истифадянин сон щядд эялири бярабярляшяня
гядяр (МРЪ=МРП) артырмагла давам едяъякляр. Иъарячи
фирма
цчцн
аваданлыьа
олан
тяляби
капитал
хидмятляриндян сон щядд эялири иля мцяййянляшir вя
базарын рента (иъаря щаггы) юдянишляри дяряъяляринə
тярс мцтянасиб олур, йяни бу дяряъяляр йцксяк олдугда,
тяляб азалыр. Аваданлыг тяклифи ися бу дəряъялярlя дцз
мцтянасиб олур. Тяляб вя тяклиф яйриляринин кясишмя
нюгтяси онларын таразылыг (мцвазинят) нюгтяси олур.
Капитал базарынын диэяр обйекти боръ капиталыдыр.
Бурада борc капиталынын мцлкиййятчиси бу капиталдан
истифадя щцгугуну борc эютцряня верир. Боръ эютурян ися
боръ капиталындан истифадя етмяк мцгабилиндя, капитал
сащибиня щагг юдяйир ки, бу да боръ фаизи адланыр. Боръ
фаизи капиталын истещлак дяйярини, йяни эялир эятирмя
габилиййятини ифадя едир. Боръ фаизи боръ вясаитляри
базарында
тялябин
вя
тяклифин
щяъмини
мцяййянляшдирдийиндян, боръ капиталынын гиймяти
кими сыхыш едир. Диэяр шяртляр ейни олдуьу шяраитдя,
боръ
фаизинин
йцксяк
олмасы
пул
капиталы
мцлкиййятчилярини боръа даща чох вясаит тяклиф етмяйя,
фяалиййятдя олан сащибкары ися нисбятян аз боръ
эютцрмяйя тящрик едир. Буна эюря дя боръ вясатляриня
тяляб яйриси, тяклиф яйрисиnin kəsişmə nöqtəsi, borc kapitalı
bazarında müvazinəti (tarazılı) bazar faizi normasını əks etdirir.
Капитал
базарында
тяклиф
олунан
вясаит
сащибкарларын, ъямиййят цзвляринин, иътимаи, йарадыъы
тяшкилатларын вя с. малик олдуглары мцвяггяти сярбяст
васитялярдир. Йухарыда гейд олундуьу кими, капитал юз
сащибиня
эялир
эятирмяк
цчцн
даим
щярякятдя
олмалыдыр. Демяли, мцвяггяти мювъуд олан вясаит дя она
ещтийаъ щисс едянляря боръ вериля биляр.
Капитал базарында олан капитала тяляб дя сащибкарлар,
ъямиййятин диэяр цзвляри вя с. тяряфиндян мювъуд олур.
Базарда пул капиталынын тяклифи вя тяляби заман вя
мякан, кямиййят етибары иля ейни олмайа биляр. Буна
эюря дя бунлар арасында мцяййян васитяçiləрин олмасы
зяруридир. Бу васитячиляр (банклар, инвестисийа фондларı,
пенсийа фондлары вя с.) капитал базар субйектляриниn
трансаксион
хяръляринин
азалдылмасына,
капиталын
дювриййясинин сцрятлянмясиня вя нятиъядя, субйектлярин
эялирляринин артмасына сябяб олур.
Капитал
базарында
олан
васитячиляр
дя
юз
мянафеляриня мувафиг фяалиййят эюстярир. Банклар,
инвестисийа фондлары юз адындан ъямиййятдя олан
сярбяст вясаити топлайыр вя боръ вясаитиня ещтийаъы
оланлара боръ верир. Онлар алдыглары вя вердикляри боръ
мцгабилиндя фаиз алырлар. Алдыглары фаизин səviyyəsi
вердикляри фаизин сявиййясиндян йцксяк олуr. Фаизляр
арасындакы фярг васитяçiляринин эялирлярини тяшкил
едир.
Мящсулдар гцввялярин инкишафы иля ялагядар,
капитал базарында yeni бир цнсцр (елемент), гиймятли
каьызлар мейдана эялир. Бунлар базарда васитячиляри
лцзцмсцз едир. Чцнки айры-айры фирмалар сярбяст вясаит
топламаг цчцн гиймятли каьызлар бурахыр вя онлары
реаллашдырыр.
Гиймятли
каьызлар
бурахылышынын
артмасы фиkтив (йаланчы) капитал кцтлясинин хейли
артмасына сябяб олур. Бу ися игдисалиййатда gözlənilməsi
zəruri olan nisbətlərin pozulmasına gətirib çıxarır.
Нязяриййячилярин фикринъя, капитала вя капитал
ямтяяляря (дязэащлар, аваданлыглар,гурьулар вя с.) тяляб,
адятян капиталы артырмаг, йяни инвестисийа етмяк
истяйиндян иряли эялир. Пул капиталы сащибляри вя йа
онун сярянъамчылары капиталыn щяъмини артырмаг
мягсядиля мцхтялиф инвестисийа лайищяляриниn щяйата
кечирилмясиндя
иштирак
едирляр.
Инвестисийа
лайищясинин щяйата кечирилмясиня чякилян сон щядд
хяръляри истещсал олунан мящсулдаn вя йа эюстярилян
хидмятдян алынан сон щядд эялирляриндян аз оларса,
онларын аванс етдикляри капитал артмыш олур. Лайищянин
щяйата кечирилмяси мцяййян мцддят тяляб едир вя бу
вахтда мцхтялиф щадисяляр баш веря биляр. Буна эюря дя
сон щядд хярълярини вя эялирляри мцгайися едиб сямяряли
гярар гябул етмяк олдугъа чятиндир. Беля щалларда
сямяряли гяrаrын гябул едилмяси, ясасян, эяляъяк хяръляр
вя эялирляр ахынынын индики замана эятирилмяси вя йа
эяляъяк
пул
ахынларынын
дяйяринин
дисконтлашдырлмасы васитяси иля щяйата кечирилир.
Дисконтлашдырма
дедикдя,
эяляъяк
дюврлярин
дяйярляринин ъары дюврля цзляшдирилмяси нязярдя
тутулур.
Дисконтлашдырма
инверсийа
лайищясинин
дяйярини, онун мягсядя йюнцмлцйцнц вя сямярялиliйини
кифайят гядяр дягигликля мцяййянляшдирмяйя имкан
верир. Дисконтлашдырма щямишя нязяря алыр ки,
инвесторун пулу фаизля банка гоймаг вя йа башга бир
лайищяни малиййяляшдирмяк кими алтернативи вар. Буна
эюря дя инвестисийа лайищясинин эяляъяк эялирляри
банка пул гойулушуна эюря фаиз шяклиндя эялян
эялирлярля, инвестисийа лайищясинин дяйяри ися банка
гойуласы
капиталlа
мцгайися
олунмалыдыр.
Яэяр
лайищянин эяляcяк эялирляри щямин иллярдя банкын
веряъяйи фаиз эялирляриндян чох оларса, лайищя сямяряли
щесаб олунур. Якс щалда, пулу банка гоймаг, йа да диэяр
инвестисийалары нязярдян кечирмяк лазымдыр.
Игtисади
нязяриййянин
ясас
вя
мцряккяб
категорийаларындан бири дя капиталдыр. Бу категорийанын
ясас олмасындан эюрцнцр ки, чямиййятин инкишафынын
мцяййян мярщялясинин ады ондан эютцрцлmüşdür və
капитализм адланыр. Капиталын мцряккяблийи ондадыр ки,
нязяриййяъиляр онун мащиййятини мцхтялиф ъцр изаh
едирляр.
Меркантилистляр
сярвяти
пулlа
ейниляшдирдикляри кими, пулу капитал щесаб едирdiляр.
Капиталын ян эениш йайылмыш тярифляриндян бири,
онун яввялляр истещсал олунмуш немятляр олмасыдыр.
Капиталын мащиййятинин бу ъцр изащы классиклярдян
башлайараг, индийя гядяр давам етмякдядир. А.Смит
капиталы
топланмыш,
маддиляшмиш
ямяк
кими
характеризя едир. Д.Рикардойа эюря ися «капитал юлкя
сярвятинин истещсалда истифадя олунан щиссясидир».
Kлассиклярин фикринъя, инсанын юз мягсядиня чатмаг
цчцн истифадя етдийи щяр шей капиталдыр. Онлар ибтидаи
инсанларын истифадя етдийи оху вя низяни дя капитал
щесаб едирляр. Онлар капиталы инсанла истещсал
васитяляри арасындакы мцнасибят щесаб едяряк, ону бцтцн
дюврляря вя халглара хас олан яbədи категорийа щесаб
едирдиляр. Неоклассиклярдян Ж.Шумпетеря эюря, “капитал
сащибкарын ялиндя она лазым олан сярвяти мянимсямяк,
юз сярянъамына алмаг, истещсалы йени истигамятя
йюнялтмяк цчцн васитядян башга бир шей дейилдир.”
Мцасир
нязяриййячилярин
чоху
истещсал
васитяляринин капитал олмасы щаггында классиклярин
фикирлярини бу вя йа диэяр формада давам етдирирляр.
Пол Самуелсонун фикринъя «капитал йени ямтяялярин
истещсалы цчцн игдисадиййатын йаратдыьы мцддят узун
истифадя олунан немятлярдян ибарятдир. Бу немятляря
мцасир
игдисадиййатын
мянзярясини
тяшкил
едян
дязэащлар, бащалы кoмпüтерляр, бюйцк чякиъляр, йцк
машынлары, прокат дязэащлар, биналар вя с.дахилдир.»
Мцхтялиф
юлкялярдя
дяфялярля
няшр
олунмуш
«Економиксин мцяллифляриня (К.Макконнел, С.Брйу) эюря,
“Капитал” йахуд, инвестисийа ещтийатлары мювъуд олан
бцтцн истещсал васитялярини, йяни ямтяялярин вя
хидмятлярин
истещсалында,
сон
истещсалчыйа
чатдырылмасында истифадя едилян алятляри, машынлары,
аваданлыглары,
няглиййат
шябякясини ящатя едир.
васитялярини
вя
сатыш
«Мцасир економикс»ин мцяллифляриня (И.Жаък Щарвей
вя Е.Жорусей) эюря ися «капитал щяр щансы бир анда
мювъуд олан ещтийатдыр. Капитал диэяр сярвятлярин
истещсалы
цчцн
инсан
тяряфиндян
йарадылмыш
сярвятдир».
Капиталын мащиййятини башга ъцр изащ едянляр дя
вардыр.
Мясялян,
С.Фишер,
Д.Бегг,
Р.Допибуш
вя
башгаларына
эюря,
пул
капиталдыр.
Онлар
да
меркантилистлярин
фикирлярини
тякрар
едирдиляр.
Ъ.Беккер, Ф.Махлуп вя башгаларына эюря, капитал инсанын
ямтяя вя хидмятляр истещсалында истифадя олунан
билийи, тяърцбяси, онун енержисидир. Мцасир дюврдя
«инсан капиталы» анлайышынданda эениш истсфадя
олунур.
Капиталын мащиййяти щаггында марксист бахышы
нязярдян кечирилян бахышлардан тамамиля фярглидир.
Marksın фикринъя, капитал яшйа дейил, мцнасибятдир
mаддиляшмиш яшйалар (истещсал васитяляри, ямтяя, пул
вя с.) классиклярин фярз етдикляри кими, тябиятян капитал
дейилдир, бунлар йалныз muzdlu ямяйи мянимсямяк цчцн
истифадя олундугда капитал олурлар. Онун фикринъя,
«Капитал музdлу ямяйин истисмар едилмяси нятиъясиндя
изафi дяйяр эятирян дяйярдир». Истещсал васитяляринин
капитал кими чыхыш етмяси, ишчиляря гаршы дурмасы,
онларын ишчилярдян тяърид едилмясидир. Бу просес илкин
капитал йыьымын эедишиндя баш верир вя хырда (садя)
ямтяя истещсалчылары истещсал васитяляриндян мящрум
олурлар. Бу просес нятиъясиндя бир груп истещсал
васитяляринин сащиби олур, истещсал васитяляриндян
мящрум оланлар ися муздлу ишчийя чеврилирляр. Истещсал
етмяк цчцн истещсал васитяляри иля ишчиляр бирляшмяли
вя онларын мцлкиййятчиляри (сащибляри) арасында
мцяййян мцнасибятляр баш вермялидир. Демяли, капитал
музdлу ямяйин, муздлу ямяк ися капиталын олмасыны
тяляб едир.
Download