Урок чувашского слова "Ситре ыра суркунне"

advertisement
Ыр= кун пулт=р, ачасем! Ёурхи кун пек илемл\ ёеёкесем!
Паян сир\нш\н уяв, эсир телепередач=ра хутш=нат=р.К=лар=м яч\- «Килч\ ыр=
ёуркунне». +на ертсе пыракан\- ч=ваш ч\лхипе литература в\рентекен\, Варюхина
Надежда Владимировна.
Эпир сир\нпе ёуркунне ёинчен калаё=п=р. Х\л сиввисем иртсе кайсан х\вел
кунран-кун =шш=нрах п=хма пуёлать. Шур= юра хура с=н ёапать, в=л ир\лме
тыт=нать, йыв=ё папкисем те сар=лма пуёлаёё\, т\нче ч\р\лет, таврал=х ё\н\
пурн=ёпа пур=нма пуёлать.
Ёак=н пек илемл\ ёантал=к пирки К.В.Иванов=н «Нарспи» поэма й\ркисенче
курма пулать.
Килч\ ыр= ёуркунне.
Килч\, яч\ =ш=тса.
Х\вел савать т\нчене
Х\л ыйхинчен в=ратса.
Телепередача т\ллев\сем:
1. Ёут ёантал=к илемне туясси
2. Т=ван ё\ршыв=н пуянл=хне туйма в\рентесси, =на упрасси, т=ван ене
хисеплесси.
3. Ёуркунне ёуралн= Ч=ваш енри палл= ёынсен пурн=ё\пе пултарул=хне аса
илесси.
4. Ёурхи уявсене аса илесси.
5. Т=ван ч\лхене юратасси, хисеплесси.
6. Компьютер ё\н\л\х\семпе ус= курса урокри ё\н\ материалпа паллашасси.
/л\кхи в=х=тра ч=вашсем ё\н\ ёула ёуркунне к\тсе илн\. Ёут ёантал=к ч\р\лн\
тапх=рта в\семш\н ё\н\ ёул пуёланн=. Айт=р-ха, ачасем, ёурхи уй=хсене аса
илетп\р(пурте п\рле калатп=р): пуш, ака, ёу.
Ёурхи п\ррем\ш уй=х- пуш уй=х\. Ахальтен мар К.В.Иванов х=й\н «Нарспи»
поэмине пуш с=махран пуёлать.
Пуш уй=х\н в\ё\нче
Х\вел п=хр\ =ш=тса.
Силпи ч=ваш ял\нче
Юр ир\лч\ васкаса.
-М\не п\лтерет-ши пуш уй=х\?
Пуш= тени- 1. юр ир\лет те ё\р пушанса юлать
2. ё\р ёинче \ёлемелли \ёсем ёук
3. х\ле валли хат\рлен\ апат-ёим\ё п\тсе
пырать тенине п\лтерет.
Эпир компьютер экран\ ёинчи календаре уёатп=р та ёуркуннехи палл=рах
кунсемпе паллашатп=р. Ёак кунсем Ч=ваш Республикиш\н те, т=ван хал=хш=н та
пыс=к п\лтер\шл\.
Календарь ёинче - пуш уй=х\н 3-м\ш\.
-М\нле уяв тин к=на иртсе кайр\-ши?
-М\нш\н =на ёу эрни теёё\-ши?
-Ё=варни уяв\ м\н чухл\ пырать?
-В=л м\нле уяв?
-Ё=варнин юлашки кун\нче м\н ёунтараёё\?
Хам=р календаре малалла уёатп=р.
Пуш уй=х\н 8-м\ш\- П\т\м т\нчери Х\р ар=мсен кун\.
-М\нле уяв-ши ку?
-Кама саламламалла ку уявпа?
Анне- ё\р ёинчи чи ёыв=х ёын. В=л пире пурн=ё пан=. Л=пка-л=пка ъстерсе пире
пурн=ё пиллен\. Анне \ёпе те, с=махпа та яланах пул=шать, =нланать. Кашни ам=ш\
х=й\н ачине тър\ те так=р ёул ёине т=ратасш=н, таса та ыр= чунл= ёын пулма
в\рентет.
Ёав=нпа та аннене хисеплемелле,юратмалла, =на манмалла мар.
(А.Васильев юрлакан «Ах, аннеё\м,анне» юр= сып=к\ ян=рать, ачасем анне ёинчен
с=в=сем калаёё\).
Календаре малалла уёатп=р та ака уй=х\ ёитнине ас=рхатп=р.
-М\нш\н-ха ёак уй=х ака ятл=?
-Ч=вашсен \л\кхи гимнне п\лет\р-и эсир?
Ч=ваш хал=х\н авалхи гимн\нче ёак=н пек й\ркесем пур:
Алран кайми аки-сухи,
Асран кайми атти-анни,
Аки-сухинчен уйр=лас ёук,
Атти-аннине, ай, манас ёук.
Ака-суха \ё\ ч=вашсемш\н чи кирл\ \ё пулн=. М\нш\н тесен революциччен
ч=вашсем х=йсене пан= ё\р лапт=к\сем ёинче ё=к=р туса илн\. С\тел ёине ё=к=р
\ёлемес\р килмен.
Ч=вашсем м\н \л\крен \ёчен хал=х шутланн=. Ахальтен мар ч=ваш хал=х\н ака-суха
\ё\пе ёых=нн= ваттисен с=мах\семпе с=навсем сахал мар.
Ваттисен с=мах\сем:
Ака т=васси тар т=кмас=р пулмасть.
Акара ав=н, х=нара сав=н.
Ир акн= в=рл=х сая каймасть.
Ёуркунне кун в=р=м та каё к\ске.
С=навсем:
Т=ри юрлама пуёласан акана тухма юрать.
Ат=л п=р\ час тапрансан тыр= =нса пулать.
Асл= ё=варни кун\ =ш= пулсан тыр= пулать.
Ёур в=р=м килсен к\р к\ске килет теёё\.
Ака уй=х\н 1-м\ш\- кул=ш кун\.
Анекдот: аслам=ш\ м=нукне юмах каласа парать:
-Пур=нн\ тет…
-Асанне, к\скенрех кала!
-Вилсе кайн= тет.
(Шът п\лекен ачасем шът каласа параёё\).
Ака уй=х\н 3-м\ш\нче Ёеёп\л Мишши яч\пе хисепленекен ёамр=ксен
театр\ 75 ёул тултарать.
-Эсир тата м\нле театрсене п\лет\р?
-В\сем =ёта вырнаён=?
(Шътл\ сценарипе ачасем сценка лартса параёё\).
-Марье, лай=х пур=нат=н-и?
-Пур=нат=п.
-Лару-т=ру лай=х-и?
-Ларн= ё\рте ларн=, т=н= ё\рте т=н=.
-Куп=ста акр=н-и?
-Акр=м, пы-ы-с=к пулч\!
-Ай,лай=х.
-Качака ёисе яч\ ёав.
-Ай,яп=х.
-Ёапса п=рахр=м качакана,аш пулч\.
- Ай,лай=х.
-Анчах ашне ш=ши ёисе ян=.
- Ай,яп=х.
-Ш=шине тытр=м.
- Ай,лай=х.
-Ш=шине кушак ёисе яч\.
- Ай,яп=х.
- Кушак хыр=м\ пыс=к сан хыр=м пекех.
Ака уй=х\н 12-м\ш\- космонавтика кун\.
-Ч=вашсем хушшинче космонавтсем пур-ши?
-Шурш=л каччине эсир п\лет\р-и?
Андриян Григорьевич Николаев- п\ррем\ш ч=ваш космонавч\. В=л 1962ёулта
«Восток-3» космос карап\пе уёл=ха в\ён\, ик\ хутчен Совет Союз\н герой\ пулн=.
А.Г.Николаев- ч=ваш хал=хне т\нче уёл=хне ёитерн\ ёын.
Ака уй=х\н 25-м\ш\нче ч=вашсен =сёутавёи И.Я.Яковлев ёуралн=ранпа 160 ёул
ёитет.
-Кам в=л И.Я.Яковлев?
-М\нш\н =на Ч=ваш Ул=п\ тесе калаёё\?
И. Я. Яковлев 1848ёулта ака уй=х\н 25-м\ш\нче Тутарстанра П=ва район\нчи
К=нна Кушки ял\нче ёуралн=. К=ёал И. Я. Яковлев ёуралн=ранпа 160ёул ёитет.
Ун=н \ё\ яланах хал=х ч\ринче пур=нать. В=л ч=ваш хал=хне ёутта к=ларн=, алфавит
ёырн=, букварь хат\рлен\, шкулсем уён=, Ч\мп\рти ч=ваш шкул\нче в\рентекенсене
хат\рлен\, ёав=нпа =на Ч=ваш Ул=п\ тесе калама пулать.
Ёу уй=х\н 27-м\ш\- ч=ваш литературин классик\ К.И.Иванов ёуралн= кун\.
Константин Васильевич Иванов 1890-м\ш ёулта Пушк=ртстанра Слакпуё\нче
ёуралн=.
- В=л =ёта в\ренн\?
- Кама пул=шн=?
- Миёе ёул пур=нн=?
- К.В. Иванов м\нле поэма ёырн=?
Ун=н «Нарспи» поэмине чи малтан хаклаканни И.Я.Яковлев пулн=.
-«Нарспи» ёырса п\терт\м, Иван Яковлевич, Нарспипе Сетнер х=йсем те п\тр\ё,тен\ поэт.
- П\тни шел. Анчах та ан хуйх=р: в\сем хал=хра нумайччен пур=н\ё,-тен\ Иван
Яковлевич.
Ч=нах та К.В. Иванов 25 ёул к=на пур=нн= пулсан та ун=н вил\мс\р поэми хал=х
ч\ринче татах та нумай пур=н\.
Ёурхи уй=хсенчен т=ракан календаре эпир п=хса тухр=м=р. Ёут ёантал=к=н
ёурхи илем\ пире нумай ё\н\ япала п\лтерч\. Ч=нах та, ёут ёантал=к ч\р\лн\ май
ч=ваш т\нчи аталаннине курт=м=р. Юратн= ч=ваш ч\лхи Т=ван ё\ршыв=н т\рл\
к\тессисене илсе ёитерч\, эпир т=ван культур=н ё\н\ хыпар\семпе паллашр=м=р.
Сире ёак передача кил\шр\ пулсан, эп\ пит\ хавас. Сир\н п\л\ве хакласа эп\
тив\ёл\ палл=сем лартса парат=п.
Маттур, ачасем! Эсир т=ван ч\лхепе литературине юратат=р, т=ван ен
культурипе интересленет\р, т=ван ё\ршыва хаклама п=лет\р.Эсир,ачасем, пир\н
пуласл=х.Сир\н малалла аталанмалла. Ёак урокра ян= тымар малашне в=й илт\р.
Упрар т=ван ч\лхем\ре,
+на усрар чыс-хисепре;
Унпа эпир \ёе в\ренн\,
Упрар т=ван ч\лхем\ре,
Чун-ч\рери х\лхем\ре.
Унпа эпир ялан ё\нтерн\,
Ё\ршыв ятне ёъле ё\клен\.
В.И.Давыдов-Анатри
Ака уй=х\н 28-м\ш\нче Г.С.Лебедев ёуралн=ранпа 95 ёул ёитет. В=лЧ=ваш Республикин гимн\н с=мах\сен автор\.
Ёурхи т\нче в=ранн= чух,
Хавасл= кун ш=ранн= чух,
Чун сав=нать, ч\ре сикет,
Ё\ршыв=м ёинчен юрлас килет.
Т=ван ё\ршыв, т=ван ё\ршыв,
Асран кайми юратн= ё\ршыв.
Т=ван ё\ршыв, т=ван ё\ршыв,
Мухтав сана юратн= ё\ршыв.
Ёу- ёуллахи уй=х тенине п\лтерет.
1878ёулта ёу уй=х\н 19-м\ш\нче ч=вашсен п\ррем\ш профессор\ ёуралн=.
Николай Васильевич Никольский Муркаш район\нчи Куп=рля ял\нче
ёуралн=. В=л- пир\н ентеш, ч\лхеё\, этнограф, «Хыпар» хаёат редактор\.
Ёу уй=х=н 9-м\ш\- Ё\нтеръ кун\.
Ёурхи илемл\ ёеёкесем,
Эсир пуласл=х ёутисем.
Упрар т=ван ё\р илемне,
Ан ман=р ч=ваш ч\лхине.
Download