Мадонна *лиа

advertisement
Мадонна *лиа
Нарцъытъи адунеи а0аареи уантъи ахынщъреи
ирыдщъалоу ама0ъар6ъа а8суа нашанатъ лакъ6ъа р=ы
Анашанатъ лакъ6ъа, ажълар р=а8ыцтъ беиара иаёбаз ак шакъугьы
а8с0азаара иадщъалаёам узщъом. Ажълар ажъытъ ирымаз амифологиатъ
дунеихъа8шышьа6ъа щъарада, ур0 р=а8ыцтъ традициа=гьы анырра ду
йана7еит. В.И. Пропп ишазгъеи0о ала, анашанатъ лакъ6ъа ирны8шуеит дара
а8ыз7аз ажълар иныйъыргоз ажъытъ 7ас6ъеи а6ьабз6ъеи рышь0ам0а6ъа.
«Сказка сохранила следы очень многих обрядов и обычаев: многие мотивы
только через сопоставление с обрядами получают своё генетическое
объяснение» (Пропп 2011: 10).
А6ьабзи алакъи реимадара иазкны
С.Л. Зыхъба ищъоит4«Шамахаёак
акъымзар, алакъ зщъогьы иазыёырюуагьы уи а7акы 7абыргы7ъйьаны ийалахьоу
акы ауп щъа иры8хьаёаёом. <…>Абас ала, алакъ ажълар рыр=иаратъ хы0щъаа,
рфантазиа
иаёбаз
шакъугьы,
ареалтъ
7абырг
зынёа
иадщъалаёамкъа,
изакъызаалак 0оурыхтъ шьа0ак амаёамкъа, иайъы0хаёаны ийам. Алакъ иит,
а=иара аиуит, ашьа0а ащаит ауаатъыюса реалла аас0а мифтъла ианхъыцуаз
аепоха6ъа рзы. Убар0 иара злы7ыз аепоха6ъа рышь0ам0а6ъа иахьагьы
ианы8шуеит. Убас шакъугьы, алакъ шьа0ас иамоу 0оурыхтъуп. Уи ус шакъу
инагёаны
уаюы агъра игартъ а7арауаа ду6ъа аёъырюы и0ыр7аахьеит.
+ыр8штъыс иаащгозар, алакъ6ъа жъпакы, еищараёакгьы ижъытъёоу асиужет6ъа
шьа0ас изма6ъоу, ирны8шуеит ауаатъыюса знысхьоу акыр дунеихъа8шышьа6ъа,
иащщъап, атотемизми, анимизми, антропоморфизм щъа изышь0а6ъоу реи8ш
ийа6ъоу ущъа уб.и7.» (Зыхъба 2005 4 6-79.
1
А8суа нашанатъ лакъ6ъа реилазаара=ы иащ8ылоит има3ымкъа алакъ афырха7а
хада еиуеи8шым адунеи6ъа рахь иныйъара6ъа ртъы еи0азщъо асиужет6ъеи
амотив6ъеи. Афырха7а дунеик айынтъи даэа дунеик ахь ицара зхыл=иаауа,
мзыс иамоу иреиуоуп4 афырха7а ихатъ гъа8харала еиуеи8шымадунеи6ъарахь
иныйъара6ъа4
«Дышнеиуаз,
дгьыли
жъюани
ахьеив7аз
иырка33о
акы
аамацъысит.
<…>:ьикъа сакъзар, уыи закъу еилымкаакъа схынщъуам,–ищъеит :ьикъа»
(Зыхъба 2005 4 26094
«Ицъыёыз иащъшьцъа ры8шаара4 «Арыи иащъшьцъа ахьагаз щъа акгьы
иыздырёом, аха д7аа-8шаауа амюа ды6ъланы дцоит.
дныйъахьан дышнеиуаз акъымкъа
<…> Абас акыр
<…>дъы-8шёарак а=ы дынкылсит»
(Зыхъба 2005 4 19794
«Иаяацъа (адауцъа9 р0архара4 «– Сара сзышь0аз, саб дызфаз аиныжъцъа
ахьынхо аброуп, уыр0 быжьюык хык инаркны быжь-хык зхагылоу рйынёа
ыйоуп. Уыр0 р=ы сара сшьа зымуыр йалом …» (Зыхъба 20054 13894
«Иан,
иащъшьа,
и8щъыс
ущъа
рыд7а6ъа
рынагёара4«Нас
длаз7ааит
ибыхьызеи щъа. Дышгъайуаз, хъар0ас илымазгьы абрыи ауп щъа, абас
иалщъеит4–Амшын ца нырцъ аща8 дыу иыйоу а=ы ажъардъына а0ра йа7аны
иахьху акътаяь аа7хны иансмоу, нас сара иыш8асы8сыхъоу, сы8суеит, –
щъа»(Зыхъба 20054 2859; а8щъысаагара4
«– Арыи ас изырлашо бжьюеишьцъа адауцъа иыйоу ращъшьа за7ъы лоуп;
есышьжьым0ан а8ен5ьыр лнацъкьыс анаакыллырщъщъалакь иарлашоит. –
Сара исыхьлакгьы уыбрыи лаагаразы сцароуп,– ищъеит а3къын»(Зыхъба 2005
4 2419.
Алакъ афырха7а аёы/амшын днырыр, ацща дны6ъсыр, ашьха/абна/адъы
ущъа ар0 а0ы86ъа рщъаа днахысыр, даэа дунеик ахь диасуеит. Уи адунеи
афырха7а июны акыр иацъыхароуп, ишъар0оуп, насгьы иара афырха7а хада ида
уи аюыза адунеи а0аара аёъгьы илшаёом.
Ур0 иры7анакуеит4 адгьыл а7а, быжьра-быжь7ъа, амшын-нырцъ,
ашьханхы7, ущъа.
2
Анашанатъ лакъ афырха7а иныйъара6ъа раан ихы иаирхъоит абас еи8ш
ийоу ама0ъар6ъа (ащъа, ащъызба, айама, амацъаз ущъа9.
« –Уащъа а7ыхъа ашьа аналыжжуа, сара саныйам аэноуп <..>»
(Зыхъба 20054 13394
«Насгьы амюа6ъа ахьеихагалоу игылаз ахьаца а=ы щъызбак аладрысит,
рыуа ацъгьара иа6ъшъо аилкааразы» (Зыхъба 20054 26494«Щахьцо аёъыр
щ0аханы щйалозар, и0ахаз иганахьала айама а=ы жьакцааит рщъеит, егьи
еибганы иааиуа иалаидырырц» (Зыхъба 2005 4 26894
«– Саргьы цъгьарак саниар, са смацъаз аблагьы ашьа ав7ыжжны
иыубап,– ищъан Алы6ьса, имацъаз аамяыихын :ьикъа иынаиыи0еит»(Зыхъба
20054 25794
Ар0хыхь зыёбахъ щъоу ама0ъар6ъа афырхацъа руаёък ацъгьара
дана6ъшъо, информациак ащасаб ала, ахархъара рымоуп.
Афырха7ъарныйъара6ъа раан еиуеи8шым амюа6ъа рйны инанагоит. Ур0
амюа6ъа р=ы зны-зынла ир8ылоит ргъырэаныз7о адюылара6ъа. Ур0 аюыра6ъа
рыцхыраарала алакътъ фырха7а еиликаауеит дызныло амюа6ъа зеи8шроу.
«Амюа6ъа
ахьеихагалаз7ъйьа
гъашьак
гылан
ашъйъюыра
анны.
Ашъйъюыра уыс ащъон. Аряьарахь амюа игоу – мюамшуп, армарахь –
мюамыждоуп» – щъа. <…> – Мюамыжда сара санылоит, уара :ьикъа, мюамш
уаныл,– ищъеит Алы6ьса»(Зыхъба 2005 4 2579.
Зегь реища иуадаюу амюа алызхуа афырха7а хада иоуп, уи ала иубоит
афырха7а илшара6ъа зеи8шроу, иашьцъа ра7кыс дшыяъяъо.
Анашанатъ лакъ аперсонаж хада адгьыл а7а=тъи адунеи дша0аауа атъы
еи0азщъо асиужет6ъа шьа6ъгылоуп абас4
«Аиныжъ 3къын, Жакьа Хрис0а дцазшъа аныиба ихьымёяыишьеит; –
Снапала иы8сы 0ысымхыр зуам ищъан, диышь0алт. Июызцъагьы иыццеит.
А7ла рщъазаны иахьыигоз ашь0а ихыланы иышнеиуаз, гъаюарак дахь0алаз
рбеит. Иаалаган, адоумбеицъа6ъа 8ыййаны, еи8шьны аиныжъ 3къын
дыл0ар7ан рхак а=ы длыбааит»(Зыхъба 2005 4 1299.
3
Шьа6ъгылашьала анашанатъ лакъ6ъа рйны иудаюны иаар8шуп афырха7а
адгьыл а7ахьилбаареи, аёы иахыла8шуа, а0ы8щацъа зфо адауы / агъылшьап /
ама0 / аслан ахь0аирхо, ажълар аёы ахьри0ои, адгьыл а7антъ ихынщъреи
ирыдщъалоу асиужеттъ цъащъа6ъа. Уысйаноуп ибзианы ианаар8шхо афырха7а
8ы6ъсылара изызуа, и8ырхагоу амифтъ персонажцъеи иареи реиниара
зеи8шроу атъы.
Афырха7а адгьыл а7ахь дылбааны, аёы ахы иахьа6ъи0итъуа атъы зщъо
асиужет6ъеи амотив6ъеи акыр иугъаладыршъоит, а8суаа ажъытъын аёы
астихиа иадщъаланы имюа8ыргоз а6ьабз6ъеи аижълантъ6ъа еиуеи8шым
анцъахъ6ъа ирызкны ийар7оз аныщъара6ъеи р7акы.
« – Абрыи а6ы0а иыубо а=ы ёыза7ъык ыйоуп, уыи аёы асланк ахыла8шыуп.
Уыи есымчыбжьа знык ауп аёы агара щана6ъи0натъуа, уысйангьы а6ы0а ёяаб
дганы, иныщъаны акъымзар уыс амала ищана0ом. <…>Аэны анааша а6ы0а
еизан, ёяабк ауардын да6ъ7аны, д7ъыуо аёы ашйа дшыргоз ибеит. Иаргьы
дрылагыланыажълар ахьцаз дцеит. Ажълар аёы а=ы инеиын, иныщъаны,
аёяаб дыш7ъыуоз а0оуба=ы (аныщъар0а=ы9 дааныжьны, аёы рыманы
аюныйа ицеит. Аиныжъ 3къын уыи аёяаб л=ы даангылт. <…> Аслан анааи,
аиныжъ дюагылан, аслани иареи аи6ъ8ара иалагеит. Еи6ъ8о, еи6ъ8о, аслан
уаща алымшо ианыйала, алымща6ъа аанкыланы, а=ы д0асуа, аёяаб диыманы
а6ы0а=ы днеит. А6ы0а=ы и5ьаршьеит, илакъыршьеит арыи еи8ш щзызхаз
щара изащхарызеи (изааурызеи9 рщъан, аилацъажъара иалагеит»(Зыхъба
2005 : 1309.
Иашьашъалоуп4Зыхъба 20054 № 54, 57, 58, 82, 109, 118, 147, 179;
Зыхъба 2007: № 295, 313, 329.
Ари анашанатъ лакъ атекст а=ы иащбоит аёы иаргъайуа ажълар аёы роурц
азы а0ы8щацъа иреияьу аёы зыхьчо аслан ишар0о. Ари анашанатъ лакъ
ианы8шуеит ажъытъёа зны ажълар аёы астихиа иадщъаланы имюа8ыргоз
а6ьабз6ъа.
4
Иара убас ари анашанатъ лакъ асиужет
акыр иугъаланаршъоитАм8араа
рыжъла амшын анцъахъы Е0-ных Аг-ных ихьё иадщъаланы имюа8ырго
аныщъареи, ажъытъ а8суаа аарюара аныйалалак а6ъа аруразы имюа8ыргоз
а6ьабз Ёиуауеи рышь0ам0а6ъа. Ишдыру еи8ш, Ам8араа рыжъла есышы6ъса
амшын ага=айны инеины имюа8ыргоит Е0-ных Аг-ных ихьёала аныщъара.
Ажъытъ щъам0а6ъа изларщъо ала, Ам8араа рыжъла иатъыз а0ы8щацъа аёы /
амшын айны ианнеилак акы иагон, иёуан. Убринахыс ажъла а8ырхага рмоурц
азы есышы6ъса амшын анцъахъы Е0-ных Аг-ных ихьёала имюа8ыргоит
ашьтъашьра6ъа.
Иара убас, а8суаа ажъытъын аарюара аныйалалак Ёиуауа
илызкны аныщъара6ъа йар7он. Ари а6ьабз анагёараан акьан5ьа а0ы8ща
л0еи0ы8ш а0аны, ёяаб ма0ъала еилащъаны, аёа=ы инаганы, аёы иар0он, а6ъа
адырурц азы. Ас еи8ш ийоу а6ьабз6ъа рымюа8гара а8суаа амагиатъ мчы аманы
иры8хьаёон.
Ам8араа рныщъара иазкны ажъабжьщъаю Миша Ам8ар ийынтъ иан7оу
атекст шьа6ъгылоуп абас4«Ам8араа щныщъыр0 зыхйьо уыбрыиоуп, щаёяабк
ессысы6ъса аёы дагон, амшын. <…> Иыцъ6ъыр8о иааион, ыйамыи, агъылшьа8
рщъоит, ыйамыи, нас а8сыуа7ас. Амныи лдырды хахо дыстъо, ыйамыи,
даманы ицон. <…> А6ыжъ ыйамыи, а6ыжъ а8сы ш0оу илаганы, уыбра
иышьны, уыбра щаешьара ыйамыи, ашырё, амныи ашырё ала амгьал йа7аны,
щаешьара ащъса иыйоу зегьы ицаны, ашъ хыхны, амныи ашырё-мгьал
иагъыла7аны, уыбра иганы щкъацгьы щшон.<…> Агъыи агъа7ъеи уыбра
иахныщъон, иырфон. Аищабы дахныщъон»1
Аетнограф Г.Ф. Чурсин Ам8араа рныщъара иазкны ищъоит4«Фамилия
Ампар в Калдахвара имеет родового покровителя в лице Ет-ных Аг-ных. Это
божество находится в связи с морем (ага-море, ныха-икона, святыня), и
моление ему совершается на берегу моря. Легенда рассказывает о том, что в
старину грозное существо, являвшегося в виде облака, ежегодно похищала
одну из девиц фамилии Ампар, причём обречённая на жертву сама приходила
Еи0еищъеит Миша Къынта-и8а Ам8ар, ианыл7еит А.Г. Ам8ар, Гъдоу0а ар-н Калдахъара а6ы0ан, (30.06 –
03.07. 1998).
1
5
на берег моря, где и её забирало облако. Впоследствии один из Ампаров (по
моей записи – отец девушки) освободил свой род от этой тяжёлой дани,
обещав, вместо человеческой жертвы, приносить козлёнка. С тех пор фамилия
Ампар ежегодно, осенью, устраивает на берегу моря моление своему Ет-ных
Аг-ных,
принося
в
жертву
козлёнка.
При
этом
жертвоприношении
соблюдаются своеобразное правило: режут на куски на новом месте, варить
переносят опять на другое место и, наконец, едят на другом месте» (Чурсин
1957: 26).
Ёиуауа иадщъалоу а6ьабз айны аёяаб лфункциа еснагь акьан5ьа инанагёоит.
Сгъаанагарала а0ы8щацъа ры8сы ш0оу аёы ра0ара ианайъы7, аёяаб лха0ы8ан
акьан5ьа йар7о иалагеит. Ийалап ажъытъын ажълар имюа8ыргоз а6ьабз6ъа
аам0а рацъаны ианца, р7акы 8сыэхо ианалага, и5ьашьахъны, нашанатъ лакък
ащасабала ишь6ъгылазаргьы.
«А6ъа ауразы Ёиуау йар7он. Уыи уыс акъын4 а0ъаряъ 8щъысма0ъала
еиларщъон, хъы3гьы-дыугьы аёы иаваланы ицон. <…> Нас юымш-хымш рыла
а6ъа леиуан. <…> А6ъа аноулак, уыбрыи иланашь0ыит рщъоит»2
Ш.Хь. Салайаиа ишазгъеи0о ала, «А6ъа леирц азы а0ъаряъы 8щъыс ма0ъала
еилащъаны «Ёиуоу» ашъа щъо, иганы аёы иахьаларшьуа, а7ыхътъантъи
аам0а6ъа рзы уи хъмарра-рччаган ийалеит, аха ажъытъёа даэа 7акык шамаз
имюашьахуа иащнарбоит. Ари иаанагогьы уи ауп4 анкьа баа8с6ъа раан аёы
анцъахъы 8са0атъ щасабала ауаю8сы дышир0оз, уи ашь0ахь а6ъа леиуеит щъа
иа6ъгъыяны. Ишнеи-шнеиуаз ауаю8сы а8щъызба лха0ы8ан, уи дзы8сахуаз, уи
лыма0ъала еилащъаны а0ъаряъы аёы иар0о иалагеит» (Салайаиа 2009 4 259.
Е.В. Попова илыюуеит4 «Обряды около водоёмов и родников включали
просьбы
о
содействии
в
хозяйственных
делах,
хорошей
погоде
и
благосклонном отношении реки и Хозяина воды к жителям селения. Во время
моления обращались к реке, клали у воды приготовленные блюда, хлеб и
ритуальную кашу. Особое отношение к рекам и некоторые традиции отчасти
сохраняются и в наши дни.
Еи0алщъеит Раница №ы3-и8ща Кокос6ьериа, ианыл7еит С. Жьиба а6. Гагра,2000 шы6ъсазы.
2
6
Моление около водоёмов проводили в определённые периоды года –
замерзания реки и наступления ледохода, в чрезвычайных ситуациях (засуха,
продолжительное ненастья)» (Попова 2012 : 15).
А6ьабз Ёиуауа аамышь0ахь, а8суаа имюа8ыргоит а6ъа арура иадщъалоу
ацуныщъа зыхьёу даэа 6ьабзкгьы. Ишдыру еи8ш, ари аныщъара иахьагьы
ахархъара щ8ылоит ажълар рйны. Ацуныщъа иущъар йалоит еища щаам0а
иа6ъшъоит щъа, ари аныщъара анымюа8ырго еснагь ашьтъа ршьуеит. Уи
иаанаго, ари а6ьабз амюа8гара ианалага ажълар еища мифологиала аас0а,
реалла ихъыцуа ийалахьан.
«Ацуныщъа, уыи ащабла еизот адъы8шёа=ы. Аарыхра, аэаюра бзиан
ийаларц азы. Ашьтъа ршьуеит. Ибыргъу аёъы Анцъа диыщъоит, щ=а7ахъы
умырёын щъа. Ацъашьы адыркуеит, рыц8хьаёа акъымкъа акы»3.
В.И. Пропп ишазгъеи0о ала, ажъытъын ауаа аарыхра бзиа роурц азы,
есышы6ъса а0ы8щацъа аёахьы иганы, аёы иар0он. Уи а6ьабз анымюа8ыргоз
аам0азыщъан а7ас еилазгаз дахьдырхъхуан, ажълар дрылырцон. Аам0а анца,
иара а7ас иамаз а7акы аныё, аёы иар0оз аёяаб леи6ъырхара зылшаз уи
фырха7ак иащасабала ихъа8шуа иалагеит. Ишащбо еи8ш, анашанатъ лакъ
атекст6ъа рйны аёяаб деи6ъзырхо дфырха7аны даар8шуп. Уи иаанаго, ас еи8ш
ийаза6ьабз6ъа рымюа8гара ианайъы7, ур0 и5ьашьахъу цъыр7рак иеи8шны
ирыхъа8шуа иалагеит.
«Был обычай приносить девушку в жертву реке, от которой зависело
плодородие. Это делалось при начале посева и должно было способствовать
произрастанию растений. Но в сказке является герой и освобождает девушку от
чудовища, которому оно выведена на съедение. В действительности в эпоху
существования обряда такой «освободитель» был бы растерзан как величайший
нечестивец, ставящий под угрозу благополучие народа, ставящий под угрозу
урожай. Эти факты показывают, что сюжет иногда возникает из отрицательного
отношения к некогда бывшей исторической действительности. Такой сюжет
(или мотив) ещё не мог возникнуть как сказочный, когда имелся уклад,
Еи0еищъеит Леуарса :ьбар-и8а Ашъба, ианыл7еит О.А. Ашъба, 2002 шы6ъсазы.
3
7
требовавшей принесения в жертву девушек. Но с падением этого уклада
обычай, некогда почитавшийся святым, обычай при котором героям была
девушка жертва, шедшая иногда даже добровольно на смерть, становится
ненужным и отвратительным и героям сказки уже оказывается нечестивец,
который помешал этому жертвоприношению. (Пропп 2011: 11-12).
Иара убас, а8суа нашанатъ лакъа6ъа реилазаара=ы иащ8ылоит, зашьа
хатъ 8щъысс иццара мап ацъкны, зыюны аанзыжьыз аёяаб нарцъы дышнанагаз
атъы еи0азщъо асиужет.
«– Щара абрыи айара шы6ъса щныйъон, иеилащкааз уыбрыи ауп, щаращара щаибамгар аёъгьы дщазгаёом, – щъа ажъа рылаищъеит. Уыбрыи
аам0азы аёяаб аи7ыбёа ар7ъаа-ар7ъаащъа дыщъщъан дрыл7ит.
<…>Аи7бы ды0йьан, дыр8ыр7ны дцеит. Иылшъымкъа, иылхамкъа акыр
дныйъеит. Хъымэханк дышнеиуаз хъадак а=ы ацъашьы аркны иылбеит.
– Абра иыйоу збап,– щъа дахьнеиз, акардама йа7аны иыйоуп, астол
гылоуп, афатъ, ажътъ ы6ъгылоуп».<… > Арыи ан рыцща, 3къына за7ъык
длыман, ды8сын, иымаз зегьы наганы акардама иы0аргыланы илыман
(иыма0ъаюы0ъа зегьы9.<…>Абрыи закъузеишь щъа алашара ахьылбаз даннеи,
абаа аюну7йа афатъ рхианы иы6ъгылоуп, зыхкы у0аху зегьы. Дна8шыаа8шын, анахь, арахь лщъеит, аха аёъгьы длымбеит. Арыи дахьнанагаз
нышъын0ран» (Зыхъба 20054 225-2289.
Ари алакътъ сиужет ишащъо ала, аёяаб ацъашьы аркны иахьылбаз а0ы8
а=ы днеиуеит, уайа
а8сы джуп (нышъын0роуп9, астол гылоуп фатъыла
ирхианы. Иазгъас0арц с0ахуп, ари анашанатъ лакъ айны а8суаа ауаюытъыюса
идунеи ани8сахлак
и8сы ар0ынчразы имюа8ырго а6ьабз6ъеи,
ауаюы
даны8слак ама0ъа иц0а7ара, аишъаргылара ущъа, ирыдщъалоу а7ас6ъа рнырра.
А8суаа ауюы и8с0азаара данал7лак иц0ар7оит иара и8сы ан0аз бзиа ибаны
иныйъыигоз ашъ7атъи иаб5ьарма0ъеи. Зы8с0азаара иал7ыз и8сы 0ынчхарц азы
шы6ъсык аюны7йа иеишъа дыргылоит, хкы рацъала афатъ ы6ъ7аны, есхъылбыэха мыш-юынюажъа ацъашьы адыркуеит, уахьтъи идунеи лашахарц
8
азы. Здунеи зы8сахыз и6ънага йаум7ар, и8сы з0ынчхаёом, насгьы зы8сы 0оу
и0ынхацъа лассы-лассы 8хыёла дырбо, 0аха рим0о далагоит щъа ры8хьаёон.
«+ыц иы8сыз июынюажъа мшы 7аанёа а0аацъара дрылатъоуп,
дрылагылоуп. <…> Есыуаха ацъымза анадырко, аишъа андыргыло а0аацъа
зегьы аюны иыйазар ауп. Аёъ дагзар, а8сы «с0аацъа абайоу, с0аацъа абайоу»
щъа дозыро далагот» (Габниа 20024 1459.
Аетнограф Г.Ф. Чурсин иазгъеи0оит: «По возвращении с похорон в доме
ставят стол, на котором раскладываются любимые блюда покойника, а если
курил, то на стол кладут и папиросы или трубку и спички. На могиле также в
первые дни ставят тарелки с едой, нередко ставится и бутылка вина» (Чурсин
1957 : 195).
Амифологиатъ щъам0а6ъа ишырщъо ала, зы8сы 0ынчым и8сы аюны
иааиуа, ишь0ыбжь6ъа уащауа иалагоит.
«Аюны уахынла ашъ аатуеит, ашь0ыбжь6ъа гот.<…>ашь0ыбжь6ъа
гот, арахь уы8шыр, уаю дыубаёом ща, уыбрыи зхырщъаауа уыбриоуп, ауаюы
дан8слак зы8сы 0ынчым дыйоуп ща.4».
Анышъын0ра атъы щазаа0гылозар,уи ажъытъын еи8ш иахьагьы ажълар
рыхдырра=ы ишъар0оу 0ы8ны иаар8шуп зы8су 0оу изы. Уахынла анышъын0ра
а0аара 7асын. Иара алакъ6ъа рйынгьы анышъын0ра иэеим, а8сцъа мацара иртъу
0ы8ны иаар8шуп.В.Е. Добровольскаиа анышъын0ра6ъа ирызкны илщъоит4«В
традиционной культуре кладбище само по себе осознаётся поселением
мёртвых; как мифологизированное пространство противопоставляется миру
живых и считается опасным» <…> Гроб – осмысляется как жилище умершего,
смерть – как сон. Таким образом, девушка как бы «живет» в гробу»
(Добровольская 2009 : 89-115).
А7арауаю Р. Иамагути излеищъо ала аёяаб дзааёаз л0аацъа рыюны
ддъыл7ны
даэа5ьара
а0аацъара
ахьа8ыл7о,мамзаргьы
лара
дахьнанаго
а0ы8уигьы даэа дунеик иадщъалоуп. «Во время свадебного обряда невеста
Еи0еищъеит Аристон Къас0а-и8а %ьниа, иани7еит А.А. Чхамалиа, Гъдоу0а ар-н А3андара а6ы0ан, (01.05.
20029.
4
9
тоже отделяется от своей семьи, привычного дома и окружающего её мира и
должна отправится в «иной мир» мир чужих и неизвестных мест» (Ямагути
2012 : 189).
Зашьа ицъыбналаз аёяаб дахьнеиз а0ы8 айны ацъашьы аркра ийалап
нырцъытъи адунеи арлашара иадщъалазаргьы. Ус ийоуп З.%ь. %ьапуа
игъаанагарагьы4 «Мотив свечей, видимо, связан с освещением потустороннего
мира» (Джапуа 2003 : 65).
Иара убас, ажъытъ ажълар
рдунеихъа8шышьа злайаз ала, ауаюы
даны8слак ашь0ахь и8сы нарцъы иа0аарц азы ацща и6ъсыроуп Уи аюыза ацща
щ8ылоит анашанатъ лакъ6ъа рйынгьы.
«Алы6ьса дрышь0аланы дцо, даара акыр дныйъеит. Дышнеиуаз, мшынк
ахы6ъ дны6ъгылт. Арыи амшын 5ьарак ала ацща йьайьаёа ихын, даэа 5ьарак
ала ю-хъыцк ы6ъданы иышь0ын. Ацща йьайьа 5ьана0 ицоз рымюа акъын,
ахъыц6ъа 5ьащаным ицоз рымюа акъын. Ащ иаб 5ьащаным акъын
иахьеи0ы8ыз, уа дыйан»(Зыхъба 20054 3089.
Ц.С. Габниа ишазгъал0о ала, «А8сы, Нарцъыйа днеиразы, ды6ъсыроуп
убри аёы и6ъу ацща. Ацща хадара злоу 8ынгылоуп А8сы идунеи а8сахра=ы.
Абри еи8шу агъраха7ара ирымаз ауп, хым8ада, 7а7яъыс иамаз а8суаа «ацща6ъа
рых7ара саба8уп» щъа и8хьаёаны рых7ара йазшьаз иахьрымаз. Уи акъым, А8сы
дыз6ъыркъабоз аяъеицарса, ё-къар33ак а=ы акъзаргьы, цщас ихыр7он» (Габниа
20004 649.
Анашанатъ лакъ6ъа р=ы иащ8ылоит ацща аамышь0ахь иара афункциа
назыгёо егьыр0 ама0ъар6ъагьы4 Ур0 рхархъара алакъа= иаар8шуп абас4
«Ды8шын, нырцъ абга лбеит. <…>– Аа, абаа8сы, аёы сыргашьа бауазар,
сырыбгароуп, схала сзыруам,– ащъеит абга. <…> –*сыхъас исымоу уыи ауп,
сышъара иыйоу асаркьа сзаабгар, аёы иных7аны сны6ъгыланы саларуеит»
(Зыхъба 20054 2129.
Асаркьа абзоурала а8щъызба нарцъытъи адунеи иатъу амифологиатъ бга
аёы ирылгоит, асаркьа акъзар анашанатъ лакъ айны нарцъи-аарцъи рщъаа6ъа
еимаздо ма0ъарны иар8шуп. Алакъ айны асаркьа ацща афункциа нанагёоит.
10
Ажълар рыхдырра=гьы асаркьа ю-дунеик еимаздо ма0ъарны иахъа8шуеит. Уи
азоуп ауаюы и8с0азаара данал7лак асаркьа ахюара иадщъалоу а6ьабз
зымюа8ыргогьы. Ажъытъуаа рдунеихъа8шышьа злайаз ала,
а8сы асаркьа
хюамзар исахьа ибар алшоит, даршъоит щъа азыры8хьаёон.
Иара убас иащ8ылоит хыхь зыёбахъ щщъоу асаркьа афункциа назыгёоа
даэа ма0ъаркгьы, ачабра. «А8щъызба дцан лашьа и5ьыба и0аз ачабра аалган
амшын иынхлыршъылан иыцщаха иаайалан, аюыс0аа даарылгеит»(Зыхъба
20054 2859.
)еи0ы8шла асаркьеи ачабреи еи8шымзаргьы анашанатъ лакъ6ъа р=ы уыр0
зны-зынла
инарыгёо
функциак
ауп.
Ачабрагьы
асаркьеи8ш
ю-дунеик
ремадараан ахархъара змоу ма0ъаруп. Иазгъа0атъуп ар0 аю-ма0ъаркгьы
ишынарыгёо ацща афункциа.
Иахьа уажъраанёа а8суаа имюа8ыргоз а7ас «а8сыкъабара» иущъар йалоит
уигьы дунеик айынтъи даэа дунеик ахь аиасроуп иаанар8шуа щъа. Анашанатъ
лакъ6ъа р=ы афырха7а аёы/ амшын днырыр нарцъыйа дианагоит. Уи иаанаго
идунеи (ауаатъыюса з6ъынхо9 дал7ны (нарцъыйа9 ацароуп. «<…> А8сы
дыркъабон. А8сы даныркъабалак ашь0ахь, аяъы, ююба еидсыланы аяъы ыйан.
Уыбрыи дыз6ъыркъабоз, а6ьафын акъыршаны, уыбрыи ала инышъ ах8ырйоз
днаргон. Са сахаанын, сылагьы иабеит»5
«Иара а8сы икъабара, и=ыцу ама0ъа ишъ7ара А8сы даэа дунеик
иазырхиара ауп иаанаго» (Габниа 20004 689.
В.И. Ериомина
ажъытъ ажълар6ъа имюа8ыргоз а8сы икъабара а7ас
иазкны илюуеит4 «Если душа умершего уходила за «Забыть-реку» и выпивала
«забытной воды», то его загробная жизнь, по поверьям, шла уже «своим
путём», не тревожа и не обременяя живущих.
Таким образом, вода (река) не только разделяло живых и мертвых, но
давала и забвение, которое возведено в культ. Вода получило и сугубо
обрядовое значение. Одно и то же начало, связанное с водой, лежит в
свадебном обряде (переход через воду как представление брака, эпизод бани,
Еи0азщъаз, ианан7о, иахьын7о еилкааёам. Ианыл7еит И.Х. Барцыц.
5
11
где смывается девичья жизнь, т.е. прошлое) и в похоронном обряде – эпизод
омывания покойника т.е. смывание с умершего его прежней земной жизни –
тоже прошлого» (Ерёмина 1984 : 198).
В.А. Къаяъаниа ишазгъеи0о ала «А8сы дыюныргаанёа, дыз6ъыркъабоз
аяъеидча8ала аюны ийазар акъын. Анышъ данамардалак, аёы ахьиасуа, къараз,
ёыяяаз, инаган цщас ихыр7он, ауаа ы6ъсларц. Убри зайа и6ъныйъоз иара
изыщъан
исаба8уп
амифологиатъ
щъа
иры8хьаёон.
дунеихъа8шышьа
Ацща
иа6ъ=ыз0уа
нарцъи
акы
аарцъи
акъны
еимаздо
иахъа8штъуп»
(Къаяъаниа 2010 4 54-559.
Анашанатъ лакъ афырха7а адгьыл а7антъи даныхынщъуа атъы еи0азщъо
асиужет6ъащарзаа0гылозар, ур0 еищагьы иуадаюны ишьа6ъгылоуп. Афырха7а
адгьыл а7антъ идунеи ахь даныхынщъуа ихы иааирхъоит еиуеи8шым
анашанатъ ма0ъар6ъа4 Ур0 анашанатъ ма0ъар6ъа рхархъарала афырха7а
илшоит и0архара иашь0оу аюыс0аа/а0акъажъ гызмал/адауы ущъа раанкылара.
«Агъыла 8щъыс даалаган амюаныфа бзиа рзыйал7еит. Амюаныфа
нарыл0ан, чабрак, хщъхак, амелан з0ас ашьушьа, аёаё нарыл0ан абас6ъагьы
наралщъеит4 – Дшъышь0алашт, издыруада дшъыхьёо далагар, шъымшъакъа
а8хьа ахщъа шъыршъ иара дызлаауала. Деи0ашъыхьёо даналага аам0азы, аёаё
шъыршъ, уыигьы дазнымкылакъан деи0ашъыхьёо даналага аам0азы, амелан
з0оу ашьушьа шъыршъ, уыи нас уайа дааннакылоит, – щъа. <…>Аюс0аа
даарышь0алан
дрыхьёаёо
далагеит.
<…>
Убрыи
аам0азы
а3къын
игъалашъеит агъыла 8щъыс ирыл0а6ъаз4 и5ьыба и0аз ахщъа аа0ихын
иыршъны аюс0аа дызлааиуаз иымюа8ыхьан икаиыршъит. Ахщъаахьынкашъаз
иаразнак иыбна дыухан, а8саатъ зым8ыруа уыбас иыйалеит. <…>
Иышнеиуаз акъымкъан, аюс0аа абна дцъы7ысны дрышь0алан, дрыхьёо
далагахт; а3къын дырюегьых аёаё иыршът. Аёаё аниыршъ, иахьынкашъаз
иаразнак иышьхарахеит; уыигьы аюс0аа 8ы0рак дрыйънакит. <…> Аюс0аа
дрыхьёаёо даналага, а3къын имелан з0аз ашьушьа аа0ихын иыршът. А3къын
ишьушьа ахьынкашъаз иаразнак амелан иымшын лашьцаны, иымшын шны
12
ика0ъеит, аюс0аа най нырцъйа дырнакын даанхеит…» (Зыхъба 20054 2832849.
Ари анашанатъ лакъ асиужет а=ы иащбоиталакъ афырхацъа нырцъынтъи
ианыхынщъуа ар0 еи6ъы8хьаёоу ама0ъар6ъа ир8ырхагоу, р0архара иашь0оу
амифтъ персонажцъа рымюа шакуа. Дара ама0ъар6ъа
ахащъгьы
7акыла
ашьха
иа7анакуеит,
ахщъагьы
угъаланаршъоит.Ур0 ирымоу аи8шызаароупизыхйьо
щарзаа0гылозар,
0еи0ы8шла
абна
ущъар йалоит дара
инарыгёо афункциагьы.
С.Л. Зыхъба анашанатъ лакъ айны ама0ъар6ъа рхархъашьа иамоу а7акы
иазкны ищъоит4 «Герой сказки не может сам решить все жизненные вопросы.
Поэтому для достижения своих целей он вынужден часто прибегать к помощи
волшебных предметов, чудесных помощников или магических сил» (Зухба
1970: 125).
Аха ар0 хыхь еи6ъы8хьаёоу ама0ъар6ъа (аёаё, агъыр, ахащъ ущъа9
анашанатъ лакъ айны мацара акъёам, щъарада, ахархъара ахьрымоу. Ас еи8ш
ийоу ама0ъар6ъа ауаатъыюса рыбзазара=ы рхархъара бзианы иаар8шуп, иара
убас ур0 щбоита0ъщъа6ъеи еиуеи8шым а6ьабз6ъеи рымюа8гараан. Иащщъап,
зыла8ш эеим, зымшь0а цъгьоу и=ынтъ урыхьчоит ар0 ама0ъар6ъа. А8суаа
ала8шцъгьа а=ынтъ аюна0а ахьчоит щъа аюны икнарщауеит ахащъ шкъакъа.
Анашанатъ лакъ6ъа р=гьы афырха7а нарцъынтъи ихынщъраан ихы иаирхъоит
аёаё, агъыр, ахащъ ущъа, ур0 иара и0рхара иашь0оу аюс0аа / а0акъыжъ гызмал
р=ынтъ дахьчоит.
А0ъщъа6ъа р=ы ар0 ама0ъар6ъа рхархъашьа аар8шуп абас4
Чфи, чфи, чфи.
Леи6ъа еи6ъа7ъа 0нахааит.
Ла8шь 7ъа8шь 0нахааит.
13
Хащъышь0а ы7ызхыз, ала8шы цъгьоуп.
<…>аёыё алалааит.
Иынапсыргъы7а ахащъ, агъыр алалааит6.
Анашанатъ лакъ6ъа р=ы иащ8ыло ама0ъар6ъа ирымоу амагиатъ 7акы
иазкны А.А. Иванова иазгъал0оит4 «В сказке герой бежит из «иного» царства
(царства мёртвых), спасаясь от преследования его обитателей (водяного, царямедведя. Но чаще всего бабы-яги); по дороге он бросает позади себя
волшебные предметы(гребень, щётку, полотенце, платок, мыло, трут, огниво,
кремень), полученные за оказанные услуги в том же царстве мёртвых, и эти
предметы превращаются в горы, леса, реки, озёра, которые в конце концов
останавливают
преследователя.
<…>По
представлениям
народов
всех
континентов, со смертью человека его существование не прекращается: он
продолжает жить в загробном мире, причём и там он нуждается в одежде, пище
и различных предметах домашнего обихода. Вот почему погребение человека –
это прежде всего снабжение его всем необходимым для «иной» жизни и тем,
что ускорит его прибытие в загробный мир. <…> Итак, круг обрядовых
предметов совпадает со сказочными волшебными предметами. Иначе говоря,
не отражая обряда погребения как такового, сказки заимствуют из него
некоторые
атрибуты
и
меняют
лишь
их
функции:
в
обряде
она
сопроводительная, в сказке - заградительная» (Иванова 1979 : 120-121).
Щъарада
ажълар
ирымаз
рмифологиатъ
дунеихъа8шышьа6ъа,
ргъазыщъара6ъа рнубаалоит анашанатъ лакъ6ъа р=ы.
Ажъабжьщъаю Зан0ариа Дуниа Йаздахъ и8ща л=ынтъ иан7оу атекст
излащъо ала 8щъыск нырцъы дцаны даахьан.
«Лы8сы 0алт. Лы8сы ан0алагъышьа, дкъаюёа анашъна д0атъоуп.
Ар7ъаащъа ащъщъара далагеит. Ха7ак дааиуан, лыбжьы иащаит. Арыи
анышъын0ра=ы иыйалеи ща даннеи, ащъщъабжь аума иащаит.
Еи0алщъеит Сониа Зафас-ищ8а *ачлиа-)аниа, ианыл7еит И. )аниа Очамчыра ар-н *а6ъашь а6ы0ан,(10.03.
1998).
6
14
– Ора, ара шъааи, абаа8с, иыйоу шъымбаёои1 – ищан, алопадка6ъа
рыманы иааин, анышъ аажны иылы7алт. – Бымшъан, – ща рыбжьы
лдырщауа, – бымшъан абаа8с, – ща рыбжьы лдырщауа, анышъ ааржын,
дкъаюёа
д0атъагъышьоуп.
Даа0ыганы
аюныйа
дааргыит»7.
Ари
амифологиатъ щъам0а излащнарбо ала, зы8с0азаара иал7хьаз а8щъыс =ыц
лы8сы 0алоит.Анашанатъ лакъ айны афырха7а нарцъынтъи дхынщъны,
ауаатъыюса з6ъынхо адгьыл айны и8с0азаара иахьаци7о ийалап ианы8шуазар
ажъытъуаа нарцъытъи адунеи иадщъаланы ирымаз агърагара6ъа.
Нарцъы а0аара атъы еи0азщъо анашанатъ лакъ асиужет6ъа ибзианы
ирнубаалоит ажълар ауаюытъыюса идунеи ани8сахлак имюа8ыргоз акыр
а7ас6ъеи а6ьабз6ъеи. Анашанатъ лакъ6ъа р=ы иу8ылоит ажъытъёатъи
ауаюытъыюса идунеихъа8шышьа6ъа, нарцъытъи адунеи агърагара.
Алитература
Еи0алщъеит Дуниа Йаздахъ-и8ща Зан0ариа, иани7еит А.М. Еныкь, Гъдоу0а ар-н Хъа8 а6ы0ан, (04.08.
1998).
7
15
Габниа 20004 Габниа Ц.С. Ю –дунеик рыз7аара амифтъ щъам0а6ъа рыйны //
Современные
прблемы
кавказского
языкознания
и
фольклористики.
Материалы международной научной конференции, посвященной 110 - летию
со дня рождения доктора филологических наук К.С. Шакрыл (28- 30 мая 1999
г., Сухум). Сухум, 2000. Ад. 63-68.
Габниа 2002: Габниа Ц.С. А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а 12 томкны. VII
атом4 Амифологиатъ щъам0а6ъеи алегенда6ъеи / Еи6ълыршъеит, акьы8хь
иазлырхиеит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи люит Ц.С. Габниа. Айъа, 2002.
Джапуа 2003: Джапуа З.Д. Абхазские архаические сказания о Сасрыкуа и
Абрыскиле (Систематика и интерпретация текстов в сопоставлении с
кавказским эпическим творчеством.Тексты, переводы, комментарии). Сухум,
2003.
Добровольская 2009: Добровольская В.Е. Предметные реалии русской
волшебной сказки. М., 2009.
Ерёмина 1984: Ерёмина В.И. Историко этнографические истоки мотива –
«вода и горе». Фольклор и этнография. У этнографических истоков
фольклорных сюжетов и образов // Сборник научных трудов. Л., 1984.
Зыхъба 2005 4 А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а 12 томкны. IV атом, актъи
ашъйъы4 А8суа лакъ6ъа / Еи6ъиршъеит, акьы8хь иазирхиеит, а8хьажъеи
азгъа0а6ъеи июит С.Л. Зыхъба. Айъа, 2005.
Иванова 1979: Иванова А.А. К вопросу о происхождении вымысла в
волшебных сказках // Советская этнография № 3. 1979. С. 114-121.
16
Къаяъаниа 20104 Къаяъаниа В.А.А8суаа р=а8ыцтъ поезиа аи=ыртъашьа.
Айъа, 2010.
Пропп 2011: Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. М,. 2011.
Попова 2012: Попова Е.В. Реки и родники в обрядах и культовой практике
бесермян // Традиционная культура.№4. 2012. С.15-22.
Чурсин 19574Чурсин Г.Ф. Материалы по этнографии Абхазии. Сухуми,
1957.
Ямагути 2012: Ямагути Р. «Иной мир» и организация пространства в
русских свадебных причитаниях // От конгресса к конгрессу. Материалы
Второго Всероссийского конгресса фольклористов. Сборник докладов. Т. 4.
2012. М., 2012. С. 189-197.
17
Download