К1ул&#39

ФГОС
ДАГЪУСТАН РЕСПУБЛИКАЙИН УРХБАННА ИЛИМДИН
МИНИСТЕРСТВО
Аь.Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин
илимдинна ахтармиш ап1барин институт
ТАБАСАРАН ЛИТЕРАТУРАЙИН ОБРАЗОВАНИЯЙИН
ПРОГРАММЙИР
5-9 классар
МАХАЧКАЛА-2015
ПРОГРАММАЙИЪ АЙИДАР:
АСАС ПАЙ (ЦЕЛЕВОЙ РАЗДЕЛ)…………………………………………3 стр.
РАЗДЕЛИН МЯНА ВА МЕТЛЕБ (СОДЕРЖАТЕЛЬНЫЙ РАЗДЕЛ)….13 стр.
ТЕШКИЛ АП1БАН РАЗДЕЛ (ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ РАЗДЕЛ)…….92 стр.
2
АСАС ПАЙ (ЦЕЛЕВОЙ РАЗДЕЛ)
Гъаврикк ккаъбан к1аж
1995-пи йисан 5-9классариъ урхурайидари табасаран литературайиан
гъадагъу аьгъюваларин, вердиш’валарин ва удукьуваларин дережа ахтармиш
ан1бан «Гьюкуматдин стандартар» чапдиан удуч1вну.
Гьюкуматдин стандартарин асас вазифа 5-9 классариъ урхурайи баяршубари
багъри
табасаран
литературайиан
гъадагъу
аьгъюваларин,
вердиш’валарин ва удукьуваларин дережа тяйин ап1уб ву.
Аьхиримжи вахтари ихь уьлкейиъ ва гьацира Дагъустандин халкьарин
арайиъ духьнайи аьхю дигиш’валар натижа вуди халкьдин образованиейин
улихь дийигънайи меселйирра дибдиан дигиш шула. Гьаддиз асас духьну
табасаран литература ихь республикайин мектебариъ кивбан вазифйирра,
урхурайидари гъадагъу аьгъювалар, удукьувалар ва бажаранвалар ахтармиш
ап1барра заан т!алабарихъна гъюра.
Россияйин
Федерацияйин
«Образованиейикан»
вуйи
2010-пи
къанунди
йисан
(законди),
кьабул
ихь
дап1найи
гьюкуматдин
образованиейин мяна-метлебнаъ ва гъурулушдиъ аьхю дигиш'валар т1аъну,
образованиейин принципар тяйин гъап1ну: образованиейин инсан бадали
вуйи
хасият, инсан
азадди аргъаж
хьувал сабпи йишв’ин дивуб,
образованиейиъ азадвал ва гизаф саб-сабдилан асиллу рякъяр ва гьацдар
жарадар хьуб мялум дап1на.
Гьаму Закондин (къанундин) бинайиин алди, Россияйин Федерацияйин
вари
регионариъ,
заведенйириъра
дурарин
ва
арайиъ
Дагъустандиъра,
мектебариъра
Федерацияйин
заан
урхбан
гьюкуматдин
оброзованиейин кьюбпи наслин стандартар (ФГОС) кьабул гъап1ну.
Вузариз ва мектебариз кюмек вуди издательствйири жара предметариан
йиц1бариинди методикайин китабар адагъна, амма, гьяйифки, багъри
литературайиан дицдар я китабар, я программйир, ясан методикайин
улупбар адаъну адар.
3
Заан классариъ урхурайидари фуну мектебариъ урхурашра, табасаран
литературайиан гъадагъу аьгъюваларин, вердиш’валарин ва удукьуваларин
дережа ахтармиш ап1бан гьюкуматдин стандартар ишлетмиш дап!ну ккунду.
Дурар (стандартар) гъийин мектебдиъ гъабхурайи ва гьарсар мялимдикан
т1алаб ап1урайи ляхнихъди лап сигъ аьлакьайиъ айидар ву.
Дупну ккундуки, мектебарин тажрубайи улупурайиси 5-9 классариъ
табасаран литературайиан уьмуми аьгъювалар ахтармиш ап1бар гъахурашра,
мялимарин ахтармиш ап1бариъ гъийин йигъазкьан педагогикайин саб вуйи
т!алабар к!ули уьрхюри адар. Хъа жвуван хилиъ багъри литературайиан
аьгъювалар, вердиш'валар ва удукьувалар ахтармиш ап1бан саб къайда
«Гьюкуматдин
стандартар»
айиган,
шли
литературайиан
ахтармишаргъахурашра литературайиан дарс туврайи мялимди, школайин
директори вая завучди, гъирагъдилан дуфнайири варидари урхурайидарин
уьмуми
аьгъювалар
тяйин
ап!баъ
улупнайи
варидариз
саб
вуйи
материаликан, табшуругъарикан, суаларикан мянфяаьт ктабгъуру. Гьаци
гъашиган, гьюкуматдин стандартар ахтармишар гъахруризра кюмек бадали
гьязур дап1найидар ву.
Гьаму гьюкуматдин стандартар багъри литературайиан урхурайидарин
аьгъюваларин, вердиш'валарин ва удукьуваларин диб, бина вушра, мялимди
баяр-шубарин аьгъювалариз кьимат дивруган, дурар гьарсар к1ул-к1улди,
жа-жаради ахтармиш aпlypy, гьаз гъапиш, гьарсарихъди гъабхру ляхни
урхурайидарин уьмуми аьгъювалар дикъатлуди ва тамамди адашвуз кюмек
тувру.
Дупну ккундуки, ахтармиш ап!бан бадали улупнайи вари табшуругъар ва
суалар
багъри
хрестоматйириз
литературайин
асас
духьну
программайиз
гьязур
ва
дап1найидар
литературайин
ву.
Ахтармиш
ап1урайирихьан, вахтназ лигну, литературайин эсерар, табшуругъар ва
суалар дигиш ап!узра шулу, амма 5-9 классарин табасаран литературайин
программайин т!алабарилан улдуч1вну ккундар.
4
Урхурайидарин аьгьюваларин, вердиш'валарин ва удукьуваларин дережа
ахтармиш апIбаъ гьар йигъандин, гъяфтайин, вазлин натижайиъ гъахру
ахтармишариъра аьхю метлеб а.
Уьмуми образованиейин ва пишекарвалин мектебдин реформайи дибдин
рякъярин т1алабарихъди тархьну урхурайидарин аьгъювалар, вердиш’валар
ва удукьувалар ахтармиш ап1руган, мялимди, баяр-шубарин эдеблувалин ва
эстетикайин рякъ'ан вуйи артмиш'вал ва художествойин литературайин
эсерарин гъаври хьупан ва дурариз дюзди кьимат тувбан дережара гьисабназ
гъадабгъуб лазим гъюру.
Урхурайидарин уьмуми аьгъюваларин, бажаранваларин дережа ахтармиш
ап!биинди дурарин хъуркьуваларин гьаммишан гюзчивал гъабхуз, бязи
ученикарин аьгъювалариъ гъалат1ар, нукьсанар агуз, айи камивалар арайиан
адагъуз, урхурайидар дикъат аьгъюваларихъди тямин ап1уз шарт!ар агуру.
Реформайи мектебдин улихь диврайи метлеблу меселйирикан саб
урхурайидариз художествойин тягьсил ва эстетикайин тербия тувбан ляхин
имбубсан ужу ап1уб ву. Диди баяр-шубарин юк1вариъ эстетикайин гьиссар
артмиш ап1уб, искусствойин эсерарин, багъри юрдарин ва табиаьтдин
гюрчегвалин, ва девлетлувалин гъаври хьуз ва кьимат тувуз аьгъю ап1уб
ккун ап1ура. Гьаму т1алабар хъуркьувалиинди к1ули адагъбаъ багъри
литературайин мумкинваларра аьхюдар ву, фицики дидихъ гьам аьгъювалар
ва гьамсана тербия тувбан аьхю кьувват хъа.
«Предметдин уьмуми хасият»Гъийин мектебдин асас паярикан, мектебдиъ
айи биц1идар уьмрихьна, халкьдин арайиъ чпи фици духьну ккундуш
вердиш ап1уб ву. Мялум вуйиганси, му ляхни литературайин дарсари аьхю
роль уйнамиш ап1ура. Биц1ирин табиаьдихьна, жвуван Ватандихьна вуйи
патриотизм за дап1ну ккунду.
Гьаму
дигиш'валарилан
месэлйирра дибдиан
асиллу
вуди
дигиш шула. Уьмуми
халкьдин
образованиейин
образованиейиъ шулайи
дигиш'валар фикирназ гъадагъну табасаран литературайиан баяр-шубари
5
гъадагъурайи аьгъювалар ахтармиш ап1бан бадали варидариз саб вуйи,
сабстар т1алабар айи документ «СТАНДАРТАР» дюзмиш дап1на ва чапдиан
удуч1вна.
2012-2013 – пи йисари Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи педагогиккайин
институтдин гъуллугъчйири ч1алнан ва литературайин лихру программйир
чапдиан
адаъну.
Думу
программйир
аьдати
формайиинди
дюзмиш
дап1найидар ву, ва душваъ тувнайи разделар гъи ухьуз Федерацияйин
гьюкуматдин образованияйин стандартари (ФГОС) фици т1алаб ап1ураш
дюзмиш дап1надар.
«ФГОС – дин программйири талаб ап1урайи натижйир»Му
программйир, гъийин йигъан Федерацияйин гьюкуматдин образованияйин
стандартари (ФГОС) фици т1алаб ап1ураш, гьаци дюзмиш дап1найидар ву.
Ц1ийи программйир гьаци дюзмиш дап1наки, душваъ сяаьтарин
кьадар улупнашра, мектебдиъ лихурайи мялимдихьан дурар чаз лазим вуйи
саягъниинди ишлетмиш ап1узра ихтияр тувра, яна думу гьаци к1уру гаф
вуки, эгер аьгъю ап1урайи эсериз шубуб сяаьт улупнаш хъа уву думу эсер
кьюб сяаьтна аьгъю ап1уз хъуркьраш, имбу саб сяаьт жара эсериз тувуз шул.
Му программйир тахминан (примерный) программйир ву. Гьаци вуйиган,
гьаму программйир асасназ гъадагъну, гьарсар мялимди чаз чан хусуси лихру
программйир гьязур дап1ну ккунду.
Программйир 5 – 9 классариз дюзмиш дап1найидар ву. Мушваъ, гьам
классариъ
ляхин
ап1урайи
мялимариз
кюмек
вуди
тематический
планированиера тувна.
5-9 классариъ багъри литературайин тарихнан курс аьгъю ап1ура.
Программайи эсерар хронологияйин къайдайиинди урхуб ккун ап1ура.
Му классариъ 17-пи йисаз улихьна вуйи ва гъийин деврин табасаран ва
дагъустан писателарин эсерар аьгъю ап1уру. Табасаран мектебдиъ багъри
6
литература аьгъю ап1урайи курснак табасаран ва Дагъустандин чвевалин
халкьарин фольклориан ва литературайин тербияйинна аьгъювалар тувбан
аьхю эгьемият айи ужударстар эсерар кахьра.
Мектебдиъ аьгъю ап1урайи багъри литературайин курс кьюб йишв‘ина
жара шула.
5-7 классариъ литературайиан гъахру дарсарин бинайиъ табасаран
халкьдин ва Дагъустандин халкьарин мелзнан яратмиш ап1барин, 20-пи
аьсриз улихьна вуйи ва гъийин деврин табасаран ва дагъустан литературайин
к1ул'инди вуйи художествойин эсерар урхуб ва аьгъю ап1уб дивна.
5-7 классариъ 8-19 аьсрарин табасаран ва дагъустан литература, 20-пи
аьсрин табасаран ва дагъустан литература тувра.
Гьарсаб классдин курс тема ва тарих жигьатнаан ерлешмиш шула, фицики
диди урхурайидарин аьгъювалар къайдайиз хуз, дурариз эсерар тарихнан
гьякьикьи вакьиъйирихъди аьлакьалу вуйибдин, эсерариъ жюрбежюр
деврарин ва вахтарин уьмур ва инсанарин образар улупурайибдин гъаври
хьуз аьгъю ап1уру.
5-7 классариъ литературайин эсерар хронологияна тема жигьатнаан
ерлешмиш дап1на.
8-9 классарин курсну баяр-шубар 10-11 классариъ кивру дагъустан
литературайин курснан эсерар аьгъю ап1баз гьязур хьпан рольра унйнамиш
ап1ура.
Программайи улупурайи писателарин уьмрин ва яратмиш ап1барин
гьякьнаан вуйи мялуматари неинки художествойин текстнан, хъа гафнан
художникдин уьмрин ва яратмиш ап1барин метлеблувалин гъаври ахъуз
кюмек дап1ну ккунду. Литературайин дарсари урхурайидарин фикриъ
писателин текрар даршлу сурат яратмиш ап1уради ккунду.
7
Писателарин уьмрин ва яратмиш ап1барин гьякьнаан вуйи материал
программайиъ 5 классдилан башламиш дап1ну тувра. 5-7 классариъ
мялимиди писателин биографияйин асас далилариз ва дугъан яратмиш
ап1бариз аьгъю ап1урайи эсерихъди, аьлакьалу вуди уьмуми характеристика
тувру. 8-9 классариъ писателин уьмрин ва яратмиш ап1барин рякъ аьгъю
ап1руган,
мялимди,
жикъи
мянйириъ
къайд
дап1найи
эсерариз
характеристика туври, дугъан уьмрин ва яратмиш ап1барин деврихъди таниш
ап1уру.
Программайиъ ихь халкьдин зегьметнан ва женгнан гьунарар дериндиан
ва ачухъди улупурайи эсерар урхбу ва аьгъю ап1бу хусуси йишв бисура,
фицики
урхурайидариз
ватанпервервалин
тербия
тувбаъ
дурарин
метлеблувал аьхюб ву.
Литературайин эсерар урхбахъди сабси, дурарин мяна-метлеб ва
художествойин
хусусивалар
аьгъю
ап1бахъди
сабси,
урхурайидари
литературайин теорияйианра аьгъювалар гъадагъуру. Думу художествойин
эсер дериндиан гьисс ап1бан ва урхурайидариз идеяйинна эстетикайин
тербия тувбан бадали чарасуз лазим вуйи шарт1 ва дакьат ву.
Теорияйин материалар аьгъю ап1уб 5 классдилан башламиш шула. Эгер
сифте классариъ литературайин теорияйиан вуйи мялуматари гизафнагизафси художествойин эсерарин формайинна ч1алнан зиин гюзет ап1бар
к1ули гъахураш, заан классариъ дурар гъюблан-гъюбаз дерин шула ва
ккат1арццура.
Гьарсаб классдиъ темайиз вая разделиз тялукь вуйи к1ул'инди урхбан
бадали
аьлава
мялимдихьан
вуйи
материалра
урхурайидари
улупура.
ч1ал
Аьлава
ккат1абццбан
ва
вуйи
эсерарикан
литературайиан
гъадагънайи аьгъювалар хъанара мюгькам ва дерин ап1бан бадали ишлетмиш
ап1уз, мянфяаьт ктабгъуз шулу, фицики дурар учебник-хрестоматияйикра
каъра.
8
Урхурайидариз
литературайин
тягьсил
тувбан
меселйир
хъуркьувалариинди гьял ап1баъ классдин гъирагъдиъ урхбу лайикьлу йишв
бисура. Дюзди ва аьгъяди тешкил гъап1у классдин гъирагъдиъ урхбу баяршубарин аьгъювалар яркьу, хъа культурайин дережа за ап1уру. Классдин
гъирагъдиъ урхбу бар-шубарин терефнаан художествойин эсерарихьна вуйи
интерес за ап1уру, гъурху шейънаан к1ул адабгъуз ва дидиз дюз кьимат тувуз
вердиш ап1уру.
5-9 классариъ классдин гъирагъдиъ урхбаан сюгьбатар гъахбан бадали
программайиъ махсус сяътар улупна. Думу дарсар бадали эсерар мялимди
сабпи аьлавайиъ улупнайи сиягьдиан гъядягъюру. Гьадму сиягьдиан эсерар
баяр-шубариз к1ул'инди урхузра (чпи гъядягъну) теклиф ап1ура. Му ляхниъ
баяр-шубари гьамусдин литературайин эсерар гизаф урхуз гъитбаз асас
фикир тувну ккунду.
Классдин гъирагъдиъ урхбан дарсариъ баяр-шубари гъурху китабариан
сюгьбатар, литературайин тамшир, тясирлуди урхбар ва гъурхдар ктитбар
тешкил ап1уру, гъурху эсерин мянайиз тялукь вуйи биц1и сягьнийир
улупуру ва жара серенжемар кьабул ап1уру.
Программайи урхурайидарин мелзналан вуйи ва бик1бан ч1алнан
жюрбежюр вердиш'валар арайиз хпан бадали ара хътадабт1ри илч1ихбар
гъахбаз аьхю фикир тувра. Гьаддиз лигну гьарсаб классдин программайиъ
литературайиан гъахру урхбан ва бик1бан ляхнарин асас жюрйир тувна.
Думу ляхнарин жюрйир литературайин эсер аьгъю ап1бахъди сигъди
аьлакьалу ву.
Мялимди бик1банси мелзналан вуйи ляхнинра жюрбежюр жюрйир к1ули
гъахруган урхурайидар вахт ккимиди чарасуз гъаврикк ккауб лазим гъюру,
дурари
табасаран
ч1алнаан
гъадагънайи
аьгъювалариканра,
удукьувалариканра мянфяаьт ктабгъуб лазим гъюру. Табасаран ч1алнан
дарсарихьан
тафавутлу
вуди,
литературайин
9
дарсариъ
баяр-шубари
аьлакьалу урхуб чаз хас вуйи мянайиинди, гюрчегвалин дакьатариинди
девлетлу шулу, фицики мушваъ урхбан ва бик1бан ляхнарин вари жюрйир
литературайин эсер аьгъю ап1бахъди ужуди аьлакьалу шула.
Программайиъ къайд дап1найи урхурайидарин аьгъюваларихьна асас
вуйи т1алабари аьгъю гъап1у эсерин мяна ва художествойин хусусивалар,
литературайин теорияйин мялуматар, программайи к1ваълан ап1бан бадали
теклиф ап1урайи текстар, хъа заан классариъ литературайин месэлйириз
тялукь вуйи гьюкуматдин документар аьгъяди хьуб ккун ап1ура.
Гьарсаб классдин программайи т1алаб ап1уб кьюб йишваз жара шула: 1)
эсерин тартиб ап1бан удукьувалар; 2) урхбан удукьувалар.
Программайин жара предметарихъди вуйи аьлакьйирин разделиъ багъри
литература урхбан, жара предметарихъди – табасаран ч1алнахъди, урус
литературайихъди,
тарихдихъди
ва
жара
хъанара
аьлакьалу
ап1бан
мумкинвалар тяйин дап1на. Амма мялимди литературайин дарсар табасаран
ч1алнан вая тарихдин дарсариз илт1ик1ну ккундар. Урхурайидар эсериъ
ихтилат гъябгъюрайи тарихи вакьиъйирихъди таниш ап1ури, думу дурариз
тарихнан аьгъю далилариин асасламиш дап1ну ккунду. К1улин метлеб
литературайин эсеринна гьадму вая жара предметдин арайиъ айи аьлакьа
тяйин ап1уб ву.
«Жара предметарихъди вуйи аьлакьа» Багъри литературайин жара
предметарихъди вуйи аьлакьйирикан классдин гъирагъдиъ урхбан дарсариъ
ва классдин гъирагъдиъ гъахру серенжемариъ яркьуди мянфяаьт ктабгъуз
шулу.
Литературайин
дарсар
классдин
гъирагъдиъ
гъабхру
ляхнихъди
(кружокар, диспутар, литературайин вечерар ва утренникар, музеяриз,
концертариз ва спектаклийириз гъягъюб, литературайин краеведение ва гь.
ж.) яркьуди аьлакьалу дап1ну ккунду.
10
Программайиъ классдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягьар тувна.
Теклиф ап1урайи эсерари баяр-шубарин классдин гъирагъдиъ урхурайи
литературайин диб тешкил дап1ну ккунду. Хъа гьадму саб вахтна
мялимдихьан, ляхнин шарт1ариз лигну, саб классдиз теклиф ап1урайи эсер
жара классдиз гъабхуз ва сиягьариз чаз ккуниси дигиш'валар хуз шулу.
Багъри литературайин программйир, урус литературайин программйир
чешнеди гъадагъну, гьамциб пландиинди дюзмиш дап1на:
АСАС ПАЙ (ЦЕЛЕВОЙ РАЗДЕЛ):
Гъаврикк ккаъбан к1аж.
Предметдин уьмуми хасият.
ФГОС –дин программйири т1алаб ап1урайи натижйир.
Жара предметарихъди вуйи аьлакьа
РАЗДЕЛИН МЯНА ВА МЕТЛЕБ (СОДЕРЖАТЕЛЬНЫЙ РАЗДЕЛ)
Курснан метлеб. Ученикдин ляхниз характеристика тувуб. Урхбан ляхниз
яратмиш вуйи гьяракатар дюзмиш ап1уб.
Предмет аьгъю ап1бахьна вуйи т1алабар.
Тематический планирование.
ТЕШКИЛ АП1БАН РАЗДЕЛ (ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ РАЗДЕЛ)
Литературайин дарсариъ лигру ва техникайин дакьатаришлетмиш
ап1уб.
Классдин гъирагъдиъ гъабхру ляхнин план.
Урхурайидарин литературайиан вуйи нормйир.
Мялимдиз мянфяаьт ктабгъуз теклиф ап1урайи методикайин ва жара
литературайин сиягь тувра.
11
ПРОГРАММЙИРИН УЬМУМИ МЕСЕЛЙИР:
1. Чан литературайихьна вуйи аьгъювалар артухъ ап1уб, гьаммишан
урхуб ва ч1ал ккат1арццуб тартиб ап1уб.
2.
Литература
халкьдин
медениятдин
(культурайин)
асас
пай
вуйиваликан мялуматар ади хьуб.
3. Литература искусствойин саб пай вуйиб агъю ап1уб. Урхурайидар
литературайин процессдихъди, тарихдихъди ва халкьдин медениятдихъди
(культурайихъди) таниш ап1уб, литературайин, этнокультурайин аьдатар
кайи художественный эсерарин гъавриъ ауб.
4. Багъри литературайин ужударстар эсерар аьгъю ап1уб.
5. Художественный текст интерпретация, ахтармиш ап1уз ва камивалар
улупуз удукьувал.
6. Гафнан устадвалин мяна лап дериндиан аьгъю ап1уз дубгъувал.
7. Яратмиш'валарин заин ляхин ап1уз улупуб.
8. Улхуб ва ч1ал ккат1арццуб.
9. Гъирагъдиан материал гъадабгъну ишлетмиш ап1уз удукьуб.
12
РАЗДЕЛИН МЯНА ВА МЕТЛЕБ (СОДЕРЖАТЕЛЬНЫЙ РАЗДЕЛ)
Курснан метлеб. Ученикдин ляхниз характеристика тувуб. Урхбан
ляхниз яратмиш вуйи гьяракатар дюзмиш ап1уб.
5 – класс
Предметдин натижа (предметные результаты):
- программайин объемдиъ улупнайи эсерарин аьгъювалар;
- гъурху эсерарин аьгъювалар;
-
литературайин
эсерар
анализ
ап1уз
удукьувал.
Эсерин
идейно-
художественный мянайиз кьимат тувуз удукьуб;
- эсерин мянайихъди теорияйин понятйир ишлетмиш ап1уз удукьуб
(композиция, завязка, кульминация, развязка, пролог, эпилог ва гь.ж.)
Предметарин арайиъ айи натижа (метапредметные результаты):
- устадвалиинди план дюзмиш ап1уз удукьуб;
- гьаржюрейин китабариан аьгъювалар гъадагъуб;
- гъурху эсерин далилар улупуз удукьуб (лазим вуйишваъ цитатйир улупуб);
- тастикь ап1бан аьгъювалар дюзмиш ап1уз удукьуб.
Хусуси натижа (личностные результаты):
- 15 -20 программайиан вуйи эсерар к1ваъланди аьгъяди хьуб;
- урхпан устадвал тешкил ап1уб;
- гъурху эсериз хусуси кьимат тувуз удукьуб;
- жвуван хусуси урхуб дюзмиш ап1уб.
КучӀвбан дарс
Инсандин уьмриъ китабдин метлеблувал. Гафнан искусство вуйи
литературайин гьякьнаан сабпи мялумат. Табасаран литература урхбан
предметси мектебдиъ аьгъю апӀуб. Табасаран литература дагъустан
литературйирин арайиъ.
13
Халкьдин мелзнан яратмиш апӀбар
Табасаран халкьдин махъвар:
“Аслан ва нежбер”, “Кьюр хялижв”, “Сулан аьмлар", “Квасагайин
кьантӀа йиц.
“Аслан ва нежбер” махъвраъ инсандинна вягьши гьяйванатдин арайиъ
айи дуствал улупуб. Инсандин ихтиятсузвали дурарин дуствал ч1ур апӀуб.
АпӀурайи гафнан жавабдарвал.
“Кьюр хялижв” махъвраъ касибрин мяргьяматлувал улупуб, варлуйин
кьискьисвал биябур апӀуб.
“Сулан аьмлар”. Махъвраъ гьяйванатарин жюрбежюр хасиятар: сулан
аьмалдарвал, девдин аьвамвал, жанаврин ахмакь’вал ва швеъдин буш’вал
улупуб.
“Квасагайин кьантӀа йиц”. Махъвраъ Квасагайин аьмалдарвал ва
Амирин тямягькарвал, гъанихвал улупуб. Касиб халкьдин арайиан вуйи
инсанар язухъ шлуси улупуб.
Литературайин теория. Махъварин гьякьнаан мялумат.
К!ул’инди урхбан бадали: "Кьюларин ц1а Тарлан”.“Хъял гъапӀурин
хъюхъяр гъядатӀуб”.“Сулу жанавриз муг убхуз фици аьгъю гъапӀнуш”.
Табасаран халкьдин мяълийир:
“Klapy гату — темпел гату”, “Сумчрин мяълийир”, “Кавха”,
“Дадайиз шуран дерди”.
“Klapy гату — темпел гату” мяълийиъ гатдин темпелвалик кялхъюб.
Зегьмет адлу апӀуб. Мяълийин илтӀибкӀу мяна. Дидиъ сатирайин ва
зарафатнан лишнар.
“Сумчрин мяълийир’' халкьдин аьдатарин мяълийир вуди хьуб.
Мяълийирин шадвал. Дурарин чӀалнан гюрчегвал ва хусуси лишнар.
“Кавха” мяълийиъ халкьдин кавхайихьна вуйи ажугъ ва даккнишин
улупуб, кавхайин инсансузвал. Халкьдин кюгьне уьмрин гъагъивал.
14
“Дадайиз шуран дерди” мяълийиъ шуран мектебдиъ урхуз юкӀв
хъайивал улупуб. Урхурайидариз гележегдиъ илим лазим вуйивал тасдикь
апӀуб.
Халкьдин мяълийирин жюрйир. Мяълийирин чӀалнан хусусивалар.
Литературайин теория. Халкьдин мяълийирин гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали: “Аьрз айиз”.“Сумчрин мяълийир”.
“Касибвал".
Абйирин гафар ва мисалар
Абйирин гафариъ ва мисалариъ халкьдихьна ва Ватандихьна вуйи
ккунивал улупуб, темпелвал, алчагъвал, хаинвал нигь апӀуб. Дурариъ
халкьдин камаллувал ва зигьмин деринвал улупуб. Абйирин гафарин ва
мисаларин чӀалнан тясирлувал ва гюрчегвал. Дурарин диш ва илт1ибкӀу
мяна.
К1ул’инди урхбан бадали: Абйирин гафар ва мисалар.
Дургъунагъар
Дургъунагъариъ халкьдин аькьюл, зигьим, яратмиш апӀбан фантазия ва
гюзет апӀбар улупуб. Дургъунагъарин художествойин хусусивалар. ЧӀалнан
суратлувал.
К1ул'инди урхбан бадали: Дургъунагъар.
Литературайин
теория.
Халкьдин
мелзнан
яратмиш
апӀбарин
мялумат.
БикӀбан ляхин
Литературайин махъвар:
Ш. Къазиев. “Хъинцамегьмер”
Махъвраъ Хъинцамегьмран касиб яшайиш. Гьяйванатарин хасиятар.
Хъинцамегьмриин улубкьу дюшюшнаъ инсанарин хасиятар, уьмрин шартӀар
улупуб. Махъвран чӀалнан цӀалцӀамвал, гюрчегвал, шикиллувал.
Ш. Шагьмарданов. “Арфани Афни”
15
Махъвраъ мейвйирин кюмекниинди инсанарин арайиъ шлу рафтар
улупуб. Афни аргъаж хьупахъ, лакран “агьалйирин” дидихьна вуйи рафтар
дигиш хьуб.
Эсериъ халкьдин махъвариз хас шулайи лишнар. ЧӀалнан суратлувал ва
тясирлувал, диалогдин метлеблувал.
Ю. Базутаев. “Ватан”
Махъвраъ багъри Ватандихьна вуйи ккунивалин кьувватлувал къайд
апӀуб.
Хюрчабан
Нюгьдинна
паччагьдин
риш
Магьийин
ккунивал.
ГъютӀрахьимдин образ. Дадайин бализ ккилигуб. Махъвраъ айи улдучӀвбар.
ЧӀалнан тясирлувал.
Литературайин теория. Литературайин махъвран гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали: М. Митаров “Гьюрмат, аьдалат, беркет”.
XVIII- Х1Х-пи аьсрин дагъустан литература:
Кь.
Сяид.
“Мурсалхандиз
нянат”,
«Йиз
чарх
кьяляхъ
илтӀибкӀнуки».
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар.
Шиърариъ касиб халкьдиина аьрвалар хурайи истисмарчи синифдин
вакил хандин инсафсузвал пислемиш апӀуб. Дурариъ гьадмугандин деврин
халкьдин читин яшайиш устадвалиинди улупуб. Халкьдин барабарсузвал
ачухъ апӀуб. Шаирин касиб халкьдин гележег ужуб ва акуб шлуваликан вуйи
умудар ва дугъан дидкан вуйи инанмиш’вал.
Шиърарин чӀалнан хусусивалар.
С. Сулейман. “Бахтавар йигъар аьгъдайхьуз”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар.
Шиъриъ шаири Дагъустандиъ дишагьлийин пашман ва гъагъи
уьмрикан ихтилат апӀуб. Дишагьли азад апӀуб ва дугъаз барабарвал тувуб.
Совет девриъ дагълу дишагьлийин уьмриз гъафи аьхю дигиш’валари шаирик
аьхю шадвал кипуб.
Шиърин художествойин рякъ'ан вуйи хусусивалар. Текрар шулайи
рефрендин метлеблувал.
16
Литературайин
теория.
Рефрендин
ва
гъушмайин
гьякьнаан
мялуматар.
Аь. Иминагъаев. “Фягьлайин уьмур”, “НивкӀси гъушну читин
вахтар".
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар. Улихьди
фягьлийирин бахтсуз кьисмат: гъагъи зегьмет, гаш'вал, ихтиярсузвал.
Дурариз хузаинари, десятникари истисмар апӀуб. Шаири фягьлийириз
азадвал бадали дих апӀуб.
“НивкӀси гъушну читин вахтар” шиъриъ фягьлийир зулмиккан
ккудучӀвбиин шаири аьхю шадвал апӀуб.
Литературайин теория. Гафарин диш ва илтӀибкӀу мяна. Ташбигьдин
гьякьнаан мялумат.
ХХ-пи аьсрин 1-пи пайнан табасаран литература
А.
Жяфаров.
“Хлинццар
кайи
зиянкар”,
“Марччлихънин
ихтилат”, “Чру палтар али швеъ”, “Йиччв айи гъарзар”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар.
Повестдиъ дагълу уьлкейин табиаьтдин гюрчег шиклар яратмиш апӀуб.
Инсан табиаьтдин камаллу ва дугъри эйси вуди хьуб. Инсандинна багъри
табиаьтдин сабвал. Хлинццар кайи зиянкрин гъиллигъар. Эсериъ ЦӀараблин
метлеблувал.
ЧӀалнан
гюрчегвал.
Табиаьт
жанлу
апӀуб.
Повестдиъ
ихтилатчийин образ.
Литературайин теория. Жанлу апӀбан гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали:
А. Жяфаров. “Балугъар гъяйи рукар”, “Хлинццар кайи зиянкрин
аьхир”.
БикӀбан ляхин.
М.Шамхалов. "Улдугну гъибихъу бахт “,”Мердимазар”
“Улдугну гьибихъу бахт”, эсериъ улихьдин вахтарин бицӀидарин
читин уьмур улупуб. Аьлидарин фикирлувал ва дирбаш’вал. Дагълуйирин
уьмриъ гъаши дигиш’валар. Эсерин ччвурнан мяна.
17
“Мердимазар” шиъриъ табиаьтдихьна вуйи ккунивал.
Шиърин мяна-метлеб ачухъ апӀуб.
Литературайин теория. Диалогдин ва монологдин гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали: И. Шагьмарданов. “Штун кӀулар".
М. Шамхалов. “Баркаллудар”.
БицӀи Селмийинна Аьлибеган гъушарихьна вуйи ккунивал. Селмийин
йитим шюхъярихьна вуйи гьиссар. Аьлибегу чав туву гаф кӀулиз адабгъуб —
зиянкар бисуб. БицӀи игитариз колхоздин правлениейи чухсагъул мялум
апӀуб. Жямяаьтлугъ девлетнан гъайгъушнаъ. Ихтилатнан ччвурнан мяна.
Литературайин теория. Ихтилатнан гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров “Гьюрмат”.Ш. Къазиев.
"Казимдин ччил”.
М. Митаров “Живанариз”
“Живанариз” шаирин васият. Шиъриъ гъахи бабан чӀалнахьна вуйи
ккунивал за апӀуб.
Литературайин теория. Художествойин литературайин чӀалнан
гьякьнаан мялумат. Прозайин ва поэзияйин чӀал. Везин ва ритм.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран ч1ал. Диалогдин гьякьнаан
мялумат (5 класс). Тарих. Табасарандин улихьдин вахтнакан ихтилат.
Дагъустандин шагьрарикан ва гъуларикан ихтилатар (мялумат).
Музыка. Кьасум Мягьямадовдин музыка. Халкьдин мяълийир.
Э. Ханмягьмадов “Абайин васият”.
Поэмайиъ
Ватандин
Аьхю
дявдин
йисари
совет
инсанарин
ватанпервервал, дирбаш’вал ва игитвал улупуб. Абйиринна веледарин
рюгьнан сабвал. Нинайин кӀван аьхювал. Маратди абайин васият кӀулиз
адабгъуб. Дугъан хасиятнан лишнар совет инсандин хасиятнан лишнар вуди
хьуб. Поэмайиъ кагъзарин роль.
Литературайин теория. Литературайин игитрин гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали: И. Шагьмарданов. "Август, 42-пи йис”.
Дагъустан литературайиан М. С. Ягь’яев. "Салават”.
18
“Салават”. Повестдин кӀулин мяна — ватандаш дявдин игитарин
гьунарар чӀивиди гъузуб. Эсерин кӀулин игит Салават, дугъан образ.
Эсериъ кьюб насул улупуб, насларин арайиъ айи аьлакьа.
Эсерин гъурулуш, дидин художествойин тадарукар.
Н. Юсупов. “Мялум дару солдтикан баллада”.
Эсериъ Ватандин Аьхю дявдиъ чпин жанар диву мялум дару совет
солдтарин уьмумиламиш дапӀнайи сурат яратмиш апӀуб.
Солдтин дирбаш’вал ва игитвал халкьдин юкӀвариъ гьаргандиз
гьюрматлуди гъубзуб. Эсерин чӀалнан тясирлувал.
Мягьямад-Загьид Аминов. “КӀваълан гъягъдар читин йигъар”.
Шиъриъ пашман байвахтнан дявдин кьяляхъ гаш йисар. Баяр- шубарин
ризкьнахьна ккунивал, дидиз гьюрмат.
Эсерин чӀалнан хусусивал.
К1ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. “Постниин”.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Аьхю имтигьнарин
йисар: "Вари фронт бадали, вари гъалибвал бадали”. Дагъустанлуйир
Ватандин Аьхю дявдин фронтариъ (V класс).
М. Мягьяммадов. “Табут”.
Ихтилатнаъ бицӀи балин зегьметнахьна вуйи аьшкь, дугъан удукьувал
улупуб. Усман чан абайин ляхин давам апӀурайир вуди хьуб. Ихтилатнаъ
суратнан метлеблувал.
Б и к I б а н ляхин
ХХ-пи аьсрин ll-пи пайнан табасаран литература:
М. Шамхалов. “БицӀи ватанпервер”.
"БицӀи ватанпервер”. Эсериъ Аьхю дявдин йисари ихь халкьди
фронт бадали далу терефнаъ гъизигу фидакар зегьмет улупуб. БицӀи
Гъурбнан ватанпервервал. Эсериъ нянатлу душман пислемиш апӀуб.
Литературайин теория. Портретдин гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали:М. Шамхалов. «Гъалибвал».
П. Асланов. “Теклиф”.
19
Шиъриъ дагълу гъулан гьяйбатлувалин тяриф апӀуб. Багъри юрдарин
инсанарин кӀван ачухъвал, мяргьяматлувал улупуб. Табиаьтдин гюрчегвалин
суратар яратмиш апӀуб. Шиърин чӀал.
БикӀбан ляхин.
Литературайин теория. Эпитетдин гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали: Ш. Къазиев. "Хазна”.
Ш. Шагьмарданов. “Гатдин чирккв”.
Ихтилатнаъ инсандинна гьяйванатдин арайиъ айи рафтар улупуб.
БицӀидарин гатдин чиркквлихьна вуйи ккунивал. Чирккв гъурхуллуваликкан
азад апӀруган, бицӀидарин дирбаш’вал. БицӀи баярин хасиятарин лишнар.
К1ул’инди урхбан бадали: А. Агъададашев. "Кьюрдну дагълариъ”.
А. Аьгьмедов. “Хьадукар”.
Шиъриъ улубкьурайи хьадукран шикил. Жанлу шулайи табиаьтдин
дигиш’валар. Шиъриъ чӀалнан жанлувал ва суратлувал.
К1ул’инди урхбан бадали: П. Асланов. “Ярквраъ” А. Аьгьмедов.
“Ригъди гъатху нурарихьди...”Ш. Шагьмарданов. "Хьадукран чархачи”.
Предметарин
аьлакьйир.
Табасаран
ч!ал.
Гафарин
дюз
ва
илтӀибкӀумяна. Синонимар. Антонимар. Тема (яркьу ва ккуру) ва текстнан
асас фикир (V класс).
Текрар апӀбан бадали.
КӀваълан апӀбан бадали: Абйирин гафар, мисалар ва дургъунагъар
(урхурайидари гъядягъну).“Klapy гату-темпел гату”.
ЦӀ. Гьямзат. “Аслан ва гъюр” (мялимдин теклифниинди 5-6 бенд).
А. Жяфаров. “Аквнахъган” (“Пагь-пагь-пагь...” гафарилан “хьадукра
уткан даршлу мутму айкӀан!” гафариинакьан).
М.Шамхалов. “Живанариз”.
А.Агьмедов. “Хьадукар” (“Жили тӀурччвура завариз...” гафарилан
“ТазатӀанна таза мукьмар” гафариинакьан).
Гъябгъюрайи деврин шаирарин шиърар (2-3 шиир урхурайидари чпи
гъядягъну
20
6 – класс
Предметдин натижа (предметные результаты):
- программайин объемдиъ улупнайи эсерарин аьгъювалар;
- гъурху эсерарин аьгъювалар;
- литературайин эсерар анализ ап1уз удукьувал. Эсерарин игитариз кьимат
тувуб, дурарин йишв улупуб;
-
эсерин
игитрихъди
аьлакьа
вуйи
асас
понятйир
аьгъяди
хьуб
(литературайин игит, игитрин ччвур, гъиллигъ ва хасият, улхпан хасият,
имбу игитарихьна вуйи рафтар ва шаирин кьимат).
Предметарин арайиъ айи натижа (метапредметные результаты):
- устадвалиинди гьаржюрейин планар дюзмиш ап1уз удукьуб;
- гьаржюрейин китабариан аьгъювалар гъадагъуб;
- гъурху эсерин далилар улупуз удукьуб ва лазим вуйи йишваъ цитатйир
улупуб);
- интернетдихъди ва жара дакьатарихъди ляхин ап1уз удукьуб;
-эсерин анализ ап1руган, лазим вуйи далилар хуз удукьуб.
Хусуси натижа (личностные результаты):
- программайиъ тувнайи художествойин эсерар к1ваъланди аьгъяди хьуб;
- урхпан устадвал тешкил ап1уб;
- гъурху эсериз хусуси кьимат тувуз удукьуб;
- гъурхубдикан хусуси лигбар ади хьуб.
КучӀвбан дарс
Художествойин
литературайин
тарихнан
гьякьнаан
мялумат.
Литература жямяаьтлугъ уьмрихъди ва тарихнахъди сигъди аьлакьалу хьуб.
Халкьдин мелзнан яратмиш апӀбар “Ургур чвуччвун гъала”
Кьисайиъ улупнайи тарихи гьядисйир ва дурар кӀули гъягъюрайи вахт.
ЧӀат терефнаан чапхунчйирин вягьшивал ва инсафсузвал. Дагълуйирин
21
дирбаш'вал ва игитвал, дурарин душмнарихьна вуйи ажугъ ва Ватандихьна
вуйи ккунивал. Ургур чвуччвун ватанпервервал. Чуччун хиянаткарвал.
Эсериъ ватандиз хаинвал апӀуб. Кьисайиъ чӀалнан хусусивал. Дидиъ
аьламатнан лишнарин роль.
Литературайин теория. Кьисайин гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали: М. Митаров. “Чударин васият”.
Ш. Къазиев. "Ямисат”.
Халкьдин мяълийир:
«Адру вахтна гьякь-аьдалат пай кайи».“Залум”, “Таригъули”,
“Бабан дерди” «Адру вахтна гьякь-аьдалат пай кайи”.
Мяълийиъ халкьдин гъагъи гьял, уьмрин аьдалатсузвал улупуб.
Халкьдин ужуб гележегдикан вуйи умудар.
“Залум” мяълийиъ халкьдин варлуйирихьна, зулумкрарихьна вуйи
даккнишин ва ажугъ улупуб. Зулумкрарин инсафсузвал ва рягьимсузвал,
гъанихвал ва тямягькарвал, ягьсузвал ва инсафсузвал.
Гележегдиъ зулмар терг ва аку уьмур яратмиш шлувалиин вуйи касиб
халкьдин инанмиш'вал.
Мяълийин чӀалнан гюрчегвал ва тясирлувал.
“Таригъули” — табасаран халкьдин совет деврин мяъли вуди хьуб.
Мяълийиъ сюгьбат гъабхурайи тарихи вахт ва вакьиъйир. Халкьдин ялавлу
революционер
Таригъули
Юзбегов
баркаллу
апӀуб.
Эсерин
уьмрин
гьякьлувалин диб. Мяълийиъ Таригъулдин уьмрин ва ляхнин жюрбежюр
терефар улупуб. Дидиъ игитариз тялукь вуйи мяълийирин лишнар.
Мяълийин художествойин хусусивалар.
“Бабан дерди”. Мяълийиъ Ватандин дявдиъ веледар талаф гъахьи
дадайин дерд ва хажалат улупуб. Баяр душмандин мухриъ мюгькамди
дийигъуб.
Эсериъ
ригъдин
ва
дифарин
образарин
метлеблу
роль.
Йнтонацияйин хусусивалар.
К1ул’инди урхбан бадали: Гьякь-аьдалат адру дюн'я гъябкъюнзуз".
22
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Дагъустандин халкь
Деникиндихъди женгнаъ. (VI класс).
БикӀбан ляхин
Литературайин баснийир.
ЦӀ. Гьямзат. “Фил ва зимз”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Басняйиъ чан кьувватниин инанмиш вуйи филин лагълагъвал, зимзран
дирбаш’вал ва аьмалдарвал улупуб. Басняйин мяна, дидин чӀалнан жанлувал
ва хусусивал.
И. Шагьмарданов. “Кьюрдуз гьязур дарши кьюл”.
Басняйиъ зегьмет адлу, хъа темпелвал биябур апӀуб. Темпел кьюлу
гъуншйирин ужудар насигьятар ибак дарапӀуб. Темпелвалин натижа. Эсерин
чӀалнанна халкьдин урхбан чӀалнан багахьлувал.
Къ. Рамазанов. “ЧӀамччна арф”, «Бит1на сул”.
Баснйирин къурулуш ва дурарин мяна. Баснйирик кайи гьяйванатарин
образар. Баснйирин чӀал.
Литературайин
теория.
Басняйин
ва
аллегорияйин
гьякьнаан
мялуматар. Художествойин эсерин идеяйин гьякьнаан мялумат (басняйин
насигьят).
К!ул'инди урхбан бадали: И. Шагьмарданов. "ЧӀягъчӀягъна луф”.
Б. Ражабов. “Ккуккум”.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран ч1ал. Табасаран чӀалнан
лексикайин девлетлувал. ЧӀалнан аслиан айи ва жара чӀалариан гъафи гафар.
Кюгьне гъаши ва цӀийиди арайиз гъафи гафар. Литературайин чӀал ва
диалектар (нугъатар) (VI класс).
Х1Х-пи аьсрин дагъустан литература.
Уь. Батирай. “Игитрикан мяълийир”
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
23
Мяълийириъ шаири жилижвуван жилирвал ва игитвал адлу апӀуб,
усалвал, гучӀрувал танкьид апӀуб. Мяълийирин фикрин деринвал, дурарин
чӀалнан суратлувал.
Й. Къазакъ. “Душман ханариз”, “ДарапӀри”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Касиб халкьдиз истисмар апӀури гъаши ханариз шаир ачухъди аьксиди
удучӀвуб. Халкьдин душман cap хан ваъ, вари ханар, беглар, вари
девлетлуйир вуйиб тасдикь апӀуб. Сабпи шиърин мяна-метлеб кьюбпи
шиъриъра давам хьуб. “Ухьу хандин буржнакк ккадрахьри!” дих апӀбан мяна
ачухъ апӀуб.
Шиърар дюзмиш хьуб, дурарин художествойин дакьатар.
К. Шаза. “КӀван гьарай”, “Урччвуразу жвуванури, жарари...”
Шиърариъ дагълу дишагьлийин бахтсуз кьисмат улупуб, думу
жвуванурира, жарарира урччвурайиб, дурари дугъ’ина аьрвалар хурайиб
субут апӀуб. Шиърар халкьдин эсерариз багахьлу хьуб.
С. Сулейман. “Дубг йибхь, ву, кюгьне замана”, “Ихь кьувват”,
“Веледдиз”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Касиб дагълуйири улихьди аьгь гъапӀу мучӀу йигъар кӀваина хуб. “Дубг
йибхь ву, кюгьне замана” шиъриъ касиб дагълуйирин пашман уьмур улупуб.
1917-пи йисаз улихьна дурариз урхуз мумкинвал адарди хьуб. Эсерин
чӀалнан кьат!,ивалар ва кӀулин фикир.
“Ихь кьувват” шиъриъ ихь уьлкейин аьхювал ва къудратлувал
улупуб.
Ихь
гьюкуматдин
ислягьвалин
сиясат.
Халкьари
чпиз
хушбахтгележег дюзмиш апӀуб. Халкьарин кьувват фиткан ибарат вуш,
ачухъ апӀуб, гьиссар ва фикрар.
“Веледдиз” шиъриъ айи насигьятар, баяр-шубариз тербия тувбан
ляхниъ дурарин метлеблувал.
Шиърарин чӀалнан хусусивалар.
ХХ-пи аьсрин 1-пи пайнан табасаран литература
24
А. Жяфаров. “Москва”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Москва”. Шаирин Москвайихьна вуйи ватанпервервалин гьиссар.
“Уьмрин унтӀаъ айи ул” Москвайихьна вуйи ккунивал ва гьяйранвал, шаирин
дид'инди вуйи дамагъ. ЧӀалнан тясирлувал.
Литературайин теория. Метафорайин гьякьнаан мялумат.
К!ул'инди урхбан бадали: А. Везиров. "Таригъули Юзбегов”.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустан история. Ватандин
Х1Х-пи аьсрин эвеларин культурайикан, экономикайикан мялумат.
Изобразительное искусство. С. Стальскийин, А. Джемали, X. АскарСарыджайи дизигнайишиклар.
А. Жяфаров. “Чйир”
Поэмайиъ
Ватандин
дявдин
читин
йисари
совет
инсанарин
ватанпервервал, гъурбанвал ва сигъвал улупуб. Зайнаб ва Мария. Дурарин
дуствал, рягьимлувал, дирбаш'вал, вафалувал, мурар ихь ватандин инсанарин
эдеблувалин гюрчегвал улупурайи терефар вуди хьуб. Табиаьтдин шиклар ва
дурари эсериъ уйнамиш апӀурайи роль.
Литературайин теория. Поэмайин гьякьнаан мялумат.
К!ул’инди урхбан бадали: Ш. Шагьмарданов. “Сессуз хулаъ”.
БикӀбан ляхин.
М. Шамхалов. “Къиндайин байвахтнан йисар”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Поэмайин автобиографияйин хасият. Дидиъ уьмрин читинвал ва
гъагъивал улупуб. Къиндайин йитимвал. Багахьлуйирин йитимрихьна вуйи
рягьимлувал. Къиндайин урхбахьна вуйи аьхю аьшкь. Думу шиърар
дикӀбиин машгъул хьуб.
Халкьдин яшайиш ва инсанарин хасиятар улупбаъ Шамхаловдин
устадвал. Поэмайин чӀалнан гюрчегвал ва тясирлувал.
Литературайин теория. Биографияйин хасиятнан эсерарин гьякьнаан
мялумат. Ктибтуб.
25
Предметарин аьлакьйир. Табасаран чӀал. Ктибтбан гьякьнаан
мялумат. Гафарин диш ва илтӀибкӀу мяна. (V класс).
М. Шамхалов. "Снайпер Аьбдуллагь”, “Наши гьаму тарин эйси”.
“Снайпер Аьбдуллагь”. Шиъриъ Ватандин Аьхю дявдин игит
Аьбдуллагь Сефербеговдин ад ва тяриф апӀуб, дугъан дирбаш’вал ва
ватанпервервал улупуб. Халкьдин игитарихьна вуйи гьюрмат. Шиърин
интонацияйин хусусивалар.
“Наши гьаму тарин эйси”. Эсериъ дявдин гъагъи вахт улупуб.
Тариндявдиз гъушу эйсийиз ккилигуб. Шиъриъ язухъвалин ва гьяйифвалин
гьиссар.
Б. Митаров. “Фронтдиъ гъапӀу мяъли”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Фронтдиъ гъапӀу мяъли” эсериъ шаирин ватанпервервалин гьиссар
яркьуди улупуб. Шиърин мяна-метлеб. Дидин чӀалнан хусусивалар.
Литературайин теория. Шиърар дюзмиш апӀбан къайдйир. Шиърарин
уьлчмйир.
М. Митаров. “Бабариз рякъюра нивкӀар”
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ Аьхю дявдин кьяляхъ дарфи веледариз ккилигурайи бабарин
сурат яратмиш апӀуб. Бабан дарихвалин, сефилвалин гьиссар. Шиъриъ аьхю
инсанвал ва кӀван ачухъвал. Эсериъ бабаз гъапӀукучӀлин роль. Бабаз чан бай
нивкӀукди рякъюб. Шаирин дявикрарихьна вуйи даккнишин, ислягьвал
уьбхбахьна ва мюгькам апӀбахьна вуйи дих.
К!ул’инди урхбан бадали: И. Шагьмарданов. “Гьаз-вуш аьхиримжи
вахтна"
Дагъустан литературайиан.
Э. Капиев. “Разведчикар”, “Сабаб”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
26
“Разведчикар”. Писателин очеркариъ Ватандин Аьхю дявдин тема.
Командованиейин табшуругъ кӀулиз адабгъурайи разведчикарин дирбаш'вал,
читинвалиан к1ул адабгъуз удукьувал. Душмандилан кьисас алдабгъуз
ккунивал, душмандин далу терефнаъ гуч! дарди женг гъабхуб. Сержант
Исмяиловдин сурат.
“Сабаб”. Очеркдин дибдиъ гьякьикьи вакьиъйир ади хьуб. Дявдин
ц1ийиригъ аргъаж ва лигим духьнайи игитарин душмандихьна вуйи
даккнивал. Разведчикарин командир Ибрагьимов Гьяждин сурат. Солдтарин
душмандиин вуйи дирбаш’валин ва рюгьнан заанвал. Халкьарин мюгькам
дуствал ва жвуван уьлкейихьна вуйи дерин ккунивал ихь гъалибвалин диб
вуди хьуб.
Литературайин теория. Очеркдин гьякьнаан мялумат.
Р. Гьямзатов. “Кьарнийир”, “Вера Васильевна”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Кьарнийир”. Шаири Ватандин азадвал ва асиллу дарувал бадали чпи
жанар фида гъапӀу мургарин аьжалсузвалин ад ва тяриф апӀуб. Лизи
кьарнийир дявдин майднариъ гьийихдарин гьюрмат зади уьбхбан образ вуди
хьуб. Шиъриъ жилин ислягьвал имбубсан мюгькам апӀбахьна вуйи дих.
Шиъриъ шаирин уьмрин мянайикан..
«Bepa Васильевна». Шиъриъ дагълу уьлкейин савадсузвал терг ап1бан
бадали урус халкьди туву чвевалин аьхю кюмек улупуб. Вера Васильевна
дагълу баяр-шубариз урхуз ва бикӀуз аьгъю апӀуз урусатдин вакиларикан cap
вуди хьуб. Вера Васильевнайин образ. Дугъан рюгьнан мюгькамвал, кӀван
ачухъвал,
эдеблувалин
Васильевнайихьна
вуйи
гюрчегвал,
лирикайин
аьхю
игитрин
рягьимлувал.
ккунивалин
Мялимвалин баркаллувал.
БикӀбан ляхин
ХХ-пи аьсрин ll-пи пайнан табасаран литература.
А. Жяфаров. “Тарлан”
27
Вера
гьиссар.
Ихтилатнаъ инсандинна хуйин аьхю дуствал улупуб ва адлу апӀуб.
Энверинна Тарландин дуствалин мюгькамвал. Энвериз бицӀи курцӀил
бихъуб, думу хулаз хуб ва вердиш апӀуб. Тарлан эйсийин гъуллугънаъ пакди
дийибгъуб. Тарландикан хулан ва марччарин ихтибарлу гъаравул хьуб.
Ихтилатнан
дюзмиш
хьупан
хусусивалар.
Эсериъ
табиаьтдин
шикларин гюрчегвал.
К!ул’инди урхбан бадали: Ш. Шагьмарданов. “Гъатхумухур".
М. Шамхалов. "Уьл".
Уьл варибдин к!ул вуди хьуб. Инсандин уьмриъ дидин метлеблуваликан вуйи фикрар. Уьлин гьюрмат гьаммишан зади уьбхбахьна вуйи
шаирин дих.
Литературайин
теория.
Поэзияйин
тясирлувалин
дакьатарин
гьякьнаан аьгъювалар ккатӀарццуб.
К!ул'инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров. “Зегьметчийин мяъли”.
М. Митаров. “Уьлкан кьиса”.
Эсериъ уьлихьна, берекетдихьна, ризкьнахьна вуйи инсандин рафтар
ачухъ апӀуб. Инсандин уьмриъ дидин аьхю метлеблувал улупуб. Эсериъ
дявдин йисарин шикларин мяна. Эсерин чӀалнан хусусивалар.
Предметарин аьлакьйир. Музыка. ХутӀларин шагь.
Ш. Къазиев. “БарсикӀайин булагъ”, “ГвачӀин”.
“БарсикӀайин булагъ” эсериъ эдеблувалин месэлйир гьял апӀуради
хьуб. БарсикӀайин инсанарихъ юкӀв убгувал. Дугъан аьжайибвалар.
Халкьди дугъан гьюрмат уьбхюб. Дагълу гъул’ина кьаза гъюб.
Ккадабхъурайи гъулан сурат.
Багахь гъуларин жямяаьтдин гьяракатар. БарсикӀайин игитвал.
Дугъу чан инсанвалин буржи аьхиризкьан тамам апӀувал. Гьарна
БарсикӀай тевуб.
28
Эсерин
дюзмиш
хьупан
хусусивалар
(диалогдин
метлеблувал).
Ктибтбан кьюб саягъ (гъубшуб ва гьамусдинуб) эсерин идеяйин мяна ачухъ
апӀбан къайдаси ишлетмиш апӀуб.
“ГвачӀин”. Шиъриъ багъри табиаьтдин шикил яратмиш апӀуб.
ГвачӀиндин дигиш’валари лирикайин игитрин гьиссариз апӀурайи тясир.
Шиърин чӀалнан тясирлувал. Дидиъ эпитетдин ва метафорайин
метлеблувал.
Литературайин теория. Бенднан гьякьнаан мялумат.
Ш. Шагьмарданов. “Солдтин дада”.
“Солдтин дада” гьикаяйиъ дявдиъ талаф гъахьи бай гюзлемиш
апӀурайи дадайин образ яратмиш дапӀнади хьуб. Бай кечмиш духьну
адрувалиин Айханум бабан инанмиш'вал, дугъан рюгьнан мюгькамвал.
Муъминдин образ.
Гьикаяйин
композицияйин
хусусивал.
Дидиъ
улдучӀвбарин
метлеблувал. Эсерин аьхирин гъарибвал.
Литературайин теория. Гьикаяйин гьякьнаан мялумат.
Ш. Къазиев. “Гъябкъюндарзуз".
Ш. Шагьмарданов. “Яркур хялижвди”.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Аьхю имтигьнарин
йисар. Дагъустанлуйир Ватандин Аьхю дявдин фронтариъ. Аьхю гъалибвал
(VI класс). Урусиятдин тарих. Халкьари Ватандин Аьхю дявдиъ фашистарин
чапхунчйириз къаршу вуди женг гъабхуб (V класс).
П. Асланов. “Байвахтнан хьадукар”.
Шиъриъ дагълу гъулан шикил. Инсанарин зегьмет, гъайгъушнар,
гьяракатар.
Дурар
хьадукран
гюрчег
табиаьтдин
шикларихъди,
дигиш’валарихъди дархьну тувуб. Шиъриъ эпитетар, ташбигьар, жанлу
апӀбар.
К!ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. "Хьадукран мархь”.
А. Аьгьмедов. “Хьадукран мяъли”, “Аьхиримжи кӀаж”,
“Йишвандин гюрюшмишар”, “Гьюлихъ”.
29
Шаирин уьмрин ва яратмиш апӀбарин рякъ.
«Хьадукран мяъли». Хьадукран муштлугъ. Хьадукра табиаьтдиъ
шулайи гюрчегвалихьна уягъ хьуб. Шаирин яратмиш апӀбан кьувват.
«Аьхиримжи кӀаж» шиъриъ инсандин уьмрин шикил улупуб.
"Йишвандин гюрюшмишар”, "Гьюлихъ”. Шиърариъ табиаьтдин
гюрчег шиклар, табиаьт жанлу апӀбар. Шиърариъ шаирин гьевеснангьисснан марццивал.
Текрар апӀбан бадали
БикӀбан ляхин
КӀваълан апӀбан бадали:
“Таригъули” (мялимди чав улупну 5—6 бенд).
С. Сулейман. “Ихь кьувват”.
А. Жяфаров. "Москва".
М. Шамхалов. "Снайпер Аьбдуллагь", “Уьл”.
И. Шагьмарданов. "Кьюрдуз гьязур дарши кьюл” (урхурайидари чпи
гъядягъну 5—6 бенд).
Р. Гьямзатов. “Кьарнийир”.
Ш. Къазиев. "БарсикӀайин булагъ” (“Хъа му булагъ, лиг ву дидиз...”
гафарилан “Гъягъиди вардарин кӀваълан” гафариинакьан).
А. Аьгьмедов (саб шиир урхурайидари чпи гъядябгъну)
Кечирмиш шулайи деврин шаирарин шиърар (1—2 шиир урхурайидари
чпи гъядягъну).
30
7 – класс
Предметдин натижа (предметные результаты):
- программайин объемдиъ улупнайи эсерарин аьгъювалар;
- гъурху эсерарин аьгъювалар;
- литературайин эсерин анализ ап1уз удукьуб (эсерарин жанр, композиция,
сюжет улупуз удукьуб ва игитариз характеристика тувуб );
Предметарин арайиъ айи натижа (метапредметные результаты):
- устадвалиинди гьаржюрейин планар дюзмиш ап1бан бадали рякъяр яркьу
ап1уб;
- гьаржюрейин кититбар ишлетмиш ап1уб;
- гъурху материал яркьу ап1бан рякъяр;
- интернетдихъди ва жара дакьатарихъди ляхин ап1уз удукьуб;
-эсерин анализ ап1руган, лазим вуйи далилар хуз удукьуб.
Хусуси натижа (личностные результаты):
- программайиъ тувнайи художествойин эсерар к1ваъланди аьгъяди хьуб;
- урхпан устадвал тешкил ап1уб;
-гьаржюрейин жанрйир ишлетмиш ап1ури творческий ляхнар гъахуз
удукьуб;
- гъурхубдикан хусуси лигбар ади хьуб.
КучӀвбан дарс
31
Художествойин литературайин жигьил наслиз тербия ва аьгъювалар
тувбан кьувват. Китабар инсандин дустар вуйивал улупуб. Табасаран
литературайин тарихнакан мялумат. Китабди уьмрин рякъ ккабалгбаъ
уйнамиш апӀурайи роль, дидин халкьдин уьмрихъди айи аьлакьа.
Табасаран халкьдин мелзнан яратмиш апӀбар
Халкьдин махъвар:
"Гьюрмат палтариз ваъ, адмийиз дапӀну ккун”,
“Гъисханумна
Фатмаханум”.
“Гьюрмат палтариз ваъ, адмийиз дапӀну ккун” махъвраъ инсандихьна
вуйи рафтар улупуб. Шей’ариз икрам апӀувал танкьид апlyб. Инсандин
заанвал тасдикь апӀуб. Инсанарин хасиятарин лишнар.
“Гъисханумна Фатмаханум” махъвраъ дугъривал ва гъир’ятлувал
писвалиин ва дугърисузвалиин гъалиб хьуб. ЧӀуру кьастари ацӀнайи дархи
бабан камивал, хъа читинди яшамиш шулайи дархи шуран заанвал,
аькьюллувал.
К1ул’инди урхбан бадали: “Касиб байна паччагь”.
Халкьдин мяълийир:
“Инсафсуз гъавум”, “Узу гъургунва”, “Бендар”.
“Инсафсуз гъавум”. Мяълийиъ кюгьне уьмрин чӀуру аьдатар
пислемиш апӀуб. Гъавумдин тямягькарвал ва инсафсузвал.
“Узу гъургунва”. Мяълийиъ, девлетнаъ ул абхъну, марцци ккунивал
чӀур апӀуб улупуб.
“Бендар”. Табасаран халкьдин мяълийир вуди хьуб. Дурарин чӀалнан
гюрчегвал ва хусуси лишнар.
Мяълийириъ
чӀалнан
художествойин
хусусивалар.
Дурариъ
ажугъвалин, наразивалин, хажалатлувалин, язухъвалин ва хабардар апӀбан
гьиссар.
К1ул’инди урхбан бадали: “Гъач уягъ йихь, гюзел, уягъ йихь уву”.
32
Предметарин аьлакьйир. Табасаран чӀал. Гафарин диш ва илтӀибкӀу
мяна (V класс). Музыка. “Гъач уягъ йихь, гюзел, уягъ йихь уву",
“Сунаханум”, “Йиз ккунир”.
БикӀбан ляхин.
XIX - ХХ-пи аьсрин дагъустан литература
С. Кьурбан. “Масу тувнайи Меседу”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ Меседу масу тувуваликан сюгьбат. Дагълу шубариз чпин
кьисмат гьял aпlpy ихтияр адарди хьуб улупуб. Меседу бахтсуз хьуб. Дугъу
чаз даккни жилириз масу туву абайизна бабаз агь апӀуб.
Шиърин тясирлувалин дакьатар.
А. Гъафуров. “Йиз уьмур”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Йиз уьмур” автобиографияйин хасиятнан эсер вуди хьуб.
1917-пи йисаз улихьна Урусатдин халкьдин уьмрин гъагъивал.
Авторин рякъюн читинвалар.
Октябрин кьяляхъ гъабхьи уьмриин шаирин шадвал.
К!ул'инди урхбан бадали: Ях’яев М. С. “Дагъларин баяр".
ХХ-пи аьсрин 1-пи пайнан табасаран литература
М. Митаров.“Иран-хараб” (“Гюни раццар”).
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Эсериъ Табасарандиъ улихьдин вахтари иранарин чапхунчйирихъди
гъуху женгарикан ихтилат гъабхуб. Чапхунчйирин инсафсузвалар ва
аьрвалар. Уьзден халкьдин ватандихъ юкӀв убгувал ва душмнарихьна вуйи
даккнишин. Халкьдин сабвал ва дирбаш’вал. Халкьдин башчи Маж'ваддин
сурат. Ватанпервервал адлу, хиянаткарвал пислемиш апӀуб.
Эсерин халкьдин мелзнан яратмиш апӀбариз вуйи багахьлувал.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Ч1ат терефнан
чапхунчйирихъди женг. Надир-шагь дагъитмиш апӀуб. (V класс).
А. Жяфаров. “Таригъули".
33
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Пьесайиъ ихтилат гъябгъюрайи вахт. Дидиъ революционер Таригъули
Юзбеговдин образ яратмиш апӀуб. Таригъулдин дирбаш’вал, гучӀ дарувал,
кӀубанвал, аьмалдарвал, гафнан учӀрувал, халкь гъалиб хьувалиин вуйи
инанмиш’вал, касиб халкьдихьна вуйи ккунивал ва душмнарихьна вуйи
даккнишин.
Пьесайин чӀалнан хусусивалар.
Литературайин теория. Драмайин эсерарин гьякьнаан мялумат.
К1ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. “Яв герен ву йиз уьмур”.
БикӀбан ляхин
Б. Митаров. “Хабар тув ихь дустариз”, “Хъял алдадабгъдихътакидарза”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Хабар тув ихь дустариз”. Шиъриъ ихь халкь фашистариин гъалиб
хьувалиин шаирин инанмиш’вал. Шаирин оптимизм.
Хъял алдадабгъди, хътакидарза”. Шиъриъ шаирин ватанпервервалин
гьиссар улупуб. Ватандин намус ва гъир’ят уьбхюрайи солдтарин дирбаш'вал
ва вафалувал.
К1ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. "Эскрин кагъаз".
И. Шагьмарданов. “Солдтин нивкӀ”, “Фронтдин цӀар”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар.
“Солдтин нивкӀ”. Шиъриъ Ватандин табшуругъ тамам апӀурайи
эскрин ватанпервервалин гьиссар улупуб. Дявдин йишван шикил. Солдтин
дикъатлувал ва гъурхуллувал.
“Фронтдин ц1ар”. Шиъриъ Ватандин Аьхю дявдин шикил улупуб.
Совет
солдтин
ватанпервервалин
вафалувал,
гьиссар.
мюгькамвал
Шиърин
ва
чӀалнан
дирбаш’вал.
хусусивалар
Шаирин
(метафора,
параллелизм).
Литературайин теория. Рифмайин ва везиндин гьякьнаан вуйи
аьгъювалар ккатӀарццуб. Силлабикайин шиърарин хусусивалар.
34
К!ул’инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров. “Лизи луф”.П. Асланов.
“Бай гъюрадар”.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих.
Дагъустанлуйир Ватандин Аьхю дявдин фронтариъ.
М. Шамхалов. “Хил алдабгъ”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Пьесайиъ автори темпелвал, пиянискавал ва жара нукьсанар арайиз
адагъуб ва биябур апӀуб, баркаллу зегьмет адлу апӀуб. Исайинна Зилфийин
образарин гъаншарвал. Иса инсанвалин дюз рякъюз хътакуб.
Литературайин теория. Драматургияйин асас жюрйир. Комедия.
К1ул'инди урхбан бадали: Ш. Къазиев. “Миркк".
ХХ-пи аьсрин ll-пи пайнан табасаран литература.
А. Жяфаров. “ДарчӀиди кивур”.
Поэмайиъ Ватандин Аьхю дявдин читин вахт ва диди инсанарин
уьмрариз гъахи аьхю дигиш'валар улупуб. Поэмайиъ инсанарин марцци
ккунивал адлу апӀуб. Рустман образ. Рустам дявдин женгнаъ.
Ихь ватандин инсанарин инсанвал ва рягьимлувал. Поэмайин
ватанпервервалин мяна.
Эсерин мяна ачухъ апӀбаъ табиаьтдин шиклар иштирак хьуб. Дидин
художествойин хусусивалар (композиция, рифма, чӀал, шикиллувал).
Литературайин теория. Эсерин тема ва идея.
Къ Рамазанов. “Кьюбпи мертеба”.
Повестдиан вуйи парчйирин содержание. Дурариъ Аьхю вуйи
Ватандин дявдин йисари гъулан агьалйири зигури гъабши фидакарвалин
зегьмет улупуб.
Ш. Къазиев. “Вахтнан суал”, “Бабан чӀал", «Бабаз», “Йипа узуз...,”
“Думурхьил”, “Думурхьларин хяд”.
Шаирин яратмиш апӀбариканна уьмрикан мялуматар. “Вахтнан суал”
эсериъ больницайиъ айидарин фикрар. Жигьилна кьабир. Дегьлиздиъ
дурарин сюгьбат. Кьабирин женгнуна зегьметну абцӀну гьубшу уьмур.
35
Эсериъ инсандин заан дережайин вазифйир ачухъ апӀуб, уьмриъ уж'вал
дапӀну ккунивал тасдикь апӀуб. “Бабан чӀал”, “Бабаз”, “Йипа узуз...”,
шиърариъ гъийин деврикан, гъубшу уьмрикан, инсандикан фикрар.
“Думурхьил”, “Думурхьларин хяд” шиърариъ гъулан агьалйирин суратар.
Нежбрин гьялал зегьмет адлу апӀуб. Ккадабхъу гъулан тясирлу шикил.
Уьмрин диб вуйи гъул уьбхюз дих апӀуб.
Ш. Шагьмарданов. “Чюнгюр”. (Повестдиан чӀукӀар)
Писателин яратмиш апӀбан гьякьнаан жикъи мялуматар.
“Чюнгюр” повестдиъ автори эстетикайин месэлйир гьял апӀуб. Дидиъ
халкьдин
культура
артмиш
апӀбан
месэлйир
гъитӀиккуб.
Нурин
музыкайихьна вуйи аьшкь.Повестдиъ чюнгрин сурат. Дагълу балин
хасиятназ хас вуйи лишнар. Эсерин чӀалнан тясирлувал.
Ю. Базутаев. “Вичар”.
Шаирин яратмиш апӀбариканна уьмрикан мялуматар.
Ихтилатнаъ солдтарин ислягь уьмур ва гъайгъушнар улупуб. Расулин
ва Раиса Васильевнайин образар. Урус дишагьлийин кӀван рягьимлувал ва
ачухъвал. Дугъан жилир ва бай Ватандин Аьхю дявдиъ талаф хьуб. Вичун
гьарин сурат. Ихтилатнан дюзмиш хьупан хусусивал.
К1ул’инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров. “Ислягьвализ гьарай”.
П. Асланов. "ГвачӀнин”.
Аь. Сефигъурбанов. “Дагълариъ хьадукар”, “Мархь”,
“ГвачӀин шула”.
Шаирин яратмиш апӀбарикан жикъи мялумат.
“Дагълариъ хьадукар”. Шиъриъ дагъларин улихьдин вахт гьамусдин
вахтнахъ тевуб. Шаирин фикриан дагъларин гележег.
“Мархь”. Шаирин табиаьтдин шикил улупувалин хусусивал.
"ГвачӀин шула”. Шиъриъ гвачӀиндин гюрчегвал. ГвачӀингандин
табиаьтдин шикил. Шаирин яратмиш апӀбарин хатӀ.
Дагъустан литературайиан
М. Хуршилов. “Сулак шагьид ву”.
36
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Романдиъ дагълу халкьдин улихьдин гъагъи яшайиш ва дагълуйири
синиф душмнарихъди гъабхури гъабхьи женг улупуб. Уьмран образ. Думу
лигимлу революционериз ва касиб нежбрарин регьбриз дюнмиш хьуб.
Эсериъ урус ва дагъустан халкьарин дуствалин тема. Уьмар ва Кузьма.
Дирбаш дагълу риш Меседуйин образ.
Романдиъ малла Аьрифдин ва жара синиф душмнарин сатирайин
образар. Романдин идеяйин мяна.
Литературайин теория. Ктибтбан литературайин асас жюрйир.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Дагъустан
—
гъадим багьалу культурайин ватан. Октябрин революция ва
ватандаш дяви. Дагъустандин халкь Деникиндихъди женгнаъ.
К1ул’инди урхбан бадали: И. Шагьмарданов. “Нир”.
БикӀбан ляхин.
Аь. Саидов. “Йифун пlaпlxap”. Шубур игит.
Шаирин яратмиш апӀбарикан жикъи мялуматар.
Шиъриъ 1945-пи йисан хьадукран сурат яратмиш дапӀнади хьуб. Ихь
халкь, баркаллу Уьру Армия чапхунчи фашистариин гъалиб хьуб. Халкьдин
аьхю шадвал. Ислягь уьмрин эвел акуди башламиш хьуб. Шубур игит.
Эсериъ ватандиз вафалувал адлу апӀуб.
Шиърарин мяна ва художествойин дакьатарин хусусивалар.
Литературайин теория. Художествойин литературайин асас жюрйир,
эпосдин, драмайин, лирикайин эсерар.
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. ХХ-пи аьсрин 2-пи
пайнаъ Дагъустан литература артмиш хьуб.
Текрар апӀбан бадали.
БикӀбан ляхин.
КӀваълан апӀбан бадали:
Инсафсуз гъавум.
А. Жяфаров. “ДарчӀиди кивур” (мялимдин теклифниинди 5—6 бенд).
37
Б. Митаров. “Хабар тув ихь дустариз” (мялимдин теклифниинди
сакьюб бенд).
М. Митаров. "Иран-хараб” (урхурайидари чпи гъядягъну 5—б бенд).
И. Шагьмарданов. “Солдтин нивк1 (сабпи хьуб бенд).
Ш. Къазиев. “Вахтнан суал”. (урхурайидари чпи гъядягъну 5—6 бенд).
8 – класс
Предметдин натижа (предметные результаты):
- программайин объемдиъ улупнайи эсерарин аьгъювалар;
- гъурху эсерарин аьгъювалар;
- литературайин эсерин анализ ап1уз удукьуб (тарихи гьядисйир ишлетмиш
ап1ури);
Предметарин арайиъ айи натижа (метапредметные результаты):
- устадвалиинди гьаржюрейин планар дюзмиш ап1бан бадали рякъяр яркьу
ап1уб;
- гьаржюрейин кититбар ишлетмиш ап1уб;
- гъурху материал яркьу ап1бан рякъяр;
- интернетдихъди ва жара дакьатарихъди ляхин ап1уз удукьуб;
-эсерин анализ ап1руган, лазим вуйи далилар хуз удукьуб.
Хусуси натижа (личностные результаты):
- программайиъ тувнайи художествойин эсерар к1ваъланди аьгъяди хьуб;
-гъурху эсерихьна хусуси лигбар ади хьуб;
- тарихдихъди аьлакьа айи творческий ляхнар гъахуб;
38
- тарихи темйир ишлетмиш ап1уб ва думу темйирихьна хусуси лигбар ади
хьуб.
Куч Ӏвбан дарс.
Табасаран литературайиъ халкьдин уьмрин жюрбежюр терефар улупуб.
Дидин дагълу имбу миллетарин литературйирихъди вуйи багахьлувал.
Багъри литература артмиш хьупан деврар.
Табасаран литературайин сифте кӀулар. XVII—XIX аьсрарин
литература.
Дагъустандиъ илим ва культура улихьна гъягъбакан мялуматар.
Дегьзаманайин литература аьраб, фарс, тюрк ва ерли чӀалариинди яратмиш
апӀуб. Дидик инсанпервервалин фикрар кади хьуб.
Дагъустандин тарихи китабар: “Дербент-наме”, "Дагъустандин
тарих" ва гь. ж.
XVI—XIX аьсрарин литературайиъ багъри чӀалниинди яратмиш
дапӀнайи эсерарин кьадар артухъ хьуб. Дурариъ инсан ккунивалихьна,
азадвалихьна
ил
апӀбан
гьиссар
яркьу
хьуб.
Ханариз,
беглариз,
истисмарчйириз аькси фикрар гужли хьуб. Му деврарин бажарагълу шаирар
(Кьалухъ Мирза, Даттил Уруж, Гъвандикк Жигер, ЧвулатӀ Имам, Гурихъ
Гьяжиюсуф ва гь. ж.). Дурарин насигьятнан ва лирикайин эсерариъ
яшайишдик жюрбежюр терефар.
Табасаран милли литература арайиз гъюб.
Мялум дару шаирарин эсерар:
“Бахтсуз”, “Табасаран".
“Бахтсуз”. Шиъриъ табасаран халкьдин касиб гъатарин гъагъи ва
аьжуз гьял улупуб.
“Табасаран”.
Шиъриъ
Табасарандин
табиаьтдин
ва инсанарин
гюрчегвал улупуб ва дурарин тяриф апӀуб. Шиъриъ шаирин гьяйбатлувал.
Литературайин
теория.
Шиърарин
чӀалнан
гьякьнаан
ккатӀабццуб.
Кьалухъ Мирза. “Хандиз жаваб”, “Ашукь бюлбюл”.
39
мялумат
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Хандиз жаваб”. Шиъриъ революцияйиз улихьна вуйи Дагъустандиъ
феодалари, ханари уьзден халкьдин жилар дисубсиб ляхниз хас вуйи дюшюш
улупуб. Эсериъ халкьдин девлетлуйирихьна вуйи даккнишин. Xанарин
тямягькарвал ва зулумкарвал пислемиш апӀуб.
Шиъриъ чӀалнан тясирлувал.
“Ашукь
бюлбюл”.
Шиъриъ
уьмур
шадхуррамди
адапӀурайи
бюлбюлин сурат яратмиш апӀуб.
Эсериъ табиаьтдин жюрбежюр лишнар. Шаирин бюлбюлихьна вуйи
гьиссар.
Шиъриъ чӀалнан тясирлувал.
Рижвниккарин Саидмягьямад.
Вахтарикан ва дуланажагъдикан вуйи шиърар: «Дар дубхьназуз аку
дюнья», «Гъябкъну узуз», «Гьякь наан а?», «Аьхир диван фила
хьибди?», «Уьмрин кьисмат», «Дустариз», «Чара адар», «Тавлу дажи»,
«Фагьум апIин, лиг жвуву», «Фила хьибди?», «Ихтибарсуз», «Ягьсуз»,
«Дерд», «К1ару уьмур», «Гьанда садакьа?», «Кьюб шейъ», «Этег
мягьял». Л и р и к а й и н
э с е р а р: «Жил'ин дивну гвар йифрин», «Яв
кьувват», «Гюльзаман», «Гюльзамандиз», «Гъуншийин риш».
Шаирин уьмрикан ва яратмиш ап1барикан мялуматар.
Вахтарикан ва дуланажагъдикан вуйи шиърариъ касиб халкьдин гъагъи
уьмур ва читин гьял улупуб, кюгьне уьмур танкьид ап1уб. Шиърариъ шаирин
маллйирихьна, кентхудйирихьна ва девлетлуйирихьна вуйи даккнишин.
Шиърарин ч1алнан тясирлувал.
Литературайин теория. Лирикайин эсерарин жюрйирин гьякьнаан
мялумат.
40
Даттил Уруж. “Я касиб”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ касиб халкьдин гъагъи уьмур ва читин гьял улупуб. Шаири
кюгьне уьмур танкьид апӀуб. Шиъриъ гележегдиъ халкьдин яшайиш ужуб ва
акуб, зулумкрар имдарди азадуб шлуваликан вуйи шаирин инанмиш’вал.
Гъвандикк Жигер. “Аьхир диван шул паччагьдин”
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ
улихьдин
дагълу
халкьдиин
зурвалар
апӀури
гьахьи
гьякимдрарин хлихънар танкьид апӀуб, дурарин тямягькарвал, инсафсузвал
улупуб ва пислемиш апӀуб. Гьюкмин аьхюр вуйи паччагьдин кавха хабардар
апӀуб.
Эсерин
художествойин
Литературайин
теория.
хусусивалар,
Метафорайин
рефрендин
гьякьнаан
вуйи
метлеблувал.
аьгъювалар
ккатӀарццуб.
Халагъ Мурадяли. “Гьарай, дустар, учвуз гьарай”
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ гъагъи уьмри гъаллаж дапӀнайи шаирин аьжуз гьял, дугъан
субайвал ва думу чан читин йигъкан инжиг духьнайивал улупуб. Дидиъ
шаирин гъагъи уьмрихьна вуйи наразивал.
Шиърин чӀалнан тясирлувал.
Литературайин теория. Лирикайин эсерарин жюрйирин гьякьнаан
мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали:
Халагъ Мурадяли. “Сабур апӀин, Мурадяли".
Предметарин аьлакьйир. Дагъустандин тарих. Дагъустандин халкьар
15—18 аьсрариъ (V класс). Музыка. Табасаран.
БикӀбан ляхин.
Дагъустан халкьарин литературайиан.
Етим Эмин. “Агь, уьмур”,“Васият”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
41
“Агь, уьмур” шиъриъ шаири чан вахтниин рази дарувал улупуб.
Гьадму вахтнан къанунсузвал, ихтиярсузвал ва гъагъивал ачухъ апӀуб.
Шаирин думу уьмрихьна вуйи разисузвал.
“Васият”. Шиъриъ, гъагъи уьмриан иццру духьнайиган, чаина к1ул
зигуз дяргъюрайи багахьлуйирикан рази дарувал улупуб. Шаирин уьмрикан
ва ярар-дустарикан, багахьлуйирикан юкӀв ктабтӀуб.
Шиърарин чӀалнан тясирлувал ва гюрчегвал.
К1ул’инди урхбан бадали: Кьючхюр Сяид. “Klapy йигъ”.
Мунги
Аьгьмад.
“Къубачийин
жигьил
устйирин
мяъли”,
“РитӀишин”, “ЮкӀв хътарди лихру касар”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ Дагъустандиъ гьацӀар чпиз ккуниси, хъа тмундар аьжузди
яшамиш шулайи улихьдин уьмур пислемиш апӀуб. Халкьдин гъагъи гьялнан
сурат улупуб.
Инхо Аьлигьяжи. “Гашун жанаврарси”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шиъриъ XIX аьсрин кьюбпи пайнаъ дагълу касиб нежбрарин
яшайишдин гъагъи гьял улупуб. Шаири гьадму вахтна чӀуру аьдатар ва
къайдйир пислемиш апӀуб. Эсериъ кечмиш духьнайи касдин багахьлуйирин
тямягькарвал, дурари йитим бицӀидар тӀараш апӀуб. Шиъриъ диндин
гъуллугъчйир пислемиш апӀуб, дураригъ кьюб маш гъяйивал улупуб.
БикӀбан ляхин.
1917—1945-пи йисарихъанмина вуйи табасаран литературайиан.
ЦӀийи табасаран литература арайиз гъюб.
Табасаран литературайин бина диву шаирар ва писателар: Абумуслим
Жяфаров, Багьаудин Митаров, Манаф Шамхалов ва ж. Дурарин эсерариъ
багъри Ватан, халкь азад хьуп'ин шадвал ва дамагъ апӀуб.
Табасаран литература цӀийи жанрйириинди (поэма, повесть, роман,
пьеса ва ж.) девлетлу хьуб.
42
Ватандин Аьхю дяви ва табасаран литература. А. Жяфаровдин, Б.
Митаровдин, М. Шамхаловдин, М. Митаровдин ва жара эсерариъ дявдин
тема.
А. Жяфаров. “Закурин рякъ”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Повестдиъ дагълу гъулан уьмриз Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ
йисари гъюрайи аьхю дигиш'валар улупуб.
Гъулаъ цӀийи рякъ ва гъяд тикмиш апӀуб. Урус инженер Сашайинна
дагълу ветврач Гюльперийин суратар. Дурарин арайиъ айи рафтар.
Жигьиларин хасиятарин лишнар: гьюрматлувал, кӀван ачухъвал, чпин
ляхнихъ юк!в убгувал. Гюлперийиканна Сашайикан гъулаъ футнийир рагъуб.
Марцци мюгьюббат вари читинвалариин гъалиб хьуб. ЦӀигьарин цӀийи жинс
аргъаж апӀбакан вуйи Гюлперийин умудар.
Повестдин асас мяна.
Литературайин теория. Художествойин образдин гьякьнаан мялумат.
К!ул’индиурхбан бадали: А. Жяфаров. “Бегьерлу йис”.
И. Шагьмарданов. “ГвачӀиндин рякъюъ”.
Б. Митаров. “Гъалибвалин завар рахри”, “Гъургъушум убзри
завуъ, убгура дюн’я”, "Душман терг апӀурхьа”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шаири чан эсерариъ Ватандин Аьхю дявдиъ ихь халкьари улупу
гьунарар адлу апӀуб. Шаири гъанлу душмандиз абйириси дирбаш'валиинди
йивуз, дугълан кьисас алдабгъуз дих апӀуб.
Шаирин шиърариъ ватанпервервалин гьиссар.
Шиърарин чӀалнан тясирлувал.
К1ул’инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров. “Бабан дидар”, “Инсанар”.
М. Шамхалов. “Дагълариъ тӀуркӀбар”.
Писателин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
43
“Дагълариъ тӀуркӀбар” "Женгчйир” повестдин кьюбпи китаб вуди хьуб.
Повестдиъ
дагълу
уьлкейиъ
халкьдин
яшайишдиъ,
дуланажагъдиъ,
экономика ва культура за апӀбаъ гъягъюрайи аьхю ляхнар улупуб.
Дадашдин регьберваликкди аьсрариинди дагълуйириз гъурхулувал
туври гъабхьи магъу дерейиъ яркьу, машинар гъягъру рякъ тикмиш апӀуб.
Магъу дерейин сурат. Халкь эсерин асас игит вуди хьуб. Халкьдин образ.
БикӀбан ляхин.
Литературайин теория. Повестдин гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали: М. Шамхалов. “Гъи уьмрин шил дариз
назук".М. Митаров. “Мурслариинди гъибикӀу уьмур”.
М. Митаров. “Ифдин гъарзар”.
«Ифдин гъарзар». Поэмайин дибдиъ халкьдин кьиса ади хьуб. Эсериъ
ихтилат гъябгъюрайи тарихи вахт. Дидиъ ч!ат терефнан чапхунчйирихъди
азадвал ва асиллу дарувал бадали гъубху гьякьлу женг улупуб ва халкьдин
гьунар адлу апӀуб. Поэмайиъ живан дагълу балин образ. Дугъан багъри
ватандихьна вуйи вафалувал, душмнарихьна вуйи даккнишин. Балин
фикирлувал, гафнан учӀрувал ва мюгькамвал. Душмнарин вягьшивал ва
инсансузвал. Халкьдин игитвалин аьжалсузвал.
Поэмайин чӀалнан хусусивалар. Дидиъ ктибтбан къайда. Поэмайин
ччвурнан мяна.
И. Шагьмарданов. “Дявдин гвачӀин”, “Мюрхюн гьар”,
“КӀваин илмийиз”, «Гьаз-вуш аьхиримжи вахтна»
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Шаири эсерариъ халкьди Аьхю дявдин гъагъи йисари уьлкейин азадвал
бадали фашистарихъди гъубху гьякьлу женгнан суратар яратмиш апӀуб.
Шиърариъ дявдин шиклар. Дявди инсанариз ва табиаьтдиз туву аьзабар.
Гъанлу душмандиин гъалиб хьувалиин авторин инанмиш’вал. Гизаф
миллетарин сабвал ва гьякьлу женгназ вуйи вафалувал. Фашизм нянатламиш
апӀуб.
44
Эсерариъ шаирин ватанпервервалин гьиссар. Шиърарин чӀалнан
хусусивалар (метафорйир, ташбигьар, жанлу апӀбар).
КӀул'иди урхбан бадали: П. Асланов. “Аьхюр”, "Ватан”
Ш. Къазиев. “Руг ва рюкъ”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Поэмайиъ дагълу гъулан Ватандин Аьхю дявдин улихьна вуйи ва
дявдин кьяляхъ вахт улупуб. Нежбрин зегьметнан гюрчегвал. Уьмриъ
инсандин заан буржи, вазифа. Гьяснан образдиъ дагълуйириз хас вуйи
хасиятнан лишнар: рягьимлувал, чан ляхнихъ юкӀв убгувал, чан инсанвалин
вазифйир намуслуди тамам апӀувал.
Эсериъ дявдин шиклар. Дявди табиаьтдинна ва инсанариина гъахи
аьзабар. Ислягь зегьметнан хутӀлар ва дявдин майднар улупуб, дурарин
шиклариинди эсериъ дяви пислемиш апӀуб.
Поэмайин художествойин хусусивалар (жанлуапӀбар, ташбигьар,
метафорйир, лирикайин улдучӀвбар, обращенйир ва ж.)
Поэмайиъ антитеза яркьуди ишлетмиш апӀбан метлеблувал.
К1ул’инди урхбан бадали: Ш. Шагьмарданов. “НитӀрихъ гъарзар”.
Аь. Салаватов. “Уьру партизнар”.
Пьесайиъ ватандаш дявдин йисарин гьядисйир улупуб. Дидиъ уьру
партизнарин образар: Булат, Демир, Гъизтаман. Партизнарин хасиятарин
лишнар. Дурарин халкьдин азадвал бадали гъабхурайи гьякьлу женгназ вуйи
вафалувал.
Литературайин теория. Эсерин сюжет ва композиция.
Аткъай. «Уьмриз» , «Гьар» , «Сес ву ширин».
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Уьмриз” шиъриъ шаирин уьмрихъди вуйи рафтар. Зегьметнахъ,
гьяракатнахъ юкӀв хьуб.
“Гьар” шиъриъ айи гьарин сурат. Дидин баб-жилихъди айи аьлакьа.
“Сес ву ширин..." шиъриъ шаирин шиърарихьна вуйи тӀалаб, дурарин
заан метлеб ачухъ апӀуб.
45
К1ул’инди урхбан бадали: Ш. Къазиев. “Мани гъарзар".Р. Рашидов.
“ЧӀивиб ригъдихьна гьачӀабккуру”.
X. Авшалумов. "Йиз душман — йиз гъунши”.
Гьикаяйиъ инсанарик кайи чӀуру хасиятар зегьмет дизригди гъазанмиш
апӀуб нигь апӀуб.
Гамбаринна Сари-Самадрин къаматар.
Гьикаяйин художествойин кьат1'ивалар: игитри чав пислемиш апӀуб,
мисалар ишлетмиш апӀуб ва эсериъ дурарин роль.
Гьикаяйин кӀулин фикир ачухъ апӀбаъ сатирайинна юморин метлеб.
К1ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. “Хулар”.А. Аьгьмедов.
ГвачӀин”.
БикӀбан ляхин.
КӀваълан апӀбан бадали: “Табасаран”.
Кьалухъ Мирза. “Хандиз жаваб”.
Даттил Уруж. “Я касиб”.
Е. Эмин. “Васият”.
М. Чаринов. “Багъри уьлке” (урхурайидари чпи гъядягъну, 5—6 бенд).
Б. Митаров. “Гъургъушум убзри завуъ, убгура дюн’я”.
И. Шагьмарданов. “Дявдин гвачӀин” (3—4 бенд).
Ш. Къазиев. “Руг ва рюкъ" поэмайиан 5—6 бенд (Мялимдин
теклифниинди).
46
9 – класс
Предметдин натижа (предметные результаты):
- художественный эсерар историко - литературнйирси кьабул ап1уб;
- гъурху эсерарикан уьмуми мялуматар ади хьуб;
- литературайин эсерин анализ ап1уз удукьуб (эсерарин жанр, композиция,
сюжет улупуз удукьуб ва игитариз характеристика тувуб);
Предметарин арайиъ айи натижа (метапредметные результаты):
- устадвалиинди гьаржюрейин планар дюзмиш ап1бан бадали рякъяр яркьу
ап1уб;
- гьаржюрейин кититбар ишлетмиш ап1уб;
- интернетдихъди ва жара дакьатарихъди ляхин ап1уз удукьуб;
- хусуи лигбар ади хьуб.
Хусуси натижа (личностные результаты):
- программайиъ тувнайи художествойин эсерар к1ваъланди аьгъяди хьуб;
47
-гъурху эсерихьна хусуси лигбар ади хьуб;
-гьаржюрейин творческий ляхнар гъахуз удукьуб;
- гъурху темйирихьна хусуси лигбар ади хьуб.
КучӀвбан дарс.
Гьамусдин деврин табасаран литературайиъ улихьдин литературайин
ужударстар аьдатар давам апӀуз. Жанр жигьатнаан табасаран литература
артмиш хьуб. Тема жигьатнаан дидин жюрбежюрвал.
ХХ-пи аьсрин 2-пи пайнан табасаран литература 1946—
1992 йисар.
Табасаран литература улихьна гъябгъбан деврар, чапдиан удучӀву
чӀатху эсерар, китабар ва дурариъ гьамусдин деврин инсандин сурат.
Табасаран литературайиз урус литературайин тясир. Гьамусдин деврин
табасаран литературайин улихь дийигънайи вазифйир.
Жанр ва тема жигьатнаан табасаран литература артмиш хьуб.
Табасаран литературайин халкьчивал.
Табасаран литературайин милли терефар. Халкьарин дуствал - милли
литературйирин
дуствал
вуди
хьуб.Урус,
дагъустан
ва
табасаран
литературйирин аьлакьйир.
Табасаран литература ва диди инсан тербияламиш апӀуб.
М. Митаров. “Устад”.
Шаирин уьмрин ва яратмиш апӀбарин рякъ.
“Устад”. Поэмайин асас мяна, халкьдин художествойин яратмиш
апӀбарин ад апӀуб, дурарихьна вуйи дюз дару, буш фикрар батӀул апӀуб,
дурар имбубсан артмиш апӀуб вуди хьуб. Халачйирин устад Перийин образ.
Дугъан ляхнихьна ва милли искусствойихьна вуйи ккунивал ва аьшкь,
аьдатнан чешнийириъ накьишарин ва рангарин цӀийивал тӀапӀуз удукьуб.
Халкьди халачачи дагълу дишагьлийин баркаллу ляхниз лайикьлу кьимат
тувуб. Поэмайин хусусивалар. Дидиъ табиаьтдин шикларин роль.
К1ул’инди
урхбан
бадали:
М.
Митаров
«Сулакдинригъ».М.
Шамхалов. “Дих апӀбаз”.И. Шагьмарданов. “Гьалвар урхрударин мяъли”.
48
БикӀбан ляхин.
А. Агъададашев. "Уьмрин къайда”, “Фунур вувуз гирами”.
"Уьмрин къайда”. Инсандин к1ул'ина фицдар йигъар-йишвар вушра
гъюб мумкинвал айиб улупуб. Амма гьарсар инсанди, чав уьмрин къайда
вуйиб улупуб.
“Фунур вувуз гирами?” Шиъриъ варитӀан гирамир халис инсан вуйиб
улупуб.
Шиърарин устадвалин хусусивал.
К1ул’инди урхбан бадали: А. Агъададашев. "Женгнан яракь”, “Адлу
шагьур".
Къ. Рамазанов. “Гъазелар”, “ХъухърумартӀан мархь лазим ву”.
“Гъазелар”. Шиърариъ инсандихьна (дишагьлийихьна) вуйи марцци
гьиссар. Инсандин уьмрикан философияйин фикрар. Гъазел уьмуми
лирикайин шиърин рифма.
“ХъухърумартӀан мархь лазим ву”. Эсериъ гьякьикьатдиъ ич1и
гафартӀан ляхин лазим вуйиб улупуб.
Шаирин устадвалин хусусивал. Тевуб.
3. Дашдемиров. "Йиз фикрар”, “Насигьят”.
Шаирин уьмрикан ва яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Йиз фикрар”, "Инсан,инсан”. Шиърариъ Ватан, халкь, баб адлу апӀуз
шаирин кӀван гьиссар. Гъийин девриъ миллетарин арайиъ сабвал,мясляаьт
ккун апӀуб. Душмандихьна вуйи даккнишин.
Шиърариъ шаирин кӀваз сикинвал тутруврайи дерин философияйин
фикрар,ватандаш’валин гьиссар.
Шиърарин тясирлувалин гужалвал.
К!ул'инди урхбан бадали: 3. Дашдемиров. ’’Сумчир вуйин даршиш
салам.”
Б. Ражабов. ”Ватан,”Уьмур”, ”Уьл”.
49
“Ватан”
шиъриъ
ватан
адлу
апӀуб,
дид’инди
дамагъ
апӀуб.
“Уьмур”.Кьабирин суратнаъ дугъан зегьметнуна женгну абцӀну гъубшу
уьмур улупуб. Абйирин насигьятар.
“Уьл”. Шиъриъ инсандин марцци зегьметнан бегьер вуйи уьл адлу
апӀуб. Уьлиз гьюрмат апӀуб, дидин гъадри ади вердиш хьуб инсанарин
шарт!арикан саб ву. Инсанди уьлихъ зигру жафа ачухъ апӀуб.
Ю. Базутаев. Байвахтнаан сюгьрин жилгъа.
(Поэмайиан кьатӀар).
Поэмайиъ багъри юрднан мясляаьтнан вахтарин ва дявдин вахтарин
шиклар.
Дирниъ уьлер уржури инсанариз туврайи ва гаш’ан йихурайидарин
хажалат зигурайи баб ва пул бадали гаш’ан инсанар тӀанкь хьуз гъитрайи
севдиграр.
Поэмайиъ гъитӀиккнайи яракь артухъ апӀувалин, дявдин, ризкь гьясил
апӀувалин, инсандин фагьумлу уьмур хъапӀну ккунивалин месэлйир.
Поэмайин композицияйин хусусиятар.
К1ул'инди урхбан бадали: Аь. Сефигъурбанов. "Багъри юрдарин
нугъат".
А. Гьяжиибрагьимов. “Гъизил айи тавра”.
“Гъизил айи тавра”. Эсериъ севдигар Гьяжибалайин яшайиш.
Маллайинна
севдигрин
сюгьбат.
Угъланбикайин
гъизил
айи
тавра.
Угъланбикайин уьмур ва аьжал.
Девлетну, тямягьнуинсандин кӀваан инсанвал утӀубккуб.
Зегьмет дизригди уч гъапӀу девлетнакан мянфяаьт ктабгъуз дархьуб.
Гъизили “Гьярам хил” абгурайиб улупуб.
Аь. Рашидов. “Яшамиш хьуб ужуб ляхин ву”.
"Яшамиш хьуб ужуб ляхин ву” ихтилатнаъ Аьгьмаддина Мухлисатди
сар-сариз вафалувалин гафар тувуб. Аьгьмад Ватандин Аьхю дявдин
иштиракчи. Эсерин игит дявдиан инвалидди хъадакну гъюб. Аьгьмаддин
уьмрихьна вуйи ккунивал.
50
Ихтилатнан игитарин мюгьюббат чӀиви хьуб, дурарин аьхю инсанвал,
рюгьнан мюгькамвал, кӀван ачухъвал, эдеблувалин гюрчегвал улупуб.
П. Кьасумов. “Литературайин дарснаъ”.
“Литературайин
дарснаъ”
эсериъ
мектебдиъ
гъябгъюрайи
литературайин дарснан гидишатдикан пуб. Урхурайи баяр-шубарин арайиъ
айи
зарафатарикан
мялимдин
ва
урхурайидарин
рафтар.
Сабпи
мюгьюббатнан гьиссарикан ачухъди бикӀуб.
Гь. Гьюсейнов. “Гъизил”.
Повестдиъ дагълу гъулан яшайиш улупуб. Селмийин уьмур. Дугъан
образдиъ автори инсан фици яваш-явашди мал-мутмуйин, девлетнан
тясирнакк ккахъну дигиш шулуш, улупуб. Селмийин хасият повестдин
эвелиан аьхириз дигиш хьпан рякъ.
Аьлдинна Минайин мюгьюббат.
Повестдиъ
табиаьтдин
шиклар
яркьуди
ишлетмиш
апӀувалин
метлеблувал. Эсерин гъурулушнан хусусивалар.
П. Асланов. “Кьисмат”, “Рубасдихь”, “Аьхюр”, “Коррида”.
“Кьисмат”. Шиъриъ инсандин уьмрин рякъ художественно- успагьиди
улупуб. Инсандин уьмур кьисматнаъ ади хьуб. Хушбахт кьисмат ккундуш —
зегьмет зигуб, женгнаъ уч1вуб.
Шиърин чӀалнан хусусивал.
"Рубасдихь”. Шиъриъ дагълу табиаьтдин шиклар. Рубасдихьна
илт!ик!ну улхбаан авторин багъри жилихьна вуйи гирамивалин гьиссар
ашкар хьуб. Инсанарин уьмур ва табиаьт гюрчег апӀбаъ Рубасдин
метлеблувал. Зегьметкеш дагълуйирин гъайгъушнар.
Шиърин чӀалнан тясирлувал (эпитетар, метафорйир).
“Аьхюр” шиъриъ гъитӀиккнайи гъийин ихь уьмрин читин месэлйир.
Зегьметкеш халкьдин аьжуз гьял, “аьхюрин” гьяясузвал ва “аьхюри"
халкьдин гележег пуч апӀурайивал.
“Коррида” шиъриъ образный саягъ, корридайиз адапӀнайи йицракан
улхури, гъийин гьякьсуз дюн'яйиъ инсандин уьмрикан пуб.
51
Шиъриъ йицран, тамашачйирин ва матадорин образар.
БикӀбан ляхин.
Литературайин теория. Художествойин эсерин мянайинна формайин
сабвал.
К1ул’инди урхбан бадали: Ш. Къазиев. “Шубуб цӀадликан баллада”.
Ш. Шагьмарданов. "Жихрин гьар”.
Писателин яратмиш апӀбарин мялуматар.
Повестдиъ багъри табиаьтдихьна вуйи ватанпервервалин гьиссар ва
рафтар улупуради хьуб. Эсерин кӀулин игит вуйи жихрин гьарин образ.
Инсандин табиаьт уьбхбахьна вуйи рафтар.
Табиаьтдин шиклар яратмиш апӀбаъ авторин кӀван дугъривал. Эсерин
лиризм. Табиаьт жанлуди улупуб.
К1ул’инди урхбан бадали: Аьлирза Сяидов. “Дуствал”, “Шурахьна
гъафну дугъандуст”.
Гь. Таибов. “Рубдин тикйирикан баллада”, “Деллу нир”, “Му фу
гъабши”.
Шаирин яратмиш апӀбарикан мялуматар.
“Рубдин тикйирикан баллада”. Аьхю жилиин бицӀи рубдин тикйир
гатӀахьуз йишв адрувал. Табиаьтдихьна вуйи марцци гьиссар.
Эсериъ ислягьвалихьна гьарай, дих ап!уб.
“Деллу нир” эсериъ шаирин вазифайикан ашкарди пуб. “Сесерин нир
йивура йиз мухриз” — цӀарарин метлеб. Шиъриъ шаирин вахтнакан хиялар.
“Му фу гъабши”. Шиъриъ улихьдин дявдин читин йигъарихьна
аьксивал, аьсси духьнайивал. Ихь девриъ шаирин кӀваъ сикинсузвал ипнайи
фикрар.
К1ул'инди урхбан бадали: Гь. ТӀаибов. "Тулайин мюрхин гьарар”,
“ГвачӀин”.
А. Аьгьмедов. “Инсан”, “Буржи”.
52
“Инсан”. Инсандин рюгьнаъ сабси яшамиш шули женгнаъ айи
къаршувалар ва дурар улупбан устадвал. Инсандихьна илтӀикӀну кӀурайи
гафарин метлеб.
«Буржи». Шиъриъ шаирин художествойин фикрин кьудратлувал
улупуб. Инсандин буржи — Ватан, халкь, баб адлу апӀуб, дурар бадали
“уьмрин гажин” абцӀну гьам, дерд, шадвал убхъуб.
Шиъриъ чӀалнан хусусивал.
К1ул'инди урхбан бадали: Эсед Гьяжиев. “Читин имтигьян”.
Г. Уьмарова. “Йигъ-йишв”, "Гьисснан хилар”.
Шиърариъ табасаран дишагьлийин уьмур, дугъан йигъ-йишв, зегьмет
шикиллуди улупуб.
Дишагьлийи уьмри чаин илипнайи заан вазифа тамам апӀувал.
Шиърарин
тясирлу
aпlpy
художествойин
дакьатар.
Дурарин
композицияйин хусусивалар.
К1ул'инди урхбан бадали: Г. Уьмарова. “Шубуб салам”, "Хилар
хъиржвну”.К. Маллаев. «Шиърар».Аьбду-Рягьим. «Убгъидимархь».
Э. Ашурбекова. «Шиърар».
Предметарин аьлакьйир. Дагъустан тарих. Дагъустандиъ XX- пи
аьсрин аьхирариъ гъаши дигиш’валар. Табасаран халкьдин уьмур.
Дагъустан халкьарин литературайиан
Ю. Хаппалаев. “Сабпи изан”.
Шаирин уьмрин ва яратмиш апӀбарин рякъ. “Сабпи изан” шиъриъ
нежбрин зегьмет, дугъан юкӀв чан пишейиин хьуб, гизаф йисарин тажруба,
халкьдин аьдатар улупуб. Халкьди нежбрариз гьюрмат апӀуб.
Нежбрин сурат. Хьадукран йигъарин шиклар. Шиърин художествойин
кьат1ивалар.
К1ул’инди урхбан бадали: Аь. Саидов. “Дуствал”, “Дюн'яйин
берекет”.А. Жяфаров. “Накьвдиъ концерт”.
Р. Гьямзатов. “Урусатдин эскрар".
Шаирин уьмрин ва яратмиш апӀбарин рякъ.
53
Поэмайин ватанпервервалин дерин мяна. Дагьустандин баркаллу бай
Советарин Союздин Игит Мягьяммадзагьид Аьбдулманафовдин образ. Ихь
халкьарин арайиъ сабвалин ва дуствалин чӀур апӀуз даршлу мюгькамвал.
Инсанарин
терефнаан
Ватандихьна,
ислягьвалихьна
вуйи
сяргьятсуз
ккунивал ва вафалувал.
Литературайин теория. Уьмрин гьякьикьат ва литературайин эсерин
художествойин аьлававалар.
К!ул’инди урхбан бадали: Ш. Къазиев. “Дявдин зийнар.К. Мурсалов.
«Аднангъагъ»
Аь. Абу-Бакар. “Дарги шубар”.
Писателин уьмрин ва яратмиш апӀбарин рякъ.
“Дарги шубар” повестдиъ дагълу шубарин хасият тешкил хьупан
гьяракат улупуб. Дидиъ гъийин йигъан дагълу гъулан жигьиларин уьмур. Сад
йисан бабкан гъахьи йирхьур шуран кьадар-кьисматар. Шубарин хасиятариз
хас вуйи лишнар. Повестдиъ риш хьуб бедбахтвал гьисаб апӀури гъахьи
дагълуйирин кюгьне фикир. Гъизтамумдин важара шубарин суратариинди
батӀул апӀуб. Эсерин мяна ачухъ апӀбаъ эпиграфдин роль.
БикӀбан ляхин.
К1ул’инди урхбан бадали: Ю. Базутаев. “Багълариъ чвул либцура!”
И. Гьюсейнов. “Гъванар”.
Шаирин яратмиш апӀбарикан мялуматар.
Ватандин Аьхю дявдин вахтна халкьдин ватанпервервал. Селимдин образ.
Эсери кӀулин фикир ачухъ апӀбан бадали гъванарин метлеб.
Фашистарин жасусдин фикир кӀулиз удудубчӀвуб.
Эсерин дюзмиш хьуб. ЧӀалнан дакьатар.
К1ул’инди урхбан бадали: Б. Митаров. “Женгнан дустариз”.
Кечирмиш шулайи деврин табасаран поэзия.
Кечирмиш шулайи деврин табасаран поэзия, дидин тематика ва
проблематика. Ватандиз вахалкьдиз вуйи вафалувал, инсанпервервал ва
ватанпервервал. Дявдиз вуйи аьксивал.
54
Кечирмиш шулайи деврин поэзияйин вакилар:
Аьлит1агьир
Сефигъурбанов,
Аьбдурягьим
Аьбдурягьманов,
Аьбдуллагь Аьбдурягьманов, Аьбдулмажид Къурбанов, МуслимКъурбанов,
Гюлбика Уьмарова, Мягьяммед Мягьяммедов, Шюшеханум Керимова,
Керим Маллаев, Гьюсейн Аьбдурягьманов, Эльмира Аьдилова ва гь. ж.
Табасаран литература жигьил ва бажаранлу шаирарин ва писателарин
яратмиш апӀбари девлетлу ва гьунарлу апӀуб. Литературайиз цӀийи гьенгар
ва фикрар хуб.
Табасаран шаирари ва писателари халкьдин улихь чпин жавабдар
буржи аннамиш апӀуб, табасаран литература артмиш апӀуб.
Жанрйир жигьатнаан гьамусдин деврин поэзияйин жюрбежюрвал ва
девлетлувал. ЦӀийи жанрйир (баллада, сонет, триолет ва ж.)
Кечирмиш шулайи деврин поэзияйин художествойин дакьатар ва
кьат,ивалар.
Литературайин теория. Аьгъювалар ва тербия тувбан рякъ'ан
художествойин литературайин метлеблувалар.
Кечирмиш шулайи деврин табасаран проза
Табасаранарин
гьамусдин
деврин
проза,
дидин
тематика
ва
проблематика. Дидин инсан ва Ватан ккун хьувалин гьиссар.
Ватандин Аьхю дявдин гъагъи вахтарикан, ислягь зегьметнакан
яратмиш дапӀнайи эсерар.
Кечирмиш шулайи деврин прозайин эсерарин жанрйир жигьатнаан
вуйи жюрбежюрвал.
Гьамусдин деврин прозайин художествойин дакьатар ва кьат'ивалар.
Литературайин
теория.
Гьамусдин
табасаран
стиларин, жанрйирин жюрбежюрвалин гьякьнаан мялумат.
К1ул'инди урхбан бадали:
Б. Ражабов. “Йиз юкӀв, йиз юкӀв”.
55
литературайин
Предметарин аьлакьйир.Дагъустандин тарих.Дагъустандин халкьари
гъийин девриъ тикмиш апӀбар. Рякъяр тикмиш апӀбан бадали женг гъабхуб.
Халкьдин уьмриъ ва политикайиъ цӀийивалар тӀауб.
Табасаран халкьдин культура улихьна гъябгъюб (IV класс).
Текрар апӀбан бадали.
Б и к I б а н ляхин.
КӀваълан апӀбан бадали:
М. Митаров. “Устад” (мялимдин теклифниинди саб чӀукӀ).
Р. Гьямзатов. "Урусатдин эскрар” ("Дустарин аьжализ лигур гуч!
дарди...” гафарилан “Гьаци гъапну гъучагъри ихь” гафариинакьан).
А. Агъададашев. “Фунур вувуз гирами”.
3. Дашдемиров. “Йиз фикрар” (4—5 бенд).
А. Аьгьмедов. "Инсан”.
Предмет аьгъю ап1бахьна вуйи т1алабар
5 классдиъ урхурайидарин аьгъюваларихьна ва
удукьуваларихьна вуйи асас тӀалабар
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
гъурху эсерин авторар ва ччвурар;
—
гъурху эсерин мяна ва дидиъ иштирак шулайи игитар (игитар
эсериъ гъягъюрайи гьядисйирихъди аьлакьалу вуди);
—
литературайин теорияйин мялуматарин асас лишнар;
—
халкьдин махъв литературайин махъврахьан жара апӀуз;
—
программайи кӀваълан апӀуз теклиф апӀурайи текстар.
Урхурайидариан удукьуради ккунду:
—
гъурху эсериан саб вакьиа жара апӀуз;
—
аьгъю
апӀурайи
эсерин
вакьиъйирин
арайиъ
вахтнан
ва
себебнанна натижайин аьлакьа тешкил апӀуз;
—
аьгъю апӀурайи эсериъ ташбигьар, эпитетар, жанлу апӀбар агуз ва
текстнаъ дурари уйнамиш апӀурайи ролин гъаврикк ккауз;
56
—
мялимдин
теклифниинди
аьгъю
апӀурайи
эсерин
игитриз
характеристика тувуз.
—
таниш вуйи художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин
текстар адабхъну дюзди ва чкиди урхуз;
—
кӀваълан дапӀнайи художествойин эсер тясирлуди урхуз;
—
эпосдин бицӀи эсерин вая эсериан вуйи саб чӀукӀнан мяна
мелзналан ва дибикӀну (изложение) жикъиди, тамамвалиинди ва гъядягъюри
ачухъ апӀуз;
—
литературайин эсерин игитрин гьякьнаан мелзналан вая дибикӀну
ктибтуз;
—
эпосдин аьхю дару эсерин вая эсерин саб чӀукӀнан план дюзмиш
апӀуз;
-
к1ул′инди
гъурху
литературайин
эсериз,
искусствойин
жара
жюрйирин эсерариз (эсерарин игитрихьна ва гьядисйирихьна вуйи жвуван
рафтар ачухъ ап1уб) мелзналан кьимат тувуб.
—
хрестоматияйин ва гъурху жара китабарикан мянфяаьт ктабгъуз.
6 – пи классдиъ урхурайидарин аьгъюваларихьна ва
удукьуваларихьна вуйи асас тӀалабар
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
гъурху эсерарин авторар ва ччвурар;
—
гъурху эсерарин мяна ва дурариъ иштирак шулайи игитар (игитар
эсериъ кӀули гъягъюрайи гьядисйирихъди аьлакьалу вуди);
—
литературайин теорияйин мялуматарин асас лишнар;
—
программайи кӀваълан апӀуз теклиф апӀурайи текстар.
Урхурайдариан удукьуради ккунду:
—
писатели яратмиш дапӀнайи художествойин шиклар жвуван
фикриъ цӀийиди яратмиш апӀуз;
57
—
аьгъю апӀурайи эсерин вакьиъйир жара апӀуз;
—
аьгъю апӀурайи текстнан суратлувалинна тясирлувалин дакьатар
ва гьацира пейзаж абгуз ва дурари текстнаъ уйнамиш апӀурайи ролин
гъаврикк ккауз;
—
аьгъю
апӀурайи
эсерин
игитриз,
дугъан
гьяракатариин,
гьиллигъариин ва ахлакьниин асасламиш духьну, характеристика тувуз.
—
Художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар
адабхъну дюзди ва чкиди урхуз;
—
художествойин эсерар тясирлуди урхуз;
—
эпосдин думукьан аьхю дару эсерин вая эсериан вуйи саб
чӀукӀнан мяна тамамвалиинди, гъядягъюри ва жикъиди мелзналан ва
дибикӀну (изложение) ачухъ апӀуз;
—
к1ул’инди гьурху литературайин эсериз ва искусствойин жара
жюрйирин эсерариз (эсерин игитрихьна ва гьядисйирихьна вуйи жвуван
рафтар ачухъ апӀури) мелзналан ва дибикӀну кьимат тувуз.
7 классдиъ урхурайидарин аьгъюваларихьна ва
удукьуваларихьна вуйи асас тӀалабар
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
аьгъю гъапӀу эсерарин авторар ва эсерин мяна
—
гъурху эсерарин сюжет ва дурариъ иштирак шулайи игитар
(игитар ва дурарихъди аьлакьалу вуйи гьядисйир);
—
аьгъю гъапӀу эсерин композицияйин хусусивалар;
—
литературайин теорияйин мялуматарин асас лишнар;
—
программайикӀваъланапӀузтеклифдапӀнайитекстар.
Урхурайидариан удукьури ккунду
58
—
писатели яратмиш дапӀнайи художествойин шиклар жвуван
фикриъ цӀийиди яратмиш апӀуз;
—
аьгъю апӀурайи эсериъ дидин иштиракчйириз характеристика
тувбан бадали важиблустар вакьиъйир жара апӀуз;
— аьгъю дапӀнайи эсерин сюжетдин элементарин идеяйинна художествойин
роль тяйин апӀуз;
—
эсериъ
чӀалнан
гюрчегвалинна
тясирлувалин
дакьатарин
идеяйинна художествойин роль тяйин апӀуз;
—
мялимди
дивнайи
суалназ
хас
вуйиси
эсерин
игитриз
характеристика тувуз;
—
аьгъю апӀурайи эсерин кьюр игит, дурарихьна авторин тереф-
наан вуйи рафтар ачухъ апӀбан бадали, чиб-чпихъди тевуз;
—
эпосдин, лирикайин ва драмайин эсерар;
—
художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар
адахъну дюзди ва чкиди урхуз;
—
художествойин эсерар тясирлуди урхуз;
—
эпосдин эсерин вая чӀукӀнан мяна тамамвалиинди, гъядягъюри ва
жикъиди мелзналан ва дибикӀну (изложение) ачухъ апӀуз;
—
аьгъю
апӀурайи
эсериан
мелзналан
ва
дибикӀну
жвуван
фикриинди сочинение яратмиш апӀуз; суалназ ккатӀабццу жаваб тувуз ва
эсерин игитариз, к1ул'инди ва тевну характеристика тувуз;
—
эпосдин эсерин вая саб чӀукӀнан план дюзмиш апӀуз;
—
жвуван мелзналан ва дибикӀну гъапибдин план дюзмиш апӀуз;
59
8 классдиъ урхурайидарин аьгъюваларихьна ва
удукьуваларихьна вуйи асас тӀалабар
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
аьгъю гъапӀу эсерарин авторар, ччвурар ва ччвурарин мяна;
—
аьгъю гъапӀу эсерарин асас темйир ва хусусивалар;
—
аьгъю гъапӀу эпосдин эсерарин сюжет ва дурариъ иштирак
шулайи игитар (игитар ва дурарихъди аьлакьалу вуйи гьядисйир);
—
литературайин теорияйин мялуматарин асас лишнар;
—
лирикайинна эпосдин эсерариз хас вуйи хусуси лишнар;
—
программайи кӀваълан апӀбан бадали теклиф дапӀнайи текстар.
—
художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар
адахъну дюзди ва чкиди урхуз;
60
—
художествойин эсер тясирлуди урхуз;
—
эпосдин эсерин вая эсериан вуйи чӀукӀарин мяна тамамвалиинди,
гъядягъюри ва жикъиди мелзналан ва дибикӀну (изложение) ачухъ апӀуз;
—
аьгъю апӀурайи эсериан мелзналан ва дибикӀну жвуван фикри-
инди сочинение яратмиш апӀуз, суалназ ккатӀабццу жаваб тувуз ва эсерин
игитариз (к1ул’инди вая тевну) проблемайин характеристика тувуз;
9 классдиъ урхурайидарин аьгъюваларихьна ва
удукьуваларихьна вуйи асас тӀалабар
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
литературайин направленйирин гьякьнаан важиблустар далилар
(романтизм, реализм);
—
аьгъю дапӀнайи эсериъ улупнайи девриз хас вуйи хусусивалар;
—
аьгъю дапӀнайи эсерин сюжет, композицияйин ва образарин
гъурулушдин хусусивалар;
—
аьгъю дапӀнайи эсерин кӀулин игитарин хасиятарин метлеблувал;
—
аьгъю дапӀнайи эсерарин жанрйирин хусусивалар;
—
литературайин теорияйин мялуматарин асас лишнар;
—
программайи кӀваълан апӀуз теклиф дапӀнайи текстар.
61
Урхурайидариан удукьури ккунду
—
писатели яратмиш дапӀнайи художествойин шиклар жвуван
фикриъ цӀийиди яратмиш апӀуз;
—
идеяйинна художествойин хусусивалар гьисабназ гъадагъну,
эсерин анализ апӀуз;
—
эсер литературайин фуну жюрейиз (эпос, лирика, драма) хас
шулаш, жара апӀуз;
—
асас проблемйир жара апӀуз;
—
сюжетдин, композицияйин, образарин гъурулушдин ва чӀалнан
суратлувалинна
тясирлувалин
дакьатари
эсериъ
уйнамиш
апӀурайи
идеяйинна художествойин роль аьгъю апӀуз;
—
эсерин идеяйин мяна ачухъ апӀбаъ, игитрин роль ва игитриз
авторитуврайикьиматтяйинапӀуз;
—
эсерин ва игитарин гьякьнаан вуйи жвуван фикрар далилламиш
апӀуз;
— художествойин, литературайинна критикайин ва жара жюрйирин
текстар адахъну дюзди ва чкиди урхуз;
—
художествойин эсерар тясирлуди урхуз;
—
жвуван мелзналан ва дибикӀну гъапибдин план дюзмиш апӀуз;
—
аьгъю апӀурайи эсериан мелзналан ва дибикӀну жвуван фик-
риинди сочинение яратмиш апӀуз (эсерин игитриз к1ул'инди, тевну ва
группайиинди характеристка тувуб);
—
к1ул’инди гъурху литературайин китабдиз, искусствойин жара
жюрйирин эсериз рецензия ва кьимат тувуз.
62
5 – 9 классариз табасаран литературайиан тематический планирование
V КЛАСС (68 сяаьт)
Эсерар аьгъю ап1бан бадали — 50 сяаьт.
ЧӀал ккат1абццбан бадали — 10 сяаьт.
Классдин гъирагъдиъ гъурху эсерарин зиин сюгьбатар гъахбан бадали
— 8 сяаьт.
Дарснан тема
№
Сяаьта Дарснаъ
рин
кьадар
1
Куч1вбан дарс
1
мялимди
ва Дубхьну
ккуни
ученикари дубхну ккуни натижа
ляхин
Инсандин
китабдин
63
уьмриъ Китабди
инсандин
метлеблувал. уьмриъ фициб мяна
Гафнан искусство вуйи ва метлеб гъабхураш
литературайин гьякьнаан ученикар
гъавриъ
сабпи мялумат. Табасаран ауб.
литература
урхбан
предметси
мектебдиъ
аьгъю апӀуб. Табасаран
литература
дагъустан
литературйирин арайиъ.
2
Халкьдин
“Аслан
мелзнан
нежбер”махъвраъ
яратмиш ап1бар
Табасаран халкьдин
махъвар:«Аслан ва
нежбер»,
«Кьюр
хялижв»,
«Сулан
аьмлар»,
«Квасагайин
кьант1а йиц»
ва Дуланажагъдин,
инсандинна
4
сюгьрин
ва
вягьши гьяйванатарикан вуйи
гьяйванатдин арайиъ айи махъвар жара ап1уз
дуствал улупуб. Инсандин улупуб.
ихтиятсузвали
дуствал
ч1ур
АпӀурайи
дурарин инсандин
гафнан
“Кьюр хялижв” махъвраъ
касибрин мяргьяматлувал
варлуйин
кьискьисвал биябур апӀуб.
“Сулан
аьмлар”.
Махъвраъ гьяйванатарин
жюрбежюр
сулан
хасиятар:
аьмалдарвал,
девдин
аьвамвал,
жанаврин ахмакь’вал ва
швеъдин буш’вал улупуб.
“Квасагайин кьантӀа йиц”.
64
уьмриъ
апӀуб. бисурайи йишв.
жавабдарвал.
улупуб,
Махъвари
Махъвраъ
Квасагайин
аьмалдарвал
ва
Амиринтямягькарвал,
гъанихвал улупуб. Касиб
халкьдин
арайиан вуйи
инсанар
язухъ
шлуси
улупуб.
3
Табасаран халкьдин
“Klapy гату — темпел «К1ару
мяълийир:
«К1ару
гату”мяълийиъ
гату-темпел
гату»,
темпелвалик
4
«Сумчрин
Зегьмет
гату-темпел
гатдин гату», к1уру мяъли
кялхъюб. к1ваъланди
адлу
урхуб.
апӀуб. Сумчрин
мяълийир
илтӀибкӀу халкьдин
аьдатарин
мяълийир»,
Мяълийин
«Кавха»,
мяна. Дидиъ сатирайин ва мяълийир вуди хьуб.
«Дадайиз
шуран дерди».
зарафатнан лишнар.
“Кавха”
халкьдин
Мяълийирин шадвал.
мяълийиъ Дурарин
кавхайихьна гюрчегвал ва хусуси
вуйи ажугъ ва даккнишин лишнар.
улупуб,
кавхайин
инсансузвал.
Халкьдин
кюгьне уьмрин гъагъивал.
“Дадайиз шуран дерди”
мяълийиъ
мектебдиъ
шуран
урхуз
хъайивал
юкӀв
улупуб.
Урхурайидариз
гележегдиъ илим лазим
вуйивал тасдикь апӀуб.
Халкьдин
мяълийирин
65
чӀалнан
жюрйир.
Мяълийирин
чӀалнан
хусусивалар.
4
Абйирин гафар ва 2
Абйирин
гафариъ
мисалар.
мисалариъ халкьдихьна ва гафар
Ватандихьна
темпелвал,
мисалар
улупуб, Дурари
инсандин
алчагъвал, уьмриъ
бисурайи
нигь
Дурариъ
апӀуб. йишв.
халкьдин
камаллувал
ва
зигьмин
деринвал
Абйирин
ва
вуйи жара ап1уз улупуб.
ккунивал
хаинвал
ва Ученикариз абйирин
улупуб.
гафарин
мисаларин
ва
чӀалнан
тясирлувал ва гюрчегвал.
Дурарин
диш
ва
илт1ибкӀу мяна.
5
Дургъунагъар
Дургъунагъариъ халкьдин Чпин
1
улхпариъ
ва
аькьюл, зигьим, яратмиш фикрариъ
апӀбан фантазия ва гюзет дургъунагъар
апӀбар
улупуб. ишлетмиш ап1уб.
Дургъунагъарин
художествойин
хусусивалар.
ЧӀалнан
суратлувал.
6
Бик1бан ляхин
2
Изложение
Шамиль
2
Махъвраъ
Къазиев
66
Махъвран саб парча
7
«Хъинцамегьмер»
Хъинцамегьмран
яшайиш.
касиб гьевеслуди
урхуб.
Гьяйванатарин Иштиракчийириз
хасиятар.
характеристика
Хъинцамегьмриин
тувуб.
улубкьу
дюшюшнаъ
инсанарин
хасиятар,
уьмрин шартӀар улупуб.
Махъвран
чӀалнан
цӀалцӀамвал,
гюрчегвал,
шикиллувал.
8 Ш.
Шагьмарданов 2
«Арфани Афни»
Махъвраъ
мейвйирин Эсериъ
халкьдин
кюмекниинди инсанарин махъвариз
хас
арайиъ
шлу
рафтар шулайи
лишнар
улупуб.
Афни
аргъаж улупуб.
Махъвран
хьупахъ,
лакран мянайиз вуйи шиклар
“агьалйирин”
дидихьна зигуб.
вуйи рафтар дигиш хьуб.
ЧӀалнан
суратлувал
тясирлувал,
ва
диалогдин
метлеблувал.
9 Ю.
«Ватан»
Базутаев 2
Махъвраъ
багъри Махъв
Ватандихьна
вуйи махъвариз
халкьдин
фицдар
ккунивалин кьувватлувал лишнариинди багахь
къайд апӀуб. Хюрчабан шулаш
Нюгьдинна
улупуб.
паччагьдин Литературайин махъв
риш Магьийин ккунивал. халкьдин
Дадайин бализ ккилигуб. махъврахьан
Махъвраъ айи улдучӀвбар. фит′инди
ЧӀалнан тясирлувал.
67
шулаш улупуб.
жара
ГъютӀрахьимдин
образ.
аьсрин
Шаирин
Х1Х-пи 2
10 XVIII-
уьмрикан
яратмиш
дагъустан
ва Кь.
Сяиддин
апӀбарикан шиърариъ,
литература
жикъи мялуматар.
гьадмугандин деврин
Кь. Сяид “Мурсал
Шиърариъ
касиб халкьдин
хандиз нянат”, «Йиз
халкьдиина
аьрвалар яшайишдин
чарх кьяляхъ
хурайи
илтӀибкӀнуки”
синифдин вакил хандин биц1идар
читин
истисмарчи устадвалиинди
инсафсузвал
пислемиш хьуб.
апӀуб.
Халкьдин
барабарсузвал
ачухъ
апӀуб.
касиб
Шаирин
гъавриъ
халкьдин гележег ужуб ва
акуб
шлуваликан
вуйи
умудар ва дугъан дидкан
вуйи инанмиш’вал.
Шиърарин
чӀалнан
хусусивалар.
11 С.
Сулейман
«Бахтавар
агъдайхьуз»
йигъар
2
Шаирин
уьмрикан
яратмиш
ва Текрар
апӀбарикан рефрендин
жикъи мялуматар.
Шиъриъ
метлеблувал. Рефрен
шаири фу-вуш баяр-шубариз
Дагъустандиъ
аьгъяди хьуб.
дишагьлийин пашман ва
гъагъи уьмрикан ихтилат
апӀуб.
Дишагьли
апӀуб
ва
азад
дугъаз
барабарвал тувуб. Совет
68
шулайи
девриъ
дагълу
дишагьлийин
уьмриз
гъафи аьхю дигиш’валари
шаирик
аьхю
шадвал
кипуб.
Шиърин
художествойин
рякъ'ан вуйи хусусивалар.
12 Аь.
Иминагъаев 2
Шаирин
уьмрикан
ва Баяр-шубариз
«Фягьлайин уьмур»,
яратмиш
апӀбарикан хузаинар, десятникар
«Нивк1си
жикъи
мялуматар. ва
гъушну
Улихьди
читин вахтар»
истисматчйир
фягьлийирин вужар вуш аьгъяди
бахтсуз кьисмат: гъагъи хьуб.
зегьмет,
гаш'вал,
ихтиярсузвал.
Дурариз
хузаинари,
десятникари
истисмар апӀуб. Шаири
фягьлийириз
Шиърариъ ишлетмиш
дап1найи
читин
гафарин гъавриъ ауб.
азадвал
бадали дих апӀуб.
“НивкӀси гъушну читин
вахтар”
фягьлийир
шиъриъ
зулмиккан
ккудучӀвбиин шаири аьхю
шадвал апӀуб.
13 А.
«Хлинццар
Писателин уьмрикан ва Инсандин
Жяфаров
кайи
зиянкар»,
4
яратмиш
жикъи мялуматар.
«Марччлихънин
Повестдиъ
ихтилат»,
уьлкейин
«Чру
палтар али швеъ»,
апӀбарикан табиаьтдихьна
гьяйванатарихьна
дагълу вуйи ккунивал.
табиаьтдин
гюрчег шиклар яратмиш
69
ва
Хлинццар
кайи
зиянкрин гъиллигъар.
«Йиччв
апӀуб. Инсан табиаьтдин Эсериъ
айи
ЦӀараблин
камаллу ва дугъри эйси метлеблувал.
гъарзар»
вуди хьуб. Инсандинна
багъри табиаьтдин сабвал.
ЧӀалнан
Табиаьт
гюрчегвал.
жанлу
апӀуб.
Повестдиъ ихтилатчийин
образ.
14 Бик1бан ляхин
15 М.
2
Шамхалов 6
Сочинение
“Улдугну гъибихъу бахт”, Аьлидарин
образ
«Улдугну гъибихъу
эсериъ улихьдин вахтарин яркьуди
бахт»,
бицӀидарин читин уьмур ап1уб. Монолог
«Мердимазар»
улупуб.
Аьлидарин
фикирлувал
ва
дирбаш’вал. Дагълуйирин
ачмиш
ва диалог ву вуш
аьгъяди хьуб.
гъаши М. Шамхаловди му
Эсерин шиъриз
уьмриъ
дигиш’валар.
ччвурнан мяна.
«Мердимазар» к1уру
“Мердимазар”
ччвур гьаз тувну?
Шиъриъ
табиаьтдихьна
вуйи ккунивал.
Шиърин
мяна-метлеб
ачухъ апӀуб.
16 М.
Шамхалов 2
«Баркаллудар»
БицӀи
Селмийинна Ихтилатнан ччвурнан
Аьлибеган
гъушарихьна мяна
вуйи ккунивал. Селмийин улупуб
ачмиш
ва
ап1уз
баяр-
йитим шюхъярихьна вуйи шубари эсерин анализ
гьиссар.
Аьлибегу
чав ап1уб.
туву гаф кӀулиз адабгъуб
70
— зиянкар бисуб. БицӀи
игитариз
колхоздин
правлениейи
чухсагъул
мялум
апӀуб.
Жямяаьтлугъ
девлетнан
гъайгъушнаъ.
17 М.
Митаров 1
«Живанариз»
“Живанариз”
васият.
шаирин «Живанариз»
Шиъриъ
бабан
чӀалнахьна
ккунивал за апӀуб.
гъахи шиир
к1уру
мисал
вуди,
вуйи баяр-шубарин
бабан
ч1алнахьна вуйи чпин
фикрар ачухъ ап1уб.
Художествойин
литературайин
ч1алнан гъавриъ ади
хьуб,
прозайин
ва
поэзияйин ч1ал фу
вуш аьгъяди хьуб.
18 Э.
Ханмягьмадов 3
«Абайин васият»
Эсериъ
абйиринна Поэмайиъ
веледарин
сабвал.
Ватандин
рюгьнан Аьхю дявдин йисари
Нинайин
кӀван совет
инсанарин
аьхювал. Маратди абайин ватанпервервал,
васият кӀулиз адабгъуб. дирбаш’вал
ва
Дугъан хасиятнан лишнар игитвал
совет инсандин хасиятнан улупнуш
лишнар
вуди
хьуб. гъавриъ
фици
биц1идар
духьну
Поэмайиъ кагъзарин роль. ккунду.
Литературайин
игитрин
71
гьякьнаан
мялумат.
19 Дагъустан
2
Повестдин кӀулин мяна — Эсерин кӀулин игит
литературайиан М.
ватандаш
С.
игитарин
Ягь’яев.
дявдин Салаватдин
образ
гьунарар ачмиш ап1уб. Дявдин
чӀивиди гъузуб. Эсериъ гъизгъинвал улупбан
"Салават”
кьюб
насул
насларин
улупуб, бадали
арайиъ
аьлакьа.
автори
айи художествойин
Эсерин тясирлувалин
гъурулуш,
ва
дидин суратлувалин
художествойин тадарукар. алатарикан
мяна
фициб
ктабгъураш
аьгъяди хьуб.
20 Н. Юсупов “Мялум 1
дару
Солдтин дирбаш’вал ва Эсериъ
игитвал
солдтикан
юкӀвариъ
баллада”
гьюрматлуди
Эсерин
Ватандин
халкьдин Аьхю дявдиъ чпин
гьаргандиз жанар
диву
мялум
гъубзуб. дару совет солдтарин
чӀалнан уьмумиламиш
тясирлувал.
дапӀнайи
сурат
яратмиш апӀуб.
21 Мягьямад-Загьид
Аминов
гъягъдар
2
“КӀваълан
читин
йигъар”
Шиъриъ
пашман Баяр-шубарин
байвахтнан
дявдин ризкьнахьна ккунивал
кьяляхъ гаш йисар.
Эсерин
ва
дидиз
гьюрмат
чӀалнан ап1уз улупуб.
хусусивал.
22 М.
Мягьяммадов 1
“Табут”
Ихтилатнаъ бицӀи балин Ихтилат мисал вуди,
зегьметнахьна
вуйи урхурайидарин
аьшкь, дугъан удукьувал зегьметнахьна
улупуб. Усман чан абайин аьшкь за ап1уб.
72
вуйи
ляхин
вуди
давам
хьуб.
апӀурайир
Ихтилатнаъ
суратнан метлеблувал.
23 Б и к I б а н ляхин
2
Изложение
Эсериъ
24 ХХ-пи аьсрин ll-пи 2
пайнан
дявдин
табасаран
йисари
литература
халкьди
М.
далу
Шамхалов
Аьхю БицӀи
ихь ватанпервервал.
фронт
терефнаъ
Гъурбнан
бадали Урхурайидарин
гъизигу Ватандихьна
вуйи
“БицӀи
фидакар зегьмет улупуб. патриотизм
ватанпервер”
Эсериъ нянатлу душман ккунивал за ап1уб.
пислемиш апӀуб.
ва
Портретдикан
аьгъювалар ади хьуб.
25 П.
Асланов. 1
Шиъриъ
дагълу
гъулан Багъри
гьяйбатлувалин
“Теклиф”
апӀуб.
Багъри
гъулан
тяриф табиаьтдин
ва
юрдарин гьяйбатлувалин
инсанарин кӀван ачухъвал, биц1идар гъавриъ ади
мяргьяматлувал
улупуб. хьуб.
Табиаьтдин гюрчегвалин
суратар яратмиш апӀуб.
Шиърин чӀал.
26 БикӀбан ляхин
2
27 Ш. Шагьмарданов. 2
“Гатдин чирккв”
Сочинение
БицӀидарин
гатдин Ихтилатнаъ
чиркквлихьна
ккунивал.
вуйи инсандинна
Чирккв гьяйванатдин арайиъ
гъурхуллуваликкан
апӀруган,
азад айи рафтар улупуб.
бицӀидарин
дирбаш’вал. БицӀи баярин
хасиятарин лишнар.
73
28 А.Аьгьмедов
1
“Хьадукар”
Шиъриъ
улубкьурайи Шиир
тясирлуди
хьадукран шикил. Жанлу урхуб.
Улубкьурайи
шулайи
табиаьтдин хьадукран гюрчегвал
дигиш’валар.
чӀалнан
Шиъриъ яркьу ап1уб.
жанлувал
ва
суратлувал.
29 Классдин
гъирагъдиъ
8
гъурху
эсерарин
сюгьбатар
зиин
гъахбан
бадали.
VI
КЛАСС (68 сяаьт)
Эсерар аьгъю ап1бан бадали — 50 сяаьт.
Ч!ал ккат1абццбан бадали — 8 сяаьт.
Классдин гъирагъдиъ гъурху эсерарин зиин сюгьбатар гъахбан бадали
— 10 сяаьт.
№ Дарснан тема
Сяаьта Дарснаъ
рин
кьадар
1
Куч1вбан дарс
1
мялимди
ва Дубхьну
ученикари дубхну ккуни натижа
ляхин
Художествойин
74
Литературайи
ккуни
литературайин
тарихнан инсандин
гьякьнаан
мялумат. фициб йишв бисураш
Литература
уьмриъ
жямяаьтлугъ улупуб.
уьмрихъди
Хьубпи
ва классдиъ
тарихнахъди
гъурху
сигъди эсерар к1ваин хуб.
аьлакьалу хьуб.
2
Халкьдин
мелзнан
апӀбар
Кьисайиъ улупнайи Ученикариз
2
тарихи
яратмиш
гьядисйир
ва Табасаран
дурар кӀули гъягъюрайи тарихдикан
“Ургур
вахт.
чвуччвун гъала”
ЧӀат
терефнаан аьгъювалар ади хьуб.
чапхунчйирин вягьшивал
ва
инсафсузвал.
Дагълуйирин дирбаш'вал
ва
игитвал,
дурарин
душмнарихьна
вуйи
ажугъ
вуйи
ва
Ватандихьна
ккунивал.
Ургур
чвуччвун ватанпервервал.
Чуччун хиянаткарвал.
Эсериъ
ватандиз
Рейгьанатдин
тахсирназ
кьимат
тувуб.
Чвйирин
дирбаш′вал
улупуб.
Халкьдин
мелзнан
эсерар
к1ваин
хуб.
Дурари
инсандин
уьмриъ
гъабхурайи
роль.
хаинвал апӀуб. Кьисайиъ
чӀалнан хусусивал. Дидиъ
аьламатнан
лишнарин
роль.
3
Мяълийиъ халкьдин Халкьдин
Халкьдин
мяълийир:
"Адру
вахтна
гьякь-
аьдалат пай кайи”.
4
гъагъи
гьял,
аьдалатсузвал
Халкьдин
75
мелзнан
уьмрин эсерариъ
гьадму
улупуб. халкьдин
уьмур,
ужуб мурад-метлеб, хасият,
“Залум”,
гележегдикан
вуйи хиялар
“Таригъули”,
умудар.
“Бабан дерди”
“Залум”мяълийиъ
фикрар
ат1агуб.
халкьдин варлуйирихьна,
зулумкрарихьна
даккнишин
вуйи
ва
улупуб.
ажугъ
Зулумкрарин
инсафсузвал
ва
рягьимсузвал,
ва
ва
гъанихвал
тямягькарвал,
ягьсузвал ва инсафсузвал.
Гележегдиъ зулмар терг
Таригъулдин
сурат
ва
улупуб.
хасият
Мяълийин
чӀалнан гюрчегвал ва
тясирлувал.
“Таригъули”—
табасаран
халкьдин
гьадму деврин мяъли
вуди хьуб.
ва аку уьмур яратмиш «Бабан дерди» к1уру
к1ваъланди
шлувалиин вуйи касиб мяъли
халкьдин инанмиш'вал.
урхуб.
Мяълийиъ
Мяъли
сюгьбат
гъабхурайи тарихи вахт ва ихтилатнахьан,
вакьиъйир.
Халкьдин махъврахьан
ялавлу
революционер ишларихьан
Таригъули
Юзбегов ап1уз улупуб.
баркаллу апӀуб. Эсерин
уьмрин гьякьлувалин диб.
Мяълийиъ
уьмрин
Таригъулдин
ва
жюрбежюр
ляхнин
терефар
улупуб. Дидиъ игитариз
тялукь вуйи мяълийирин
лишнар.
художествойин
76
Мяълийин
ва
жара
хусусивалар.
“Бабан дерди”.Мяълийиъ
Ватандин дявдиъ веледар
талаф
гъахьи
дадайин
дерд ва хажалат улупуб.
Баяр душмандин мухриъ
мюгькамди
дийигъуб.
Эсериъ
ригъдин
ва
дифарин
образарин
метлеблу
роль.
Йнтонацияйин
хусусивалар.
Изложение
4
БикӀбан ляхин
5
ЦӀ. Гьямзат. “Фил 1
Шаирин
ва зимз”
яратмиш
2
уьмрикан
ва Басняйин асас фикир
апӀбарикан фу
мялуматар.
вуш
Зимзран игитваликан
Басняйиъ чан кьувватниин ктибтуб.
инанмиш
вуйи
лагълагъвал,
филин авториз
фу
пуз
ва
аьмалдарвал
мяна,
чӀалнан
Дид′инди
зимзран ккунду?
дирбаш’вал
Басняйин
улупуб.
улупуб.
дидин
жанлувал
ва
хусусивал.
6
И.
Шагьмарданов.
“Кьюрдуз
дарши кьюл”
гьязур
1
Басняйиъ зегьмет адлу, Кьюлан образдиинди
хъа
темпелвал
апӀуб.
Темпел
гъуншйирин
77
биябур инсандин
хасият
кьюлу улупуб.
Уьмриъ
ужудар темпелвалин
аьхир
насигьятар ибак дарапӀуб. фициб
Темпелвалин
натижа. биц1идар
Эсерин
шулуш
гъавриъ
чӀалнанна ауб.
халкьдин урхбан чӀалнан
багахьлувал.
Къ.
7
Рамазанов.
“ЧӀамччна
арф”,
1
Баснйирин къурулуш ва Биц1идариз
дурарин мяна. Баснйирик гьяйванатарин
кайи
«Бит1на сул”.
гьяйванатарин образар ачмиш ап1уз
образар. Баснйирин чӀал.
8 Х1Х-пи
аьсрин 2
Шаирин
уьмрикан
дагъустан
яратмиш
литература
мялуматар.
Уь.
Батирай.
улупуб.
ва Мяълийирин фикрин
апӀбарикан деринвал,
дурарин
чӀалнан суратлувал.
Мяълийириъ
шаири
“Игитрикан
жилижвуван жилирвал ва
мяълийир”
игитвал
адлу
усалвал,
апӀуб,
гучӀрувал
танкьид апӀуб.
9 Й.
Къазакъ. 2
Шаирин
уьмрикан
“Душман ханариз”,
яратмиш
“ДарапӀри”
мялуматар.
ва Касиб
халкьдиз
апӀбарикан истисмар
апӀури
гъаши ханариз шаир
Халкьдин душман cap хан ачухъди
аьксиди
ваъ, вари ханар, беглар, удучӀвуб.
Шиърар
вари девлетлуйир вуйиб дюзмиш
тасдикь
апӀуб.
шиърин
Сабпи дурарин
мяна-метлеб художествойин
кьюбпи шиъриъра давам дакьатар улупуб.
хьуб.
“Ухьу
буржнакк
78
хандин
ккадрахьри!”
хьуб,
дих апӀбан мяна ачухъ
апӀуб.
10
К.
Шаза.
“КӀван 3
Шиърариъ
дагълу Шиърариъ
гьарай”,
дишагьлийин
“Урччвуразу
кьисмат
жвуванури,
жвуванурира,
жарари”,
урччвурайиб,
«Веледдиз»
дугъ’ина
кюгьне
бахтсуз вахтари
улупуб,
дагълу
думу дишагьлийихьна вуйи
жарарира лигбар ачухъ ап1уб.
дурари
аьрвалар
хурайиб
субут
Шиърар
апӀуб.
халкьдин
эсерариз багахьлу хьуб.
11 С. Сулейман “Дубг 2
Шаирин
уьмрикан
йибхь, ву, кюгьне
яратмиш
замана”,
мялуматар.
“Ихь
ва Ст1ал
Сулеймандин
апӀбарикан шиърарин
мяна
ва
Касиб метлеб
кьувват”,
дагълуйири улихьди аьгь урхурайидарихьан
“Веледдиз”.
гъапӀу
мучӀу
йигъар бегьем ачухъ ап1уз
кӀваина хуб. “Дубг йибхь удукьувал.
ву,
кюгьне
замана”
шиъриъ
касиб
дагълуйирин
пашман
уьмур
улупуб.
1917-пи
йисаз
улихьна
дурариз
урхуз мумкинвал адарди
хьуб.
Эсерин
кьат!,ивалар
ва
чӀалнан
кӀулин
фикир.
“Ихь
кьувват”
шиъриъ
ихь уьлкейин аьхювал ва
79
Шиърарин
хусусивалар.
чӀалнан
къудратлувал улупуб. Ихь
гьюкуматдин ислягьвалин
сиясат.
Халкьари
чпиз
хушбахт гележег дюзмиш
апӀуб. Халкьарин кьувват
фиткан ибарат вуш, ачухъ
апӀуб, гьиссар ва фикрар.
“Веледдиз” шиъриъ айи
насигьятар, баяр-шубариз
тербия
тувбан
ляхниъ
дурарин метлеблувал.
12 ХХ-пи аьсрин 1-пи 2
пайнан
табасаран
литература
А.
Жяфаров. “Москва”
Шаирин
уьмрикан
яратмиш
ва Шаирин
апӀбарикан Москвайихьна
мялуматар.
вуйи
ватанпервервалин
“Москва”. Москвайихьна гьиссар.
вуйи
ккунивал
гьяйранвал,
дид'инди
Му
ва шиъриинди
шаирин биц1идарин
вуйи
жвуван
дамагъ. багъри меркездихьна
ЧӀалнан тясирлувал.
ва Ватандихьна вуйи
ккунивал за ап1уб.
13 А. Жяфаров. “Чйир” 4
Поэмайиъ
дявдин
читин
совет
Ватандин Зайнабдин
ва
йисари Марияйин
дуствал,
инсанарин рягьимлувал,
ватанпервервал,
гъурбанвал
улупуб.
ва
дирбаш'вал,
сигъвал вафалувал, мурар ихь
Табиаьтдин ватандин
инсанарин
шиклар ва дурари эсериъ эдеблувалин
уйнамиш апӀурайи роль.
гюрчегвал улупурайи
терефар вуди хьуб.
80
Биц1идарихьан
Зайнабдин
ва
Марияйин
образар
ачмиш ап1уз удукьуб.
14 БикӀбан ляхин
15 М.
2
Шамхалов. 3
Сочинение
Шаирин
уьмрикан
ва Халкьдин яшайиш ва
“Къиндайин
яратмиш
апӀбарикан инсанарин
хасиятар
байвахтнан йисар”.
мялуматар.
улупбаъ
Поэмайин
Шамхаловдин
автобиографияйин хасият. устадвал улупуб.
Къиндайин
йитимвал.
Багахьлуйирин
йитимрихьна
вуйи
рягьимлувал. Къиндайин
урхбахьна
аьшкь.
вуйи
Думу
Поэмайиъ
уьмрин
читинвал
ва
гъагъивал улупуб.
аьхю
шиърар
дикӀбиин машгъул хьуб.
Поэмайин
чӀалнан
гюрчегвал ва тясирлувал.
“Снайпер
Халкьдин
"Снайпер
Аьбдуллагь”.Шиъриъ
игитарихьна
Аьбдуллагь”,
Ватандин Аьхю дявдин гьюрмат.
“Наши гьаму тарин
игит
эйси”
Сефербеговдин
16 М.
Шамхалов. 2
вуйи
Шиърин
Аьбдуллагь интонацияйин
тяриф
апӀуб,
ад
ва хусусивалар.
дугъан
дирбаш’вал
ва
ватанпервервал улупуб.
“Наши гьаму тарин эйси”.
Эсериъ
81
дявдин
гъагъи
вахт улупуб. Тарин дявдиз
гъушу эйсийиз ккилигуб.
Шиъриъ
язухъвалин
ва
гьяйифвалин гьиссар.
17 Б.
“Фронтдиъ
Митаров. 1
Шаирин
гъапӀу
яратмиш
уьмрикан
ва Шиърин мяна-метлеб.
апӀбарикан Биц1идарихьан
мялуматар.
мяъли”
дявдин
шиклар
“Фронтдиъ гъапӀу мяъли” яркьуди
эсериъ
шаирин удукьуб.
ватанпервервалин гьиссар
яркьуди улупуб.
18 М.
“Бабариз
Митаров. 2
рякъюра
Шаирин
Дидин
чӀалнан
хусусивалар.
уьмрикан Шиъриъ
аьхю
ва яратмиш апӀбарикан инсанвал
мялуматар.
нивкӀар”
улупуз
Эсериъ
Аьхю бабаз гъапӀу кучӀлин
кьяляхъ
веледариз
кӀван
ачухъвал.
Шиъриъ
дявдин
ва
дарфи роль. Бабаз чан бай
ккилигурайи нивкӀукди
рякъюб.
бабарин сурат яратмиш Шаирин
апӀуб. Бабан дарихвалин, дявикрарихьна
сефилвалин гьиссар.
вуйи
даккнишин,
ислягьвал уьбхбахьна
ва мюгькам апӀбахьна
вуйи дих.
19 Э.
Капиев. 2
Писателин уьмрикан ва Дявдин
“Разведчикар”,
яратмиш
“Сабаб”
мялуматар.
апӀбарикан аргъаж
ц1ийиригъ
ва
духьнайи
лигим
игитарин
“Разведчикар”. Писателин душмандихьна
очеркариъ
82
Ватандин даккнивал.
вуйи
Аьхю
дявдин
тема. Халкьарин
Командованиейин
табшуругъ
дуствал
мюгькам
ва
жвуван
кӀулиз уьлкейихьна
вуйи
адабгъурайи
дерин ккунивал ихь
разведчикарин
гъалибвалин диб вуди
дирбаш'вал, читинвалиан хьуб.
к1ул адабгъуз удукьувал.
Душмандилан
алдабгъуз
кьисас
ккунивал,
душмандин далу терефнаъ
гуч! дарди женг гъабхуб.
Сержант
Исмяиловдин
сурат.
“Сабаб”.
Очеркдин
дибдиъ
гьякьикьи
вакьиъйир
ади
хьуб.
Разведчикарин командир
Ибрагьимов
Гьяждин
сурат.
Солдтарин
душмандиин
вуйи
дирбаш’валин ва рюгьнан
заанвал.
20 Р.
Гьямзатов. 2
Шаирин
уьмрикан
“Кьарнийир”, “Вера
яратмиш
Васильевна”
мялуматар.
апӀбарикан дявдин
Ватандин
майднариъ
Шаири зади уьбхбан образ
азадвал
дарувал
ва вуди хьуб. Шиъриъ
бадали жилин
чпи жанар фида гъапӀу имбубсан
83
кьарнийир
гьийихдарин гьюрмат
“Кьарнийир”.
асиллу
ва Лизи
ислягьвал
мюгькам
мургарин
аьжалсузвалин апӀбахьна вуйи дих.
ад ва тяриф апӀуб.
Вера
Шиъриъ
шаирин Васильевнайихьна
уьмрин мянайикан.
«Bepa
вуйи
лирикайин
Васильевна». игитрин ккунивалин
Шиъриъ дагълу уьлкейин гьиссар. Мялимвалин
савадсузвал терг ап1бан баркаллувал.
бадали урус халкьди туву
чвевалин
аьхю
кюмек
улупуб. Вера Васильевна
дагълу
баяр-шубариз
урхуз ва бикӀуз аьгъю
апӀуз
урусатдин
вакиларикан
cap
вуди
хьуб. Вера Васильевнайин
образ.
Дугъан
рюгьнан
мюгькамвал,
ачухъвал,
кӀван
эдеблувалин
гюрчегвал,
аьхю
рягьимлувал.
21 БикӀбан ляхин
2
22 ХХ-пи аьсрин ll-пи 2
пайнак
табасаран
Изложение
Энвериз
бицӀи
курцӀил Ихтилатнаъ
бихъуб, думу хулаз хуб ва инсандинна
апӀуб.
хуйин
литература
вердиш
А.
эйсийин
Жяфаров.“Тарлан”
пакди
дийибгъуб. Энверинна
Тарландикан
хулан
марччарин
ихтибарлу мюгькамвал.Эсериъ
гъуллугънаъ ва
гъаравул хьуб.
84
Тарлан аьхю дуствал улупуб
адлу
апӀуб.
ва Тарландин дуствалин
табиаьтдин шикларин
Ихтилатнан
дюзмиш гюрчегвал.
хьупан хусусивалар.
23 М.
Шамхалов. 1
Уьл варибдин к!ул вуди Инсандин
хьуб.
"Уьл"
Уьлин
уьмриъ
гьюрмат уьлин
гьаммишан
зади метлеблуваликан
уьбхбахьна вуйи шаирин вуйи фикрар.
дих.
24 М.
Митаров. 2
“Уьлкан кьиса”
Эсериъ дявдин йисарин Эсериъ
уьлихьна,
шикларин мяна. Эсерин берекетдихьна,
чӀалнан хусусивалар.
ризкьнахьна
вуйи
инсандин
рафтар
ачухъ
апӀуб.
Инсандин
уьмриъ
дидин
аьхю
метлеблувал улупуб.
25 Ш.
Къазиев. 2
“БарсикӀайин
булагъ” Эсерин
дюзмиш
эдеблувалин хьупан
хусусивалар
“БарсикӀайин
эсериъ
булагъ”, “ГвачӀин”
месэлйир гьял апӀуради (диалогдин
хьуб.
БарсикӀайин метлеблувал).
инсанарихъ юкӀв убгувал. Ктибтбан кьюб саягъ
Дугъан аьжайибвалар.
(гъубшуб
ва
Халкьди дугъан гьюрмат гьамусдинуб) эсерин
уьбхюб. Дагълу гъул’ина идеяйин мяна ачухъ
кьаза
гъюб. апӀбан
Ккадабхъурайи
гъулан ишлетмиш апӀуб.
сурат.
“ГвачӀин”.
Багахь
жямяаьтдин
Шиъриъ
гъуларин багъри
табиаьтдин
гьяракатар. шикил
яратмиш
БарсикӀайин игитвал.
85
къайдаси
Дугъу
чан
инсанвалин апӀуб.
буржи аьхиризкьан тамам
апӀувал. Гьарна БарсикӀай
тевуб.
«Гвач1ин»
шиъриъ
ГвачӀиндин дигиш’валари
лирикайин
игитрин
гьиссариз апӀурайи тясир.
Шиърин
чӀалнан
тясирлувал.
Дидиъ
эпитетдин
ва
метафорайин
метлеблувал.
26 Ш. Шагьмарданов. 2
“Солдтин дада”
“Солдтин дада” гьикаяйиъ Эсериъ
Муъминдин
дявдиъ талаф гъахьи бай образ.
гюзлемиш
Дидиъ
апӀурайи улдучӀвбарин
дадайин образ яратмиш метлеблувал. Эсерин
дапӀнади
хьуб.
кечмиш
духьну
адрувалиин
бабан
Бай аьхирин гъарибвал.
Айханум
инанмиш'вал,
дугъан
рюгьнан
мюгькамвал.
Гьикаяйин
композицияйин
хусусивал.
27 П.
Асланов. 1
Эсериъ
“Байвахтнан
зегьмет,
хьадукар”
гьяракатар.
86
инсанарин Ученикарихьди
гъайгъушнар, дагълу гъулан шикил
Дурар зигуз гъитуб.
хьадукран
гюрчег Шиъриъ
эпитетар,
табиаьтдин шикларихъди, ташбигьар,
дигиш’валарихъди
жанлу
апӀбар улупуб.
дархьну тувуб.
28 А.Аьгьмедов
2
Шаирин
уьмрин
ва Шиърариъ
шаирин
гьевеснан,
гьисснан
“Хьадукран мяъли”,
яратмиш апӀбарин рякъ.
“Аьхиримжи кӀаж”,
«Хьадукран
“Йишвандин
Хьадукран
муштлугъ.
гюрюшмишар”,
Хьадукра
табиаьтдиъ
“Гьюлихъ”
шулайи
уягъ
мяъли». марццивал улупуб.
гюрчегвалихьна
хьуб.
Шаирин
яратмиш апӀбан кьувват.
«Аьхиримжи
кӀаж»
шиъриъ инсандин уьмрин
шикил улупуб.
"Йишвандин
гюрюшмишар”,
"Гьюлихъ”.
Шиърариъ
табиаьтдин
гюрчег
шиклар,
табиаьт жанлу
апӀбар.
29 Текрар
апӀбан 1
бадали
30 БикӀбан ляхин
2
31 Классдин
10
гъирагъдиъ
эсерарин
сюгьбатар
Сочинение
гъурху
зиин
гъахбан
87
бадали.
VII КЛАСС (68 сяаьт).
Эсерар аьгъю апӀбан бадали — 50 сяаьт.
Ч!ал ккат1абццбан бадали — 8 сяаьт.
Классдин гъирагъдиъ гъурху эсерарин зиин сюгьбатар гъахбан бадали — 10
сяаьт.
№ Дарснан тема
Сяаьта Дарснаъ
рин
кьадар
1
Куч1вбан дарс
1
мялимди
ва Дубхьну
ккуни
ученикари дубхну ккуни натижа
ляхин
Художествойин
литературайин
наслиз
тербия
аьгъювалар
88
Китабди уьмрин рякъ
жигьил ккабалгбаъ уйнамиш
ва апӀурайи роль, дидин
тувбан халкьдин уьмрихъди
кьувват.
Китабар айи аьлакьа.
инсандин дустар вуйивал
улупуб.
Табасаран
литературайин
тарихнакан мялумат.
2
Табасаран халкьдин 1
“Гьюрмат палтариз ваъ, Халкьдин
мелзнан
адмийиз
яратмиш
дапӀну
ккун” эсерар
апӀбар
махъвраъ
Халкьдин махъвар:
вуйи
"Гьюрмат палтариз
Шей’ариз икрам апӀувал роль.
ваъ, адмийиз дапӀну
танкьид апlyб. Инсандин
ккун”,
заанвал
“Гъисханумна
Инсанарин
Фатмаханум”
лишнар.
мелзнан
к1ваин
инсандихьна Дурари
рафтар
улупуб. уьмриъ
тасдикь
хуб.
инсандин
гъабхурайи
апӀуб.
хасиятарин
“Гъисханумна
Фатмаханум”
махъвраъ
дугъривал ва гъир’ятлувал
писвалиин
ва
дугърисузвалиин
хьуб.
ЧӀуру
кьастари
ацӀнайи
дархи
камивал,
хъа
яшамиш
гъалиб
бабан
читинди
шулайи
шуран
дархи
заанвал,
аькьюллувал.
3
Халкьдин
2
“Инсафсуз гъавум”, “Узу Мяълийириъ чӀалнан
мяълийир:
гъургунва”,
художествойин
“Инсафсуз гъавум”,
“Бендар”.“Инсафсуз
хусусивалар. Дурариъ
“Узу гъургунва”,
гъавум”.
89
Мяълийиъ ажугъвалин,
кюгьне
“Бендар”
уьмрин
чӀуру наразивалин,
аьдатар пислемиш апӀуб. хажалатлувалин,
Гъавумдин
тямягькарвал язухъвалин
ва инсафсузвал.
“Узу
ва
хабардар
апӀбан
гъургунва”. гьиссар
Мяълийиъ, девлетнаъ ул урхурайидарихьди
абхъну, марцци ккунивал ачмиш ап1уз улупуб.
чӀур апӀуб улупуб.
“Бендар”.Табасаран
халкьдин мяълийир вуди
хьуб.
Дурарин
гюрчегвал
чӀалнан
ва
хусуси
лишнар.
Изложение
4
БикӀбан ляхин
5
XIX - ХХ-пи аьсрин 2
Шаирин
дагъустан
яратмиш
литература
мялуматар.
С. Кьурбан. “Масу
Шиъриъ
тувнайи Меседу”.
тувуваликан
2
Меседу
уьмрикан
ва Дагълу шубариз чпин
апӀбарикан кьисмат гьял aпlpy
ихтияр адарди хьуб
Меседу
масу улупуб.
Шиърин
сюгьбат. тясирлувалин
бахтсуз
хьуб. дакьатар.
Дугъу чаз даккни жилириз
масу туву абайизна бабаз
агь апӀуб.
6
А. Гъафуров. “Йиз
уьмур”
2
Писателин уьмрикан ва 1917-пи
яратмиш
апӀбарикан улихьна
йисаз
Урусатдин
мялуматар.
халкьдин
уьмрин
“Йиз
гъагъивал.
Авторин
уьмур”автобиографияйин
рякъюн читинвалар.
хасиятнан эсер вуди хьуб.
Октябрин
90
кьяляхъ
гъабхьи
уьмриин
шаирин шадвал.
Шаирин
ХХ-пи аьсрин 1-пи 4
7
пайнан
табасаран
мялуматар.
М. Митаров “Иран-
Эсериъ
хараб”
улихьдин
ккунивал
Эсерин
вахтари халкьдин
мелзнан
яратмиш апӀбарихьна
чапхунчйирихъди
женгарикан
гъабхуб.
вуйи
ачмиш
Табасарандиъ ап1уб.
иранарин
раццар”)
жвуван
ва яратмиш апӀбарикан Ватандихьна
литература
(“Гюни
уьмрикан Шаирин
гъуху вуйи багахьлувал.
ихтилат
Чапхунчйирин
инсафсузвалар
ва
аьрвалар.
Уьзден
халкьдин ватандихъ юкӀв
убгувал ва душмнарихьна
вуйи
даккнишин.
Халкьдин
сабвал
дирбаш’вал.
ва
Халкьдин
башчи Маж'ваддин сурат.
Ватанпервервал
хиянаткарвал
адлу,
пислемиш
апӀуб.
8 А.
Жяфаров. 5
“Таригъули"
Писателин уьмрикан ва Таригъулдин
яратмиш
мялуматар.
Пьесайиъ
апӀбарикан дирбаш’вал,
дарувал,
революционер Таригъули гъалиб
91
кӀубанвал,
ихтилат аьмалдарвал, гафнан
гъябгъюрайи вахт. Дидиъ учӀрувал,
Юзбеговдин
гучӀ
образ вуйи
халкь
хьувалиин
инанмиш’вал,
яратмиш апӀуб.
касиб
вуйи
халкьдихьна
ккунивал
душмнарихьна
ва
вуйи
даккнишин.
Пьесайин
чӀалнан
хусусивалар.
9 БикӀбан ляхин
10
2
Б. Митаров. “Хабар 3
Сочинение
Шаирин
уьмрикан Шаирин оптимизм.
тув ихь дустариз”,
ва яратмиш апӀбарикан
“Хъял алдадабгъди
мялуматар.
хътакидарза”
“Хабар тув ихь дустариз”.
Шиъриъ
ихь
халкь
фашистариин
гъалиб
хьувалиин
шаирин
инанмиш’вал.
«Хъял
алдадабгъди,
хътакидарза».
Биц1идарихьан
Ватандин намус ва
гъир’ят
уьбхюрайи
солдтарин
дирбаш'вал
вафалувал
ва
улупуз
удукьуб.
Шиъриъ
шаирин ватанпервервалин
гьиссар улупуб.
11 И.
Шагьмарданов. 2
“Солдтин
нивкӀ”,
“Фронтдин цӀар”
Шаирин
уьмрикан Урхурайидари дявдин
ва яратмиш апӀбарикан йишван шикил зигуб.
жикъи мялуматар.
“Солдтин
Шиъриъ
табшуругъ
апӀурайи
нивкӀ”.
Ватандин
тамам
эскрин
ватанпервервалин гьиссар
улупуб.
92
Солдтин
Шаирин
ватанпервервалин
гьиссар.
Шиърин
чӀалнан хусусивалар.
Метафора
ва
параллелизм фу вуш
дикъатлувал
ва биц1идариз улупуб.
гъурхуллувал.
“Фронтдин
ц1ар”.
Шиъриъ Ватандин Аьхю
дявдин
шикил
улупуб.
Совет солдтин вафалувал,
мюгькамвал
ва
дирбаш’вал.
12 М. Шамхалов. “Хил 4
Писателин уьмрикан ва Пьесайиъ
яратмиш
алдабгъ”
апӀбарикан Исайинна Зилфийин
мялуматар.
образарин
Пьесайиъ
автори гъаншарвал.
темпелвал,
пиянискавал Иса инсанвалин дюз
ва жара нукьсанар арайиз рякъюз
хътакуб.
адагъуб ва биябур апӀуб, Урхурайидари
баркаллу
зегьмет
адлу иштиракчйирин
апӀуб.
образар ачмиш ап1уб
ва
дурариз
кьимат
тувуз удукьуб.
Поэмайиъ Ватандин Рустмнан
ХХ-пи аьсрин 4
13
пайнан
ll-пи
Аьхю дявдин читин вахт ачмиш ап1уб.
табасаран
ва
литература.
уьмрариз
А.
дигиш'валар
Жяфаров.
“ДарчӀиди кивур”
образ
диди
гъахи
Поэмайиъ
марцци
апӀуб.
инсанарин
аьхю
улупуб.
инсанарин
ккунивал
Рустам
адлу
дявдин
женгнаъ.
Ихь
93
ватандин
Поэмайин
художествойин
хусусивалар
(композиция, рифма,
чӀал ва шикиллувал
фу
урхурайидариз
вуш
инсанарин
инсанвал
рягьимлувал.
ва улупуб).
Поэмайин
ватанпервервалин мяна.
Эсерин мяна ачухъ апӀбаъ
табиаьтдин
шиклар
иштирак хьуб.
14 Къ
Рамазанов. 2
“Кьюбпи мертеба”
Повестдиан
вуйи Аьхю вуйи Ватандин
парчйирин
Дурариъ
содержание. дявдин тема ачмиш
Аьхю
вуйи ап1уб.
Ватандин дявдин йисари
гъулан агьалйири зигури
гъабши
фидакарвалин
зегьмет улупуб.
15 Ш.
Къазиев 3
Шаирин
яратмиш Инсандин
“Вахтнан
суал”,
апӀбариканна
уьмрикан яшайишдикан
“Бабан
чӀал",
мялуматар.
“Вахтнан гъулан
мяишатдин
«Бабаз»,“Йипа
суал” эсериъ больницайиъ дуланажагъдикан
узуз,”
айидарин
фикрар. улхуб.
“Думурхьил”,
Жигьилна
кьабир.
“Думурхьларин
Дегьлиздиъ
хяд”
сюгьбат.
Кьабирин
женгнуна
зегьметну
дурарин
абцӀну
гьубшу
Эсериъ
инсандин
дережайин
ачухъ
апӀуб,
уьмур.
заан
вазифйир
уьмриъ
уж'вал дапӀну ккунивал
тасдикь
чӀал”,
94
апӀуб.
“Бабан
“Бабаз”,
“Йипа
ва
узуз...”, шиърариъ гъийин
деврикан,
гъубшу
уьмрикан,
инсандикан
фикрар.
“Думурхьил”,
“Думурхьларин
хяд”
шиърариъ
гъулан
агьалйирин
суратар.
Нежбрин гьялал зегьмет
адлу
апӀуб.
гъулан
Ккадабхъу
тясирлу
шикил.
Уьмрин диб вуйи гъул
уьбхюз дих апӀуб.
16 Ш. Шагьмарданов. 3
Писателин
яратмиш Нурин музыкайихьна
“Чюнгюр”.
апӀбан гьякьнаан жикъи вуйи
(Повестдиан
мялуматар.
Повестдиъ
чӀукӀар)
“Чюнгюр”
повестдиъ сурат. Дагълу балин
автори
аьшкь.
чюнгрин
эстетикайин хасиятназ хас вуйи
месэлйир
гьял
апӀуб. лишнар.
Эсерин
Дидиъ халкьдин культура чӀалнан тясирлувал.
артмиш апӀбан месэлйир
гъитӀиккуб.
17 Ю.
“Вичар”
Базутаев. 2
Шаирин
яратмиш Урус
апӀбариканна
уьмрикан кӀван рягьимлувал ва
мялуматар.
ачухъвал.
Ихтилатнаъ
ислягь
солдтарин жилир
уьмур
гъайгъушнар
Расулин
ва Ватандин
Дугъан
ва
бай
Аьхю
улупуб. дявдиъ талаф хьуб.
ва
Раиса Вичун гьарин сурат.
Васильевнайин образар.
95
дишагьлийин
Ихтилатнан дюзмиш
хьупан хусусивал.
18 Аь. Сефигъурбанов. 1
Шаирин
яратмиш Багъри
табиаьтдин
жикъи шикил
яркьуди
“Дагълариъ
апӀбарикан
хьадукар”, “Мархь”,
мялумат.
“ГвачӀин шула”
“Дагълариъ
хьадукар”.
Шиъриъ
дагъларин
ачмиш ап1уб.
улихьдин вахт гьамусдин
Шаирин
яратмиш
апӀбарин хатӀ.
вахтнахъ тевуб. Шаирин Биц1идарихьди
фикриан
дагъларин гвачӀингандин
табиаьтдин
гележег.
шикил
Шаирин зигуз гъитуб.
“Мархь”.
табиаьтдин
шикил
улупувалин хусусивал.
"ГвачӀин шула”. Шиъриъ
гвачӀиндин гюрчегвал.
19 М.
Хуршилов. 6
“Сулак шагьид ву”
Писателин уьмрикан ва Роман
яратмиш
фу
вуш
апӀбарикан урхурайидариз
мялуматар.
улупуб,
дидин
Романдиъ
дагълу иштиракчйирин
халкьдин улихьдин гъагъи образар ачмиш ап1уб.
яшайиш
ва
дагълуйири
синиф
душмнарихъди
гъабхури
гъабхьи
улупуб.
Уьмран
Думу
женг
образ.
лигимлу
революционериз ва касиб
нежбрарин
дюнмиш
урус
регьбриз
хьуб.
ва
96
Эсериъ
дагъустан
Романдин
мяна.
идеяйин
халкьарин
дуствалин
тема. Уьмар ва Кузьма.
Дирбаш
дагълу
риш
Меседуйин образ.
Романдиъ
малла
Аьрифдин ва жара синиф
душмнарин
сатирайин
образар.
20 БикӀбан ляхин
2
Сочинение
Шаирин
21 Аь. Саидов. “Йифун 2
пlaпlxap”.
яратмиш Шиърарин мяна ва
апӀбарикан
«Шубур
жикъи художествойин
мялуматар.
игит».
дакьатарин
Шиъриъ
йисан
1945-пи хусусивалар.
хьадукран
сурат Шиърариъ
Уьру
яратмиш дапӀнади хьуб. Армияйин
Ихь халкь, баркаллу Уьру дирбаш'вал улупуб.
Армия
чапхунчи
фашистариин
хьуб.
гъалиб
Халкьдин
аьхю
шадвал. Ислягь уьмрин
эвел
акуди
башламиш
хьуб. Шубур игит. Эсериъ
ватандиз вафалувал адлу
апӀуб.
22 Текрар
апӀбан 1
бадали
23 БикӀбан ляхин
2
Сочинение
97
24 Классдин
гъирагъдиъ
10
гъурху
эсерарин
сюгьбатар
зиин
гъахбан
бадали.
VIII—КЛАСС (68 сяаьт)
Эсерар аьгъю ап1бан бадали — 52 сяаьт
Ч!ал ккат1абццбан бадали — 8 сяаьт.
Классдин гъирагъдиъ гъурху эсерарин зиин сюгьбатар гъахбан бадали
— 8 сяаьт.
№ Дарснан тема
Сяаьта Дарснаъ
рин
кьадар
1
Куч1вбан дарс
1
мялимди
ва Дубхьну
ккуни
ученикари дубхну ккуни натижа
ляхин
Табасаран литературайиъ Табасаран
халкьдин
уьмрин литературайи дагълу
жюрбежюр
терефар имбу
улупуб.
98
миллетарин
литературйирихъди
вуйи багахьлувал.
Багъри
литература
артмиш
хьупан
деврар.
2
Табасаран
2
Дагъустандиъ
литературайин
культура
сифте
гъягъбакан
кӀулар.
илим
ва Ученикариз
улихьна думугандин эсерарин
мялуматар. тема, мяна ва идея
XVII—XIX аьсрарин
Дегьзаманайин литература ачмиш ап1уз улупуб.
литература
аьраб, фарс, тюрк ва ерли
чӀалариинди
яратмиш
апӀуб.
Дидик
инсанпервервалин фикрар
кади хьуб.
Дагъустандин
тарихи китабар: “Дербентнаме”,
"Дагъустандин
тарих"ва гь. ж.
аьсрарин
XVI—XIX
литературайиъ
багъри
чӀалниинди
яратмиш
дапӀнайи эсерарин кьадар
артухъ
хьуб.
инсан
Дурариъ
ккунивалихьна,
азадвалихьна
гьиссар
ил
апӀбан
яркьу
хьуб.
Ханариз,
беглариз,
истисмарчйириз
аькси
фикрар гужли хьуб. Му
деврарин
99
бажарагълу
шаирар (Кьалухъ Мирза,
Даттил Уруж, Гъвандикк
Жигер,
ЧвулатӀ
Имам,
Гурихъ Гьяжиюсуф ва гь.
ж.). Дурарин насигьятнан
ва
лирикайин
яшайишдик
эсерариъ
жюрбежюр
терефар.
Табасаран
милли
литература арайиз гъюб.
3
Мялум
дару 2
“Бахтсуз”.
Шиъриъ Литературайин
табасаран халкьдин касиб теория.
Шиърарин
“Бахтсуз”,
гъатарин гъагъи ва аьжуз чӀалнан
гьякьнаан
“Табасаран"
гьял улупуб.
шаирарин
эсерар:
“Табасаран”.
мялумат ккатӀабццуб.
Шиъриъ
Табасарандин табиаьтдин
ва инсанарин гюрчегвал
улупуб ва дурарин тяриф
апӀуб.
Шиъриъ
гьяйбатлувал.
100
шаирин
4
Кьалухъ
Мирза. 1
“Хандиз
жаваб”,
Шаирин
ва
яратмиш
уьмрикан «Хандиз
апӀбарикан к1уру
мялуматар.
“Ашукь бюлбюл”
жававб»
эсериъ
халкьдин
“Хандиз жаваб”. Шиъриъ девлетлуйирихьна
революцияйиз
вуйи
улихьна вуйи
даккнишин.
Дагъустандиъ Xанарин
феодалари, ханари уьзден тямягькарвал
ва
халкьдин жилар дисубсиб зулумкарвал
ляхниз хас вуйи дюшюш пислемиш
апӀуб.
улупуб. Шиъриъ чӀалнан Дурарин
тясирлувал.
“Ашукь
образар
ачмиш ап1уб.
бюлбюл”. «Ашукь
Шиъриъ
бюлбюл»
уьмур к1уру
шиъриъ
шадхуррамди адапӀурайи табиаьтдин
бюлбюлин сурат яратмиш жюрбежюр
апӀуб.
лишнар
ачмиш
Шиъриъ
ап1уб.
чӀалнан Шаирин
тясирлувал.
бюлбюлихьна
вуйи
гьиссар улупуб.
5
Рижвниккарин
3
яратмиш
Саидмягьямад.
уьмрикан
ва
ап1барикан
мялуматар.
Вахтарикан
ва
дуланажагъдикан
вуйи шиърар: «Дар
дубхьназуз
Шаирин
аку
дюнья», «Гъябкъну
Вахтарикан
дуланажагъдикан
шиърарин
метлеб
мяна
ва
яркьуди
ва ачмиш ап1уз удукьуб.
вуйи
шиърариъ касиб халкьдин
гъагъи уьмур ва читин
101
Биц1идарихьан
узуз», «Гьякь наан
гьял улупуб, кюгьне уьмур
а?», «Аьхир диван
танкьид ап1уб. Шиърариъ
фила
шаирин
хьибди?»,
маллйирихьна,
«Уьмрин кьисмат»,
кентхудйирихьна
«Дустариз»,
девлетлуйирихьна
«Чара
адар»,
«Тавлу
дажи»,
«Фагьум
апIин, лиг жвуву»,
«Фила
хьибди?»,
ва
вуйи
даккнишин.
Шиърарин
ч1алнан
тясирлувал.
Литературайин
«Ихтибарсуз»,
«Ягьсуз»,
«Дерд»,
теория.
Лирикайин
«К1ару
уьмур»,
эсерарин
жюрйирин
«Гьанда
садакьа?»,
гьякьнаан мялумат.
«Кьюб шейъ», «Этег
мягьял». Л и р и к а
й и н
э с е р а р:
«Жил'ин дивну гвар
йифрин»,
«Яв
кьувват»,
«Гюльзаман»,
«Гюльзамандиз»,
«Гъуншийин риш».
6
Даттил
касиб”
Шаирин
Уруж.“Я 1
ва
яратмиш
мялуматар.
Шиъриъ
уьмрикан Шиъриъ
апӀбарикан халкьдин
ужуб
яшайиш
ва
касиб зулумкрар
халкьдин гъагъи уьмур ва азадуб
читин гьял улупуб. Шаири шаирин
102
гележегдиъ
акуб,
имдарди
шлуваликан
умуд
кюгьне
уьмур
танкьид кайивал.
апӀуб.
7
Гъвандикк
Жигер. 1
Шаирин
уьмрикан
“Аьхир диван шул
яратмиш
паччагьдин”
мялуматар.
ва Эсерин
апӀбарикан художествойин
хусусивалар,
Шиъриъ улихьдин дагълу рефрендин
халкьдиин
зурвалар метлеблувал фу вуш
апӀури
гьахьи улупуб.
гьякимдрарин
танкьид
хлихънар
апӀуб,
дурарин
тямягькарвал, инсафсузвал
улупуб
ва
пислемиш
апӀуб.
Гьюкмин
аьхюр
вуйи
паччагьдин
кавха
хабардар апӀуб.
Халагъ
8
Мурадяли 1
Шаирин
дустар,
яратмиш
“Гьарай,
уьмрикан
ва Шиъриъ
апӀбарикан гъагъи
мялуматар.
учвуз гьарай”
Шиъриъ
вуйи
гъагъи
гьял,
субайвал
читин
ва
уьмрихьна
наразивал
уьмри улупуб.
гъаллаж дапӀнайи шаирин Шиърин
аьжуз
шаирин
чӀалнан
дугъан тясирлувал.
думу
йигъкан
чан
инжиг
духьнайивал улупуб.
9 БикӀбан ляхин
2
Изложение
Дагъустан
2
Шаирин
10 халкьарин
яратмиш
103
уьмрикан
ва Шаирин уьмрикан ва
апӀбарикан ярар-дустарикан,
литературайиан
мялуматар.
Етим
“Агь,
Эмин
“Агь,
багахьлуйирикан
уьмур”
шиъриъ юкӀв ктабтӀуб.
уьмур”,
шаири чан вахтниин рази Шиърарин
чӀалнан
“Васият”
дарувал улупуб. Гьадму тясирлувал
ва
вахтнан
къанунсузвал, гюрчегвал.
ихтиярсузвал ва гъагъивал Урхурайидариз думу
ачухъ апӀуб. Шаирин думу вахтари
инсандин
уьмрихьна
уьмрикан
вуйи гъагъи
разисузвал.
мялуматар ади хьуб.
“Васият”. Шиъриъ, гъагъи
уьмриан
иццру
духьнайиган, чаина к1ул
зигуз
дяргъюрайи
багахьлуйирикан
рази
дарувал улупуб.
11 Мунги
Аьгьмад. 1
Шаирин
уьмрикан
“Къубачийин
яратмиш
жигьил
мялуматар.
устйирин
ва Халкьдин
апӀбарикан гьялнан
сурат
яркьуди ачмиш ап1уб.
мяъли”,
Шиъриъ
“РитӀишин”, “ЮкӀв
Дагъустандиъ
хътарди
чпиз ккуниси, хъа тмундар
лихру
гъагъи
гьацӀар
аьжузди яшамиш шулайи
касар”
улихьдин уьмур пислемиш
апӀуб.
12 Инхо
Шаирин
Аьлигьяжи. 1
“Гашун
ва
яратмиш
жанаврарси”
мялуматар.
уьмрикан Эсериъ
кечмиш
апӀбарикан духьнайи
касдин
багахьлуйирин
Шиъриъ XIX аьсрин тямягькарвал, дурари
кьюбпи
104
пайнаъ
дагълу йитим бицӀидар фици
касиб
нежбрарин тӀараш
гъап1нуш
яшайишдин гъагъи гьял улупуб.
улупуб.
Шаири
Шиъриъ
гьадму диндин гъуллугъчйир
вахтнан чӀуру аьдатар ва пислемиш
апӀуб,
къайдйир пислемиш апӀуб. дураригъ кьюб маш
гъяйивал улупуб.
13 БикӀбан ляхин
2
Сочинение
14 1917—1945-пи
2
ЦӀийи
табасаран Табасаран литература
йисарихъанмина
литература арайиз гъюб.
вуйи
Табасаран литературайин (поэма,
табасаран
литературайиан
бина
диву
писателар:
шаирар
цӀийи жанрйириинди
повесть,
ва роман, пьеса ва ж.)
Абумуслим девлетлу хьуб.
Жяфаров,
Багьаудин Ватандин Аьхю дяви
Митаров,
Манаф ва
табасаран
Шамхалов ва ж. Дурарин литература.
А.
эсерариъ
Ватан, Жяфаровдин,
Б.
халкь азад хьуп'ин шадвал Митаровдин,
М.
ва дамагъ апӀуб.
М.
багъри
Шамхаловдин,
Митаровдин ва жара
эсерариъ дявдин тема
ачмиш ап1уб.
15 А.
Жяфаров. 4
“Закурин рякъ”
Писателин уьмрикан ва Повестдиъ
дагълу
яратмиш
уьмриз
апӀбарикан гъулан
мялуматар.
Ватандин
Гъулаъ цӀийи рякъ ва гъяд дявдин
тикмиш
инженер
дагълу
105
апӀуб.
Аьхю
кьяляхъ
Урус йисари гъюрайи аьхю
Сашайинна дигиш'валар улупуб.
ветврач Сашайинна
Гюльперийин
Дурарин
суратар. Гюльперийин образар
арайиъ
рафтар.
айи ачмиш ап1уб.
Жигьиларин
хасиятарин
лишнар:
гьюрматлувал,
кӀван
ачухъвал, чпин ляхнихъ
юк!в
убгувал.
Гюлперийиканна
Сашайикан
гъулаъ
футнийир рагъуб. Марцци
мюгьюббат
вари
читинвалариин
гъалиб
хьуб.
ЦӀигьарин
жинс
аргъаж
цӀийи
апӀбакан
вуйи Гюлперийин умудар.
Повестдин асас мяна.
Литературайин
теория.
Художествойин образдин
гьякьнаан мялумат.
16 Б.
Митаров. 3
Шаирин
уьмрикан
“Гъалибвалин завар
яратмиш
рахри”,
мялуматар.
“Гъургъушум убзри
Шаири
завуъ,
Ватандин
дюн’я”,
убгура
"Душман
терг апӀурхьа”
ихь
гьиссар улупуб.
Аьхю
халкьари
адлу
эсерариъ Шиърарин
дявдиъ тясирлувал.
улупу
апӀуб.
Шаири гъанлу душмандиз
абйириси
дирбаш'валиинди
106
шиърариъ
апӀбарикан ватанпервервалин
чан
гьунарар
ва Шаирин
йивуз,
чӀалнан
дугълан кьисас алдабгъуз
дих апӀуб.
17 М.
Шамхалов. 5
Писателин уьмрикан ва Повестдиъ
“Дагълариъ
яратмиш
тӀуркӀбар”
мялуматар.
дагълу
апӀбарикан уьлкейиъ
халкьдин
яшайишдиъ,
“Дагълариъ
тӀуркӀбар” дуланажагъдиъ,
"Женгчйир”
повестдин экономика
кьюбпи китаб вуди хьуб.
Повестдиъ
за
апӀбаъ
Дадашдин гъягъюрайи
регьберваликкди
аьхю
ляхнар улупуб.
аьсрариинди дагълуйириз
гъурхулувал
гъабхьи
культура
ва
туври
магъу
дерейиъ
яркьу, машинар гъягъру
рякъ тикмиш апӀуб. Магъу
Халкь
эсерин
игит
вуди
асас
хьуб.
Халкьдин
образ
ачмиш ап1уб.
дерейин сурат.
18 БикӀбан ляхин
19 М.
2
Митаров. 4
“Ифдин гъарзар”
Сочинение
Эсериъ
ихтилат «Ифдин
гъарзар»
гъябгъюрайи тарихи вахт. поэмайин
Дидиъ
ч!ат
дибдиъ
терефнан халкьдин кьиса ади
чапхунчйирихъди азадвал хьувал улупуб.
ва асиллу дарувал бадали
гъубху
гьякьлу
женг
улупуб ва халкьдин гьунар
адлу
апӀуб.
Поэмайиъ
живан дагълу балин образ.
Дугъан
ватандихьна
багъри
вуйи
вафалувал, душмнарихьна
107
Поэмайин
хусусивалар.
ктибтбан
Поэмайин
мяна.
чӀалнан
Дидиъ
къайда.
ччвурнан
вуйи даккнишин. Балин
фикирлувал,
гафнан
учӀрувал ва мюгькамвал.
Душмнарин вягьшивал ва
инсансузвал.
Халкьдин
игитвалин аьжалсузвал.
20 И.
Шаирин
Шагьмарданов. 4
“Дявдин
гвачӀин”,
“Мюрхюн гьар”,
ва
яратмиш
уьмрикан Эсерариъ
апӀбарикан ватанпервервалин
мялуматар.
Шаири
“КӀваин илмийиз”,
шаирин
гьиссар.
Шиърарин
эсерариъ чӀалнан
хусусивалар
“Гьаз-вуш
халкьди
Аьхю
дявдин (метафорйир,
аьхиримжи вахтна
гъагъи йисари уьлкейин ташбигьар,
жанлу
азадвал
бадали апӀбар).
Эсерар
фашистарихъди
гъубху мисалар
вуди
гьякьлу женгнан суратар гъадагъну,
яратмиш апӀуб. Шиърариъ биц1идарин
дявдин
шиклар.
Дявди Ватандихьна
вуйи
инсанариз ва табиаьтдиз ккунивал за ап1уб.
туву
аьзабар.
Гъанлу
душмандиин
гъалиб
хьувалиин
авторин
инанмиш’вал.
миллетарин
гьякьлу
Гизаф
сабвал
женгназ
вафалувал.
ва
вуйи
Фашизм
нянатламиш апӀуб.
Шаирин
21 Ш. Къазиев. “Руг ва 4
рюкъ”
ва
яратмиш
мялуматар.
108
уьмрикан
Эсериъ дявдин
апӀбарикан шиклар
Дявди
улупуб.
табиаьтдинна
Поэмайиъ
гъулан
дагълу ва инсанариина гъахи
Ватандин
Аьхю аьзабар.
Ислягь
дявдин улихьна вуйи ва зегьметнан хутӀлар ва
дявдин
кьяляхъ
улупуб.
зегьметнан
Уьмриъ
вахт дявдин
майднар
Нежбрин улупуб,
дурарин
гюрчегвал. шиклариинди эсериъ
инсандин
заан дяви пислемиш апӀуб.
буржи, вазифа. Гьяснан
образдиъ дагълуйириз хас
вуйи хасиятнан лишнар:
рягьимлувал, чан ляхнихъ
юкӀв
убгувал,
инсанвалин
чан
вазифйир
намуслуди тамам апӀувал.
Поэмайин
художествойин
хусусивалар (жанлуапӀбар,
ташбигьар,
метафорйир,
лирикайин
улдучӀвбар,
обращенйир ва ж.)
Поэмайиъ
антитеза
яркьуди ишлетмиш апӀбан
метлеблувал.
22 М.
Шаирин
Чаринов 1
«Абйирин Уьлке»
ва
яратмиш
уьмрикан Ватан
ккун
хьуб
апӀбарикан жвуван багъри уьлке
мялуматар.
Шиъриъ ккун
хьуплан
лирикайин игитриз багъри башламиш шулайивал
ватан
дериндиан
хьуб.
Ватан
109
ккун ачухъ ап1уб.
гизаф
ккунивалиан
табиаьтра
дидин
гьадмукьан
гюрчегди рябкъюб.
23 Аь.
Салаватов. 4
Пьесайиъ
ватандаш Пьесайиъ
уьру
дявдин йисарин гьядисйир партизнарин образар:
“Уьру партизнар”
улупуб.
Булат,
Демир,
Гъизтаман.
Партизнарин
хасиятарин лишнар.
Дурарин
халкьдин
азадвал
бадали
гъабхурайи
гьякьлу
женгназ
вуйи
вафалувал.
24 А.Аджаматов«Уьмр
2
Шаирин
из» , «Гьар» , «Сес ву
яратмиш
ширин»
мялуматар.
уьмрикан
ва “Уьмриз”
апӀбарикан шаирин
шиъриъ
уьмрихъди
вуйи
рафтар.
Зегьметнахъ,
гьяракатнахъ
юкӀв
хьуб.
“Гьар” шиъриъ айи
гьарин сурат. Дидин
баб-жилихъди
айи
аьлакьа.
“Сес
ву
ширин..."
шиъриъ
шиърарихьна
шаирин
вуйи
тӀалаб, дурарин заан
110
метлеб ачухъ апӀуб.
25 X. Авшалумов. "Йиз 2
душман
—
Гьикаяйиъ инсанарик кайи Гьикаяйин
чӀуру
йиз
хасиятар
кӀулин
зегьмет фикир ачухъ апӀбаъ
дизригди гъазанмиш апӀуб сатирайинна юморин
гъунши”.
нигь апӀуб.
мяна ва метлеб.
Гамбаринна
Сари-
Самадрин
къаматар.Гьикаяйин
художествойин
кьат1'ивалар: игитри чав
пислемиш апӀуб, мисалар
ишлетмиш апӀуб ва эсериъ
дурарин роль.
26 Ю.
Базутаев 1
Шаирин
яратмиш
«Хулар»
уьмрикан
Аьгьмедов 1
Шиъриъ
ачмиш ап1уб.
гвач1индин Шиъриъ
табиаьтдин гюрчегвал.
«Гвач1ин»
айи
апӀбарикан иштиракчйирин сурат
мялуматар.
27 А.
ва Эсериъ
багъри
шаирин
ватандин
табиаьтдин
гюрчегвалихьна вуйи
гьиссар ачмиш ап1уб.
28 Бик1бан ляхин
2
29 Классдин
8
гъирагъдиъ
эсерарин
сюгьбатар
Сочинение
гъурху
зиин
гъахбан
111
бадали
IX КЛАСС (68 сяаьт)
Эсерар аьгъю ап!бан бадали — 52 сяаьт.
Ч!ал ккат!абццбан бадали — 8 сяаьт.
Классдин гъирагъдиъ гъурху эсерарин зиин сюгьбатар гъахбан бадали
— 8 сяаьт.
№ Дарснан тема
Сяаьта Дарснаъ
рин
кьадар
1
Куч1вбан дарс
1
мялимди
ва Дубхьну
ккуни
ученикари дубхну ккуни натижа
ляхин
Гьамусдин
112
деврин Жанр
жигьатнаан
табасаран литературайиъ табасаран литература
улихьдин
литературайин артмиш хьуб. Тема
ужударстар аьдатар давам жигьатнаан
апӀуб.
2
жюрбежюрвалар.
ХХ-пи аьсрин 2-пи 2
Табасаран
пайнан
улихьна гъябгъбан деврар, табасаран
табасаран
литература Гьамусдин
деврин
литература 1946—
чапдиан удучӀву чӀатху литературайин улихь
1992 йисар
эсерар,
китабар
дурариъ
ва дийигънайи
гьамусдин вазифйир.
деврин инсандин сурат.
Табасаран литературайиз
урус литературайин тясир.
Жанр ва тема жигьатнаан
табасаран
литература
артмиш хьуб.
Табасаран литературайин
халкьчивал.
Табасаран
литературайин
милли
терефар.
3
дидин
М.
“Устад”
Митаров. 2
Халкьарин
дуствал
мили литературйирин
дуствал вуди хьуб.
Урус, дагъустан ва
табасаран
литературйирин
аьлакьйир.
Табасаран литература
ва
диди
инсан
тербияламиш апӀуб.
Шаирин
уьмрин
ва Халачйирин
устад
Перийин
образ
яратмиш апӀбарин рякъ.
“Устад”. Поэмайин асас ачмиш ап1уб.
мяна,
халкьдин
художествойин
яратмиш
апӀбарин
ад
дурарихьна
апӀуб,
вуйи
дюз
дару, буш фикрар батӀул
апӀуб,
дурар
113
имбубсан
Поэмайин
хусусивалар.
Дидиъ
табиаьтдин шикларин
роль.
артмиш апӀуб вуди хьуб.
Дугъан
милли
ляхнихьна
ва
искусствойихьна
вуйи ккунивал ва аьшкь,
аьдатнан
чешнийириъ
накьишарин ва рангарин
цӀийивал тӀапӀуз удукьуб.
Халкьди халачачи дагълу
дишагьлийин
баркаллу
ляхниз лайикьлу кьимат
тувуб.
4
БикӀбан ляхин
5
А.
2
Агъададашев. 1
"Уьмрин
къайда”,
“Фунур
Изложение
"Уьмрин
къайда”. Шиърарин
Инсандин
к1ул'ина устадвалин
фицдар
вувуз
йигъар-йишвар хусусивал.
Инсан
вушра гъюб мумкинвал уьмриъ фицир духьну
гирами”
айиб
улупуб.
гьарсар
инсанди,
уьмрин
къайда
Амма ккундуш улупуб.
чав
вуйиб
улупуб.
“Фунур вувуз гирами?”
Шиъриъ варитӀан гирамир
халис
инсан
вуйиб
улупуб.
6
“Гъазелар”.
Шиърариъ “ХъухърумартӀан
“Гъазелар”,
инсандихьна
мархь
Къ.Рамазанов
2
лазим
ву”.
“ХъухърумартӀан
(дишагьлийихьна)
мархь лазим ву”
марцци гьиссар. Инсандин гьякьикьатдиъ
ич1и
вуйи Эсериъ
уьмрикан философияйин гафартӀан
114
ляхин
фикрар. Гъазел уьмуми лазим вуйиб улупуб.
лирикайин
шиърин Шаирин
рифма.
3.
7
"Йиз
Дашдемиров. 2
хусусивал. Тевуб.
Шаирин
уьмрикан
яратмиш
фикрар”,
устадвалин
ва Шиърариъ
апӀбарикан кӀваз
шаирин
сикинвал
мялуматар.“Йиз фикрар”, тутруврайи
“Насигьят”.
"Инсан,
дерин
инсан”. философияйин
Шиърариъ Ватан, халкь, фикрар,
баб адлу апӀуз шаирин ватандаш’валин
кӀван
гьиссар.
девриъ
Гъийин гьиссар улупуб.
миллетарин Шиърарин
арайиъ сабвал, мясляаьт тясирлувалин
ккун
апӀуб. гужалвал.
Душмандихьна
вуйи
даккнишин.
8 Б.Ражабов.”Ватан,”
Уьмур”, ”Уьл”.
2
“Ватан”
адлу
шиъриъ
апӀуб,
ватан Шиърариъ инсандин
дид’инди Ватандихьна,
дамагъ апӀуб. “Уьмур”. уьмрихьна
ва
Кьабирин суратнаъ дугъан уьлихьна вуйи лигбар
зегьметнуна
абцӀну
женгну ачухъ ап1уб.
гъубшу
улупуб.
уьмур
Абйирин
насигьятар.
“Уьл”. Шиъриъ инсандин
марцци зегьметнан бегьер
вуйи
Уьлиз
уьл
адлу
апӀуб.
гьюрмат
апӀуб,
дидин гъадри ади вердиш
115
хьуб
инсанарин
шарт!арикан
саб
Инсанди
уьлихъ
ву.
зигру
жафа ачухъ апӀуб.
9 Ю.Базутаев.
3
Дирниъ
Байвахтнаан
уржури
сюгьрин
туврайи
жилгъа.
уьлер Поэмайиъ
багъри
инсанариз юрднан мясляаьтнан
ва
гаш’ан вахтарин ва дявдин
(Поэмайиан
йихурайидарин
хажалат вахтарин
кьатӀар).
зигурайи
ва
баб
бадали
гаш’ан
тӀанкь
хьуз
шиклар
пул яркьуди улупуб.
инсанар Поэмайин
гъитрайи композицияйин
севдиграр.
Поэмайиъ хусусиятар улупуб.
гъитӀиккнайи
яракь
артухъ апӀувалин, дявдин,
ризкь гьясил апӀувалин,
инсандин фагьумлу уьмур
хъапӀну
ккунивалин
месэлйир.
10 А.
2
“Гъизил айи тавра”. Зегьмет дизригди уч
Гьяжиибрагьимов.
Эсериъ
севдигар гъапӀу
“Гъизил айи тавра”.
Гьяжибалайин
яшайиш. мянфяаьт
Маллайинна
сюгьбат.
гъизил
девлетнакан
ктабгъуз
севдигрин дархьуб.
Гъизили
Угъланбикайин “Гьярам
хил”
айи
тавра. абгурайиб улупуб.
Угъланбикайин уьмур ва
аьжал. Девлетну, тямягьну
инсандин кӀваан инсанвал
утӀубккуб.
11 Аь.Рашидов.
1
"Яшамиш хьуб ужуб Ихтилатнан игитарин
116
“Яшамиш хьуб ужуб
ляхин
ву”
ляхин ву”.
Аьгьмаддина Мухлисатди хьуб, дурарин аьхю
сар-сариз
гафар
ихтилатнаъ мюгьюббат
вафалувалин инсанвал,
тувуб.
чӀиви
рюгьнан
Аьгьмад мюгькамвал,
кӀван
Ватандин Аьхю дявдин ачухъвал,
иштиракчи. Эсерин игит эдеблувалин
дявдиан
инвалидди гюрчегвал улупуб.
хъадакну
гъюб.
Аьгьмаддин
уьмрихьна
вуйи ккунивал.
12 П.
Кьасумов. 2
“Литературайин дарснаъ” Урхурайи
“Литературайин
эсериъ
дарснаъ”
гъябгъюрайи
баяр-
мектебдиъ шубарин арайиъ айи
зарафатарикан
литературайин
дарснан мялимдин
гидишатдикан пуб.
ва
урхурайидарин
рафтар.
Сабпи
мюгьюббатнан
гьиссарикан ачухъди
бикӀуб.
13 Гь.
Гьюсейнов. 2
“Гъизил”.
Повестдиъ
дагълу Повестдиъ
гъулан яшайиш улупуб. табиаьтдин
Селмийин уьмур. Дугъан яркьуди
образдиъ
автори
шиклар
ишлетмиш
инсан апӀувалин
фици яваш-явашди мал- метлеблувал. Эсерин
мутмуйин,
девлетнан гъурулушнан
тясирнакк ккахъну дигиш хусусивалар.
шулуш,
улупуб.
Селмийин
хасият
повестдин
эвелиан
117
аьхириз
дигиш
хьпан
рякъ.
Аьлдинна
Минайин
мюгьюббат.
14 П.Асланов
2
“Кьисмат”. Шиъриъ Шиърарин мяна ва
“Кьисмат”,“Рубасди
инсандин
хь”,
художественно-
“Коррида”.
“Аьхюр”,
уьмрин
рякъ метлеб ачухъ ап1уз
удукьуб.
успагьиди
улупуб.
Инсандин
уьмур
кьисматнаъ
ади
Хушбахт
хьуб.
кьисмат
ккундуш — зегьмет зигуб,
женгнаъ уч1вуб.
Шиърин
чӀалнан
хусусивал.
"Рубасдихь”.
Шиъриъ
табиаьтдин
Рубасдихьна
дагълу
шиклар.
илт!ик!ну
улхбаан авторин багъри
жилихьна
гирамивалин
вуйи
гьиссар
ашкар хьуб. Инсанарин
уьмур ва табиаьт гюрчег
апӀбаъ
Рубасдин
метлеблувал. Зегьметкеш
дагълуйирин
гъайгъушнар.
Шиърин
118
чӀалнан
тясирлувал
(эпитетар,
метафорйир).
“Аьхюр”шиъриъ
гъитӀиккнайи гъийин ихь
уьмрин читин месэлйир.
Зегьметкеш
аьжуз
халкьдин
гьял,
“аьхюрин”
гьяясузвал ва “аьхюри"
халкьдин
гележег
пуч
апӀурайивал.
“Коррида” шиъриъ
образный
корридайиз
саягъ,
адапӀнайи
йицракан улхури, гъийин
гьякьсуз
дюн'яйиъ
инсандин уьмрикан пуб.
Шиъриъ
йицран,
тамашачйирин
ва
матадорин образар.
15 БикӀбан ляхин
2
16 Ш. Шагьмарданов. 4
"Жихрин гьар”
Сочинение
Писателин яратмиш
апӀбарин мялуматар.
Эсерин
Повестдиъ
багъри табиаьтдихьна
лиризм. вуйи
Табиаьт жанлуди улупуб.
ватанпервервалин
гьиссар
ва
улупуради
рафтар
хьуб.
Эсерин кӀулин игит
вуйи жихрин гьарин
119
образ.
табиаьт
Инсандин
уьбхбахьна
вуйи рафтар.
Табиаьтдин
шиклар
яратмиш
апӀбаъ
авторин
кӀван
дугъривал.
17
Гь.
Шаирин
Таибов. 2
апӀбарикан мялуматар.
“Рубдин
“Деллу
баллада”. Аьхю жилиин
нир”, “Му
бицӀи
рубдин
тикйир
фу гъабши”.
гатӀахьуз йишв адрувал.
Табиаьтдихьна
вуйи
марцци гьиссар.
Эсериъ
ислягьвалихьна
гьарай,
дих ап!уб.
“Деллу нир” эсериъ
шаирин
вазифайикан
ашкарди пуб. “Сесерин
нир йивура йиз мухриз”
—
цӀарарин
метлеб.
Шиъриъ
шаирин
вахтнакан хиялар.
“Му
фу
гъабши”.
Шиъриъ улихьдин дявдин
читин
йигъарихьна
аьксивал,
120
аьсси
шаирин
эсерариз кьимат тувуз
“Рубдин тикйирикан удукьуб.
тикйирикан
баллада”,
яратмиш Жигьил
духьнайивал. Ихь девриъ
шаирин кӀваъ сикинсузвал
ипнайи фикрар.
18 А.
“Инсан”. Инсандин «Инсан»
Аьгьмедов. 2
“Инсан”, “Буржи”
шиъриъ
рюгьнаъ сабси яшамиш Инсандихьна
шули
женгнаъ
къаршувалар
ва
айи илтӀикӀну
дурар гафарин
улупбан устадвал.
«Буржи».
кӀурайи
метлеб
ва
мяна ачухъ ап1уб.
Шиъриъ
шаирин
художествойин
фикрин
кьудратлувал
улупуб. Шиъриъ чӀалнан
хусусивал.
«Буржи»
шиъриъ
Инсандин буржи —
Ватан,
халкь,
адлу
апӀуб,
бадали
баб
дурар
“уьмрин
гажин” абцӀну гьам,
дерд, шадвал убхъуб.
19
Г.
Шиърарин тясирлу
Уьмарова. 1
“Йигъ-йишв”,
aпlpy
"Гьисснан хилар”.
дакьатар.
Шиърариъ
художествойин табасаран
Дурарин дишагьлийин уьмур,
композицияйин
дугъан
йигъ-йишв,
хусусивалар.
зегьмет
шикиллуди
улупуб.
Дишагьлийи
уьмри чаин илипнайи
заан
вазифа
апӀувал.
121
тамам
20 Ю.
Шаирин уьмрин ва
Хаппалаев. 1
“Сабпи изан”
“Сабпи
яратмиш апӀбарин рякъ. шиъриъ
Шиърин
изан”
нежбрин
художествойин зегьмет, дугъан юкӀв
кьат1ивалар.
чан пишейиин хьуб,
гизаф
тажруба,
йисарин
халкьдин
аьдатар
Халкьди
улупуб.
нежбрариз
гьюрмат апӀуб.
Нежбрин
сурат.
Хьадукран йигъарин
шиклар.
21 Р.
Шаирин уьмрин ва Дагьустандин
Гьямзатов. 4
“Урусатдин эскрар"
яратмиш апӀбарин рякъ.
Поэмайин
Советарин
ватанпервервалин
мяна.
баркаллу
бай
Союздин
дерин Игит
Мягьяммадзагьид
Аьбдулманафовдин
образ. Ихь халкьарин
арайиъ сабвалин ва
дуствалин чӀур апӀуз
даршлу мюгькамвал.
Инсанарин терефнаан
Ватандихьна,
ислягьвалихьна вуйи
сяргьятсуз
ккунивал
ва вафалувал.
22 Аь.
Писателин
Абу-Бакар. 4
“Дарги шубар”
ва
яратмиш
122
уьмрин “Дарги
апӀбарин повестдиъ
шубар”
дагълу
рякъ.
шубарин
хасият
Повестдиъ риш хьуб тешкил
хьупан
бедбахтвал гьисаб апӀури гьяракат
гъахьи
улупуб.
дагълуйирин Дидиъ гъийин йигъан
кюгьне
фикир. дагълу
гъулан
Гъизтамумдин
важара жигьиларин
уьмур.
шубарин
суратариинди Сад
йисан
бабкан
батӀул апӀуб. Эсерин мяна гъахьи
йирхьур
ачухъ апӀбаъ эпиграфдин шуран
кьадар-
роль.
кьисматар. Шубарин
хасиятариз хас вуйи
лишнар.
23 БикӀбан ляхин
24 И.
2
Гьюсейнов. 2
Сочинение
Шаирин
яратмиш Ватандин
апӀбарикан мялуматар.
“Гъванар”
Аьхю
дявдин
вахтна
халкьдин
Эсерин
дюзмиш ватанпервервал.
хьуб. ЧӀалнан дакьатар.
Селимдин
образ.
Эсери кӀулин фикир
ачухъ апӀбан бадали
гъванарин метлеб.
Фашистарин
жасусдин
фикир
кӀулиз удудубчӀвуб.
25 Кечирмиш шулайи 4
деврин
поэзия
табасаран
Кечирмиш
шулайи
Табасаран
деврин табасаран поэзия, литература жигьил ва
дидин
тематика
проблематика.
123
ва бажаранлу шаирарин
Ватандиз ва
писателарин
вахалкьдиз
вуйи яратмиш
вафалувал,
девлетлу ва гьунарлу
инсанпервервал
ва апӀуб. Литературайиз
ватанпервервал.
Дявдиз цӀийи
вуйи аьксивал.
гьенгар
ва
фикрар хуб.
Кечирмиш
деврин
апӀбари
шулайи
Табасаран
поэзияйин шаирари
вакилар:
ва
писателари халкьдин
Аьлит1агьир
улихь чпин жавабдар
Сефигъурбанов,
буржи
аннамиш
Аьбдурягьим
апӀуб,
табасаран
Аьбдурягьманов,
литература
Аьбдуллагь
апӀуб.
Аьбдурягьманов,
артмиш
Жанрйир
Аьбдулмажид Къурбанов, жигьатнаан
МуслимКъурбанов,
Гюлбика
гьамусдин
деврин
Уьмарова, поэзияйин
Мягьяммед Мягьяммедов, жюрбежюрвал
Шюшеханум
ва
Керимова, девлетлувал.
Керим Маллаев, Гьюсейн жанрйир
ЦӀийи
(баллада,
Аьбдурягьманов, Эльмира сонет, триолет ва ж.)
Аьдилова ва гь. ж.
Кечирмиш
деврин
шулайи
поэзияйин
художествойин
дакьатар
ва
кьат,ивалар.
26 Кечирмиш шулайи 2
деврин
проза
табасаран
Кечирмиш
шулайи
Табасаранарин
деврин прозайин эсерарин гьамусдин
жанрйир жигьатнаан вуйи проза,
124
деврин
дидин
жюрбежюрвал.
Гьамусдин
тематика
ва
деврин проблематика. Дидин
прозайин художествойин инсан ва Ватан ккун
дакьатар ва кьат'ивалар.
хьувалин гьиссар.
Ватандин Аьхю
дявдин
гъагъи
вахтарикан,
ислягь
зегьметнакан
яратмиш
дапӀнайи
эсерар.
27 Текрар
апӀбан 2
бадали
28 Б и к I б а н ляхин
2
29 Классдин
8
гъирагъдиъ
эсерарин
сюгьбатар
Сочинение
гъурху
зиин
гъахбан
бадали
ТЕШКИЛ АП1БАН РАЗДЕЛ (ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ РАЗДЕЛ)
Литературайин дарсариъ лигру ва техникайин дакьатар
ишлетмиш ап1уб.
Литературайин дарсарин мяньфяаьтлувуал за ап1бан бадали,
лигру ва техникайин дакьатари хайлин аьхю роль гъабхура.
Му
ляхин
к1ули
гъабхбан
бадали,
дарсариъ учебный кинофильмйир гъахуз шулу.
125
ухьхьан
литературайин
Учебный
кинофильмйири,
ученикарин
литературайихьна,
шаирихьна ва дугъан эсерарихьна вуйи ккунивал мюгькам ап1уру.
Учебный кинофильмйири, литературайин дарс ч1иви ап1уз дих
ап1ура, шаирарикан ва дурарин эсерарикан лап дериндиан аьгъювалар
гъадагъуз кюмек ап1ура. Фильмйир, шаирин уьмрин саб вахтназ бахш
дап1найидар, мялимдин лекцйирин саб пайси ишлетмиш ап1уз шулу.
Мицисдар фильмйир, гизафси текрар ап1ру дарсариъ ишлетмиш дап1ну
ккунду. Кинойикди улупували, эсерин мяна дигиш ап1уз шулу, думу
албагуз шулу, ч1ал ккат1абццбан ляхин гъабхуз шулу. Дидиъ йирсибна
ц1ийиб, дирбашна услир, ляхин ап1рурна дарап1рур ачухъ ап1уру.
Багъри
литературайин
передачйириканра
мянфяаьт
дарсариъ
ктабгъуз
табасаран
шулу.
радиойин
Дид’ан
туврайи
литературайин передачйири табасаран литературайин ч1ал аьгъю
ап1баъ тясирлуди урхбан вердиш’валар гъадагъбаъ кюмек aпlypy.
Мялимди радиойиан туврайи музыкайин передачйири халкьдин ва
табасаран композиторарин мукьмар ва мяълийирихъ хъпехъбаризра
артухъ фикир тувуб лазим ву. Му ляхни мялимдиз магнитофонди аьхю
кюмек aпlypy.
Гъийин йигъан лигру ва техникайин дакьатар ишлетмиш ап1баъ
компьютерира аьхю йишв бисура.
Ухьуз
мялум
вуйиганси,
гъийин
мектебар
компьютерарихъди,
интерактивный
доскйирихъди
Гьарсар
ва
компьютерихъди
мялимдиз
ученикдиз
тямин
ляхин
вари
дап1на.
ап1уз
мумкинвал тувна. Гьацира, гизаф лазим вуйи ва мянфяаьтлу материал
уххьан интернетдианра адабгъуз шула.
Къайд ап1уб лазим вуки, урхбан ляхин улихьна гъабхбаъ аьхю
роль уйнамиш ап1урайи лигру ва техникайин дакьатар багъри
литературайин дарсариъ ишлетмиш ап1уб гьелелиг ухьухь гизаф
къайдасуз гьялнаъ ими. Дурар литературайин дарсариъ асуллагь
126
ишлетмиш
дарап1райи
мектебар
гизаф
дюшюш
шула.
Гьамциб
аьгьвалат яратмиш хьупан к1улин себеб, гьелбет, вари мектебариъ
лигру ва техникайин дакьатар адарди хьуб ву. Хъа дакьатар
(фильмоскопар,
интерактивный
эпидиаскопар,
доскйир
ва
магнитофонар,
гь.ж.)
айи
компьютерар,
йишвариъра,
багъри
литературайиз тялукь вуйи шей'ар адарди хьувализ лигну, дурарикан
мянфяаьт ктабгъуз шуладар.
Литературайин
дарсар,
гьацира
музеярихъди,
халкьдин
театрихъди аьлакьара ади духну ккунду.
Натижайиъ урхурайидарин аьлакьалу улхуб ккат1абццбаь саб
жерге камиваларра гъузра.
Дидлан савайи, багъри литературйир аьгъю ап1руган лигру ва
техникайин дакьатар ишлетмиш ап1бан меселйирра гьелелиг гьял ва
ахтармиш дап1надар. Му ляхин улихьна гъабхбаз лигру ва техникайин
дакьатар ишлетмиш ап1баз тялукь вуйи методикайин пособйир адарди
хьувалира аьхю манигъвал яратмиш ап1ура, яна думу гьаци к1уру гаф
вуки, багъри литературайиз лазим вуйи кьадар фикир гьелелиг тувну
адар.
Классдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягь
V класс
“Табасаран нагъларин гъварч” (Мягьячгъала, 1968) ва “Табасаран
халкьдин махъвар” (Мягьячгъала, 1977), китабариан табасаран халкьдин
махъвар.
“Табасаран мисалар” (Мягьячгъала, 1970), “Табасаран халкьдин
гавагьирар”
(Мягьячгъала,
1978),
“Табасаран
халкьдин
мисалар”
(Мягьячгъала, 1991) гъварчариан табасаран халкьдин абйирин гафар,
мисалар ва дургъунагъар.
127
“Халкьдин ирс” (Мягьячгъала, 1974), гъварчнаан табасаран халкьдин
мяълийир.
“ДеккучӀимир”. Дагъустан халкьарин бицӀидариз вуйи фольклорин
эсерарин гьварч (Мягьячгъала, 1982).
А. Жяфаров. Хлинццар кайи зиянкар (Мягьячгъала, 1974).
Э. Ханмягьмадов. Абайин васият (Мягьячгъала, 1960). ГъапӀури
ипӀур.
Б. Митаров. Кюмексуз йитим. Ушвурикар. Малла Пингьаз. (Хабар тув
ихь дустариз. Мягьячгъала, 1974).
М. Шамхалов. Баркаллудар (Мягьячгъала, 1964). Юкьур бабан бай
(Йиз гъахи гьулан ччвурнахъ. Мягьячгъала, 1950).
И.
Шагьмарданов.
Йиз
ватан.
Штун
кӀулар
(Штун
кӀулар.
Мягьячгъала, 1972).
М. Митаров. Гранитдиин али кюкйир (Мягьячгъала, 1975).
Т. Мягьямедов. Шад хабар (Мягьячгъала, 1965).
Кь. Межидов. Ликарик хлинццар кайи Аьлуш (Мягьячгъала, 1977).
Ц1. Гьямзат. Ислягьвал дявитӀан гужлиб ву.
Кь. Сяид. ПсинчӀ
Р. Гьямзатов. Маша.
К. Абуков. Лику мешебегийин гъайгъушнар. ЦӀийи мектеб ва зиян
дубхьнайи жанаврин чирккв.
Ф. Аьлиева. Дявдин укӀу кюкйир.
А. Агьададашев. Марчлихънинна дояркайин мяъли. (Асландин
сумчир. Мягьячгъала, 1957).
3. Дашдемиров. Колхозникарин аьшкь. Марччлихъан Абукар (Йиз
кӀван эрзиман. Мягьячгъала, 1975).
Р.
Рашидов.
Дагълариз
хьадукар
фици
гъафнуш,
гьаддикан.
ДеккучӀимрин кӀул’ина фу гъафнуш, гьаддикан.
Б. Ражабов. Дуствалин кӀапӀлиъ. Ватан. Улубкьну а ухьуз азгар
хьадукар (Аманат. Мягьячгъала, 1978).
128
М. Расулов. Дадайин гаф.
Ш. Къазиев. Ихтилатар (Аку цӀадлар, 1977). Махъвар (Уьъйир aпlpy
сул, Мягьячгъала, 1990). Гъулаъ (Ярхла рякъ, Мягьячгъала, 1979).
П. Асланов. Кьюрд. Аьзиз уьлке (Шиърар. Мягьячгъала, 1978).
Ю.
Базутаев.Баб. Жинжал
бицӀир
вуйза...
(Хьадукран
мархь,
Мягьячгъала, 1976).
Ш. Шагьмарданов. Рякъюъ учӀвруган. Салам, Москва. Гъавгьарин
йиф. (Чархачи. Мягьячгъала, 1979). КучӀлях.
А.
Аьгьмедов.
Буржи.
Багъри
халкь.
Дагъдин
сурат.
МикӀ.
ЦӀурутӀларин чвул. (Шавгьар. Мягьячгъала, 1981).
М. Аьлиев. Кьюдюхрар. (Байвахтнан жилгъйир. Мягьячгъала, 1981).
V
классдин литературайиан мелзналан ва бикӀбиинди
гъахру ляхнарин асас жюрйир
Художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар чкиди
урхуб.
КӀваълан дапӀнайи художествойин эсерар ва эсерариан вуйи чӀукӀар
тясирлуди урхуб.
Гъурху эпосдин бицӀи эсерин вая эсериан вуйи саб чӀукӀнан мяна
мелзналан ва дибикӀну (изложение) гъядягъюри ва тамамвалиинди ктибтуб.
Урхурайи эсериан мелзналан жвуван фикрариинди сочинение яратмиш
апӀуб: суалназ ккатӀабццу жаваб тувуб.
Мелзналан саб шикил дюзмиш апӀуб.
К1ул’инди гъурху эсериз (эсерин игитарихьна ва гьядисйирихьна вуйи
жвуван рафтар ачухъ апӀури) мелзналан кьимат тувуб.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран чӀал. Текстнан ва дидин паярин
гьякьнаан мялуматар. Аьдати план. Ч1алнан стилин гьякьнаан мялумат.
Аьдати улхбан, илимдин ва художествойин ч1алнан стиларин гьякьнаан
мялуматар. Хабар тувбан саягънан текстариан жикъиди ва ккат1абццну
изложенйир дик1уб (жюрбежюр шей′арикан ва гьяйванатарикан), хабар
тувбан саягънан (жюрбежюр шей′арикан) сочиненйир дик1уб (V класс)
129
Классдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягь
VI
класс
Табасаран нагъларин гъварч (Мягьячгъала, 1968).
Табасаран халкьдин махъвар (Мягьячгъала, 1989).
Халкьдин ирс (Мягьячгъала, 1974).
А. Жяфаров. БицӀи геологар (Мягьячгъала, 1965).
А. Везиров. Таригъули Юзбегов (Мягьячгъала, 1963).
130
Б. Митаров. Уьру эскер. Июль гьафну. Алушта. Йиф. (Хабар тув ихь
дустариз. Мягьячгъала, 1974).
М. Шамхалов. Ватан бадали, азадвал бадали (Мягьячгъала, 1944).
Кьаби Гьясну гъапӀу ихтилат. Кюкдиъ айи колхоз (Мягьячгъала, 1949).
И. Шагьмарданов. Захна муччвур. Гьяйван ва дажи (Штун кӀулар.
Мягьячгъала, 1972). Фронтдиъ гьапӀу мяъли. (ГвачӀиндин рякъ, Мягьячгъала,
1986).
Т. Мягьямедов. Кьюб шадвал. Шад хабар (Дадиз дерд. Мягьячгъала,
1977).
“Гьамусдин табасаран поэзия”. (Мягьячгъала, 1996).
А. Гьяжиибрагьимов. “Варж рякъ — саб гьякь”. (Мягьячгъала, 1984).
М. Митаров. Йиз аьзиз Дагъустан. Жигьил наслари уьмур хъапӀай
бахтлу. (Уьмрин пайдагъ, Мягьячгъала, 1970).
X. Селимханов. Тярифчи датт.
С. Сулейман. Ватандин бай, гъуллугъчи йихь.
Батирай. Мяълийир кӀури шуйза...
ЦӀ. Гьямзат. Дагъларин рюгьярин вилаятдиъ.
А. Агъададашев. Кьаби Сунайин ва дугъан шуранна балин гьякьнаан
(Асландин сумчир. Мягьячгъала, 1957).
Б. Ражабов. Уьмрин ахсрар (Мягьячгъала, 1980).
Э. Гьяжиев. Мансурин кьимат (Байвахтнан жилгъйир. Мягьячгъала,
1981).
Ш. Къазиев. Бабариз. Дявдин зийнар (Ахсрарин нефес. Мягьячгъала,
1976). Бабан чӀал. Вахтнан юкьуб мяъли. (Ярхла рякъ. Мягьячгъала, 1979).
П. Асланов. Уьмрин накьиш. Хифран гьар. Багъишламиш апӀин, дада
(Вафалувал. Мягьячгъала, 1981).
Ю.
Базутаев.
Шикил.
Уьмрикан
вуйи
кьиса
(Уьмрин
Мягьячгъала, 1987).
Гь. Гьюсейнов. Гъизил. (Жилгъа ва варжи. Мягьячгъала, 1982).
131
гьар.
Ш. Шагьмарданов. Кьикьшвар Кегьер. ЦӀапӀру хулаъ. Операйиъ
(Йигъ ва йишв. Мягьячгъала, 1985).
М. Аьлиев. Хьаран сир (Байвахтнан жилгъйир. Мягьячгъала, 1981).
М.
Кьурбанов.
Багъри
чӀал.
Хьадукран
чиг.
(Бахтнан
ялав.
Мягьячгъала, 1983).
А. Агьмедов.Шиърар. ГвачӀиндин хяд (Мягьячгъала, 1984).
VI
классдиъ литературайиан мелзналан ва бикӀбиинди
гъахру ляхнарин асас жюрйир.
Художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар чкиди
урхуб.
КӀваълан дапӀнайи художествойин эсерар ва эсерариан вуйи чӀукӀар
тясирлуди урхуб.
Гъурху эпосдин бицӀи эсерин вая эсериан вуйи саб чӀукӀнан мяна
мелзналан ва дибикӀну (изложение) ва гьадму саб вахтна суратназ хупан
жюрбежюр элементарра (табиаьтдин, гьяракат кӀули гъябгъюрайи йишван
шиклар, портрет) ишлетмиш апӀури, ктибтуб.
Аьгъю дапӀнайи эсериан мелзналан ва дибикӀну жвуван фикриинди
сочинение яратмиш апӀуб; суалназ ккатӀабццу жаваб тувуб ва литературайин
игитрин гьякьнаан ихтилат апӀуб.
Эпосдин бицӀи эсерин вая эсериан вуйи чӀукӀнан ва хрестоматияйин
текстнан план дюзмиш апӀуб.
Мелзналан саб шикил дюзмиш апӀуб. Ихтилат дюзмиш апӀуб.
Баснийир уйнамиш апӀуб.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран чӀал. Сочинение бикӀбан бадали
материал уч апӀуб. Сочинение бикӀруган, материал къайдайизхуб; ккатӀабццу
план. Хал-йишвкан ва табиаьтдикан вуйи материал ишлетмиш апӀури, хабар
тувбан саягънан жикъи ва ккатӀабццу изложение бикӀуб. Хал-йишвкан ва
табиаьтдикан сочинение бикӀуб (6 класс).
Кассдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягь
132
VII КЛАСС
Халкьдин ирс (Мягьячгъала, 1974).
А. Жяфаров.Жейран (БицӀигеологар. Мягьячгъала, 1965).
М. Шамхалов.ДевринцӀирар (Мягьячгъала, 1975).
Б. Митаров.Табасарандин шад сесер (Мягьячгъала, 1948).
А. Везиров. Шиърар ва ихтилатар (Мягьячгъала, 1951).
И.
Шагьмарданов.
Закурин
йигъ.
Нянатлу
накьв
(Бахтнан
хяд.Мягьячгъала, 1982).
М. Митаров. Иран-хараб (Уьмрин цӀарар. Мягьячгъала, 1959).
Кь. Рамазанов. Кьюбпи мертеба (Мягьячгъала, 1964).
Э. Къапиев. Ихь Мягьямад.
Р. Гьямзатов. Бабан чӀал.
Аь. Абу-Бакар. Култум.
И. Керимов. Жангар лепйир.
М. Гьяжиев. Къарагюз.
“Гьамусдин табасаран поэзия”. (Мягьячгъала, 1996).
А. Агъададашев. Балин кагъаз (Балин кагъаз. Мягьячгъала, 1983).
Шавгьар. Жигьил шаирарин гъварч (Мягьячгъала, 1981).
П. Асланов. Уьмур хъапӀраза баябан. Байвахтнан хьадукар.Вафалувал.
Мягьячгъала, 1981). Лигувал (Мягьячгъала, 1984).
A. Г ьяжиибрагьимов. Варж рякъ—саб гьякь (Мягьячгъала, 1984).
Ш. Гьямидов. Кьюбпи бахт. Гъудургу эскрин накьвдихъ. Кум
(Кьюбпи бахт. Мягьячгъала, 1979). .
Б. Ражабов. Уьмрин жилгьйириъди (Мягьячгъала, 1980).
Гь. Аьлимурадов. Тахсиркрин шил. (Мягьячгъала, 1972).
Ш. Къазиев. КӀару арс (ТӀилисим кайи сим. Мягьячгъала, 1988).
Ю. Базутаев. Каспий гьюлихъ. Эскиз. Пай дапӀну чаз вари айи
пешкешар... (Мюгьюббатдин чӀал. Мягьячгъала, 1983).
Гь. Гьюсейнов. Хябяхъган. Гъалибвалин йигъ (Чинар, Мягьячгъала,
1983).
133
Ш. Шагьмарданов. УчӀру сесну нивк1,ан уягъ гъапӀунзу... Кьарнийир.
Йигъахъди улхуб. Шаир.(Жвуван рангар. Мягьячгъала, 1980).
П. Кьасумов. Маншаллагь, устад. Уьмриз рякъ. Бабан васият.
(Шаирвалин гвачӀин. Мягьячгъала, 1979).
М. Къурбанов. Уьмрин гъирагъ. (Бахтнан ялав. Мягьячгъала, 1983).
VII
классдиъ литературайиан мелзналан ва бикӀбиинди
гъахру ляхнарин асас жюрйир
Художествойин, публицистикайин ва жара жюрйирин текстар адахъну
чкиди урхуб.
Художествойин эсерар, драмайин эсерар вая дурариан чӀукӀар
тясирлуди урхуб.
Эпосдин эсерин вая эсериан вуйи чӀукӀарин мяна мелзналан ва
дибикӀну (изложение) тамамвалиинди, гъядягъюри ва жикъиди ачухъ апӀуб.
Аьгъю апӀурайи эсериан мелзналан вая дибикӀну жвуван фикрариинди
сочинение
яратмиш
апӀуб;
суалназ
ккатӀабццу
жаваб
ва
литературайин игитриз характеристика тувуб.
Мелзналан саб шикил яратмиш апӀуб. Художествойин эсерар уйнамиш
апӀуб.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран ч!ал.Сочиненйирин жюрйир.
Зегьметнан темайиз вуйи изложенйир.
Классдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягь.
VIII класс
Табасаран поэзияйин антология (Мягьячгъала, 1980).
Халкьдин ирс. (Мягьячгъала, 1974).
А. Жяфаров. Лизи мужри ккайи хюрчабан.
М. Шамхалов. Женгчйир (Мягьячгъала, 1969).
М. Митаров. Накьишариъ айи уьмур (Мягьячгъала, 1978).
134
И. Шагьмарданов. Имам Шамил (Жилиз икрам, Мягьячгъала, 1997).
Мягьмуд. Марцц апӀурхьа му дюн’я, гъачай женгназ.
Батирай. Мяълийир кӀури шуйза.
Аь. Салаватов. Уьру партизнар.
Р. Гьямзатов. Ахвахдиъ.
Р. Гьяжиев. Дада ва дагълар.
Р. Расулов. ЧӀуру жихрар (Мягьячгъала, 1987).
Б. Ражабов. Ахсрар (Мягьячгъала, 1974).
П. Асланов. Бабан дих. (Мягьячгъала, 1987).
3. Дашдемиров. Йиз байвахт.
Ш. Шагьмарданов. Жилгъа. Йишван нивкӀ. Йишв. Хирижв ухдитӀан
дубхьна суст (Жвуван рангар. Мягьячгъала, 1980).
Ш. Къазиев. Йиз багьри жил. Гъябкъюндарзуз дявдин инсафсуз суфат.
ХутӀлин мяъли (Руг ва рюкъ, Мягьячгъала, 1982).
Ю. Базутаев. Зурначи. Ялхъван. Дюн'я ккебгъу йигъхъанмина... ФукӀа
айкӀан суфратӀана жумартуб? (Сикинсузвал, Мягьячгъала, 1981).
3. Ханмягьмадова. (Нурарин гьир. Мягьячгъала, 1991).
Бахтлу рякъ. Табасаран шаирарин шиърарин гъварч Мягьячгъала,
1986).
Аьбду-Рягьим. “Умуд кайиз...” (Мягьячгъала, 1995).
М. Сефербегов. “Табасаран сягьна”. (Мягьячгъала, 1997).
Г. Уьмарова. “Шиърар”. (Мягьячгъала, 1998).
И. Шагьмарданов. «Деврин мукьам». (Мягьячгъала, 2011)
VIII классдиъ литературайиан мелзналан ва бикӀбиинди
гъахру ляхнарин асас жюрйир.
Художествойин,
публицистикайин
ва
жара
жюрйирин
текстар
адабхъну чкиди ва тясирлуди урхуб.
Эпосдин аьхю дару эсерарин вая эсерарин чӀукӀарин мяна мелзналан ва
дибикӀну (изложение) ачухъ апӀуб.
135
Мелзналан саб шикил яратмиш апӀуб. Художествойин эсерар уйнамиш
апӀуб.
Аьгъю апӀурайи эсериан мелзналан ва дибикӀну жвуван фикрариинди
сочинение яратмиш апӀуб: суалназ ккатӀабццу жаваб тувуб, эсерин игитариз
(к1ул’инди, тевну, группайиинди) проблемайин характеристика тувуб.
Жвуван мелзналан ва дибикӀну гъапибдин план дюзмиш апӀуб.
К1ул’инди
гъурху
литературайин
эсериз,
искусствойин
жара
жюрйирин эсерариз (эсерин игитарихьна ва гьядисйирихьна вуйи жвуван
рафтар ачухъ апӀури) мелзналан ва дибикӀну кьимат (вая рецензия) тувуб.
Предметарин
аьлакьйир.
Табасаран
чӀал.
Хал-йишвкан
ва
табиаьтдикан вуйи материал ишлетмиш апӀури, хабар тувбан саягънан жикъи
ва ккатӀабццу изложение бикӀуб (VI класс). Тарихнан, архитектурайин вая
искусствойин, йишван памятникдин гьякьнаан жикъиди вая ярхиди
изложение бикӀуб. Архитектурайин, тарихнан, искусствойин памятникдин ва
эдебдинна эстетикайин гьякьнаан сочинение бикӀуб. Тувнайи темайиан хабар
тувбан саягънан характеристика кайи сочинение бикӀуб (VIII класс)
Классдин гъирагъдиъ урхру эсерарин сиягь
КЛАСС
IX
Табасаран поэзияйин антология. (Мягьячгъала, 1980).
А. Жяфаров. Закурин рякъ. (Мягьячгъала, 1964).
Б. Митаров. Женгнан дустариз. (Хабар тув ихь дустариз. Мягьячгъала,
1974).
И. Шагьмарданов. Ватандиз гъурбан. Дагълар. Гъюдран булагъ. Klapy
яркур. (Жилиз икрам, Мягьячгъала, 1997).
М. Шамхалов. Багъридар. (Мягьячгъала, 1976).
М. Митаров. Бавтугъай. (Мягьячгъала, 1965).
Ш. Къазиев. Кьисмат. Сабпи хюрч (Руг ва рюкъ. Мягьячгъала, 1982).
Жилин сабур. (Мягьячгъала, 1985).
Ш. Шагьмарданов. Йиф убгура. Къяркъяр. Узу ккалакьури лицуру,
кӀур. (Йигъ ва йишв. Мягьячгъала, 1985).
136
Ю. Базутаев. Байвахтнан сюгьрин жилгъа. (Мягьячгъала, 1983). П.
Кьасумов. Бахтлу хияларин вахт. (Мягьячгъала, 1975).
П. Асланов. Вафалувал. (Мягьячгъала, 1981).
Гь. Гьюсейнов. Гъизил. (Жилгъа ва варжи. Мягьячгъала, 1981). Фазу
Аьлиева. Жилин тики микӀлу гъабхидар. Тазар. Чирагъ. Жигьил шаирарин
эсерарин гъварчар. (Мягьячгъала, 1875, 1976).
Гь. ТӀаибов. Гимихьна. Гвач1ин.
Б. Ражабов. Уьмрин жилгъйир. Азгар йигъ. Табасаран писателарин
ихтилатарин гъварч. (Мягьячгъала, 1983).
Г. Уьмарова. Марцци кӀваан. (Мягьячгъала, 1992).
“Вахтнан симар”. (Мягьячгъала, 1998).
Э. Аьдилова. Гьисснан симар. (Вахтнан симар. Мягьячгъала, 1998).
Аь. Къурбанов.Вахтнахъди улхуб. (Мягьячгъала, 1998).
IX
классдиъ литературайиан мелзналан ва бикӀбиинди
гъахруляхнарин асас жюрйир.
Художествойин эсерар тясирлуди урхуб.
Жвуван мелзналан ва дибикӀну гъапибдин план дюзмиш апӀуб.
Эпосдин эсерариан вуйи чӀукӀарин мяна анализдин элементарра кади
мелзналан ва дибикӀну (изложение) ачухъ апӀуб.
Аьгъю апӀурайи эсериан мелзналан ва дибикӀну жвуван фикрариинди
проблемайин
хасиятнан
сочинение
яратмиш
апӀуб
(эсеринигитариз
к!ул’инди, тевну характеристика тувуб).
К1ул’инди гъурху китабдиз, искусствойин жара жюрйирин эсерариз
рецензия вая кьимат тувуб.
Предметарин аьлакьйир. Табасаран ч1ал. Чпин инсандиз характеристикйир тувуб кайи текстариан жикъи ва ярхи изложенйир дикӀуб (VII
класс). Жямяаьтлугъ ва политикайин темайиан, эдеб ва этикайин темайиан
сочинение дюзмиш апӀуб. Жямяаьтлугъ ва политикайин темайиан 2—3
источникариан доклад вая реферат бикӀуб. ЧӀалнан илимдин ва эдебнанна
этикайин темйириан макьалйирин тезисар дюзмиш апӀуб (IX класс).
137
УРХУРАЙИДАРИН ЛИТЕРАТУРАЙИАН ВУЙИ НОРМЙИР
Урхурайидарин литературайиан вуйи аьгъювалариз, удукьувалариз ва
вердиш’валариз кьимат дивбан нормйир
Урхурайидарин аьгъювалар, удукьувалар ва вердиш’валар ахтармиш
апӀбан асас вазифа баяр-шубарин литературайиан вуйи гьязурвалин дережа
тяйин апӀуб ва дурариз программайин тӀалабарихъди тархьну гьякьлу кьимат
дивуб ву.
Уьмуми образованиейин ва пишекарвалин мектебдин реформайин
дибдин рякъярин тӀалабарихъди тархьну урхурайидарин аьгъювалариз
кьимат дивруган, мялимди, баяр-шубарин эдеблувалин ва эстетикайин
рякъ'ан вуйи артмиш’вал ва художествойин литературайин эсерарин гъаври
хьупан ва дурариз дюзди кьимат тувбан дережа гьисабназ гъадагъуб лазим
гъюру.
Урхбан ляхин вари деврариъ мялимди урхурайидарихьна чипхьан
к1ул’инди текстнан зиин гюзчивалар гъахуз хьувализ ва эсерарин идеяйинна
художествойин
мяна-метлеб
ачухъ
апӀбиинна
диш
дапӀну,
дидин
гьядисйириз ва игитрин гъиллигъариз хусуси кьимат тувуз удукьувализ
кьат1,и фикир
тувру. Урхурайидарихьан чпиз аьгъю литературайин
теорияйин мялуматар программайи улупнайи эсерар анализ апӀбан ва
к1ул’инди гъурху китабарин идеяйинна художествойин мяна-метлеб гьял
апӀбан ляхнариъра яркьуди ишлетмиш апӀуз шулади ккунду.
Литературайиан
вуйи
аьгъювалариз
ва
бикӀбан
чӀалнан
вер-
диш’валариз кьимат гьацира литературайин темйириан вуйи сочиненйирин
ва жара ахтармиш апӀбан бикӀбан ляхнарин бинайиин алди дивру. БикӀбан
ляхнари, мялум вуйибси, баяр-шубарин чӀал ккатӀабццбаъ метлеблу йишв
бисура.
Урхру йисан арайиъ литературайин дарсарихъди аьлакьалу вуди
мялимди урхбан четвертариъ (гьацӀ йисариъ) гьаму кьадар сочиненйир
гъахуб тек'лиф aпlypa:
138
Сочиненйирин кьадар
Классар
классдиндар
хуландар
вари
1 ч.
2 ч.
3 ч.
4 ч.
1 ч.
2 ч.
3 ч.
4 ч.
V
-
1
2
1
-
-
-
-
4
VI
1
-
1
1
1
1
-
-
4
VII
-
-
1
-
1
-
-
1
3
VIII
1
-
1
-
-
1
2
-
5
IX
1
-
-
1
1
-
1
1
5
Сочиненйирин тахминан кьадар гьамциб хьуб лазим шулу: V классдиъ
— 1 —1,5 тетрадин машар, VI классдиъ — 1,5 —, VII классдиъ — 2—2,5,
VIII классдиъ — 2,5—3, IX классдиъ — 3—4.
Классдин сочинениейин кьадар ляхин тамам апӀуз жара дапӀнайи
вахтналанра асиллу шулу.
Сочинениейиъ кучӀвбан гаф, эпиграф адар кӀури, эгер думу ляхин
сочинениейин ерийиз тясир гъапӀундаш, кьимат исина дапӀну ккундар. Амма
дидиъ план хьуб чарасуз лазим ву.
Сочинениейин уьлчме тахминан кьадарналан цӀиб вая гизаф ву кӀури,
эгер думу гьадму вая жара кьимат дивбан тӀалабариз хас шулаш, диди
сочинениейиз мянайиан диврайи кьиматназ тясир апӀурдар.
Гьар фициб-вушра сочинение V—VIII классариъ саб гьяфтайин арайиъ,
хъа IX—XI классриъ йицӀуд йигъан арайиъ ахтармиш aпlypy. Сочинениейиз
кьюб
кьимат
дивру:
сабпиб—мянайиан
ва
чӀалнаан,
кьюбпиб
—
савадлувалиан. V—XI классариъ мянайиан ва чӀалнаан дивнайи кьимат
литературайиан, хъа кьюбпиб—багъри чӀалнаан вуди гьисаб шула.
Мелзналан вуйи жавабариз кьимат дивуб.
Мелзналан вуйи жавабариз кьимат дивруган, мялимди гьадму классдин
программайин сяргьятариъ гьамцдар асас тӀалабар фикирназ гъадагъуру:
139
1.
Дурхнайи
эсерин
текст
аьгъяди
ва
дидин
идеяйинна
художествойин мянайин гъаври ади хьуб.
2.
Эсерин гьядисйирин, игитарин гъиллигъарин ва гьяракатарин
арайиъ айи аьлакьайин гъавриъ тӀауз удукьуб.
3.
Аьгъю дапӀнайи эсерин идеяйинна эстетикайин мяна ачухъ
апӀбаъ художествойин дакьатарин ролин гъаврикк ккауб.
4.
Литературайин теорияйин гьякьнаан мялуматар аьгъяди хьуб ва
дурар классдиъ аьгъю апӀурайи ва к1ул’инди дурхнайи эсерарин анализ
апӀруган, ишлетмиш апӀуз, дурарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб.
5.
Деврин
метлеблустар
вакьиъйирихъди
ва
жямяаьтлугъ
женгнахъди аьлакьалу апӀури, художествойин анализ апӀуз удукьуб.
6.
Урхбан савадлувал, жавабнан дюзвал ва хъайи-хъайивал, гьарсаб
классдин урхбан гьяракат уьбхюри, зарбди, дюзди ва тясирлуди урхуб:
V класс — 100—110 гаф дакьикьайиъ, VI класс — 110—120 гаф
дакьикьайиъ, VII класс — 120—130 гаф дакьикьайиъ, хъа гележегдин
классариъ гьадму кьадар кьялан жюрейин гьяракат вуди гьисаб aпlypy.
Гьадихъди аьлакьалу вуди:
Жавабназ кьимат “5” (хьуб) мюгькам аьгъювалар ва аьгъю апӀурайи
эсерин текстнан дериндиан гъавриъ айивал мялум шулайиган; эсерин
гьядисйирин арайиъ айи аьлакьйирин, игитарин хасиятарин гьяракатарин ва
эсерин идеяйинна эстетикайин мяна-метлеб ачухъ апӀбаъ художествойин
дакьатарин метлеблувалин гъаврикк ккауз удукьурайиган; художествойин
эсерин анализ апӀруган, литературайин теорияйиан айи аьгъюваларикан ва
разбор апӀбан вердиш’валарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьруган, жвуван
фикрар далилламиш апӀруган, текст яркьуди ишлетмиш апӀуз шлуган,
литературайин чӀалниинди ужуди улхуз аьгъюган, дивру.
Жавабназ кьимат “4” (юкьуб) мюгькам аьгъювалар ва аьгъю апӀурайи
эсерин лазим вуйи кьадар дериндиан гъавриъ духьнайивал улупурайиган,
эсерин гьядисйирин арайиъ айи аьлакьйирин, игитарин хасиятаринна
гьяракатарин ва эсерин идеяйинна эстетикайин мяна ачухъ апӀбаъ
140
художествойин
кӀулин
дакьатарин
удукьурайиган,
дурхнайи
метлеблувалин
эсерарин
анализ
гъаврикк
апӀруган,
ккауз
литературайин
теорияйиан айи дибдин аьгъюваларикан ва разбор апӀбан вердиш’валарикан
мянфяаьт ктабгъуз удукьурайиган, жвуван фикрар далилламиш апӀбан
бадали эсерин текстнакан мянфяаьт ктабгъуз шлуган, литературайин
чӀалниинди улхуз аьгъюган, дивру. Амма жавабнаъ саб-кьюб гъалат1 деетуб
мумкин ву.
Жавабназ кьимат “З” (шубуб) аьгъю апӀурайи эсерин текст аьгъювалин
ва
дидин
гъавриъ
духьнайивалин
гьякьнаан
мялумшулайиган,
асас
гьяракатарин арайиъ айи аьлакьйирин, кӀулин игитарин хасиятарин ва
гьяракатарин ва эсерин идеяйинна художествойин мяна ачухъ апӀбаъ
художествойин метлеблустар дакьатарин метлеблувалин гъаврикк ккауз
удукьурайиган; теорияйин дибдин месэлйир аьгъяди, дурар тамамвалиинди
ишлетмиш
апӀуз
удудукьруган,
эсерин
разбор
апӀбан
тамам
дару
вердиш’валар айиган ва жвуван фикрар тасдикь апӀбан бадали эсерин
текстнакан мянфяаьт ктабгъуз даршулайиган, дивру. Гьадму саб вахтна
жавабнан мянайиъ кьюб-шубуб гъалатӀ, хъа гьацира дидин композицияйиъ
ва чӀалнаъ саб кьадар гъалатӀарра апӀуб мумкин ву.
Жавабназ кьимат “2” (кьюб) эсерин мяна тамамвалиинди аьгъдрувал
мялум шулайиган; кӀулин игитарин ахлакь, гъиллигъар ва эсерин идеяйинна
эстетикайин
мяна
ачухъ
апӀбаъ
художествойин
кӀулин
дакьатарин
метлеблувалин гъаврикк ккауз удудукьрайиган; литературайин теорияйин
чарасуз герек гъюру мялуматарра аьгъдруган ва литературайин чӀалниинди
гизаф зяифди улхруган, дивру.
Жавабназ кьимат "1” (саб) эсерин мяна тамамвалиинди аьгъдруган ва
программайин тӀалаб апӀурайи дибдин месэлйирин гъаврикк ккадруган,
дивру.
Сочинениейиз кьимат дивуб
141
Литературайиан вуйи сочиненйирин кьиматар дивруган, мялимди
гьадму тялукь вуйи классдин программайин сяргьятариан гьамцдар дибдин
тӀалабар гьисабназ гъадагъуб герек гъюру:
—
темайин дюзди гъаврикк ккади хьуб; думу ачухъ апӀбаъ деринвал
ва тамамвал хьуб, далилар дюзди къайд апӀуб, эсерин идеяйинна эстетикайин
мянайиин биналамиш духьну, вакьиъйир ва игитарин хасиятар дюзди ачухъ
апӀуб, тема ачухъ апӀруган, метлеблусиб ва мяналусиб материал ишлетмиш
апӀуб; выводар апӀуз ва уьмуми натижйир дисуз удукьуб, цитатйирин дюзвал
уьбхюб ва дурар сочинениейин текстнаъ ишлетмиш апӀуз аьгъю хьуб:
— сочинениейин паярин уьлчме жигьатнаан вуйи сабвал, мяна жигьатнаан
хъайи-хъайиси гъюбан ва дурарин сабдилан тмунубдиина улдучӀвбан
дюзвал;
—
лексикайин дюзвал ва девлетлувал, чӀалнан гюрчегвалин ва
тясирлувалин дакьатар ишлетмиш апӀуз удукьуб.
Сочинениейиз савадлувалин вуйи кьимат табасаран чӀалнаан вуйи
аьгъюваларин, удукьуваларин ва вердиш’валарин тӀалабарихъди тархьну
дивру.
Сочинениейиан кьимат «5» (хьуб) дивру:
—
тема дериндиан ва, далилламиш дапӀну, ачухъ дапӀнайиган,
эсерарин текст ва дидин мяна ачухъ апӀбаъ лазим вуйи жара материалар лап
ужуди аьгъювал мялум шулайиган ва выводар апӀуз, уьмумиламиш апӀуз
удукьурайиган;
—
композиция жигьатнаан албагнайиган, фикрар ачухъ апӀбаъ
дюзвал ва хъайи-хъайивал уьбхюрайиган;
—
литературайин
чӀалниинди
дибикӀнайиган
ва
стилистика
жигьатнаан мянайиз тялукь шулайиган;
—
мянайиъ саб-кьюбдилан гизаф дарди дюз дарувалар айиган.
Сочинениейиан кьимат “4” (юкьуб) дивру:
—
лазим вуйи кьадар тамамвалиинди ва инанмиш’валиинди саб
жизби дигиш'валартӀан адарди тема ачухъ дапӀнайиган; литературайин
142
материал ва сочинениейин темайиз тялукь вуйи жара материалар ужуди
аьгъювал ва дурарикан чан фикрар ачухъ ап1баъ мянфяаьт ктабгъуз
шулайивал мялум, хъа гьацира выводар апӀуз ва уьмумиламиш апӀуз
удукьувал ашкар шулайиган;
—
мяна ачухъ апӀбаъ дюзвал ва хъайи-хъайивал уьбхюрайиган;
—
литературайин
чӀалниинди
дибикӀнайиган,
стилистика
жигьатнаан мянайиз тялукь шулайиган;
—
мянайиъ кьюб-шубубдилан дарди дюз дарувалар, хъа гьацира
шубуб-юкьуб чӀалнан гъалатӀар айиган.
Сочинениейиз кьимат “З” (шубуб) дивру:
—
дибдиан гъадабгъиш, тема ачухъ дапӀнайиган, сабишвлан
гъадабгъиш, темайиз дюз амма саб терефнахъанди тамам дару жаваб
тувнайиган, темайихьан цӀиб гъирагъдизди улдучӀвнайиган вая гьякьикьи
материал ачухъ апӀбаъ бязи гъалатӀар деетнайиган, къайд апӀуз вa
уьмумиламиш апӀуз удукьури адрувал мялум шулайиган;
—
материал лазим вуйи кьадар дюзди, фикрар хъайи-хъайибси
дикӀбаъ бязи нукьсанвалар дюшюш шулайиган;
—
бикӀбан чӀалнан дибар аьгъювал ашкар шулайиган;
—
ляхниъ юкьуб-хьубдилан гизаф дарди чӀалнан гъалатӀар айиган;
Сочинениейиз кьимат “2” (кьюб) дивру:
—
тема ачухъ дапӀну адруган, эсерин текст гьаци заълан аьгъювал
мялум шулайиган, эсерин бязи гьядисйирикан гьич саб къайдара дюрюбхри,
ккабхъси, лазим вуйи къайд дарапӀри, вая, текстниин асасламиш даршули,
гьацдар уьмуми къайдйир ишлетмиш дапӀну дибикӀнайиган;
—
гафарин касибвал ва чӀалнан вакъи гъалатӀар мялум шулайиган.
Сочинениейиз кьимат “1” (саб) дивру:
—
темайиан фук1а дибикӀну адруган, эсерин текст тамамвалиинди
аьгъд- рувал субут шулайиган ва чан фикрар ачухъ апӀуз удудукьрайиган;
—
кьимат кьюб дивбан бадали тяйин дапӀнайи кьадарналан гизаф
гъалатӀар деетнайиган.
143
Гьаму нормйир РСФСР-ин Урхбан ляхнарин министерствойин 1984- пи
йисан "Урхурайидарин литературайиан вуйи аьгъювалариз, удукьувалариз ва
вердиш’валариз
кьимат
дивбан
нормйирин
бинайиин
алди,
багъри
литературайин кьат1'иваларихъди дисруси бязи дигиш’валар тӀаъну, дюзмиш
дапӀнайидар ву.
Урхурайидарин улхбан ва бикӀбан чӀалнахьна, бикӀбан ляхнар
кӀули гъахбахьна ва тетрадар ахтармиш апӀбахьна саб вуйи тӀалабар
Улхбан ва бикӀбан чӀалнахьна вуйи тӀалабар
Савадлу (улхбан ва бикӀбан) чӀал аьгъяди хьуб ихь уьмриъ чарасуз
лазим вуйи шартӀ ву. Аргъаж шулайи наслин чӀалнан культура артмиш
апӀбаъ мектебдин метлеблувал аьхюб ву. ГьамусяаьтначӀалнан рякъ’ан вуйи
аьгъювалар ва вердиш’валар артмиш апӀбан бадали лазим вуйи шартӀар
яратмиш
духьна:
мектебди
программайиъ
урхурайидарин
чӀалнан
тясирлувалин месэлйириз кьатӀи фикир тувра, баяр-шубарин гафнахьна ва
аьлакьалу улхбахьна дикъатлуди янашмиш хьупан гьиссар тербияламиш
апӀбаъ печатди, радиойи ва жара дакьатари аьхю кюмек тувра.
Урхурайидариз улхбан ва бикӀбан чӀалнан культура аьгъю хьупаъ
багъри чӀалнан ва литературайин мялимари асас роль уйнамиш aпlypa.
Мялимди урхурайидарин чӀалнан культура тербияламиш апӀбан бадали
классдин дарсариъси, классдин гъирагъдиъ гъахурайи серенжемариъра
кьат1и фикир тувну ккунду.
Урхурайидарин чӀалнан культура за апӀбан ляхнин хъуркьувалар
мектебдин мялимди дурарин улхбан ва бикӀбан чӀалнахьна саб вуйи тӀалабар
уьмриз кечирмиш апӀбан саягъналан асиллуди гъубзра.
Урхурайидарин чӀалнахьна вуйи тӀалабар
Урхурайидарин мелзналан ва бикӀбиинди вуйи гьарсаб фикриз,
жавабназ, дидин мянайиз, мянайин дюзвализ ва чӀалнан тешкиллувализ
дилигну кьимат тувну ккунду.
Урхурайидариз аьгъяди ккунду:
—
тувнайи темайин сяргьятар уьрхюри, ктибтуз вая бикӀуз;
144
—
тема ва кӀурайи фикрин асас идея ачухъ апӀбан бадали вартӀан
чарасуз лазим гъюру далилар гъядягъюз;
—
материал дюзди ва хъайи-хъайибси ктибтуз;
—
жаваб дюзди тешкил апӀбан бадали, чӀалнан алатар лазим вуйиси
ишлетмиш апӀуз;
—
зарбди, ачухъди, мянайин ударение уьбхюри, паузйир ва дюз
интонация уьбхюри, ктибтуз;
—
бикӀбан вари жюрйир орфографияйин ва пунктуацияйин нормйир
уьрхюримарцциди ва лазим вуйи къайдайиъди тамам апӀуз.
Урхурайидарин
чӀалнан
культура
тербияламиш
апӀбан
ляхнин
натижалувал мялимдикан асиллу шула. Дугъу вари дарсариъ баяр- шубарик
аьгъю гъапӀу материалин анализ апӀбан, тевбан ва ташбигь апӀбан
вердиш’валар каъбаз, жавабариъ лазим вуйи далилар хуз, къайд апӀуз ва
уьмумиламиш апӀуз аьгъю апӀбаз, тясирлуди адабхъну урхбаз аьхю эгьемият
тувуб лазим гъюру.
Мялимди баяр-шубариз китабдихъди ляхин апӀуз, гьадму предметдиан вуйи мялуматарин жюрбежюр литературайикан, каталогдикан ва
картотекайикан мянфяаьт ктабгъуз тялукь вуйи темайиан лазим вуйи
литература ктабгъуз, китабдихъди к1ул'инди гъубху ляхнин натижйир дюзди
къайдайиккна хуз, тезисар, конспектар, цитатйирин материал, дюзмиш апӀуз
аьгъю апӀуб лазим шулу.
Урхурайидарин гафарин кьадар яркьу ва предметдин терминологияйихъди таниш апӀбан ляхин гьаммишан гъабхуб, читин гафарин гъаврикк
ккаъруган, дурар ачухъди пуб, дурар доскайик ватетрадариъ дикӀуб,
урхурайидариз думу гафарин мяна дюзди аьгъю гъабхьнуш ва улхбаъ дурар
дишди ишлетмиш апӀураш, гьаммишан ахтармиш апӀуб лазим ву.
БикӀбан ляхнарин жюрйир
145
Урхурайидарин классдин ва хулан бикӀбан ляхнарин асас жюрйир вуди
илчӀихбар, китабарин конспектар ва рефератар, планар ва
лекцйирин
конспектар,
учебникариан
вуйи
мялимарин
макьалйирин
ва
жара
материаларин планар, сочиненйир ва суалариз бикӀбиинди жавабар тувбар,
анализ ва уьмумиламиш апӀурайи таблицйир, схемйир дюзмиш апӀуб,
табиаьтдин гюзчивалар къайд апӀуб ва гь. ж. гьисаб шула.
Дидлан савайи багъри чӀалнаан ва литературайиан гьар йигъандин ва
натижа бисру бикӀбан ахтармиш апӀру ляхнарра кӀули гъахуру. Натижйир
дисбан ахтармиш апӀбан ляхнар гьарсаб классдиъ гьамциб кьадар гъахуб ужу
ву;
Йисан арайиъ гьарсаб классдиъ гъахру
ахтармиш апӀбан ляхнарин кьадар
Предметар
классар
V
VI
VII
VIII
IX
диктантар
4
4
4
3
2
изложенйир
2
2
2
2
2
сочиненйир
2
2
2
2
2
кл. сочиненйир
2
1
1
1
1
хулан
-
1
1
1
2
Вари
10
10
10
9
9
Табасаран чӀал
Литература:
Аьгъю апӀбан жюрейин ляхнарин вари жюрйир тамам апӀбан бадали
V—IX классриъ шу-шубуб тетрадь ади ккунду, гьадму гьисабнаан саб
тетрадь
изложенйир
ва
сочиненйир
дикӀбан
бадали,
сабсан
—
литературайиан.
Ахтармиш апӀбан ляхнар кӀули гъахбан бадали хусуси тетрадар жара
aпlypy. Дурар ярхи йисди мялимдихь гъузру ва урхурайидарихьна
146
гъалатӀарин зиин ляхин апӀругантӀан тувдар. Тетрадариъ тамам апӀурайи
ляхнин жюре ва кӀанккан цӀарнаъ дидин ччвур бикӀуру.
Месела:
Изложение
Ярквраъ.
Сочинение
Хьадну уву тят1илар фици гьаънуш гьаддикан.
Урхурайидари тетрадариъ вари бикӀбар дикъатлуди ва марцциди, гюрчег
хатӀниинди anlypy. Ляхин тамам гъапӀу вахт тетраддин гъирагъдихъ
рякьмариинди улупуру. Мисалчюн, 15.09.12. ЦӀийи цӀарнаан дарснан
темайин ччвур ва бикӀбан ляхнарин (изложенйирин, сочиненйирин) тема
бикӀуру.
Ляхин наан (классдиъ ясана хулаъ) тамам апӀураш, къайд aпlypy. Абзац
уьбхюру.
ГъалатӀар гьамци ктагъуру: дюз дарди дибикӀнайи гьярфналан вая
пунктуацияйин ишарайилан чан цӀар алдатуру; гафнан пай, гаф, предложение
— ккуру дюз цӀарниинди; чӀур дапӀнайидарин ерина зиълан лазим вуйи
гьярфар,
гафар,
предложенйир
дикӀуру;
дюз
дарди
дидикӀнайидар
скобкйириз гъадагъурдар.
БикӀбан ляхнар ахтармиш апӀуб
Баяр шубари классдин вая хулан аьгъю апӀбан жюрейин ляхнар тамам
апӀурайи тетрадар мялимди вахт-вахтнак ахтармиш aпlypy. Гьадму саб
вахтна дугъу тетрадар-словарар вазлин арайиъ саб ражнутӀан цӀиб дарди,
литературайиан V—IX классариъ—вазли кьюб ражаритӀан цӀиб дарди, X—
XI классариъ—саб вазли саб ражнутӀан цӀиб дарди, ахтармиш дапӀну ккунду.
Табасаран чӀалнаан ва литературайиан вуйи изложенйир, сочиненйир
ва гьадму саб вахтна ахтармиш апӀбан ляхнарин вари жюрйир вари баяршубарин ахтармиш aпlypy.
БикӀбан ляхнар мялимди гьамцдар вахтарин арайиъ ахтармиш anlypy:
V—III классрин изложенйир ва сочиненйир саб гьяфтайилан ахтармиш
дапӀну, урхурайидарихьна кьялахъ тувру:
147
IX—XI классарин сочиненйир йицӀуд йигълан гизаф дару вахтнан
арайиъ ахтармиш aпlypy.
Ахтармиш апӀбан ляхнариъ деетнайи гъалатӀар мялимди гьамциб
къайдайиинди улупуру ва дюз aпlypy;
V—XI классарин изложенйир ва сочиненйир ахтармиш апӀруган
неинки орфографияйин ва пунктуацияйин гъалатӀар, хъа гьадму саб вахтна
гьякьикьи, мянайин, чӀалнан (чӀалнан гъалатӀариккан лепе цӀар ккадатуру) ва
грамматикайин гъалатӀарра къайд aпlypy тетраддин гъирагъдихъ мялимди
гьякьикьи гъалатӀар - Гь. лишниинди, мянайинди... - М лишниинди,
чӀалнандар -ЧI лишниинди, грамматикайиндар — Г лишниинди улупуру.
Изложение ва сочинение ахтармиш апӀбалан кьяляхъ, мялимди
гъалатӀар
гьисаб
орфографияйин
aпlypy
ва
кьадар
(числитель)
ва
бикӀуру.
Дурариъ
пунктуацияйин
дробдиинди
(знаменитель)
гъалатӀарулупбахъди сабси, гьякьикьи, мянайин, чӀалнан ва грамматикайин
гъалатӀар улупуру.Гьисаб апӀбалан кьяляхъ, кьабул дапӀнайи къайдайиинди
ляхниз кьимат дивру.
Вари ахтармиш апӀбан ляхнариз мялимди чарасуз вуди классдин
журналиъра кьиматар дивру. Аьгъю апӀбан жюрейин кӀул’инди бикӀбан
ляхнаризра кьиматар дивру. Дурариан вуйи кьиматар мялимдихьан чаз лазим
ггябкъси журналиъра дивуз шулу.
Ахтармиш aпlpy вари жюрейин ляхнариз, мялимдиз чаз лазим вуди
гъябкъиш, кьиматар дивру ва журнализра адагъуру.
Урхурайидарин бикӀбан ляхнариз кьимат тувруган, мялимди баяршубарин аьгъювалариз, удукьувалариз ва вердиш’валариз кьимат дивбан
тялукь вуйи нормйир фикирназ гъадагъуру.
БикӀбан
ляхнар
ахтармиш
апӀбалан
кьяляхъ
урхурайидарихъди
гъалатӀарин зиин ляхин гъабхуру.
Гьаму тӀалабар РСФСР-ин Урхбан ляхнарин министерствойин 1980-пи
йисан “Урхурайидарин улхбан ва бикӀбан чӀалнахьна, бикӀбан ляхнар кӀули
гъахбахьна ва тетрадар ахтармиш апӀбахьна вуйи тӀалабарин гьякьнаан” вуйи
148
методикайин кагъзикан, багъри литературайин кьат1иваларихъди дисруси
мянфяаьт кадабгъну дюзмиш дапӀнайидар ву.
МЯЛИМДИЗ МЯНФЯАЬТ КТАБГЪУЗ ТЕКЛИФ АП1УРАЙИ
МЕТОДИКАЙИН ЛИТЕРАТУРА
Урус ч1алниинди
Айзерман
Л.С.
Современный
урок,
литература
и
проблемное
преподавание Методические рекомендации. Москва, 1969.
Беленький Г.И. Теория литературы в школе. Москва, 1976.
Голубков В.В. Методика преподавания литературы. Изд. 7. Москва,
Збарский И.С., Полухина В.П. Внеклассная работа по литературе. (IV—
VIII классы). Москва, 1975.
Кудряшов Н.И. Методика преподавания литературы. Москва, 1970.
1962. Липаев А.А. Методика литературного чтения. Москва 1952.
Рыбникова М.А. Очерки по методике литературного чтения. Москва,
1963. Светловская Н.Н. Методика внеклассного чтения. Москва, 1977.
Методика преподавания литературы. Под ред. З. Л.Рез. Москва, 1962.
Молдавская Н.Д. Литературное развитие школьников в процессе обучения.
Москва, 2976.
Шербина В.Р. Проблемы литературного образования. Москва, 1982.
Курбанов М.М. П«этическое наследие дореволюционного Табасарана,
Москва, 1986.
Гасанов М.М. Дагестанские народные пословицы, поговорки, загадки.
Махачкала, 1982.
Расулов М.-Р. А. Изучение поэтических и прозаических произведений
дагестанской литературы в 10-11 кл. Махачкала, 1990.
Расулов М.-Р. А. Изучение жизни и творчества М. Митарова в школе.
Махачкала, 1989.
Юсуфов М.Г.Табасаранская советская литература, Махачкала, 1986.
149
Табасаран ч1алниинди
Гьясанов М.М. Дагъустан халкьарин литература. Мягьячгъала. 1982.
Гьясанов М.М. Адугъай-дугъай. Мягьячгъала, 1992.
Мягьямедов Т. V—VIII классариъ литература кивбан методика.
Мягьячгъала. 1979.
Расулов М.-Р. А. Табасаран чӀалнанна литературайин мялимариз кюмек
вуди. Мягьячгъала, 79.
Шагьмарданов Ш.И. Юкьубпи классдиъ багъри литература аьгъю
апӀуб. Мягьячгъала, 1983. Мектебдиъ табасаран фольклорин эсерар аьгъю
апӀуб. Мягьячгъала, 1990.
Къурбанов К.К. Школйириз урус ва табасаран терминологияйин
словарь. Мягьячгъала, 1982.
Юсуфов М.Г. ЦӀийи дережйирихъна. Мягьячгъала, 1980.
Школайиъ табасаран литература аьгъю апӀбан бязи месэлйир.
Мягьячгъала, 1981.
150