Yuklab olish

advertisement
ХАЛК ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ
РЕСПУБЛИКА ИХТИСОСЛАШГАН МУСИЦА - САНЪАТ
АКАДЕМИК ЛИЦЕЙИ
М. М. МАДАМИНОВ
ЖАХ,ОН ТАРИХИ
ук ;у в
КУЛЛАНМА
Кбайта и ш л а н га н ва т у лд и р и лга н
3 -н а ш р и
ТОШКЕНТ 2012
М. М. Мадаминовнинг м азкур “жахон тарихи фан и дан укув кулланма “
китоби Низомий номидаги ТДПУ илмий кенгашнинг 2003 йил 8 январдаги 6
сонли царори билан нашрга тавсия этилган “марих фанидан мавзули тест
саволларн; ва 2005 йил 30 июндаги 12 сонли царори билн нашрга тавсия
этилган.99Узбекистон тарихи фанидан укув кулланма китобларининг
мантинцй давоми х;исобланади.
Улар биргаликда Узбекистон тарихи буйича яхлит - дидактик
мажмуани ташки л эти б, укцтувчи, талаба ва абутурентларга
мулжалланган .
Мухаррирлар:
М Дамроев,
филология фанлари номзоди
Жамолиддинхон Шермухаммадхон угли,
илмий тадкикотчи
Такризчилар:
С. Булатов,
педагогика фанлари доктори, профессор
М.Эсонов,
тарих фанлар номзоди
3. Мусомухамедова
тарих фан укитувчиси
ы
№'
С М. М. МАДАМИНОВ
ПГ .....
2
Кириш
Тарих утмиш ва келажакнинг пойдевори. Уз тарихини билмаган
халкнинг келажаги йук.
\акикатдан хам тарих фани бугунги кунда хар качонгидан хам эътиборга
молик соха сифагида шаклланмокда. Мамлакатимиз такдирда нихоятда мухим
булган ушбу даврда хар бир соф виждонли, ватанпарвар шахе унда фаол
иштирок этиши, мавжуд муаммоларнинг калитини, ечимини ахтариш лозим. Бу
калит жахон халкларининг куп аерлик тарихидир.
Утмишдаги хар бир жамият узидан аввалгисига нисбатан илгарирок
булиб, унда яшаган барча инсонлар хамиша яхшилик ва эзгу ниятлар сари
интилганлар. Тарихий тариккиёт инсониятнинг аерлар оша туплаган
билимларининг, онги, максадлари, талабларининг купайиб бориши билан узвий
богликдир.
XX аернинг 20 - йилларида бошланган илмий - техникавий инкилоб
хаётнинг барча сохаларида туб узгаришларга сабаб булади. И неон очик фазога
ва ойга кадам босди. Атом энергияси, ген мухандислиги, электроника, фазовий
телевидения, энг янги харакат воситалари халкларнинг узаро муносабатларини
сифат жихатидан янги боскичга кутарди.
Аммо шу билан бирга, хали хал этилмаган бир талай муаммолар борки,
уларни бартараф этиш учун инсоният уз кучларини бирлаштириши лозим
Очлик ва факирлик, атроф - мухитнинг ифлосланиши, огир юкумли
касалликларга карши ва хаёт даражасини юксалтириш, инсон хукуклари учун
кураш, халкаро мезонларини карор топтириш шулар жумласидандир. Буларни
хал этиш эса бизнинг ва келажак авлоднинг вазифасидир.
Ватанимиз ва халкимиз оламшумул вокеаларга бой кадимий тарихга эга
Кадимда Турон, сунгра Мовароуннахр ва Туркистон номлари билан
шухрат топган бу мамлакатнинг ва уни уз мехнати билан обод этган узбек
халкининг утмиши кизикарли ва сабоклидир.
Азиз китобхон, ушбу китоб билимларингизни мустахкамлашга, укув юртларига
киришингиз чогида тайёрланишингизга ёрдам беради. Омад сизга ёр булсин!
I BOb
КАДИМГИ МИСР
Дунёнинг энг катта дарёларидан бири Нил жанубдан шимолга караб
чÿлдaн утади. У Марказий Африкадаги катта куллардан окиб келади. Дарё
остоналаридан окиб утгач, 700 км масофадаги чукур водийда текис окади ва
Урта ер денгизига бориб куйилади.
Нил денгизга куйиладиган жойда тармокларга бошланиб, тула-тукис
манзараси учбурчак симон,яьни юнонча "Оелта " харфигаухшаш булган
мансаб (делта) хосил кил ад и. Нил водийси ва мансабида кадимги миср
жойлашган. Шунинг учун хам “тарих отаси” Герадот уз китобида Мисрни
“Нил тухфаси” деб бежиз айтмаган.
Нил водийси хар иккала томондан киргок буйлаб 3 км дан 22 кмгача
кенгликдаги ва 6 минг км узунликдаги сугориладиган ерлардир.
Дунёда биринчи синфий жамият ва дават Мисрда ташкил топган.
Кадимги Мисрда дехкончилик жуда кагта мехнат талаб килар эди.
Дехкончилик Мисрликларнинг асосий машгулоти булган. Нил водийси ва
мансабдаги ерларда арпа, бугдой, зигир, сабзавотлар экилар, мевали бог ва
узумзорлар ястаниб ётар эди. Мисрликлар уртасида кулоллар, тукувчилар, тош
йунувчилар ва бошка хунармандлар бор эди.
Кадимги мисрликлар бир тилда (турли шевада) гапрадиган самит - хамит
гурухига мансуб я го на хал к булган.
Дехконлар, чорвадорлар ва хунармандлар бир-бири билан мехнат
махсулотларини айрибош килишган. Бутун Миср оркали утган кулай сув йули
товарлар айирбошлашни осонлаштирган. Одамлар мехнати Нил водийсини
узгартириб юборган, натижада инсон яшаши учун деярли яроксиз булган жойда
Миср давлати карор топди. У эр. A bb . IV минг йилликдаёк ахоли зич
яшайдиган мамлакатга айланган. Нил водийсининг унумдор тупроги яхши
хосил берар эди. Одам бу ерда узини бокиш учун керак буладиганидан купрок
галла етиштира олар эди. Бошка кишиларни узига ишлашга мажбур килиш
фойдалирок булиб колди. Кадимги Мисрда куп сонли дехконлар синфи карор
топди. Уларни уз кабиласининг зодагон кишилари экспулатация килар эди.
Кабила ишларини идора килганлари учун йул бошчилар ва оксоколларга
туланадиган бадаллар, мажбурий ва огир улпонга айланиб кетди.
ДАВЛАТНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ
Одамлар мехнати унумлирок булган вактда асирларни колдирадиган
булишди. Одатда уларни ва бошка харбий улжаларни кабила бошликлари ва
бошка зодагон мисрликлар узларига олишар эди. Асирларни “Тирик мурдалар”
деб аташар эди. Тирик мурдалар Мисрда куллар синфини хосил килишди. Эр.
авв. IV минг йилликда Мисрда кулдорлик тузуми вужудга келган эди. Зодагон
ва бадавлат киши л ар куллар ва бадавлат кишилар куллар ва дехконларни
итоатда саклаш учун доимо кабила бошликларидан ёрдам кутганлар.
Зуравонлик билан орттирилган бойлик кабила бошликларига назоратчи сокчи
ва жангчилар булинмасини ёллаш имкониятини берган. Бошликлар ÿ 3
кабилаларининг тула конли хукмдорлари булиб колдилар ва барча ишларни
хал этдилар. )р. ав IV минг йилликда Мисрда давлатлар вужудга келди. Дастлаб
Мисрда 42 та давлат ташкил топган булиб, уларни мисрликлар сенат .
юнонлар "нам деб аташган. Давлатлар жанг билан бир- бирини босиб олиши
иатижасида иккита: Мисрнинг шимолидаги дельтада ва жанубдаги Нил
нодийсида йирик давлатлар вужудга келган. Хукумдорлар “лодшоч" деб атала
бошлаган.
Миср жанубидаги Нубия давлатибилан чегарадош мисрликлар бу ердан
11ил буйлаб олтин, катрон, фил суяги, нодир навли ёгочлар сшиб кетишган.
( икай ярим оролидан мис казиб олинар эди. Фаластин ва Суриядан мис, темир
на бошка металлар олиб келинган. Миср хукумдорлари хукумронлиги даври
(>ир неча даврларга булинади:;
1. Мисрни бирлаштириб 1-2 сулолага асос солган хукумдор Мина
(Минее) хисобланарди. Бу сулолалар хукумронлик килган давр эса “Илк
подшолик даври" деб аталиб милоддан аввлги 3100-2800 йилларни уз
ичига олади. Подшо Мина уз пойтахтини Дельта якинида бунёд этган
булиб, у ни Мемфис - “Хекау Птах” деб (яъни “Птах "(Худо) рухининг
калъаси деган номининг бузиб айтилганидир) атаган.
Мисрликлар уз ватанларини "кора тупрок”, юнонлар эса бу мамлакатни
“Египет”
деб
аташган.
Мисрликлар
У3
подшоларини
худоларга
1енглаштирганлар, уни тирик худо деб билганлар. Шунинг учун хам у яшаган
касирни “Буюк уй" яъни “Пераъо” деб атаганлар. Шундан келиб чиккан холда,
иккинчи сулола давридан бошлаб подшо Фиръавн деб атала бошлаган.
2. К.адимги подшолик 3-10 сулолалар хукумронлигини уз ичига олиб,
улар мил. авв. 2800-2250 йилларда хукумронлик килганлар. Учунчи сулола
давридан пирамидалар куриш бошланган. Жосер пирамидаси зинапоя шаклида
курилган. Йигирма тур! харфдан иборт алифбо вужудга келган.
Туртинчи сулола вакили Снофру олтинга бой Нубияни босиб олган. Хуфу
- эхромлар бунёд этган. 9 - 1 0 сулолалар асосчиси Геракле -Ополь подшоси
Хети I ди£.
3. У рта подшолик даври эр.авв. 2050-1750 йилларни уз ичига олиб бу
даврда 11-13 сулолалар хукумронлик килганлар. Шодуф кашф этилган. Фива
хукумдори Манту-Хаттер 11 сулолага асос солган. Бу сулола даврида Синай
ярим ороли босиб олинган бу сулолалар хуукумронлигининг охирларида
тарихда биринчи марта мил. авв. 1750 йилда камбагаллар ва куллар кузгалон
кутариб давлатни босиб олганлар. Бу “Ипусер сузлари” да баён этилади.
Кугалончилар 14 сулолага асос солганлар.
Мил. авв. 1710 йилда Мисрни Ямхаднинг (Сурия) жанубидан келган
Гексослар босиб олиб мил. авв. 1580 йилгача, яъни 130 йилга якин х.укмронлик
килганлар ва 15 - 16 сулолага асос солганлар. Асосий шахарлар Дельта
якинидаги Аварис булиб хукмдорлари Хиан даврида кудратларининг юкори
чуккисига эришганлар.
Гексослар узларини “чулларнинг хукмдорлари ” деб атаганлар.
Мисрликлар улардан жанг араваларда жанг килишни урганганлар.
I ексосларни Мисрдан кувиб чикариш курашини 17 сулола вакили Камесу
бошлаган булиб, унинг вориси 18 сулола асосчиси Яхмос I гексосларни
Мисрдан кувиб чикариб,Аварисни вайрон щ ан . Ву сулола вакили Аменхатеп
IV Амонга эмас, Атонга (куёш худоси) сигинишни жорий этиб, Ахетатон
шахрини бунёд этган. Бу шахар хукмдорлари узларини Эхнатон
'Ауёшугяи "
деб атаган. Бу сулола вакилларидан яна бири Тутанхамондир.
19
сулола асосчиси Хоремхаб Аменхатеп IV нинг аёнларидан бири
хокимиятни босиб олган ва Амонга сигинишни тиклаган. Хоремхеб Тутмос II
ни узининг ота - боболарининг отаси деб атаган. Бу сулола вакиллари Рамзее I,
Сети I, Рамзее И, Бу даврда Бош,вазир Мисрда кишлок хужалигини бошкарган.
Бу даврда Хетлар билан Олд Осиё учун курашлар давом этган.
Мил. авв. 1280 йилда Рамзее II Хет подшоси Хеттуси III билан тинчлик
шартномасини тузган. Бу шартномага мингта Хетт ва мингта Миср худолари
гаров килиб куйилган. Шартномага биноан Суриянинг жануби, Фаластин ва
Финикия сохиллари Мисрга утган. Шартнома Миср ва Аккад тилларида
ёзилган.
4. Мил. авв. 1584 - 1085 йиллардаги 18 - 19 сулолалар хукмронлиги
даври деб аталди. Тутмос III Фаластинни босиб олган.
5. Сунгги подшолик даври мил.авв. 1085 йилдан III аергача давом этган
булиб, бу даврда 20 - 30 сулолалар хукмронлик килган. Мил. авв. I минг
йилликларда Миср кучеизланиб, узини зурга химоя киладиган давлатга
айланган. Бунинг сабаби дехконларнинг хонавайрон булиши, буйсундирилган
халкларнинг кузголонларидир.Натижада Миср Осиё ва Нубиядаги ерларни бой
берди. Мил. авв. VII аср да Миср яна ягона давлатга бирлашди,иктисодий ва
маьданий юксалиш бошланган.
Сунгги подшолик даврида Мисрда куйидаги сулолалар хукмронлик
килганлар:
20 - сулола асосчиси Сетиахт;
21 -II - Танис Смендес;
22 - ливиялик Шашоник;
4
23 - Пешубастис;
24 - Бекхорис (эр. ав 721 - 715);
25 - Эфиоп Шабака;
26 - Саис сулоласи Псампетих I. Шу сулола вакили Нехо
финикияликлардан Африка китъасини айланиб чикишларини с^раган.
27 -сулола асосчиси А^амоншшар \укидори Камбиз II мил.авв. 526
йил Мисрни босиб олган.
27 - 30 сулола вакиллари Мисрни мустахкамлиги учун курашган.
Оссурия мил. авв. 671 йилдан мил. авв. 655 йилгача, яъни 16 йил Миср
устидан хукмронлик килган.
Миср хукмдорлари 3 сулола давридан бошлаб подшо кудрати белгиси
сифатида эхромлар кура бошлаганлар. Энг катта эхром бундан 2600 йилча
бурун Мемфис якинида фиръавн Хеопс учун курилган. Бу эхромнинг
баландлиги 147 метрни ташкил этади. Курши учун 2 млн. 500 мингта тош
кетган. Пирамидаяар фиръавнларни дафн этадиган жой булган, Эиг машхур
пирамидалар Гиза шахри якинида уч фиръавн - Хуфа, Хафра ва Менкаура учун
курилган. Булар 7 муъжизанинг бири булиб, Пирамидалардан сакланиб колгани
м1М шулардир. Шунинг учун хам мисрликлар: хамма нарса вактдан вакт к а .
мнрлмидалардан куркади дейишади. Хуфу эхромига ишлатилган тошларнин»
нн кпггаси 15 тонна, энг кичиги эса 2,5 тонна келар эди.
Ни биринчи эхром мил. авв. 2800 йилда фирьавн Жосерга атаб курилган У
шнппоя шаклида булган. Пирамида тошлари орасидаги ёрик-0,5 мм дан
шнмайди.
Хеопс эхроми курилишини .тарихчи Герадот хикоя килган, эхром 30 йил
ыиомида курилган. Эхромлар якинида бутун бир коядан Сфинкс шер вошли
,кудп катта хайкал уйиб ишланган. Фиръавнлардан бири, Сифинкс шаклида
ни иирланган. Хайкалнинг баландлиги 20 метрдан ошади. Уни “да\шат
опики" деб аташган. Пирамида ичига тош тобут -саркофаг куйилган.
ИЛМИЙ БИЛИМ ВА ЁЗУВНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ
Кадимги Мисрда хужалик ривожи ва кулдорлик тузимининг урнатилиши
ммланиятининг,илмий билимлар, ёзув , санъатнинг тез тараккий килишига
<'рдам берди. Эр. авв II' III минг иилликлардаёц лшерликларнинг билимлари
!н)ч\пар хотирасида са^/абцоладиган ва боищаларга етказа бера оладиган
Iнпиилардан купроь; эди. Шу туфайли ёзувга эхтиёж пайдо булди. Дастлаб
мисрликлар узлари айтмокчи булган нарсаларии оддийгина расмлар чизиб акс
»миришган. Кейинчалик мисрликлар Нил дарёсининг саёз ерларида усадиган
нипирус поясини юпка паррак килиб кесганлар ва уларни бир - бирига
<‘ииштириб когоз варогига ухшаш варок ясаганлар. Папирусга камиш
ноисининг учи уткир кисми билан ёзганлар. Папирусни урам килиб тахлашган,
(>ундай урамлар кадимги китоблар булган.
Миср давлатига саводли амалдорлар ва маълумотли кишилар зарур
оул1 анлиги сабабли, Мисрда угил болаларни укитиш учун Мирзолар
иактаблари ташкил этилган. Бу мактабларда хамма укиши мумкин булган,
пекин шароит булмаганлигидан камбагалларнинг болалари укий олмас эди
Шунинг учун бу мактабларда бадавлат миерликларнинг болалари укитиларди
Укигувчининг ёрдамчисини “хипчинлик киш и1*деб аташган.
Француз олими Жан - Франсуа Шампалеон 1822 йилда Миср матнларини
укиш калитини топган. Бунга Розетта шахри якинидаги бир тошга чекилган
Миср ва Юнон тилларидаги бир хил маънодаги битик сабаб булган.
Миерликларнинг юлдузларга караб экин экиш муддатини белгилаш
лстраномия фанининг вужудга келишига сабаб булган.
Мисрликлар юлдузларга караб йил давомийлигини 365 кун белгилашган,
биринчи булиб календарь тузишди, 365 кунни эса 30 кундан 12 ойга
«аксимлашди. Ортиб колган 5 кунни байрам кунлари сабаб хисобга
киритишмади. Миерликларнинг узунлик улчови
,mupcaк,, ёки “подшо
тирсаги'} булиб, у 52.5 емга тенг булган. 28 бармок ёки 7 та кафт бир тирсакни
Iашкил этади.
7
М ИСРХУДОЛАРИ
❖ Куёш худоси, Амой - Ра, Нил худо с и - Хари, Сет Осириснинг
биродари омадсизлик, сахро ва бурон худоси.
Хамхор - мусикат гузаллик ва ишц.илохаси.
❖ Анибис - мархумлар ва мумиелар рахнамоси. (Тулки киёфасида)
❖ Маат - адолат ва адлия илохаси.
❖ Тот - ой, донишмандлик ва тэбиблик худоси.
❖ Осирис мисрликларга дехкончиликни ургатган худо
Мисрликлар нариги дунёга ишонишган. Улар агар одам жасади саклаб
куйилса, унииг рухи яшашни давом эттиради ва рух вакти - вакти билан
жасадга кайтиб келади деб ишонишган. Мисрликлар улган кишининг рухини
Осирис деган худо суд килар экан деб уйлашган. У худолар иродасини
бузувчиларга жуда шафкатсиз булиб, уларнинг рухини^дахшатли махдукларга
ем килар экан деб ишонишган.
Мил. авв. II минг йилликдан куёш худоси Амон-Ра фирьавнларнинг бош
илохи ва хомийси хисобланган. Даставвал , Фива шахри хомийси - Амон, куёш
худоси - Ра булган , сунгра ягона худога бирлашган. Унинг ибодатхонаси
Гелиополда булгган. Фирьавнлар куёш худосининг угли хисобланган. А м о н -Р а
мелл.авв II минг йилликдан фиравнлар хомийсига айланган.
Кадимги йилнома хужжатларда мингга якин миср худоларининг номлари
келтирилган.
Мегидо шахридаги ибодатхона деворида Тутмос III нинг юриши
тугрисидаги битик сакланган.
Мисрликларда адабиёт хам ривожланган булиб, унда одамлар хаётига
худолар аралашади, эзгулик ёвузлик устидан галаба килади. Масалан: “Хакикат
ва кингирлик” хакида эртакда, кингирлик хакикат устидан суд утказгани,
кузларини кур килгани тасвирланади. Эртак адолатсизлик устидан хакикат
галабаси билан якунланади.
“Ога - инилар” эртагида дехкондарнингтурмуши тасвирланади1. Золим
фиръавн тимсоли юритилади. “Улим шахзодаси хакида эртак” , “ Исида ва
Осирис хакида афсона” , “Синухет афсонаси” хам бор.
Энг машхур Тутунхамонга тегишли макбарадан тасаввурга сигмайдиган
бойликлар бизга кадар етиб келган. Унинг купаб зебу - зийнатлари темирдан
ясалган.
. iАфсонавий табиб Имхотеб мил. авв. IV минг йилликда Мисрда яшаган. Унга
мил. авв. 3600 йили ибодатхона курилган. Осирис ибодатхонаси харобалари
Абидос шахрида хозиргача сакланиб колган.
Мисрга Нубиядан олтин, катрон, фил суяги, нодир навли ёгочлар олиб
келинган. Мисрда Птах деган худонинг ер юзидаги киёфаси Апис булиб, у
пешонаси ва белида ок кашкаси булган кора хукиз тимсолида тасаввур этилган.
Мисрда кора кунгизлар
худонинг ёрдамчилари хисобланган. Кора
К^нгизлар юмалатиб юрган нарсаларни ер шарига ухшатишган.
8
КАДИМI И ДАВРДА ОЛД ОСИЁ
Олд Осиёнинг купчилик кисми тоглар ва ясси тоглар билан копланган.
улпр орасидан Фрот ва Дажла ларёлари окиб у т а ц и . \а р иккала даре хам
I*пиказнинг жанубидаги тоглардан бошланади ва Форс кхрфазига куйилади.
Дарёларнинг куйи окимига жойлашган мамлакатни кадим замонлардаёк
jinptt оралиги - грекчасига Месопатамия дейишган. Шунингдек уни икки даре
иралнги деб хам аташган. Бу худуднинг шимолида аккад кабилалари
мшиганликлари учун Аккад; жануби эса шуммер кабилалари яшаганлиги учун
111уммер деб аталган.
Месопатамиянинг ери жуда серунум булган. Бу хакда тарих отаси
Герадот хам маълумот колдирган.
Фрот ва Дажла дарёларининг урта ва куйи окимида тез - тез тошкин
пулиб турган. Тошкин туфайли дастлаб Месопатамияда одамларнинг доимий
ишаши учун кулайликлар булмаган. Шу туфайли ахоли Загрос тоглари орасида
ишаган. Олимлар Дажла дарёсининг Заб ирмоклари буйларидан бундан 100
минг йил илгари яшаган одамларнинг озука истаб аста-секин Месопатамия
юкислигига
тушиб келганлар. Бу вохага ибтидоий одамларнинг келиб
жойлашуви мил. авв. IX - VIII минг йилликлардан бошланган ва VI - V минг
йилликларгача давом этган. Бу даврда Месопатамия вохасидаги ерлар астасскин узлаштирилиб, куп жойларда ибтидоий дехконларнинг кишлоклари
пайдо булган.
XIX
асрда текислик уртасиД3™ тепаликдан шахар вайронасини
юпганлар. Ут тушиб, ёниб кетган саройдаги кутубхонадан 30 мингта китоб
гопганлар - бу китоблар саполдан килинган эди.
Икки дарё оралигида папирус булмаганлигидан сапол тахтачаларга
(Мишга тугри келар эди. Ёзиб тулдирилган тахтача каттик булиши учун уни
куёшда куритганлар ёки оловда куйдирганлар. Дастлаб икки дарё оралигида
Мисрда булганидек, расмлар билан ёзганлар, лекин саполга раем солиш кийин
»ли. Унга учи уткир понача билан босиб, из колдирганлар. Х,ар бир белги бир
мечта поначалардан иборат эди. Бу белги бутун бир сузни ёки айрим бир
б^гинни ифодалар эди. Бундай белгилардан мингтага якини ишлаб чикилган. Бу
|ув миххат деб аталади.
Жанубий икки дарё оралигида пайдо булган бу ёзув олд Осиё халклари
орасида кенгтаркалган. Кейинчаик бу ёзув урнини оромий ёзув эгалаган.
ЖАНУБИЙ ИККИ ДАРЁ ОРАЛИГИ
Худуди Дажла ва Фрот дарёлари чукиндиларидан хосил булгани учун бу
грда тош, уРм0Н> металлар булмаган, аммо ери серунум булган. Эр ав IV минг
Иилликда Форс курфази якинида Ур шахрига асос солинган. III минг
Нилликнинг биринчи ярмида Шуммерда Эреду, Ур, Jlapca, Урук, Лагаш, Умма,
Исин, Шуруппак, Ниппур, Киш улардан шимолда Акадда, Ашшур Мари,
11иневия каби йирик шахар давлатлар мавжуд эди.
Милоддан аввалги XXVIII - XXVII аерларда Киш, мил. авв. XXVII XXVI аерларда Урук, мил. авв. XXV -XXIV аерларда Ур, мил. авв. XXIV аср
охирида Умма, III минг йиллик урталарида Лагаш давлати кучайган. Далаларда
ариа. бугдой, зигир экилган. Кишлокларнинг атрофида хурмозор боглар
кукариб ётган. Хурмони
“j\аёт ()дрдхти деб аташган, ундан ун ва
ширинликлар тайёрлашган, данаги ,метал эритишда ёнилги булиб хизмат
килган. \ а р бир туп хурмо дарахти йилига 50 кг хосил берган. Аккад
кабилиларидан шимолда Хурритлар яшаган.
Месопатамияда огирлик улчов бирлиги “мино” 550 грамм кумушга баробар
булган.
Шахар давлатларда Тамкарлар деб аталган кишилар савбо ниш билан
шугулланганлар.
Уша вактларда шахар давлатлар “эн” деб аталган. Шуммер (Жанубий
икки дарё оралиги) да давлатни ру.\оний бошкариб, у Лугаль деб аталган. Энг
кадимги шахар давлатлар каторига Ур, Урук, Умма, Лагаш. Киш Эреду, Сиппар,
Шуруппак ва бошкаларни киритиш мумкин.
Дастлабки даврда Аккадда подшони катта одам деб аташган.
Мамлакатнинг шимолида яшовчи семитлар Аккод давлатини тузганлар. Бу
давлатнинг асосчиси Саргон 1 дир (2316 - 2261). Ривоятга кура, камбагал аёл
болаеини бока олмай саватга солиб дарёга окизган, Акки деган су в ташувчи мешкоп уни топиб олиб тарбия килган. Мабуда Иштар уни яхши куриб колиб,
Аккадга подшо килган. Саргон (и$а*;иций подию "дегани) Шуммерни босиб
олиб, Лугаль - Загисси ва уни куллаб - кувватлаган 50 хукмдорни хам тор - мор
этган. Лугаль - Загисси асир олиб, уни худо Энлила шарафига курбон килган. У
Элам, Месопатамия ва Олд Осиёни уз ичига олган давлат барпо этиб, узини
“турт иклим подшоси“ деб эълон килган. Саргон / 5400 жангчидан иборат
мунтазам кушин тузган . Мил. авв. XVIII аср охири - XXN аср бошида
Оссурияни гутейлар босиб олиб 125 йил хукмронлик килганлар. Мил. авв.
2109 йилда Урук подшоси Утухенгаль гутейларни кувиб чикарган.
Мил. авв. XIII асрда Оссурия подшо Салманасар даврида жуда кучайган.
Эр. авв. VIII - VII аерларда Оссурия яна Олд Осиёнинг энг кудратли
давлати булиб колди. Дажла дарёси буйидаги Ниневия шахри бу давлатнинг
пойтахти эди. Ниневия шах,рини “Шерлар макони”, “ Конга ботган шахар”
деб аташар эди. Оссурия подшолари икки дарё оралиги, Сурия, Финикия ва
киска вакт(16 йил) Миср устидан хукмронлик килганлар.
Оссурияда бунёд этилган саройлар подшоларни шарафлаши, улардан
куркиш кераклигини ва уларнинг кудратига ишончни сингдириш керак эди.
Тухтовсиз олиб борилган урушлар, Оссуриянинг тинка-мадорини куритди. Эр.
авв. VII аернинг охирларида Оссуриянинг душманлари унга карши
бирлашдилар. Унинг асосий душмани кайта тикланган Бобил подшолиги (VII VI аерлар) булди. Эр. авв. 612 йилда Оссуриянинг пойтахти Ниневия
душманлари томонидан хужум билан олинди ва вайрон килинди. Мил.авв.609 605 йилларда Оссурия кушини тор - мор этилиб, бу давлат тугатилди.
Фрот дарёси сохилларида унинг урта окимида Вавилон шахри вужудга
келган. Эр.авв. 1894 йил аморийлар сулоласининг асосчиси Сумуабум Бобил
подшолигигг асос солган. Бу сулола мил. авв. 1595 йилгача, уч юз йил давомида
хукмронлик килган ва шимоли-гарбдан Хеттлар, шаркдан Касситлар хужуми
натижасида бархам топган.
Вавилонда Олд Осиенинг сув ва карвон йуллари туташар эди. Эр. авв
1792 - 1750 йилларда Вавилонда Хамурапи подшолик килган. У бутун икки
дарё оралигини забт этиб, Вавилон подшолари учун умумий булган конунлар
жорий этган.
XX
асрда архсологлар кадимги Вавилон худудидан одам буйи келадшан
(нчальт тот уступ (к,ора тот) топганлар, унга миххат ёзувида ёзилган эди. Бу
конунлар тупЛами 247 моддадан иборат булиб, у кириш, конунлар, хулосадан
иборагг. Кириш кисмида цонупюрии чщаришдан асосии мацсад. малпакатОа
пдолат урнатишОнр, деб курсатилган. Хамурапи конунларда “Талион" Г'куз
учун куз”, ‘Чиш учун тиш” ) тамойили саклаб колинган
Хамурапи даврида Аккад ва Шуммернинг ахолисини сув билан
игьминлаб турувчи Нор-Хамурапи канали казилган.
Бобилни мил.авв. 1595 йилда хетлар, 1518 йилда касситлар босиб
олганлар ва мил.ав 1204 йилгача хукмронлик килганлар. Мил.авв.732 йилдан
Кобил Оссурия подшолиги таркибида булган. Бобил Оссурия подшоси Сина
Гериб томонидан мил.авв. 689 йилда кузгалон кутаргани учун буткул вайрон
иилиб, унинг вориси Асархадон томонидан мил.авв. 680 йилда тикланган (Уз.
Мил. Энц . 2-кисм. 73 бет. 2001 й нашр).
Мил. авв. 627-йилда Бобил мустакилликка эришган. Новохудоносар II даврида
гуллаб яшнаб, мил. авв. ги 539 йилда Кир II томонидан вайрон этилган.
Эр. авв. II минг йиллик охири I минг йиллик бошларида рудадан
гемирнинг ажратиб олиниши ва темир куролларининг ишлаб чикарилиши,
хунарларнинг ривожланиши туфайли хужалик кулдорлик тузуми тезрок
траккий эта бошлади. Кулларга булган талаб ортди. Олд Осиёнинг дашт ва
тоглик кисмларида янги давлатлар вужудга кела бошлади. Мел.ав 1 минг
йилликда Арашу томонидан (864 - 845) Урарту подшолигига Ван, Севан, урмия
кшллари атрофида асос солинди. Бу давлат мел.ав 590 йилда кимирийлар,
скифлар ва мидияликларининг хужумлари натижасида бархам топди. Упарту
подшолари Аришти 1 ва Сардури II ларнинг исмлари ёзилган ва накшли
расмлар туширилган лавха Арин - Берд калъаси деворларидан топилган.
1>у давлат мил. авв. IX аср охири VIII аср бошларида Сардур I ва Менуа
даврида гуллаб яш наган. Пойтахти Туш па шахри булган.
Урта ер денгизининг шаркий сохилларида кадим замонлардаёк
кичкинагина бир халк финикияликларнинг мазилгохилари пайдо була
бошлаган. Манзилгохларнинг жойлашган урни кулай эди. Жанубий икки даре
оралигидан ва Мисрдан келган йуллар бу манзилгохларда туташган.
Финикияликлар олдида узок мамлакатларга олиб борадиган денгиз йуллари
очилган эди. Сохилга туташиб кетган тоглардаги кедр ва дуб урмонлари
(|>иникияликларни кема курадиган ёгоч билан таъминлаб келар эди. Мисрда ва
олд Осиёда хужаликнинг ривожланиши туфайли, айн икса металл ва кулларга
булган талабнинг ортиши билан финикияликларнинг манзилгохлари бой савдо
сотик шахарларига айланди. Тир, Сидан, Угарит улардан асосийси сохилдан
узок булмаган оролда жойлашган Тир шахри эди. Финикияликлар Урта Ер
дснгизи сохилларида ва оролларида узларининг доимий калонияларига асос
сола бошлаганлар. Мел ав IX асрда Шимолий Африкадаги Карфагенга (янги
11
ша\ар); Сардиния оролидаги калонияга асос солинган.
Мил. авв. X асрда финикияликлар узларининг 22 харфдан иборат
алифболарига эга булганлар. Миср хукмдори Нехо финикияликлардан Африка
китъаси айлайиб чикйШНи сураган ва улар илк бор бу китъани айланиб
чикканлар.
Икки даре оралигининг шарк томонида яшовчи форс кабилалари Эр.авв.
558 йилда ахамон уругидан чиккан Кирёвуш (Кир II) бошчилигида кучли давлат
тузганлар. Кир II мил.авв. 550 - 549 йилларда Мидия ва Эламни, мил.авв. 545539 йилларда Бактрия, Маргиёна, Хоразмни мил.авв. 538 йил Бобилни босиб
олган. Аммо мил.авв. 530 йили массагетлар устига килган юриши унинг учун
фожиали яунланган. Бу хакда Геродот “тарих" китобида маълумот колдирган.
АХДМОНИЙ ХУКМДОРЛАР
* Кир II - меллав 558 - 530 йиллар
* Камбиз II - мил.авв. 530 - 522 йиллар.
* Гаумата (Бардия) - мил.авв. 522 йил (хукмдорлиги 7 ойдан ошмаган).
* Доро I - 522 - 486
* Ксеркс - 486 - 465
* Артоксеркс I - 465 - 424
* Доро II - 423 - 404
* Артоксеркс И - 401 - 343
* Артоксеркс III - 343 - 336
* Доро III- 3 3 6 - 3 3 0
* Артоксеркс (Бесс) - 330-329
Фаластин У рта Ер денгизининг шаркий сохилида жойлашган кадимги
мамлакатлардан бири. Мисрликлар бу мамлакатни Ханан деб атаганлар. Бу
ерда Эгей кабиласи - фаластинлар, хананейлар, аморейлар, яхудийлар
(исроиллик ва иудейлардан ташкил топган) яшаганлар.
Фаластинлар ерини мил.авв. XIII асрда яхудийлар босиб олганлар.
Мил.авв. XI асрда Саул исроил подшолигини тузган. Унинг куёви Довуд (1000 965) Яхудий подшолигини тузиб, Исроил - Яхудий давлатига асос солган.
Довуддан сунг Сулаймон (965-935) давлатни бошкарган. Унинг даврида
исроилликлар Иеровам бошчилигида кУзгалон кутарганлар. Сулаймон
кузгалончиларни тор - мор этгач
Иеровам Шашоник хузурига кочган.
Сулаймондан сунг Равоам тахтга утирди. Иеровам кайтиб келиб Исроил
подшолигини тиклади. Мел.ав 930 йил бу давлатларни Миср хукмдори
Шашоник талади. Сунгра эса мел ав 586 йилда оссурияликлар томонидан бу
давлвтларга бархам берилди.
Сурия ва Фаластиннинг энг кадимги кабилиларидан бири хуррийлар
булиб улар Суриянинг шимолида яшаб кейинчалик Финикия ва Фаластинга
таркалганлар. Сурияда “Шарк болалари” деб аталган аморий кабилалари хам
яшаганлар.
Мил. авв. XVIII асрда Аморий кабилалари Шимолий Сурияга бостириб
кириб, у ерда Ямхад даалатини тузганлар. Бу давлатнинг асосчиси - Саму
Эпакдцр. Бу давлат шу асрнинг узидаёк тутатилпш. Ямхаднинг жанубида
12
•• нюс кабил ал ар и уз даалатлармнм тузганлар. Бу давлат мил.авв XV1II-XVII
«н цпардан мил.авв. XV асргача мавжуд булиб, Миср хукмдори Тутмос II!
Н’монидан тугатилган. финикияда X-IX асрларда Тир - Сидан подшолиги
му »куд га келган.
Кичик Осиёда кадимги юмонлардан хеттлар, кашклар, хурияглар
и пннчалик эронийлар ва юнонлар яшаганлар. Киликия, Каппадокия, Лидия
миннатлари мавжуд булган. Ьундан ташкари бу ерда Троя, Фригия, Хетт
нпчшоликлари булиб, буларнинг ичида мил.авв. XV111-1X асрларда хукм
• урган. Хетт подшолиги энг кучли булган. Хеттлар мил.авв. II минг йилликда .
цIV XII асрларда темирни кашф тгганлар. Хеттлар куклам маъбудаси - худоси
кпиминга багишлаб асарлар ёзганлар. Хеттлар тог чуккилари, момокалдирок,
иШин, ёгингарчилик ва хосилдорлик худоси Тешубни улуглашган. Кадимги
Чгп манбаъларида мамлакатнинг 1000 та худоси куп марта тилга олинади.
< иОаби \ар бир кишлок, вилоятни уз худоси булган. Подшони куёшим деб
улуглашган.
КУШИМЧА МАЪЛУМОТ
Бобил давлатида рухонийлар бутун оламни ярагган бош худо деб
Мирдукни таърифлаганлар.
Бу маьлумот “Бу дунёнинг яратилиши” хакидаги достонда уз аксини
шиган.
Кадимги Месопотамия обсерватория ни зиккуритлар деб аташган..
Кадимги Эритрий денгизи хозир Араб денгизи деб аталади.
Оссурия турт иклим оралигида жойлашган. Унинг хукмдорлари: Соргон
I, 11орам - Суэн, Шулги узларини турт иклим подшолари деб атаганлар.
Кассит (тоглик к^чманчи ахоли) хукмдорлари дан Гандош ва Агум хам
Кобилни эгаллаб узларини турт иклим подшолари деб аташган.
Мил. авв. III минг йилликдаёк турли-туман дори-дармонларни таёрлаш
буйича дастури амал тузилган эди. География сохасидаги билимлар
шуммер ва бобилликларга денгиз буйлаб сузишга имконият берган.
ХУДОЛАРИ
Ан - Осмон, Ки - Ер, Хаво худоси Энлим булиб, у худолар авлодини
нужудга келтирган.
Шуммерда
Аккадда
Ой худоси - Ниннар
Син
Куёш худоси - Уту
Шамаш
Саёралар худоси - Ианна
Иштар уруш ва галаба худоси.
Энг кадимий ривоятлардан бири “Туфон” ривояти Месопотамияда пайдо
Гфиан. Бобил - худолар дарвозаси дегани. Месопотамияликларнинг энг
«оиимли кахрамони Урук шахри подшоси булган Гилгимишдир.
Мил.авв. X - IX асрларда Финикияда Тир - Сидан давлати вужудга келиб
MCJi.aeVIl асрда Оссурия томонидан босиб олинган.
Мил. авв. X асрда Финикияда 22 ундош харфдан иборат алифбо вужудга
Ивлган.
13
Мил.авв. IX асрда Каспий денгизнинг жанубий гарбида Мидия давлати
вужудга келиб у мил. авв. VII асрда Киаксар даврида кучайган Суза Экбатан
Ахамонийларнинг мухим савдо марказлари эди. Персепол шахрида Доро I ва
угли Ксеркснинг муаззам хоналар ва 100 устунли зали булган, саройи мавжуд
эди.
Форс шохларининг битиклари Бехистун, Накши Рустам, Персепол
саройи деворларида сакланиб колган. Кадимги Эрон шохи Доро I нинг Суза
шахридаги сарой курилиши тугрисидаги битикларида айтилишича: Бу ерда
ишлатилган олтин Сарда ва Бактириядан келтирилган. Рангли тошлар ва ёкут
Сугдиёна дан келтирилган, тук зангори рангли тош эса Хоразмдан; Кумуш ва
Бронза Мисрдан келтирилган.
XIX аср охирида - немис олими Генрих Шлимман Троя шахри
колдикларини кидириб уни
1870 йили Туркиянинг Хисорлик шахридан
топган.
Геродот Ксеркс даврида Урта Осиёлик жангчилар - бактрияликлар,
хоразмликлар ва сугдлар камон ва найзалар билан куролланишган. Ксеркс
армиясида Сак ва Бактрия суворийлари энг яхши жангчилардан булган , деб
маьлумот колдирган.
Доро 11 ни кадимги эронча вахука: * юнонча - Нат деб аташган. У мил. авв. 423
- 404 йилларда хукмронлик килган.
Артоксеркс I нинг угли, Доро II даврида Мидияда мил.авв. 409 йилда
кузголон булган.
Миср мил.авв. 404 йилда мустакил вилоят булиб ажралиб чиккан.
Эламликлар Пинекр деб номланган худолар онасини улуглашган.
Астиаг даврида зардуштийлик ривож топган. ««■
Эрон хукмдори ксеркс даврида динйй ислохот утказилиб Ахурамазда
бирдан - бир самовий худо деб эълон килинган.
Иншушинак ер ости худоси ва Суза маъбудаси хисобланган. Нахун - куёш па
адолат худоси хисобланган.
КАДИМГИ ХИНДИСТОН
Хиндистон кадимги шаркнинг юксак маданиятлик мамлакатларидан
биридир. Хиндистон кадимдан бошлаб одамларнинг яшашлари учун катга
имкониятларга эга булган. Хиндистонда 600 - 400 минг йиллар, хатто ундан
илгарирок даврдан бошлаб одамлар яшаганлигидан далолат берувчи ашёлар
топилган. Бу ерда дравидлар, орийлар, бенгаллар, бихарлар, гужаратлар,
ассомлар ва бошка халклар яшаганлар.
>
Хиндистоннинг энг кадимги ахолиси дастлаб термачилик ва овчилик
билан шугулланган. Мил. авв. V - IV минг йилликдан бошлаб хинд дарёси
вохасида сунъий сугоришга асосланган дехкончилик вужудга келган. Мил.авв
IV минг йиллик охирлари ва Ш минг йиллик урталарига келиб бу жойда узига
хос энг кадимги хинд маданияти таркиб топган. Дехкончилик, хунармандчилик,
чорвачилик ва савдо - сотикнинг ривожланиши натижасида хинд дарёси ва
унинг Панжоб вилоятида куплаб шахар ва кий!локлар вужудга келган. Ахолиси
орасида табакаланиш тобора кучайиб борган Бу эса Хинд дарёси хавзасида энг
14
кИдимги давлатларнинг вужудга келишига шарт - шароит яратган. Бу
лавлатларнинг Мохинжо - Доро. Хараппа каби каггта шахарлари булган. Уларда
пхоли жуда калин яшаган. Мохинжо - Доро Хинд дарёсининг урта кисмида
жойлашган 270 гектардан иборат шахар булган. Бу ерни казиган археологлар
кУчалар, пишик ва хом гиштдан курилган гурар жойлар, -ибодатхоналар ва
модшолар кароргохлари колдикларини топганлар.
Шахар йирик хунармандчилик ва савдо маркази булган. Бадавлат
мнпилар уйлари калъа, ибодагхона ва бошка бинолар пишган гиштдан 2 - 3
канаггли килиб курилган.
Хараппа шахри Панжоб вилоятида жойлашган. Археологлар у ердан 500
щ якин ёдгорлик топишган. Кдаимги хараппаликлар хом ва пишган гиштдан 2 \ каватли бинолар, подшо саройлари, ибодатхоналар ва уар - хил маъмурий
ышолар курганлар. Хараппа ва Мохинжо - Дороликпар каййклар, соллар ва
чяггто унча катта булмаган кемалар куриб, даре уамда денгизларда сузганлар.
Илк кулдорлик даврида Хиндистон ахолисининг асосий машгулоти
дсхкончилик булиб, улар арпа, бугдой, нухот, пахта, шоли, ковун, шакаркамиш
жканлар. Овчилик ва термачилик аста - секин уз ахамиятини йукота бошлаган.
Дарёлардан катта - кичик каналлар оркали далаларга сув чикарилган. Сув
чикариш учун чархпалаклардан хам фойдаланилган. Одамлар чорвачилик билан
хам шугулланиб сигир, бука, буйвол, куй, эчки, эшак, чучка боккан. От ва туя
хиндистонда анча кейин, мил.авв. И минг йилликнинг иккинчи ярмида мил. авв.
1500 йилларда пайдо булган. От Хиндистонга гарб ва шимолий гарбдан келган.
Орий кабилалари томонидан олиб келинган. Орийлар хужуми натижасида
Хараппа ва Махинжо - Доро вайрон булган. Мил.авв. 11 минг йиллик
охирларига келиб хиндлар темир казиб чикариш ва уни ишлашни урганганлар.
Мехнаткаш халк оммасининг оксоколлари - рожалар фойдаланиб. бойиб
кетганлар.
Оддий кишилар ва урушда асирга тушган бегоналар кудга
лйлантирилган. Рожалар ва задогонлар куллар билан мехнаткаш оммани назорат
килиб туриш ва уларни ишлатиш учун назоратчилар, курикчилар, махеуе
куролли гурухларга эга б^лганлар. Шундай килиб Хиндиетонда мил.авв. I минг
йилликнинг биринчи ярми тепасида подшо турган купгина давлатлар ташкил
гопа бошлаган. Мулкий тенгсизликнинг кучайиши жамоанинг турли варналарга
тоифаларга булинишига олиб келган. Булар брахманлар, хохинлар,
кшатриялар, вайшилар ва шудралардир. Кадимги Хинд ривоятлари ва
конунларида хикоя килинишича, кохинлар, брахманлар хинд рухонийлари
б^либ, улар худо Брахма огзидан чиккан экан, кшатриялар жангчи кишилар
булиб, худо Брахма уларни уз кулларидан бунёд этган. Дехконлар ва
хунармандлар вайшилар тоифаеига манеуб булиб, улар худонинг ковургасидан
иратилган деб хисобланган. Шудралар деб аталган тоифага буйсундирилган
ажнабийлар, куллар уз уруг ва кабилаларидан ажралиб келган кишилар
киритилган. Ривоятларга кура улар Брахманнинг товонидан пайдо булган. Улар
зоти паст кишилар булиб, жамоага якинлаштирилмаган. Улар махсус либос
кийганлар.
Варналарнинг бир - бирига аралашуви такикланган. Улар:;инг бир 15
бирига кич олиб, киз бериши мутлоко ман этилган.
Хиндистонда турт варнага кирмаган “чандаллар” деб номланган кишилар хам
булганки. улар тоза сувни харом килади деб кудукларга якинлаштирилмаган.
Мил. авв. IV асргача шимолий Хиндистонда 20 дан ортик майда давлатлар
булган. Уларнинг энг йириклари Магадха, Анга, Шахья. Кашала, Гандхар,
Малла, Кашилар эди. Бу даврда Магадха кучайиб, подшо Бимбасара мил.авв.
(543 - 491) даврида давлат чегарапари анча кенгайди. Мил.авв. 345 йилда Нанд
сулоласининг асосчиларидан бири Уграсен Магадха подшосини енгиб тахтни
эгаплайди. Шу тарика кудратли Нанд подшолиги вужудга келади.
Эрон шохи Доро I даврида Панжоб вилояти ва Хинд дарёсининг урта ва
куйи окимидаги ерлар Эронга кушиб олинган. Бу ерларнинг ахолиси Эронга
куп микдорда хирож тулаб турган.
Мил. авв. 329 -327 йилларда Македония подшоси Искандар Туроннинг
катта кисмини босиб олгач, мил.авв. 327 йилда 120 минг кишилик кушин билан
Хинди кушдан ошиб, Панжоб вилоятига бостириб киради. Бу ердаги гандхар
кабилалари ва Таксила шахри хокими Искандарга итоат этиб, унга кушилди*
Аммо Панжобдаги энг кучли подшолардан бири Пор 30 минг пиёда, 4 минг
отлик аскар, 3000 жанг арава ва 200 жанговар филдан ташкил топган кушин
билан Искандарга карши чиккан.
Пор жанг майдонида кахрамонлик курсатиб 9 еидан ярадор булишига
карамай, уруш майдонини ташлаб кетмайди. Искандар Порнинг мардлиги
койил колиб, уни уз салтанати подшоси килиб колдиради.
Юнон - Македон истилочиларига карши кенг халк оммасининг озодлик
харакатига машхур хинд саркардаси
Чандрагупта бошчилик килади.
Ривоятларга Караганда, у подшозодапардан бул маган. Унинг душ ман лари
таркатган ривогга кура у энг паст табака - шудра варанасидан чиккан. Аммо
купгина манбаларда унинг кшатриялардан келиб чикканлиги таъкидланади.
Чандрагупта ёшлигида Нанд сулоласи подшоларига хизмат килган. Аммо
подшо билан жанжаллашиб Панжобга - Искандар хузурига кочиб кетишга
мажбур булган. У Искандарни Ганг вохасига кушин тортиб боришга ундаган,
бирок Искандарнинг бунга иложи булмаган. Искандар вафот этгач, Чандрагупта
халкнинг озодлик харакатига бош булиб, юнон македонияликларни мил.авв. 318
йилда Панжобдан кувиб юборишга муваффак булган. Кейин Магадхага кайтиб
келиб, тахтни эгаллаган. Чандрагупта мил.авв. 317 - 298 йилларда подшолик
килиб Маурья давлатини барпо этган. Мил.ав 305 йили Славкийлар салтанагги
подшоси гарбий Хиндистонга бостириб кирган. Аммо у бу уруш да галаба
козона олмаган. Чандрагупта ва Салавка уртасида сулх тузилган. Чандрагупта
унга 500 фил инъом этган ва унинг кизига уйланган. У шаркий Эрон ва
Белужистон ерларини уз ерига кушиб олган.
Пойтахти Паталйпутра шахри эди. Чандрагуптанинг угли Биндусара (298
- 268) ва Ашока (268 - 231) даврлармда Хиндистон кудратли давлатга айланади.
Хиндистон Осиёдаги энг кадимги мамлакатлардан биридир. Бу
маданиятга ибтидоий даврдаёк пойдевор кУйилган мил.авв. III минг йилликда
Хинд маданияти анча юксалди. Хиндлар узларининг кадимий ёзувларига эга
булганлар. Улар хар - хил буюмларда тош лавхаларида сакданиб колган.
16
Кадимги хиндлар халк опаки ижолиёти "Рамаяна”, “Махабхорат*,
“Панчататра” каби ажойиб досгонлар ва масаллар туплами катта ахамиятга эга.
Ведалар - гимнлар, кушиклар, афсунлар ва линий дуолардан ташкил топган
т^пламдир. V асрда яшаган Калидаса ажойиб драматик асарлар яратган. Улар
ичида “Шакунтала" драмаси жуда машхурдир. Хиндлар jte куёш таквимларини
яратганлар. Унга кура йил 360 кунга булинган. Кадимги Хиндистонда аник
фанлар анча эрта ривож топган. Хинд файласуфлари чарвак деган таълимот
яратганлар. Бу таълимотга кура, илм ва билимнинг бош манбаи - тажрибадир.
Хиндлар шахмат уйинини ихтиро этганлар.
Хиндистонда диний эътикод анча эрта шаклланган. Энг кадимги хиндлар
нарсаларга, хайвонларга, табиат ходисаларига ва улган кишиларнинг
арвохларига сигинганлар.
Уларда куёш ва оловга сигиниш жуда кенг таркалган эди. Брахманизм
кадимги диний эътикодлардан бири булиб, мил.авв. IX - VIII асрларда вужудга
келган. Бу эътикодга кура худо Брахма оламни ва одамни яратган деб
хисобланган.
Момакалдирок худоси Индра саналган. Филни бош худо Ганеша деб
сигинганлар.
Хиндистондаги эътикодларнинг яна бири буддизм эди. Бу дин мел.ав VI V асрларда вужудга келган. Ривоятларга кура, бу диннинг асосчиси Сиддхарта
Гаутама (будда) булган. Буддизм брахманизмдаги касталарга булинишни
коралаб, жамиятдаги барча кишилар тенг хукуклидир деб эътироф этади. Бу
диннинг асосий китоби “Трипитак”, “Уч сават доноликдир”. Турмуш азоб ва
укубатлардан иборат. Азоб - укубатлар сабаби - кишиларнинг истаклари ва
нафсларидир. Азоб - укубатлардан кутилиш учун кишилар узларининг истак ва
нафсларини тийишлари керак. Азоб - укубатлардан холос булиш учун, Будда
кашф этган коидаларга амал килиш керак.
Бу дин тарихда Худоси тар дин деб аталади.Буддавийлар ер юзида урмалаб
бораётган курт-кумурскаларни босиб олиб, озор етказмаслик учун кишда хам
оёкяланг юришган.
Буддизм кейинчалик давлат дини даражасига кутарилиб/ бутун
Хиндистонга, Хитойга кисман Туронга хам ёйилган. Мел.ав III асрда жахон
динига айланди. Будда динига талуклик асар “Весантара Жатака” булиб, у сугд
ёзуви ёдгорликлари ичида энг йириги ва кимматлигидир.
Асар 34 варокдан иборат булиб, жами 500 дан зиёд сатрни ташкил
килади. Жатака - мукаддас диний тушунчалар, асар Будда Гаутама Жакьямун
хаёти ва фаолияти билан боглик.
Кадимги Аррахосия давлати хозирги Афгонистон худудида жойлашган эди.
КАДИМГИ ХИТОЙ
Хитой Марказий ва Шаркий Осиёдаги энг кадимги мамлакатлардан
биридир. Марказий Хитой тогларидан бошланадиган Хуанхе (сарик дарё) ва
Янцзе дарёлари Шаркий Хитой пастекислиги оркали окиб утиб, Тинч океан
хавзасидаги денгизларга куйилади.
Ёгингарчилик вактларида Хуанхе дарёси тошиб, куп кишлокдар,
17
экинзорлар ва утлоклар сув остида колиб кетар эди. Шунинг учун хитойликлар
бу дарёни “тентак дарё”, “Хитойнинг шури'\ “Минг хил кулфагкслтирувчи
дарё” деб аташган. Хуанхе сохиллари майда сарик кумга ухшаш тупрокдан
иборат. Иккала дарё сохиллари серунум.
Хитой табиати яшаш учун кулай булганлиги туфайли бу ерда одамлар
жуда кадим замонлардан бошлаб яшай бошлаганлар. Хитойда бундан 600 - 400
минг йиллар илгари яшаган синантроп ва лантян каби одамлар маконлари ва
колдиклари топилган. Кейинчалик Хитой ахолиси купайиб, мамлакат буйлаб
таркалган.
Мил. авв. V - III минг тйилликларгакелиб Хуанхе дарёсининг урта
окимида дастлабки дехкончилик дастлабки дехкончилик вужудга келган, ахоли
дарё буйидаги кичик кишлокларда яшаган. Дехкончилик, чорвачилик,
хунармандчилик ва савдо - сотикнинг ривожи ахоли орасида мулкий
тенгсизлик ва табакаланишга олиб келган. Бу хол Шаркий Хитойда дастлабки
давлатларнинг вужудга келиши учун им кон ият яратган.
Мил. авв. II минг йилликлар бошига келиб айрим кабилаларнинг
бирлашуви бошланган СЯ хонадонига мансуб кишилар Шаркий Хитойда
дастлабки давлат бирлашмасига асос солганлар. Сулоланинг сунгги подшоси
бошка кабилалар устидан зулмни кучайтирган. Натижада Хуанхе киргокларида
яшовчи Шан кабиласининг бошлиги бош кутариб уни тахтдан агдариб, СЯ
кабиласини узига итоат эттирган. Мил.авв. XVIII асрда Чен Тан деган киши
давлат тузиб уни Шан кабиласй номи билан Шан давлати деб атаган. Чен Тан
аждодлари хакида шундай хикоя килади. У Це деган уругдан булган Цзя Ди
деган йигитнинг синглиси ютиб юборган калдиргоч тухимидан булган бола
авлодидан экан. (Цно - тухум аждодларидан бири). Мил.авв, XVII асрдан
бошлаб бу давлат Инь, баъзи холларда Шан ин деб номланган, пойтахти Шан
шахри. Бу давлат У Дин даврида мел.ав XIII асрда кучайган. Давлатни меросий
монах - ван бошкарган. Ин подшолиги даврида Ой таквими, Хитой иероглиф
ёзуви, дастлабки илмий билимлар пайдо булган.
Мил. авв. 1027 йилда Чжоу кабилалари У ван бошчилигида Инь
давлатига бостириб кирган. Жангда Шан давлати хукмдори Шоу Син
кушинлари тор - мор келтирилган. Шоу Син узини узи улдирган. Ин давлати
урнида Чжоу подшолиги карор топган. Бу подшолик даври Гарбий ва Шаркий
Чжоу подшоликлари даврига булинади. Гарбий Чжоу подшолиги даври мил.авв.
XII ~ VIII аерларни (пойтахти Хао) Шаркий Чжоу подшолиги даври эса мил.авв.
VIII - III аерларни (пойтахти Хао) уз ичига олади. Давлат 9 вилоятга булинган.
Мил.авв. VII - IV асрларда Шаркий Чжоу подшолигида хукмронликни кулга
киритиш учун Ци, Цзинь, У, Чу, Ю, Чжоу, цин каби подшоликлар кураш олиб
борадилар. Бу давр Хитой тарихида курашаётган подшоликлар даври деб
аталади. Шу билан биргаликда узаро урушлар натижасида Хитойда хужалик
тушкунликка учраб давлат заифлашади, бу хол Шимолда яшовчи Синну
кабилалар инин г тажоввузкорлИк сиёсати учун кулайлик тугдиради. Шу даврдан
бошлаб Хитойни катта бир ягона давлатга бирлаштириш учун кураш бошланди.
Мил. авв. IV аср охирида У ва Цин уртасидаги курашларда Цин
подшолиги голиб чикади. Цин подшолиги Хуанхе ирмокларидан бири Вэй
дарёси хавзасида жойлашган зди. Мил.авв. IV асрдаёк буюк Хитой леворинм
куриш бошланган. факат бу даврда девор ички назорат учун курилган Мил.авв.
IV аср урталарига келиб Цан подшолиги кучайди. Подшо Cao гун (361 - 338)
даврида давлатнинг нуфузли амалдори Шан - ЯН томонидан бир канча
ислохатлар утказилди. Ер хусусий мулк килиб берилди, давлат 36 вилоятга
булинди, хосилдан олинадиган солик - ер солигига алмаштирилди. Сао Гун
вафотидан сунг, Шан Ян хам катл этилган. Подшо Цн - Чжен даврида (246 210) Шаркий Хитой ерлари бирлаштирилган. У Цин - Ши Хуанди Циннинг
биринчи подшоси номини олган.
Олти подшоликни узига каратиб олган. Навбатдаги суикасддан сунг Цин
- ши Хуанди каср дарвозасига магнит урнатишларни буюрган. Цин
ши
Хуанди уз давлатини хун кабилаларидан химоя килиш максадида Шимолий
Хитой буйлаб курилган деворни мустахкамлашни буюрган. Бу тарихда Буюк
Хитой девори - Садди Чинай деб аталган.
Деворни куриш ишлари мил.авв. IV асрда бошланган, курилишга икки
миллион киши жало этилган. Девор Ляодун култиги киргогидаги Шаньхайгуан
шахридан Дуньхуан калъасигача давом этган. Унинг узунлиги карийиб 4000 км.
Баландлиги 12 метр, калинлиги 5 метр булган. Буюк Хитой девори тош, гишт,
лойдан курилган. Девор хам харбий, хам савдо - сотик ишларини кузлаб
курилган. Курилиш мил.авв. 214 йилда тугалланган. Девор хитойча “ванг ли
чонг чанг”,-деб аталиб, “ 10 мингли узунликдаги девор” деганидир. Цин
Шихуанди узига атаб макбара курилишига фармон берган эди. Хашаматли ва
безаклари жихатидан бу макбара Миср пирамидалари билан беллаша олади.
Макбарани 720 минг одам 37 йил мобайнида бунёд этган. Макбара туби бир
неча квадрат километр майдонни эгаллаган. Цин Шихуанди кабридан уни
куриклаш учун урнатилган. 6 мингта сапол аскарлар хайкаллари топилган. Цин
- Цихуанди хам ислохот утказиб давлатини 36 вилоятга булган. Унинг
вафотидан куп утмай
Мил. авв. 206-йилда Цин сулоласи урнида Лю Ван асос солган Хан сулоласи
вужудга келган.
Мил. авв. 206 йилда Цин сулоласи келган. У Ди даврида мил.авв. 140 - 87
йил кучайган. Бу сулола даврида мил.авв. 138 йилда Шаркий Хитойни ТУрон,
Олд Осиё, Хиндистон ва Волга буйи халкпари билан боглайдиган “Буюк ипак
йули”га асос солинган. Хан сулоласи даврида хам ислохотлар утказишга карор
килинган. Лекин ислохотларнинг амалга ошмаганлиги, кургокчилик, чигиртка
босиши натижасида руй берган хосилсизлик очлик ва нихоясиз жабр - зулмлар
мехнаткаш омманинг сабр косасини тулдирган. Халк харакатлари бошланишига
олиб келган. Бундай харакатлардан бири 18 йилда Шандунда бошланган. Бу
кузгалон “кизил кошлар” кузгалони номи билан машхур. Унга фан - Чун
рахбарлик килган. Кузгалончилар хукумат кушинларини тор - мор этишган.
Шу даврда кузгалончилар орасида хокимият учун кураш бошланиб Фан - Чун
халок булган. Жанубий вилоят кУзгалончилари рахбарларидан бири Лю -- Сю
25 йилда узини подшо деб эълон килган. Унинг Хан сулоласигамансуб
булганлиги сабаблик шундан бошлаб Шаркий Хан сулоласи даври бошланди.
Лю - Сю узини Гуан У -ди номи билан атаган. Шу даврдан кулларни улдириш
19
ва уларга тамга босиш ман этилган. Бу сулола даврила Фаргона, Парфия, Кушон
ва Хатто Рим билан алока богланган. Аммо узаро урушлар ва бошка кабилалар
билан жанглар мамлакатга зарар келтириб халк ахволини огирлаштирган.
Натижада
турли
жойларда
кузголонар
бошланиб
кетди.
Бундай
кузгалонларнинг бирига уз замонасида окил ва сахий муаллим номини олган
Чжан Цзяо рахбарлик килган. Кузголон 184 йилда бошланиб 20 йил давом
этган. Кузгалончилар уз рахбарларидан ажралиб туриш учун бошларига сарик
румол тангиб олганлар. Айни пайтда сарик ранг хитойликларда янги, фаровон
давр рамзи хам эди. Шу туфайли бу харакат “Сарик румолликлар кузгалони”
номи билан машхурдир. Кузголончилар 300 минг киши 36 гурух булиб харакат
килганлар. Уларга карши 40 мингдан ортик хукумат кушинлари карши турган ва
галаба килган. Бу кузголон сарик чилворли одамлар кузголони деб хам аталади.
111
асрга келиб 220 йилда Хань подшолиги Вей, Шу ва У
давлатларга булиниб кетган. Бу давр Хитой тарихида уч подшолик даври деб
аталади. I - II асрларда Арфа Хитойга борган мусика асбоби.
Кадимги Хитой Табиблар куп булган. Улардан Ван Шу Хе, Бан Цио ва Хуа Ту
машхурдир.
Ван Шу Хе тиббиёти оид; Бон Цио эса кийинчилик хакида китоб каби
асар ёзган. Хитойда зилзилани олдиндан айтиб берадиган сейсмограф хам
пайдо булган. Кадимги Хитойда илмий билимлар, тиббиёт, математика,
астрономия, география, адабиёт ва тарихий билимларга ахамият берганлар.
Хитойда аввал Бамбукга дарахт шйрбатидан тайёрланган сиёх билан ёзишган.
Бамбук тахтачалари узун - узун булганлиги сабабли юкоридан пастга ёзишган.
Бамбук таёкчалари боглами энг кадимги Хитой китобларидир. Бундан 2.5 ми|г
йил мукаддам бамбук урнига ипакдан ипакдан фойдаланишга утилган. Унга
муйкаламда ёзишган. Хитойда мел.ав 1 асрда когоз пайдо булган. Хи
тарихини урганишда Хитойлик тарихчиларнинг асарлари катта ахамиятга эга.
Тарихчи ВАН гунинг “Хан тарихи” китобида 783 юлдузнинг но,Ци
келтирилган. II асрда яшаган Чжан Хеннинг астраномия ва математика о
асарида 124 та юлдуз туркуми, 2500 юлдузларнинг номи эслатиб 5пгилган.
32 - 92 йилларда яшаган Ван Гу “Хан подшолиги тарихи” асарини ёзган, ун
катта хан подшолиги тарихи баён этилган.
Хитойликлар эътикодига кура хар бир нарса ва ходисанинг алохи
худолари булган. Уларда олий худо Ди булиб, у одамларга кургокчилик, суп
тошкинлари юборган ёки бахт келтирган. Ню Ва деган худо одамни лойдан
ясаган экан. Хитой олимлари дунёда биринчи булиб компасни кашф этганла^.
Компасни тУрт бурчак темирдан ясаганлар. Унинг курсатгичи доимо ж ануб^
курсатиб турган.
Хитойликлар чой етиштиришган,шоли экишган.Шоли 100 кунда пишган.Тут
дарахти куп экилган.
Хитойликларда табиатга, хайвонларга, ота - боболари арвохига топинц
кенг таркалган. Сехр жодуга катта ахамият берганлар.
Хитойда Мин сулоласининг биринчи императори Чжу - юаньчжан даври
кулчилик бекор килинган. Хан сулоласи мел.ав 140 - 87 йилларда императ
Уди даврида энг кудратлик давлатга айланган эди.
>НГ КАДИМГИ ГРЕЦИЯ
Европанинг жанубида Болкон ярим ороли бор. Унинг Жанубий кем ила
УНЧалик катта булмаган тоглик мамлакат - Греция жойлашган. Тоглар ораеила
ничик - кичик текисликлар булиб, уларнинг тупроги серунум эди Грецияла
к’мир, мис, кумуш, мармар конлари учраб туради. Юнокистондаги энг бала:!
Ю1 Олимпдир.
Табиат Грецияни уч кисмга Жанубий, Урта ва Шимолий Грецияга булган.
Денгиз курфазлари Жанубий Грецяни ёки Пелепонлони урта Грециядан
ьнратиб туради. Факат торгина буйин уларни бир - бири билан боглаб туради.
Vpra Греция билан Шимолий Греция тог тизмапарини ажратиб туради. Факат
сочил буйида, яъни тоглар билан денгиз уртасидаги торгина фермопил йули
жойлашган. Кадим замонларда Урта Грециядан шимолга борадиган бирдан
(>ир йул шу ердан утган. Тоглар Грециянинг харбий кисмини майда вилоятларга
оулиб ташлаган. Бир вилоятдан ёки денгиз оркали бориш ёки тог сукмоклари
пркали утиб бориш мумкин. Эгей денгизида куплаб ороллар бор. Улар бир
••нрига шунчалик я кин жойлашганки, бу ороллардан кушни ороллар куриниб
Iурад и. Энг катта орол Крит оролидир. XX аср бошларида археологлар Критда
»р.мвв.
Ill - II минг йилликларга дойр шахар харобаларини топдилар.
Архсологик текширишлар шуни исботлаб берадиларки эр.авв. Ill - II минг
пммликларда Критда Европада биринчи синфий жамият ва давлат ташкил
тиганлиги, маданият анча тараккиётга эришганлигидан далолат беради
>равв. 11 минг йиллик урталарида мил.авв. 1450 йилларда Критда ер ости
<инкиниши натижасида куп уйлар вайрон булган. Деярлик бир вактнинг узида
прол га кулдан иборат булутлик вулкон чанглари ва бапандлиги бир неча метр
нглодиган улкан денгиз тулкинлари босиб келган. Бушаб колган Критни
I 1«иоионесдан сузиб келган микен кабилалари ахейлар босиб олганлар.
Бошка кадимги халклар каби греклар хом табиатнинг купгина
чодисаларини тушунмаганлар ва улардан курканлар. Улар худолар ва
мп)|будалар табиатнинг хамма ерида яшайди, хамда уни бошкариб туради деб
ишонганлар.
Булут хайдовчи “Зевс”нинг иродаси билан ерга ёмгир ёгади ва
• уркжчилик б^лади. Денгиз худоси Посейдон; Куёш худоси Гешос; ёруглик са
I «нъагг худоси Апаллон; хосилдорлик худоси Демитра; ер ости хукмдори Аид;
Урмон худолари сатирлар; булоклар маъбудапари нимфалар; шарбичилик
чудоси - Дионис; темирчилар хомийси худо Гефест; савдо - сстик хом^йси I грмсс.
9рта Грециянинг Жануби - Гарбидаги катта оролда Аттика било
жойлашган.
Аттиканинг гарбий кисмида эр.авв.И минг йилликдаёк Афина ш^хри
му/кудга келган. Мил. авв. I минг йилликда Афинанинг гарбида 'А крапал”
иуришган. Унинг атрофида афиналиклар турар жойлари жойлашган эр.азв. VHi
»и рда задогон Афиналиклар Атиканинг хамма ахолисини узлар^га
«.упсундирганлар. Шахар билан вилоятни оксоколлар кенгашч в? улар
тмонидан сайланган туккиз хукмдор идора килган. Задогон афиналиклар
»пиит аъзолари, хукмдорлар ва судялар булишган. Улар халк йигинлари
21
чакирмай куйганлар.
Залогон греклар уз хукмронлигини аристократия деб аташган. Бу “энг
яхши кишилар хокимияти” деган маънони билдиради. “Аристократ” сузи ана
шундай келиб чиккан булиб, задогон киши деган маънони англатади.
Афинанинг колган ахолисини демос деб аташган. Демоснинг аксарият кисмини
дехконлар, матрослар, мардикорлар, хунармандлар ташкил этган. Лекин эр.авв.
VIII - VII асрларда Демоснинг бир кисми бойиб кетди. Демос орасида
савдогарлар кема ва устахоналарнинг эгалари узига тук дехконлар пайдо булди.
Атикада тез - тез булиб турадиган кургокчилик вактида дехконлар задогон
кишилардан фоизлар тулаш шарти билан дон ёки пул карз олишарди. Дехконга
карз берган задогон киши унинг ерига карз паши деб аталган тош куйиб кетар
эди. Бу тошдан дехконнинг кимдан канча карздорлиги ва качон карзни тулаши
ёзиб куйиларди. Агар дехкон карзини уз вактида тулай олмаса узини ва
оиласини кул килиб сотиб юборилар эди. VII аср охирида бу тошлар жуда
купайди. Эр. авв. VIII - VII асрларда Афинада кулдорликтузуми ва давлат
карор топди.
vm
АФИНАДА КУЛДОРЛИК ТУЗИМИНИ МУСТАХКАМЛАНИШИ
Эр. авв. VI асрнинг бошларида уз хукукларини талаб килган Демоснинг
аристократларга карши кураши кескин туе олиб кетди. Бутун Аттикада улар
уртасида конли тукнашувлар булиб турди. Демос йигинларга т^планиб,
аристократларга карши биргаликда курашиш учун тил бириктира бошлади.
Яппа кузголонга тайёргарлик курилаётган эди. Кузголондан куркиб кетган
аристократлар Демосга ён беришга мажбур булдилар. Эр. авв. 594 йилда
оксоколлар кенгаши хоким Солонга Демос билан аристократлар ни яраштириш
вазифаси топширилган. Солон задогон булса хам, лекин камбагаллашиб колган
оиладан чиккан эди. У жангчи, шоир ва нотиклиги билан шухрат козонганди.
Солон узи чакирган халк йигини кумагига таяниб, Демоснинг ахволини
яхшилаш ва давлатни идора килиш сохасида ислохотлар у гказди. Дехконларни
карзлари бекор килинди. Карзлари учун кулликка тушиб колган афиналиклар
эркинликка чикдилар. Бундай буён карзлар бадалига кулликка тушириш бекор
килинди. Барча эркак 20 ёшлик фукаролар Афина халк йигинида катнашиш
хукукига эга эдилар. Бу йигин энг ^ухим ишларни хал килар ва Афина
давлатини идора киладиган мансабдор шахсларни сайлар эди. Эр ав VI асрнинг
охирларидан бошлаб халк йигини Афина к^шини ва флотига кумондонлик
киладиган стротегаларни сайлай бошлади. Афинада тугилган барча эркаклар
Афина давлатининг фукаролари деб хисобланарди. Улар мол -* мулкига караб
турт тоифага булинарди. Фукаролар 2 йиллик мажбурий харбий хизмат
килардилар. 4 тоифа ери кам дехконлар, камбагаллар пиёда кушинда енгил
куролланган жангчи ё кемаларда матрос, эшкакчи булиб хизмат килардилар.
3 тоифа курол аслаха сотиб олишга курби етадиган дехконлар пиёда
кушинда (огир куролли). 2 тоифа от сотиб олишга курби етганлар отлик
кушинда. 1 тоифа бойлар кушинда ва флотда кумондонлик киЛарди. Дастлабки
3 тоифа кумондонлик кила олар эди. Хамма фукаролар судья була олар эди.
Конун буйича факат угил болалар учун таълим олиш мажбурий эди.
Пелепонеснинг жанубий
шаркида Лаконика вилояти жойлашган. Ь\
икки вилоят уз хосилдорлиги билан шухрат топтан.
Дорийлар эр.ав II минг йилликнинг охирларида Грецияга бостириб
кирган эдилар. Улар Мил.авв.XII асрдаЛаконика забт этиб, спарта шахрини
(>арпо этганлар. Истилочиларни спарталиклар деб атаганлар. Улар мил.авв. VIII
асрда Миссенияни эгаллаганлар. Спарталиклар буйсундирилган ахолининг
купчилик кисмини кул килганлар. Куллар бу ерда Илотлар деб аталган.
Истилочилар кулдорлар синфидан иборат булган спарталиклар хар бирига ер
участкаси берилган. Илотлар бу ерга ишлов беришлари лозим эди. Спартада
йигилиш чакирилиб унда факат спарталиклар иштирок этиша оларди. Йигилиш
оксоколлар кенгашига кекса спаргаликларни сайлар эди. Кенгаш энг мухим
ишларни хал килар, айб килиб куйган кишиларни суд килар эди. Кушинга
кумондонлик килган икки подшо хам кенгаш аъзоси эди. Спартада аёллар хам
жисмоний машклар килишга мажбур килинган. Узаро мусобакалари
Утказишган. Спарталикларнинг барчаси жангчи булишган: конун уларнинг
харбий ишдан бошка ишлар билан шугулланишини такиклаб куйган. Спартада
барча хукукларга эта булган фукаролар “Перийклар” хам яшаган.
Факат Афинада эмас балки бошка грек шахарларида хам Демос билан
аристократларнинг уртасида шиддатли кураш, шунингдек Грецияда ернинг
етишмаслиги купгина грекларнинг уз ватанини тарк этишга мажбур килган.
Грекларнинг савдо шахарлари Урта ва Кора денгиз сохилларида узларининг
доимий калонияларни ташкил эта бошлаганлар. Олвия, Херсонес, Пантикапия,
Ганаис, Гасис, Трапензунд ва бошкалар. Эр.авв. VIII - VI асрларда кавказдан
тортиб то Испаниягача булган днгиз сохилларида купдан - куп грек
калониялари ташкил топган.
Кадимги греклар бегона мамлакатларда жуда каггта худудларга жойлашиб
олган булсалар хам улар узларини ягона халк деб хисоблаганлар.
Улар узларини эллинлар, уз ватанини эса Эллада деб аташарди. Эллинларни
умумий тил, урф - одатлар, кадимги ривоятлар, дин, ягона ёзув бирлаштириб
турарди.
Кадим замонда яшаган файласуф Платон юнонларнинг денгиз буйида
яшаши худди курбакаларнинг ховуз буйига чикиб утиришига ухшайди деган
эди.
Мил. авв. VIII асрда эллинлар, дерийлар хужуми натижасида йуколиб
кетган алифболари урнига 22 харфлик финикл алифбоси асосида иккита унли
харф кушиб 24 харфдан иборат уз алифболарини яратганлар.
Эр. авв. V аср бошларида грек халклари душман боскини хавфи остида
колдилар. Мил. авв. 492 йилда Доро 1 У3 куёви Мардоний рахбарлигида катта
к^шин ва флотни Грецияни итоат эттиришга юборди. Мардоний кушинлари
Эгей днгизидан сузиб утиб фасос оролини ва Фракия сохилларини босиб олди.
Фракияликларнинг мардонавор каршилиги ва денгиздаги бурон натижасида
кушиннинг асосий кисмидан ажралган Мардоний Юнонистонга етолмай оркага
чекинишга мажбур булди.
Форсларнинг Юнонистонга II юриши мел.ав 490 йилда булиб, юришга
форс лашкарбоши Датис ва Доро I нинг жияни Артафенлар рахбарлик
23
килганлар. Бу жанг ном и билан машхур булиб бу жанг хакида тарих отаси
{ер0д(П маълумот колдирган ва мана шу жангда илк бор Бактриялик
жангчиларнинг мардлиги ва жасорати кушин марказида суз юритилди.
форсларнинг Юнонистонга килган учунчи юришларига Доро I нинг
мерос^УРи Ксеркс рахбарлик килган булиб, бу юриш мел.ав 480 йилда булиб
утга*^ ФеРморил (300 спарталик) ва Салом и н денгиз жангларда форсларнинг
маг/1убияти билан тугаган. Форсларнинг мил. авв. 479 йилдаги юришга
рахбяРлИК килган Доро I нинг куёви, форс лашкарбошиси Мардоний “Плотея
жангида’' улдирлган.
Форслар ва юнонлар уртасида яна 30 йил асосан денгизда жанглар булиб,
бунга мил- авв- 449 йилдаги Калий сулхига биноан Афина Эгей денгизи
хук(иД°Рига айланди. Форслар грек шахар давлатларининг мустакиллигини тан
олди-^ар- Эгей денгизида форсларнинг харбий кемалари юриши таъкикланди.
Зр звв. V асрда афинада камбагаллар давлатдаги деярли хамма лавозимларни
эгалдаб, олий хукукни кулга киритдилар. Лавозимдаги хизматни бажарганлиги
учун туланадиган хак белгиланди. Афина кулдорлик давлатининг фукароси
були1И фахрли булибгина колмай, фойдали хам эди. Афинада олий хокимият
халк йигини бир ойда уч - турт марта чакириларди. Греклар Афина давлат
идорз усулини демократия деб атаганлар. Бунинг маъноси “Демос хокимияти”
демаКДиР
Хокимиятни Перикл идора килган даврида (443 - 428) бу демократия
тулик ривожланди. Бу давр Перикл асри деб аталди.
Грек давлаггларида куллар, кулдорларга карши бир неча маротаба
кузгаЛ°н кутарганлар. Энг йирик кузгапонлардан бири эр.авв. V аср урталарида
булга**- Юз дерган зилзила натижасида спарта шахри вайрон булди. Илотлар
гафл^да колган кулдорларга хужум килганлар. Спаргаликлар хужумни
кайтаРсалаРда’ лекин Уни енга олмаганлар. Улар кУзг&понни бошка шахар ва
давлатлар кулдорлари ёрдамида бостирганлар. Греция да Олимп худолари
шарафига мил*авв. 776 йилдан олимпия уйинлари угказилган. Олимпия
уйинЛаРида хамма 03°Д эллинликлар катнашиши мумкин деб хисоблаганлар.
БироК уйинларда катнашиш учун бир неча йил тайёрланиш лозим эди.
Дехконлар ва хунармандлар эса спорт мусобакаларида катнашиш учун куп вакт
сарфлай олмасдилар. Шу сабаблик бу уйинларда асосан бадавлат кишилар
каТна^ишаР эди- Чопкир отларни энг бадавлат грскларгина сагиб олардилар.
О л и м п и я 4 йилда бир марта утказиларди. Олимпия уйинлари чогида отлар
иппалР0МНИ ^ марта айланиб чикарди.
Олимпия уйинларининг асосчиси 12 марта кахрамонлик курсотган Гекл
хисобЯанган* ^олиб Олимп тогида уз хайкалини Урнатиш хукукини олган.
ЮнонЯаР ^ил ^исобини Олимпия уйинларига караб бслгилаганлар. Олимп
уйинлзРида ^ кураш; узунликка сакраш, дискни отисп, найза улоктириш,
югурм^1 ва кураш булган.
Олимпия уйинлари император Константин томонидпн гухтатилган. 394
йилдаги кетма - кет зилзила натижасида Олимпия вайрон булгпч утказмай 1896
йил кз^та тикланган. Юнонистон узини галла билан шминлай олмаганлиги
учун галла бу ерга Сицилия ва Шимолий Кора донги:! буйларидаи кслтирилган.
24
Юнонистонда 7 ёшдан таълим беришган. Улар метал таёкча етил билан
мум суркалган тахтачаларга ёзишган. Бадавлат ота - оналар фарзандлари
инместрларда" укишган. Адабиёт укитилган. Шеър ёзиш ва мусика ургатилган.
Юнонистонда угил болалар 14 ёшдан гимнастика билан шугулланган.
11олистрлардан бирида Мироннинг “Дискобал" (диск отувчи), Афина ва
Марсей, Поликлетнинг "Найзабардор*\ Диодумен деган хайкаллари урнатилган.
Мслагок юнончада болани йулда кузатиб борувчи дегани. Юнонистонда Агарра
майдон, Акропол - юкори шахар. калъа дейилган. Юнонистонда ажнабийлар
Метиклар дейилган.
Дфинада кундалик жорий масалаларни хал киладиган, хар йили сайланадиган
беш юзлар кенгаши стротег бошкарган.
Афинадаги хал к судида факат 30 ёшга тулган фукаролар иштирок этар
эдилар.
20 ёшдан халк йигинида иштирок зтканлар.
Марафон жангида юнонлрга Милтиад рахбарлик килган.
Юнонлар юнон булмаган ахолини, узларидан маданияти паст ахолини
варварлар деб атаганлар.
Архитектор ва хайкалтарош Далал Крит подшоси Минос учун Лабиринт
бунёд этган Минос Сицилияда халок булган.
Юнон файласуфи Гераклит хамма нарса оловдан келиб чиккан деса,
бошка файласуф Демокрит бизни ураб турган хамма нарса кузга куринмас
майда зарралар атомлардан ташкил топган дер эди.
Грецияда хукмронликни кулга киритиш учун Афина билан Спарта
уртасида ракобат кучли эди. Бу ракобат улар уртасида уруш чикарди. Уруш
эр.авв. 431 йилда бошланиб 27 йил давом этган. Бу уруш спарталиклар галабаси
билан тугади. Афина Денгиз Иттифоки таркатиб юборилди. Афинадан Пирей
портига олиб борадиган йул четига деворлар бузиб ташланди.
ЕТТИ МУЪЖИЗА
1. Миср пирамидалари.
2. Бобил осма боглари. Бобил хукмдори Новохудоносар II томонидан
мил.авв. 604 - 562 йилда курилган. Мидия маликаси Семирамидаги атаб
курил ган.
3. Эфес шахаридаги Артимида ибодатхонаси мил.авв. 356 йил Герастрат
томонидан ёкилган.
4. Эгей денгизидаги Родос оролида куёш худоси Гелиосга урнатилган
хай кал.
5. Форс ролида мил.авв. 283 йилда бунёд этилган, баландлиги 110 - 120
метр булиб, тепасида денгиз худоси Посейдонга атаб бронзадан 7
метрлик хайкал урнатилган Александр маёги.
6. Зевс хайкали.
7. Хукмдор Мавсол шарафига мил.авв. 353 йил курилган Галикарнас
мавзалейи.
;
Туркиянинг хозирги Бодрум шахри.
*’•1.«
V *{ ,
.
25
КУШ И МЧАЛ А Р.
Пирамидапар.
Тожимахал 1632- 1654 йиллар Шохжахон томонидан курилган.
Эфил минораси 1889 йил бунёд этилган. Париж.
Нъю - Йоркдаги озодлик хайкали.
Римдаги Комизей 70 - 79 йил курилган.
Хитой девори. Мил.авв. 4 асрдан - мил.авв. 214 йилларгача курилган.
Афинадаги Парафенион ибодатхонаси. Перикл томонидан бунёд этилган
(443 - 429й).
8. Францияда яратилиб Америка мустакиллик кунига тухфа этилган озодлик
хайкали.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
МАКЕДОНИЯ
Грециянинг шимолий - шаркида Македон кабилалари яшар эди. Эр.авв. IV
аср урталарида Флип II Македония подшоси булди. У кучли кушин тузди.
Пиёда кушинга аскарлар дехкрнлардан олинар эди. Македония задогонлари
яхши куролланган отликлар кушинини тузди. Македониянинг олтинга бой
конлари Флип II га куплаб тангалар зарб этишнинг имконини берди. Кудратли
Македония монархияси ташкил топди. Истилочилик юришларини бошлаган
Флип II купгина шахарликларни баъзиларини пул билан сотиб олар, улар эса
Филипга калъа дарвозаларини очиб берар эдилар шунинг учун Филип II истехзо
билан “Устига олтин ортилган эшшак хар кандай шахарни ола олади’\- деган
эди.
Афина демоси Македония подшосига каттик каршилик курсатди.
Машхур нотик Демосфен афиналикларнинг мустакиллик учун курашига
бошчилик килади. Эр.авв. 338 йил 2 августда Херония шахри ёнида греклар
билан Филип II кушини Уртасида хал килувчи жанг булди. Яхши
куролланган ваанча интизомли булган Македония армияси^галаба козонди.
“ Херония ёнида халок булганларнинг жасадпари билан бирга
грекларнинг озодлиги хам кумилди”.
Грецияда дехконлар ва хунармандларнинг хонавайрон булиши, синфий
кураш, грек шахар - давлатларининг кучини заифлаштирди. Улар уртасидаги
узаро уруш л ар ва кулдорларнинг хоинлиги натижасида Греция уз
мустакилпигини йукотди. Мил. авв. 337 йилда Коринф шахридаги конгресда
греклар Македония хукмронлигини тан олдилар. Филип II Грецияни узига
буйсундириб олгач, Эронга кушин тортиб бориш учун тайёрлана бошлади.
Атилла рахбарлигида 10 минг жангчи ос юборилди.юришга тайёргарлик
килаётган вактда уз кизининг туй ид а Филип II ^лдирилди. Шу йили Форс
хукмдори Артоксеркс III хам фитначилар томонидан улдирилди. Филип
Ининг 20яшар угли - Александр Македонский тахтга $пгирди. У гайратли,
жасур лекин сержахл одам эди. У нихоятда истедодли булиб, яхшимаълумот
олган Арасту унинг устози эди. Александр мил. авв. 356 йил тугилган.
Александр кичик Осиёга юборилган 10 минг кишилик кушинни чакириб
олиб 2 йиллик тайёргарликдан сунг мил.авв. 334 йилда кичик Осиёга
бостириб кириб
Граника дарёси
б^йида форс лашкарбошчиси
(юшчилигидаги кушинларни тор - мор келтирди. Жангда Александрии
мукаррар улимдан унинг кукалдоши Клит асраб колди. Бу жанг Александрга
Осиёга йул очди. Александр мел.ав 333 йилда Исса шахри ёнида форс шохи
мор келтирди. Бу жангда Александр Доронинг
Доро IH кушинларини тор
хазинаси ва оиласини кулга киритди.
Шундан сунг финикияга хужум килиб, Тир шахрини камал килди. Каттик
кяршилик курсатгани учун 8 минг ахолини кириб ташлаб 30 мингини кул
килиб сотиб юборди. Колган Фникия шахарлари таслим булди. Мил.авв. 332
Килда Миср хам жангсиз таслим булиб Александрии фиръавн ва худо деб
>ьлон килди.
Александрии юришлари хакида юриш катнашчиси Аристабул Муфассая
маълумот колдирган. Форслар билан хал килувчи жанг мил.авв. 331 йилда
I лвга - мела деган жой якинида содир булади ва бу жангда македон
к^шинлари тулик галабага эришади. Эрон шохи Доро III уз кариндоши
Ьактрия страпи Бес томонидан улдирилди. Бес узини Артоксеркс IV деб
тьлон килиб, Осиёда Александрга карши кушин туплади. Аммо Спетамен
юмонидан тутилиб александарга топширилди.
Душманга У рта Осиё ахолиси айникса каттик каршилик курсатди.
Александр огир уруш олиб бориб уч йил ичида Урта Осиёнинг кичик бир
кисминигина эгаллади. У босиб олмаган худудлар: Хоразм, Фаргона ва
Гошкент вохаси.
Мил .авв. 324 йилдан Александр кушинлари Бактирия ва Сугдиёналик
ёшлар билан тулдирилган. Александр Осиёда 12 та шахар курган булиб,
булардан Нил дарёсининг мансабида Александр Македонский томонидан
бунёд этилган Миср подшолиги пойтахти Искандария (Александрия)Урта
денгиз буйидаги знг йирик шахар булиб колди.
ЭРАМИЗДАН АВВАЛГИ HI - II АСРДА ФАННИНГ
ТАРАККИЙ ЭТИШИ
Искандариядаги ва Шаркий урта денгиз буйининг бошка шахарларидаги
кутубхоналарда Греция ва Шарк мамлакатларидан олиб келинган илмий
псарлар тупланган. Искандария музейида папирус ва прагментга ёзилган 700
мингга якин кул ёзма бор эди. Пергамент - бузок к^зиларининг яхши
ишланган терисидир.
Кичик осиёдаги Перагам шахри пергамент ишлаб чикариш маркази эди,
унинг пергамент деб аталишини сабаби яна шундандир. Пергамент пишик,
лекин жуда киммат эди. Катта бир подпнинг терилари сарф этилар эди.
Эр.авв. Ill асрда Искандарияда машхур геометриячи Евкилид ишлаган.
Грек олими архимед хам Сицилиядан бу ерга ишлагани келган.
Астраномлар ва жугрофлар ер шари айланасининг узунлигини хисоблаб
чикдилар. Кадимги мисрликлар ва вавилонликларнинг илмий ютукларидан
фойдаланиб, улар йилнинг факат соатлар билан эмас, балки минутлар билан
Улчанадиган узунлигини хам аниклаганлар. Гарб ва Шарк илмий
билимларнинг бирлаштирилиши денгизда кема юритишиинг ва курилиш
ишларининг ривожланиши, илм - фанларнинг, айникса, математика,
габиатшунослик, ж^грофия ва астраномиянинг ривожланишига ёрдам ¡берди.
27
ЭНГ КАДИ M i l i РИМ ВА УНДА РЕСПУБЛИКАНИНГ
УРНАТИЛИШИ
Болкон ярйм оролидан гарб томонда Апенин ярим ороли жойлашган.
Ярим орол бошдан оёк апенин тог тизмалари билан копланган, улар кия
булиб урмон билан копланган. Тоглар билан денгиз орасида текисликлардан
иборат, киргок буйлари ястаниб ётади. Бу ерда темир, мис рудаси куп. Тош
ва яхши тупрок захиралари бор, ери сер унум. Ярим оролнинг жанубий
кисмини “Бузоклар мамлакати”, Италия деб атаганлар, кейинчалик Октавиан
давридан
бошлаб
ярим
оролнинг хаммаси
Италия
деб атала
бошлаган.Италиядаги энг катта дарё По дарёсидир.
Мил.авв. I минг йилликда Италияда Этруск, лигур, лотин, веннет, оск ва
самний (самнит) каби турли кабилалар яшар эдилар. Лигурлар ва этрусклар
мамлакатнинг кадимги кабилаларидан булиб, улар Италиянинг шимолий гарбий томонларида яшаганлар. Мамлакатнинг шимолий - шаркий
чеккасида веннетлар, унинг жануби билан Сицилия оролида Италиялик
кабилалар яшаганлар. Улар яшаган жой Лация деб аталган. Лацияга ёндош
кампания текислигида осклар яшаганлар. Мил. авв. II минг йилликдан
бошлаб юнон денгизчилари Апенин ярим ороли ва Сицилия ороли
сохилларига келиб урнаша бощлаганлар. Кадимги ривоятларга кура, Крит
подшоси Минос Сицилияда халок булган экан. Сицилияда сиканлар,
элимлар Корсикада корслар ва Сардинияда сардлар яшаганлар. Хар бир
кабилага харбий бошликлар рахбарлик килганлар. Улар кабила
оксоколларининг раиси булиш билан бтрга диний ишларни хам амалга
оширганлар. Рим ва унинг атрофида лотин, сабиян ва этруск кабилалари
яшаганлар. Улар бирлашиб Рим давлатига асос солганлар. Апенин ярим
оролининг у р т а кисмидан Тибрь дарёси окиб утади. Бу дарё тоглардан
бошланиб текислик буйлаб утади. Кадим замонда бу текислик боткоклик
булиб, тепаликлар эса япрокли дарахтлар урмони билдн копланган эди.
Текисликда лотинлар кабиласи яшаган. Тибрь денгизга куйиладиган жойдан
25 км нарида дарёнинг сул киргогидаги тепаликларда кичик Рим шахрига
асос солинган. Ривоятларга кура у эр ав XIII аср урталарида (мил. авв. 753
йил 21 апрелида) барпо килинган.
Римнинг энг кадимги ахолининг авлодлари патрицийлар (оталар) деб
аталган.
Патрицийларнинг оксоколларидан иборат “кексалар кенгаши” тузилган.
У лотинчада “сенат” деб аталган. Римни подшо ва сенат идора килган.
Эр.авв. VI асрда Римда давлат ташкил топган. Рим давлатига лотинлар,
Самнийлар, сабянлар асос солганлар. Римга бошка жойлардан кучиб келган
одамлар ва уларнинг авлодлари плебейлар деб аталган. Плебейлар асосан
кушинда хизмат килган, аммо уларга жамоа экин майдонидан ер берилмаган.
Улар орасида камбагаллар куп булган. Карзини туламаган плебейлар кулга
айлантирилган. Эр.авв. VI аср охирларида Римии идора килган подшо
Тарквини жуда шавкатсиз булган. Шунинг учун хам эр ав 509 йилда
римликлар уни кувиб юборганлар ва подшо хокимиятини йук килганлар.
Шундан сунг римликларнинг халк йигини хар йили патрицийлар орасидан
28
иккита маслахатчи крнсулларни ва уларга ердам берадиган бошка мансабдор
кишиларни сайлайдиган булган. Римда консулликка уз номзодларини
куйганлар. Сайлов куни “кандида“ деб аталувчи ок - харир либос кийиб
олишган.
Кандида!' сузи шу либосдан келиб чикиб - кандайдир лавозимни
налловчи шахе маъносини билдиради. Римда уруш бошланган вактда ёки
кузгалон чогида Диктатор ва унинг ёрдамчиси - отлик кушинлар бошлиги
>тиб тайинланар эди. Диктатор хокимиятда 6 ой дан куп тура олмас эди,.
Рида консулни - 12 кишидан иборатфахрий коровул лекгорлар куриклаб
юрган. Консуллар бир йил давомида Римни идорэ этганлар ва судья
булганлар.
Уруш вактида эса кушинга кумондонлик килганлар. Юкори лавозимларни
>галлаган патрицийлар кейинчалик сенат аъзолари булиб колишган.
Римда патрицийлар сайлов идора усулини “умум халк иши” лотинча
республика деб атаганлар. Республика маълум муддатга сайлаб куйиладиган
давлат. Аммо республика урнатилгандан кейин хам плебейлар хукуксиз
булиб колаверганлар.
Плебейларнинг патрицийларга карши кураши 200 йилдан ортик давом этган
на бу кураш плебейларнинг галабаси билан тугади. Эр. авв. III
аср
бошларига келиб плебейлар Римнинг тула хукукли фукароси булиб олдилар.
Улар эр.авв. V
аердаёк хар йил и узларининг х.имоячилари халк
трибунларини сайлаш хукукига эришган эдилар. Трибун консулларининг ва
сенатнинг плебейлари таалукли фармойишларини бекор кила олар эди.
Бунинг учун унинг “вето” (лотинча - такиклайман) дейилиши кифоя эди.
Эр.авв. 111 аерда Римнинг хар бир фукароси давлатнинг исталган лавозимига
сайлана олади, деб хисобланадиган булди. Бирок лавозимларни адо
угганлйги учун хеч кандай хак туланмас эди. Шунинг учун хам камбагаллар
бу лавозимларни эгаллай олмас эди. Чунончи римликлар ичида ер ва
кулларга эга булган ва давлатни идора килган бир неча ун патиций ва
плебейлар ажралиб турган. Улар Римдаги ахолининг юкори погонасини Рим задагонлари ташкил килади. Римдаги республика кулдорлик ва
аристократик республика булган.
РИМ КУШИНИ ВА УНИНГ ИТАЛИЯДАГИ
ИСТИЛОЧИЛАРИ
Рим аристократлари ерларни, кулларни ва бошка бойликларни эгаллашга
ошикдилар. Шунинг учун улар республиканинг харбий кучларини
мустахкамлашга харакат килдилар. Римда хизмат муддати 25 йил булган
Сентурий - 80 кишилик булинма. Бир нечта сантурий * кагорта, 10 та
кагорта - легион дейилган. Римда 16 ёшдан 46 ёшгача булган эркаклар
харбий хизмат кила олар эдилар.
КУшин хизматга чакириладиган дехконлардан иборат эди. Рим к^шинида
интизом каттик эди. Италияда 12 хил элат яшар эди. Римнинг уларга карши
урушлари 200 йил давом этди. Сенат буйсундирилган элатларнинг Римга
карши бирлашишларига йул кУймаслик учун уларни бир - бирларига карши
29
гиж
гижлар эди. Сенат “Парчалаю хукмронлик кил’ леган коидага амал
килиб иш туган. Эр.авв. III асрнинг биринчи ярмида Рим Италияни истило
килишни нихоясига етказган. Римга кара шли ерлар сицилия оролига
якинлашиб колган, лекин бу ерда римликлар бошка бир кулратлик боскинчи
Карфаген билан тукнашганлар. Енгилганларнинг экин ерлари ва яйловлари
учдан кисминигина тортиб олганлар.
Бу ерларни куп кисмини Рим аристократлари эгаллаб олган. Колган
ерларда эса Рим узининг камерли дехконлари учун калониялар барпо килган.
РИМ РЕСПУБЛИКАСИНИНГ УРТА ДЕНГИЗ БУЙИДАГИ
Карфаген бой давлат булиб шу туфайли харбий флоти ва ёлланма
аскарлардан тузилган кучли армияси бор эди.
Карфагенликлар урта ер денгизи сохилларида ва оролларида жуда катта
худудларни босиб олган эдилар. Рим хам Карфаген хам бой Сицилия оролини
босиб олишга интилади ва бунинг натижасида улар уртасида эр.авв. III аср
уртасида уруш чикди.
Римликлар карфагенликларни пунлар деб атаганлари учун, бу уруш пуни
уруши деб ном олди. Уруш 23 йил давом этиб Рим галабаси Сицилияни
босиб олиш билан тугади (эр. авв. 264 - 241).
Римликлар
Сардиния
ва
Корсика
оролларини
эгаллаш ганда,
карфагенликлар Испаниянинг катта кисмини эгаллаб олдилар. Рим
Испанияга даъво килганлиги сабабли эр.авв. 218 йилда Карфагенда уруш
' эълон килди. Эр.авв. 216 йилда Канна кишлоги якинида Рим армияси тор мор килинди. Аммо эр. авв, 202 йилдаги Зама шахри якинида булган жангда
карфагенликлар енгилди. Ганибал Сурияга кочди у ерда сурияликларнинг
уни Римга тутиб бермокчилигини эшитиб узини улдирди.
Учунчи пуна уруши даврида эр. авв. 149 - 146 йилларда Рим кушинлари
Карфагенни яксон килди, бойликларни талади, 50 минг ^арфагенлик кул
килиб сотиб юборилди. Римликлар Шаркка силжиб сурия подшосини тор мор этди. Шундан сунг римликлар Македония ни хам мил.авв. 168 босиб
олди ва эр.авв. 146 йилда Греция устидан уз хукмронлиги Урнатди. Галаба
козонган лашкарбошини Сенат Триумф (зафар тантанасй) билан
такдирланган. Эр.авв. HI - II асрларда Римнинг талончилик урушлари
натижасида Урта ер денгизи сохилларидаги купгина халклар римликлар
хукмронлигига тушиб колди. Мана шу йили Римга буйсунувчи шимолий
африка Итифоки таъсис этилди.
Римлик праконсуллар бошкарган. Рим провинциялари - Сицилия,
Карсика, Сардиния, Испания. Римлик голиб лашкарбошини Триумф богида
лавр япрогидан килинган гулчанбар билан такдирлашган.
ЭРАМИЗДАН АВВАЛГИ II - I АСРЛАРДА РИМДА
КУЛДОРЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Боскинчилик натижасида кулга киритилган бойликнинг катта кисми Рим
кулдорларига тегарди. Бу бойликлар хисобига улар узларига карашлик
ерларда мол подаларини купайтирар, узумзорлар, боглар барпо этар,
30
шахарларда устахоналар очар. йирик кемалар курар эдилар.
Римда “гапирмайдиган” куроллар, аравам ва омочлар. “маърайдиган”
куроллар хукизлар ва сузлайдиган куроллар - куллар бор дейишар эди. Кулга
бирон - бир лакаб, купинча оддийгина килиб форс, суриялик галл деб куя
корлинар эди.
Энг эпчил ва бакувват кулларни камок мактабларда курол я рог билишга
Ургатганларва уларни бир - бири билан жанг килишга мажбур килганлар.
Бундай куллар гладиаторлар деб аталган. Уларнинг жанглари жанглари учун
амфитеатрлар курилган.
Эр.авв. I! асрдаёк Римнинг лойтахтидан узок жойларида куллар
кузхалони бошланган.
Эр.авв. 138 - 132 йиллардаги Сицилия оролидаги кузгалон энг дахшатли
ва узок давом этган эди ва хатто кийинчиликлар билан римликлар томонидан
бостирилган. Бу даврда римликларнинг уйлари мозоикалар - шиша ёки тош
парчаларидан ишланган суръатлар билан безатилган. Шохона кошона - уй
жойлар - виллалар деворларини фрескалар - селгимаган сувокка ишланган
расмлар безатиб турар эди. Хар бир шахар марказидаги форма бозор
майдони, халк йигилишлари учун жой ва марказий ибодатхона булган. Сув
шахарга бир неча каватли куприкка ухшаб кетувчи акведук оркали окиб
келар эди. Овкат пишириш ва иситиш учун ёгоч кумири ёниб турувчи
утзоналардан (учокдан) фойдаланишган. Хар бир шахарда куллар
сотиладиган бозор булган.
Тибрей ва Гай Гракхлар - Римнинг истилочилик урушлари Рим
кулдорларини бойитган булса, Италия дехконларини хонавайрон килган. Ёш
дехконлар узок йиллар Испания ва Грецияда Осиё ва Африкада жанг
килганлар, куплари эса урушда курбон булганлар. Уйга кайтган дехкон уз
хужалигини тушкунликка тушганини ёки булмаса ерини бадавлат кушниси
эгаллаб олганини курарди. Айрим кулдорлар дехконларнинг хонавайрон
булиши, кон ва ер мулкларда уз золимларини курарга кузи булмаган куп
сонли кулларининг тупланиши Рим учун канчалик хавфли эканлигини
тушунар эдилар. Зодагон плебейлар оиласидан чиккан ака - ука Гракхлар
хам буни яхши англаган. Улар узларининг мардлиги учун Римда катта
хурмат козонган эдилар. Халк йигини ака - укаларнинг каттасини (162 - 133)
эр.авв. 133 йилга халк трибу ни килиб сайлади.
Тиберий янги конун кабул килишни таклиф этди. Бу конунга мувофик
римлик битта оила давлатнинг куп билан 250 гектар еридан фойдалана
оларди, ортикча ерлар тортиб одиниб, энг камбагалларга булиб берилйши
лозим эди. Бу ерни сотиш ман килинган булиб, у дехконга умрбод колар эди.
Халк Уз трибунини куллаб кувватлади.
Тиберий томонидан чакирилган жуда куп кишилар катнашган йигин ер
тугрисидаги конунни кабул килди. Сенат халк газабидан куркиб, халк
йигинининг карорига очикдан - очик карши чикишга журъат этмади.
Тиберий бошчилигидаги комиссия ортикча ерларни тортиб олиб
камбагалларга улашиб бера бошлади.
Тиберийнинг душманлари, у подшо булиб олмокчи деган бухтонни
31
таркатдилар ва халк йигини вактида сенаторлар хеч кандай куроли булмаган
Тиберийни суйил ва ёгочлар билан уриб улдирдилар. Унинг тарафдорлари
300 киши хам улдирилди ва жасадлар Тибрь даресига ташланди.
Эр.авв. 123 йилда Гай Гракх (153 - 121) хам трибун этиб сайланди. У ер
таксимоти ишларини давом эттира бошлади. Ака - ука Гракхлар вактида бир
неча ун минг камбагал ер олди. Гай Трибун килиб сайланган муддат
тугагандан кейин сенат хамда консул унга карши кушин юборди. Гай Гракх
ва унинг тарафдорларидан 3000 киши улдирилди.
Орадан куп утмай дехконлар давлатдан олган ерларини сотишга рухсат
этган янги конун кабул килинган. Гракхларнинг конунлари Италияда
дехконларнинг хонавайрон булишларини факат вактинча секинлатди, аммо
уни бутунлай тухтата олмади. Кулдорлик тузимининг ривожланиши
дехконларнинг хонавайрон булишини мукаррар килиб куйди.
СПАРТАК БОШЧИЛИГИДАГИ КУЛЛАР
КУЗГАЛОН И
Капуя шахрида гладиаторлар тайёрлайдиган катта камок мактаб булаган.
Эр ав 74 йилда гладиаторлар кочиш учун яширинча тайёргарлик курдилар.
Сокчилар буни билиб колдилар. Шундай булсада бир неча ун гладиатор
кочиб кетишга муваффак булди. Улар Вевудий тогига яшириндилар.
Кузгалончиларнинг бошлиги Спартак эди. У гоят кучлилиги, донолиги ва
жасурлиги билан ажралиб турар эди. Римнинг уч минг аскари куллар
яшириниб олган жойни Камал килди. Римликлар коядан пастга тушиб
борадиган бирдан - бир сукмок йулни ишгол килди. Улар очлик
кузголончиларни таслим булишга мажбур килади деб уйлаган эдилар. Аммо
улар кечаги тогнинг тик жарлигидан пастга новдалардан ясалган нарвон
ёрдамида тушиб Рим отрядига кукисдан хужум килдилар ва уни тор - мор
келтирдилар. Спартак кулларни Италиянинг шимолига* караб бошлади. У
кулларнинг уз ватанларига кайтиш имкониятига эга булишлари учун
Италиядан олиб чикиб кетмокчи булган булса керак. Кузголончилар жанг
билан По дарёси водийсига чикдилар. Озодлик йули очилган эди. Спартак
тусатдан кушинини оркага кайтарди, к^п куллар Италия ни ташлаб чикиб
кетишни хохламаган булсалар керак. Спартак кушинини Италиянинг
жанубий - гарбий бурнига олиб келди. У Сицилияга сузиб утиб, у ерда хам
куллар кузгалонини кутармокчи булди.
Денгиз карокчилари хак эвазига кузгалончиларни бугоздан ут^зи б
куйишни ваъда килдилару, лекин Спартакни алдадилар. Шундани кейин
куллар соллар куриб утмокчи булдилар, аммо каттик шамол туриб, солларни
окизиб кетди. Сицилия канча якин булмасин, у ерга утишнинг иложи
булмади. Эр.ав 71 йилда Спартакнинг Рим кушинига карши сунгги жанги
булди.бу жангда Рим кУшинига бой патриций Красс бошчилик килди. Унга
Испаниядан кайтиб келган Помпей кушинлари ва болкон ярим оролидан
етиб келган легионлар ёрдам берди. Кузголончилар кУшини тор - мор
этилди. Римликлар Спартакни тириклай тушира олмаганлар. Уни шундай
киймалаб ташлагачларки, жанг майдонидан улигини хам топа олмаганлар.
Кадимги дунёнинг хамма мамлакатларида куллар синфи уртасида муросасиз
кураш борди. Кулдорлик тузими уз ривожининг энг чуккисига чиккан Римда
куллар кураши кескин ва шиддатли туе олган эди.
РИМДА РЕСПУБЛИКАНИНГ КУЛАШИ.
РИМ ИМ11ЕРИЯС ИНИНГ КУДРАТЛИ ДАВРИ
Мел ав 80 - 60 йилларда Римда ёлланма кушиннинг кучайиши харбийлар
мавкеини оширди. Кулдорларнинг купчилиги кучли кушинга эга булган
1 айратли лашкарбоши куллар ва камбагалларнинг каршилигини консулларга
Караганда яхширок бостира олдади деб ишонар эди. Урушларда эришган
галабалари билан шухрат козонган ва эр ав 71 йилда кулларни аёвсиз
жазолаган Помпей бунга муносиб киши деб хисобланар эди.
Юлий Цезарь хам Римда хокимиятни кулга олиш пайига тушган эди. У
ш агон Патриций оиласига мансуб эди.
Цезарь Рим камбагалларига нафрат билан карарди. Аммо Римда уз
чокимиятини урнатишда улардан фойдаланди. Шунинг учун у камбагалларга
юкинга нон улашишни, ер участкалари беришни талаб этган ва улар учун
гладиаторлар жангини уюштириб турган. Цезарь шуини консул килиб
гайлашларига эришди, кейин эса Галлия правинциясининг ноиби килиб
| ;!Йинланди. Цезарь Галлияни истило килгандан кейин, кучли ва узига содик
кушинга, машхур лашкарбошилик шухраьтига ва гоят куп бойликка эга
<>улиб олган эди. Кушинга таянган холда Цезарь олий хокимиятни
и аллашни, сенатни узига буйсундиришни хохлар эди. Эр ав 49 йилда Цезарь
Vi кушинлари билан Римга караб юрди. Галлия чегарасидан Рубикан
ларёсидан кушин билан утиш республикага карши исён эди. Олдинда
Цсзарни Рим устидан хокимлик килиш ёки шармандали улим кутар эди.
1Цмарь отнинг жиловини тортиб, узок вакт уз мулжалини уйлади ва нихоят;
курьа ташланди” деди ва дарёнинг кечув жойи томон йул олди.
Сенат ихтиёридаги кУшинлар Цезар кУшинларига Караганда анча куп эди,
пскин улар правинцияларда таркок холда турган эди. Сенат кушинга
кумондонлик килишни Помпейга топширди. Цезарь шу кадар тез ва чаккон
чаракат килдики, Помпей каршилик кУрсатишни ташкил кила олмади ва
шошилинч равишда Римдан жунаб кетди. Цезарь кушинлари деярли хеч
кандай каршиликка учрамай, Римни ва Италияни ишгол килди. Помпей
I>олкон ярим оролида катта армия туплади. Цезарь у ерга уз легионларини
олиб утди. Помпей армияси батамом янчиб ташланди, армиянииг колган кутганлари таслим булди. Помпейнинг узи кочиб кетди, аммо куп утмай
Улдирилди. Цезарь Мисрни эгаллаб мел.ав 46 йили Клеопатрага уйланди. 47
Нини уларнинг угли Пталомей Цезарь тугилди.
Цезарь галаба козонгандан кейин Римга кайтиб келди. У узига содик
кОшинга таянган холда чекланмаган хокимиятга эга булиб колди. Сенат ва
консуллар унинг буйрукларини итоатгуйлик билан бажарар эди. Цезарь
император унвонини олди. Бу лотинча суз булиб, хукмдор деган маънони
(•илдирар эди. Сенаторларнинг бир кисми Цезарнинг танхо хукмронлигидан
морози эди. Шу сенаторлар фитна уюштирдилар. Фитнага Брут бошчилик
килди. Цезарь уни дусти деб хисоблар эди. Эр.ав 44 йилда Дирнис байрами
арафасида сенат мажлиси бораётган пайтда фитначилар Цезарни ураб
олдилар. Улар кийимлари ичида яширилган ханжарларни сугириб олиб.
Цезарни 23 жойидан ярадор килдилар. Натижада у шу ернинг узидаёк улди.
Цезарнинг Римда доимий танхо хокимият урнатиш йулидаги уриниши
муваффакиятсизлик
билан
тугади.
Лекин
бу
уруниш
Римдаги
республиканинг накадар омонат эканлигини хам курсатади. Цезарни
улдирган фитначиларни Рим ахолиси куллаб кувватламади.
Фитначилар римдан кочишга мажбур булдилар. Улар уз кучларини
Македонияга тупладилар. Улдирилган император ёрдамчиси Антоний ва
Цезарнинг ёш вариндоши хамда меросхури Октавиан уларга карши чикди.
Феипп шахри ёнида булган жангда фитначилар кушини тор - мор этилди.
Брут узини улдирди. Кассий улдирилди. Голиблар Рим давлатини идора
килишни узаро келишиб лоишди. Антоний шаркий олис жойларни идора
килди. Мел.ав 36 йил у Миср маликаси Клеопатрага уйланди. Октавиан
давлатнинг гарбий кисмини идора килди. Бир неча йилдан сунг Антоний ва
Октавиан уртасида Римдаги якка хукмронлик учун уруш бошланди. Хал
килувчи жанг эр.ав 31 йилда денгизда Акций бурни ёнида булди. Октавиан
жангда галаба килди. Эр.ав 30 йилда Октавиан Александрияни эгаллади.
Клеопатра ва Антоний узини - узи улдирди. Миср Римнинг олис улкасига
айлантирилди. Октавиан август (эр.ав 3 0 -1 4 императорлик унвонини олди.
Лекин Рим Республика деб аталавервди. Октавиан Римда узининг
хукмронлигини урнатди. Октавианга Август мукаддас киши деган фахрий
ном бердилар. Император Октавиан Август Рим давлатида жорий килган
идора усули у улгандан кейин хам сакланиб колди. Сенат Оюавианнинг узи
ворис килиб олган угай угли Тиберийни император этиб сайлади. Октавиан
Ноле шахрида этган. Тиберийдан бошлаб хокимиятни ворислик ё кушин
ёрдамида босиб олган императорлар Римни идора кила бошладилар.
Императорнинг урна™лиши Римнинг узок жойлЗрида кулдорлар
хукмронлигини мустахкамлади. 115 - 117 йилларда Дунай дарёсининг
киргокларидаги галабалари билан ном чикарган гажрибали лашкарбоши
император Траян Осийга юриш бошлади. Римликлар икки дарё оралигига
бостириб кирдилар ва форс култигигачи етиб бордилар.
Траяннинг дахлар билан уруши манзараси 40 метрлик калонани безаб
турган. Траян вафотидан с^нг босиб олинган барча ерлар яна бой берилди.
Траян вафотидан сунг босиб олинган барча ерлар яна бой берилди. Траяннин
юришлари Римнинг сунгги истилочилик урушлари эди.
Траян 98 - 117 йиллар хукмронлик килган II аср урталарида империя
истилоларини тухтатиб, узининг гоят кенг ерларини мудофаа килишга
утишга мажбур булди.
Рим шахрида эрамизнинг дастлабки асрларида бир милиондан ортик
ахолиси бор эди. Римдаги кулдорларнинг баъзи бирлари кулларга кичик ер
чеклари, мехнат куроллари бериб кулба куриб олишга ва оилали булишга
рухсат этканлар. Бу кулларни “кулбали куллар” деб аташган.
Бунда кул уз хужайинига маълум микдорда хак тшлаш ёки уз мехнат
34
мачсулотининг бир кисмини бериши лозим эди. Кулларнинг баъзи бирларига
кичик дуконлар очиб берганлар. Ер чеки ёки дукончага >га булган куллар уз
чужайинларининг тулик хукмронлиги остида булганлар. Кэтта ер эгалари
кичик - кичик чекларга булиб, уларни эркин камбагаллар дехконларга
ижарага берганлар. Ижарага олувчиларни Римда колонлар деб атаганлар.
Улар хужайинга ижара хакини тулашган, олинган хосил узларига колган. Шу
сабабли улар куллардан яхширок ишлашган. !I - ill асрларда колонлар сони
усиб борган. Римликларга карши уша даврдвги энг йирик кузгалон Галлияда
булган. Кузгалончилар узларини багаудлар, яъни курашувчилар деб
атаганлар. Уларнинг пиёда аскарлари дехконлардан, отлик аскарлари эса
чупонлардан ташкил топган. Париж якинида калъа курганлар хунармандлар
ва куллар Римда хам кузгалон кутарганлар. III аср урталарида Галлия,
Испания, Миср, Осиё ва Дунай буйларидаги деярли хамма узок
ировинциялар Римдан ажралиб чиккан. 284 йилда легионлар Деклатианни
император деб эълон килдилар. У камбагал оиладан чиккан булиб, тезда
кобилиятли ва гайратли харбий бошлик сифатида танилган эди. Кушинда
интизомни урнатгач Галлияга Деклотиан бостириб кирди ва багаудларни тор
мор этди. ДёклОтиан империяни 21 йил бошкарди.
Кундалик хаётда римликлар уз худоларига мадад ва хомийлик истаб
купрок мурожаат этишарди. Худолар учун ибодатхоналар курилган. Хар бир
римлик уйида уз худоси булган. Мухим ишини бошлашдан оддин худоларга
курбонлик келтирганлар.
УРУШ ХУДОСИ - МАРС
Римликларнинг бош худоси, Рим давлатининг хомийси, халклар ва
давлатлар такдирини бошкариб турувчи Осмон, момокалдирок ва яшин
подшоси - Юпитер,
Денгиз худоси - Нептун,
Ой худоси - Дианна,
Уйку худоси - Морфей,
Олов ва темирчилар худоси - Вулкон, бахор ва севги худоси - Венера,
Май худоси - Бахус, Одил судлов илохаси - Юститция, Юститция ун
кулидаги килич жазо тимсоли саналган, чап кулидаги тарози билан
айбдорлик ва айбсизликии таккослаб улчаган.
Такдир худоси - Фартуна. У баъзида пул билан баъзан такдир
кунимсизлиги сифатидаги шар билан тасвирланган.
Касос ва интиком илохалари - фуриялар, ёвуз касоскор аёллар сифатида
тасвирланган. Худоларнинг асосий озукаси - нектар, диний маросимлар
утказилишини - понтификлар - Рим рухонийларини назорат килган. Фол
очиш кохинлар Августлар ёрдамида амалга оширилган.
Хонадон учогй илохаси - Веста ибодатхонасида мукаддас олов сакланар эди.
Уни аёл кохинлар назорат килган. Уларнинг нуфизи баланд булиб, улимга
махкум этилганларни хам авф этиш хукуки берилган.
35
ХРИСТИАНЛИКНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ
Экспулуататорларга карши курашда ожиз булган мазмунларга факат
узларига озодлик келтирадиган хамда золимларни жазолайдиган кудратли ва
мархаматли худога умидгина сакланиб колганди. Улар ана шу “мархаматли
худо”ни сабрсизлик билан кутганлар. I асрда Ерда одам киёфасидаги худо
яшаган, у Фаластинда тугилган деган афсона пайдо булган. Уни Исо деб
аталган. У бир кишлокдан иккинчисига утиб, худо якин орада адолат
урнаггади деб таъкидлаган.
Римликлар уни тутиб бутга крест тортиб, парчинлаб ташлаганлар, учинчи
куни Исо тирилиб, арш - аълога чикиб кетган.
Исо пайгамбар Фаластиндаги Назарет шахрида дунёга келган. Уни
улимга махкум этган Рим ноиби Пантий Пилат Одам Аго кабри жойлашган
Голгоф тогида хочга тортишни буюурган.
Исо уликларни тирилтирган, огир касалларни даволаган. 324 йилда
Константин ва кейинчалик Феодесий даврларида христиан дини давлат дини
даражасига кутарилган. I аср охирлари II аср ьошларида Исо хакидаги
ривоятлар хатга туширилган. Уларни “Хуш хабарлар” грекчасига “евангелие”
деб аташган. Дастлабки даврда бу динга камбагаллар ва куллар кирган. Улар
узларини христианларуз динларини эса христианлик деб атаганлар.
Христианлар оламни 6 кунда яратгани ва биринчи одамни лойдан ясаганини
тан олганлар. Ill асрдан бойлар хам бу диннинг авфзалликларини тушиниб,
унга кира бошлаганлар. “Уз жонини куткариш учун” жамоа эхтиёжларига
' пул эхсон килган бой христианларни Кршиш (рухоний) ва епископ (нозир)
этиб сайлашган. 341 йилда Улфилла илк бор бу унвонга сазаввор булган.
Епископлар бир - бирлари билан алока килиб туришган. Христианларнинг
минглаб жамоаларини бирлаштирган, хамда епископлар томонидан
бошкариладиган ташкилоти таркиб топган. Уни христианлар Черков деб
аташган.
Император
Константин
313
йилда
христианларни
ошкора
тупланишларига, ибодатхоналар куришларига рухсат берган. 324 йилдан
христиан дини давлат динига айланди.
Константин пойтахтни 330 йилда узи бунёд этган Константинаполга
кучирган.
341 йилда илк бор епископлик унвонига сазовор булган Улфилла
вестготлардан булиб христианликнинг кейинчалик дахрий деб эълон
килинган арианлик мазхабининг кенг ёйилишига хизмат килди.
395 йилда император Феодесий иккита углига империяни булиб берди.
Натижада бу империя пойтахти Константинопол булган Шаркий ёки
Византия ва пойтахти рим булган Гарбий империя ташкил топди. Италия Европа ва Америкадаги гарбий узок жойлар гарбий империя кУл остида
колди. Болкон ярим орали Римнинг Осиёдаги ерлари ва Миср шаркий
империя таркибига кирди. Варварларнинг Римга хужуми 150 йилдан ортик
давом этган. 410 йилда Римни Аларих бошлик Готлар босиб олди. 455 йилда
эса римни Вандаллар босиб олиб таладилар. 476 йилда Герман кабила
бошликларидан Одоакар Римнинг сунги имперагори 15 ёшли Рамул
36
Лвгустулни агдариб гарбий Рим империяси умри тугади леб тълон килди.
Империянинг кулаши билан Гарбий Европада кулдорлик тузуми хам
смирилли. 476 йил кадимги дунё тарихининг иихояси хисобланади.
КУШИМЧА МАНБАЪЛАР
Мелоддан аввалги I аср Рим - Италия адабиётининг "Олтин даври’
хисобланди. Бу даврда Вергилий, Гораций, Тибулл, Секот, Проперций ва
Овидий Назон каби машхур шоирлар ижод этганлар.
Мелоддан аввалги I асрда яшаган атокли шоирлардан бири Овидийдир. У
узининг “Ишк санъати”, “Дард - аламлар” ва “Понтдан мактублар” номли
асарларида Август давридаги аслзодалар турмушини танкид остига олиб,
Август газабига учраган.
Август даврининг тарихчиси Титливий 142 жилддан иборат “Римнинг
таъсис килингандан буёнги тарихи”ни ёзган.
Милоддан аввалги I асрда яшаган Галикарнасе Дионисий “Кадимги рим
ёдгорликлари" деган китоб ёзган.
Карнелий Тацитнинг “Тарих” китобида 68 -69 йиллардаги фукаролар
уруши ва Флавий замони тарихи баён килинган. Унинг “Йилномалар” номли
асарида Август улими билан нерон улими орасидаги вокеалар ёзилган.
155 - 235 йилларда яшаган Дон Кассий “Рим тарихи^ни ёзиб унда узига
якин ва замонасидаги булган тарихий вокеаларни анча муфассал баён этган.
Юлий Цезарь хам “Галл урушлари хакидаги ёзмалар” ва “Фукаролар уруши
хакидаги ёзмалар” номли тарихий китоблар ёзиб колдирган.
Рим тарихчиларининг асарлари Италия - Рим салтанати тарихини
Урганишда кимматли манбадир.
Римликлар бетонни ихтиро килиб, ундан бино курилишида айникса арк
ва гумбазларни ишлаб чикишда фойдаланганлар.
Арк - ёй шаклидаги бостирмадир. У лотинча аркус - камалак сузидан
келиб чиккан. Усталар Рим шахарларининг майдон ва кучаларида
имперапорлар шарафига зафар арклари курганлар.
Гумбаз ёйсимон иншоат булиб тункариб куйилган катта козонни
эслатади. Римдаги Пантеон, яъни “Барча худолар ибодатхонаси” гумбазли
бинолар курилишининг ажойиб намунасидир. Бу ибодатхона биноси
хозиргача сакланиб колган. Ибодатхонанинг юкорисида дойра шаклида катта
дераза булиб, ундан тушадиган ёруглик Пантеон ичкарисини равшан
курсатиб туради.
Римда император тит - Флавий даврида 79 - йилда 70 - йилда курилиши
бошланган Каллизей курилиши ту гатил иб, унда 80 йил 100 кун давомида
гладиаторлар жанглари уюштирилган.
Римда гладиаторларга палма дарахти новдаси ва ёгоч килич капитаннинг таклим этилиши унга озодликнинг берилиши эди. Римда
Октавиан даврида 82 та ибодатхона курилган ва таъмирланган.
Константин тахтини эгаллайди деб хотини, онаси ва углини катл эттирган.
Фукароларнинг бир шахардан иккинчисига кучишини такиклаган.
Римда сиёсий арбоб булишни истаган хар бир киши нотиклик ва
риторикани яхши узлаштириши лозим.
37
И БОБ
УРТА ЛСРЛАР ТАРИХИ
Урта асрлар тарихи узок даврни мел.ав V - XV асрларни, яъни 476
йилдан 16 аср бошларигача даврни уз ичига олади.
Урта асрлар феодализм даври булиб, турт кисмга булинади
1) V- IX асрлар Феодализмнинг карортопиши.
2) IX - XI асрлар Феодализмнинг пайдо булиши.
3) XI 11-ХIV Феодализмнинг ривожланган даври.
4) XVI - XVII Феодализмнинг инкирози. Янги даврнинг
бошланиши.
Урта асрлар хам уз навбатида иккига булинади.
1) урта асрларнинг биринчи даври V - XI асрлар.
2) Иккинчи даври XI - XV асрлар.
IV
- VI асрлар Европа тарихида халкларнинг буюк кучиши номи билан
кирган. Кучиш натижасида халкларнинг яшаш худуди кескин узгариб кетган.
Кучишнинг асосий сабабларидан бири ишлаб чикаришнинг усишидир.
Иккинчи сабаб: кудратли Хун кабилаларининг хужуми. Учинчи: табиатдаги
иклим узгариши.
Урта асрлар тарихи оид ёзма манбаъларни уч турга булишимиз мумкин.
1) Тарихий йилнома ва киссалар.
Уларда купинча сиёсий вокеалар уз аксини топган булиб, халкнинг
кундалик хаёти нисбатан кам тасвирланган.
2) Хужжатлар.
Ижтимоий - иктисодий, хукукий ва сиёсий хаётни яратувчи хужжатлар.
Шунингдек жарималар, соликлар, бошкарув ва суд фаолиятлари билан
боглик булган ёзма манбаълардан ташкил топган.
3) Конунчилик билан боглик манбаълар.
Улар тузил иш жихатидан хукукшуносликка оиддир. Феодализм
давридаги мавжуд конунларга император, подшо ёки кироллар томонидан
куплаб узгартиришлар киритилган. Уларнинг хукмронлиги фаолиятига оид
ёзма манбалар хам шулар жумласига киради.
Ривожланган феодал жамияти даврида (XIII - XIV) ёзма манбаларнинг
янги тури, бадиий адабиёт шаклланди. Урта асрларда Ггттенберг томонидан
китоб босиш кашф этилгунга кадар (1445Й) ёзилган. Хамма хужжат ва
китоблар кул ёзма сифатида, хаттотлар тамонидан яратилган.
ГЕРМАНЛАР
Герман кабилалари кадимда Рейн дарёсидан Элба дарёсигача булган
ерларни ишгол килардилар. Улар мол ва парранда бокар, йирткич
хайвонларни овлар, бал и к тутардилар. Уругдошлар дарахт кесар кундаков
килиб ер очардилар. Тупрок ориклагунча унга дон экардилар. Кейин бу ерни
ташлаб янги ер очардилар.улар темир казиб олишни уни эритишни олов
ёрдамида
Ундан мехнат асбоблари ва курол - яроглар ясар эдилар. Улар
римликлардан икки далали экишни ургандилар. Хайдалган ерни улар икки
далага ажратиб. бирига дон сепар, иккинчисинм к а шудгор килиб куяр. яъни
унга дам берар эдилар.
V - VI асрларда германларнинг уруг жамоалари куни
кутни
жамоаларига айлана борди.
Кабилани халк йигини бошкарарди. Мелодимизнинг бошларнда
германлар орасидан задогонлар - конинчлар, кабиланинг capa кишилари
ажрапиб чика бошлаган эди. Йулбошчиларни доимо бир оиладан сайлаш
одат булиб колди.
V аср охирларига келиб германлар Гарбий Рим империяси туирогига;
вандаплар Шимолий Африкага; оскготлар (шаркий готлар) италияга;
вестготлар (гарбий готлар) Испанияга; франклар Галлия га; ангелар билан
сакслар Британияга жойлашди.
ФРАНКЛАР ДАВЛАТИНИНГ ТА Ш КИЛ ТОП И ШИ
Франклар герман кабилаларини кучиб келмасларидан олдин Рейн
дарёсининг куйи окими киргокпарида яшардилар. Франк сузи - жасур, эркин
деган маънони билдиради. Хар бир кабила бошида узининг харбий
йулбошчиси турарди. V аср охирида франк йулбошчилари билан иттифоки
булиб франкларларга Галлия устига хужумга бошлаб борди. Франклар 486
йилда Суассон шахри ёнидаги жангда римликларнинг кушинларини тор мор зтдилар ва галлияни бир кисмини узларига б^йсундирдилар. Кейинрок
улар мамлакатнинг жанубий кисмини хам кушиб олдилар. Франклар
Рейндан
шаркда яшовчи купгина
Герман
кабилаларини
хам
буйсундирдилар. Хлодвич 486 йили уз дружинаси билан христианликни
кабул килди. 500 йиллар атрофида, 486 йил франкларда давлат
мазлумларнибосиб, эзиб турадиган алохида куч вужудга келди.
Хлодвич узи билан биргаликда Галлияни истило килган бошка харбий
йулбошчиларини пора хоинлик билан, куч ишлатиб кириб ташлади. У давлат
хокими - кирол булиб олди.
Хлодвич ва задагон франклар христиан дини уларга каттик фбйда
келтиришини тушинардилар, шунинг учун хам кирол ва унинг дружинаси
христиан динига кирди, кейин эса хамма франкларни хам шу динга киришга
мажбур килдилар.
Собик куллардан чиккан дехконларни ерга биркитиб куйилар эди.
Шунинг учун хам улар Крепастной деб аталарди. Уларнинг болалари ва
набиралари хам ер эгасига шахсан караш булиб колаверарди.
Хлодвич 481 - 511 йилларда хукмронлик килди. 486 - йилда Хлодвич
Меровинчлар сулоласига асос солган. Сулола номи Хлодвич аждоди
Меровий номидан олинган. Хлодвич мамлакатни вилоятларга булган уларни кирол амалдори графлар бошкарган.
Меровинчлар сулоласи 486 - 751 йилларда хукмронлик килган. 751йилдан янги каролинчлар сулоласига Пипин асос солган. Рим напаси уни
кирол деб эълон килгани, папа Стефан II га Пипин Рим вилоятини такдим
этган. Шундай килиб Рим папаси давлати 756 - йилда ташкил топган эди.
Баъзи инсонлар тарки дунё килиб умриларини тоат - ибодатга багишлашга
39
ахд этишарди. Бундай кишиларни монахлар деб атардилар (монах грекча ёлгиз) кейинчалик монахлар махсус манзилгохларда - манастирларда
яшайдиган булдилар. Монахлар монастирга кирар экан, оила курмасликка,
кашшок булиб яшашга ва уз бошлиги - аббатга (яъни - “ота”га) хеч сузсиз
буйсунишга ваъда берар эдилар. Христиан черкови катта кучли ташкилот
эди. Деярли хар бир кишлокда Поп бор эди.
Катта
вилоятларда
черков
бошкармасини
Ерископлар
ва
архиепископлар (бош епископлар) идора киларди. Гарбий Европадаги
христиан черкови тепасида Рим епископи Папа турарди. Барча черков
ходимлари - рухонийлар табакасини ташкил килар эди.
Марказий ва жанубий Германиядаги фриз, сак кабилалари 6 - 8 асрларда
Скандинавия халклари IX асрда Киев Руси X аср охирида, полос славялари
XII асрда, Болтик буйи прус ва литов кабилалари XIII - XIV асрларда
христианликни кабул килганлар.
IX асрда Франкларда икки синф катта ер эгалари ва карам дехконлар
синфи ташкил топди.
Хлодвич авлоди Хелпирик (561 - 584) аввалгидек вафот этган жамоа
аъзосининг мол - мулки угли булмаганлиги сабаблик жамоага утмасдан
унинг кизи, синглиси ёки укасига бериладиган булди.
БУЮК КАРЛ ИМПЕРИЯСИ
768 йилдан - 814 йилгача франклар кироллигини буюк лакаби билан
кирол Карл идора килди. У гоят забардаст, жуда кучли ва матонатли одам
эди. У мамлакатни идора килган йилларда франклар куш ни мамлакатларга
53 марта юриш килганлар.
“Сали хакикати” франкларнинг конунлар туплами эди. Туплам
франкларнинг
асосан
дехкончилик
ва
чорвачилик
билан
шугулланганликларидан дарак беради.
Сали хакикати одамлар уртасида табакаланиш руй берганлигини
тасдиклайди. Карл 772 - йили Италиядаги лангобардлар киоллигига юриш
бошлаган ва уни 776 - йил босиб олган. У 778 - йилда Испанияга юриш килиб
кичкина вилоятни босиб олган. Бу вилоятга Испан маркаси деб ном берилиб
кейинчалик Барселона графлиги деб атала бшланган. Кироллик худудларининг
кенгайишига Карл ва унинг сафдошлари 476 - йилда бархам топган. Гарбий Рим
империясининг тикланиши сифатида караганлар.
Испанияга хам юриш килди. Аммо араблар билан булган урушда енгилди.
Чекинаётган кушини Карлнинг жияни Граф Роланд бошлик кичкина кушин
душман хужимидан тусиб туради. Пиренся тогларида бу кушин пистирмага дуч
келиб батамом кириб ташланади.
Карлнинг Сакс кабилалари билан 772 - 804 йилгача булга 30 йилдан ортик
уруши хакида сарой тарихчиси Эйнгард ёзиб колдирган.
Карл Сакларга карши 8 марта юриш килди ва охири Сакс зодагонларига
катта - катта ерлар инъом килиб, уларни Уз томонига огдириб олди. Махаплий
зодагонлар уз халкига карши курашда истеъмолчиларни куллаб - кувватлай
бошлади. Зодагонларни хонлиги натижасида Карл Саксларни узига итоат
40
мнширли. Карл лавридан кушинда хизмат килиш феодаллар имтиёшга
мИиииди.
Буюк Карл 800-й ил да Рим га папага ёрдамга келди.
Папа Лев II! Карлни Авлиё Пётр ибодатхонасида Император деб тьлон
КИЛЛИ.
I мропадаги бошка мамлакатларнинг хукумдорлари Буюк Карл хомийлигига
•ришига ва у билан иттифок булишга интиларди. Карл 789 - йилда халк
микгабларини жорий этгаи.
Буюк Карл йилда икки марта катта ер эгапарини маслахатга чакириб
упирнинг розилиги билан фармонлар чикарарди. Карл уз аёнларига феод улаша
уппша бошлади. Феод эгасига бир икли тупрок ва дарахт нов берилган.
Феод - мерос ер мулки булиб, унинг эвазига харбий - хизмат килиш лозим
»ли Феод эгаси феодал деб аталарди.
Буюк Карл слтанати ил к феодал давлат эди.
Бу давлат ташкил топаётган катта ер эгалари - феодал синфининг истило
килинган барча худудда ер босиб олиш ва эркин одамларни карам дехконларга
нйлантиришларига ёрдам берарди.
IX - X асрларда Гарбий Европадаги барча ерларни феодаллар тортиб олди.
Буюк Карлга Халифа Хорун Ар Рашид Куддусдаги Исо кумилган жойни тортик
килган.
Дехконларнинг феодал хужалигидаги бажарадиган ишларнинг хаммаси
(»аршчина деб аталарди.
Дехконлан уз хужаликларидан оладиган махсулотларининг бир кисмини
хужайинга келиб беришга мажбур эди. Дехконларнинг уз хужаликларидан
феодал га махсулот ва буюм тарзида туловлари Оброк деб аталарди. Баршчина
ва Оброк карам дехконларнинг асосий мажбурияти эди.
Феодаллар уз мулкларидаги куприкдан ва дарёдан утганлиги, йулларди
юрганлиги учун дехконлардан алохида хак олардилар.
>
Дехконларнинг Черков фойдасига утайдиган мажбуриятлари ха огир эди.
Улар хосилнинг ва купайтирилган чорванинг ундан бирини черковга беришга
мажбур эдилар. Бу эса черков десятинаси (ушр) деб атапарди.
Хаёт учун зарур нарсаларни деярли хаммасини узи ишлаб чикарадиган
хужалик - натурал хужалик деб атапади. Бундай хужалиада махсулот ва
буюмлар сотиш учун эмас, энг аввало уз эхтиёжини кондириш учун яратилади.
XIII
асрдан феодаллар герби кенг таркалиб кийимларга нисбатан хам
ижтимоий табакаланишни аникрок курсатган. Герб - тамгалар дастлаб жангда
Уз сафдошларини таниш учун ишлатилган, лекин тезда у инсоннинг
жамиятдаги урнини курсатувчи белгига айланди. Феодал гербида ушбу сулола
ёки оиланинг харбий жасорати мужассамлашуви керак эди. Уларни бир бирларидан фарклашда киска и шор ёки иборапар битилган.
БУЮК КАРЛ САЛТАНАТИНИНГ БУЛИНИБ КЕТИШИ
Буюк Карл вафотидан кейин салтанатнинг тури кисмларини бошкарган
унинг ворислари бир - бирлари билан муттасил уруш олиб борди. Карлнинг
учта набираси 843 - йилда Верден шахрида салтанатни булиб олиш тугрисида
41
узаро шартнома тузди. Кейинрок салтанат худудида учта катта кироллик
Франция, Германия ва Италия вужудга келди.
Натурал хужалик хукмронлиги шароитида ерга феодал мулкчилигининг
мустахкамланиши Гарбий Европа давлатларининг феодал парчапанишига сабаб
булди.
Кироллар феодалларнинг мустакиллигига рози булишга ва бир кием
хукукларини уларга топширишга мажбур булган эди.
Ер кимники булса хокимият хам ушаники эди.
Француз кироллиги 14 та катта - катта феодал мулкдан иборат эди. Катта
феодаллар герцог ва графлар киролни факат “тенгларнинг биринчиси” холос
эди, деб хисобларди. 919 - йилда Германия феодаллари Саксония герцоги
Генрих I ни тахтга утказдилар Саксонияликлар сулоласи бошланди.
Германияда кирол хокимияти Франциядагидан кура хийла кучли эди.
Кироллар боскинчилик урушлари олиб борар эдилар. Оттон 1 936 - йилда
Германия тахтига утирди. 951- йилда Шимолий Италияни эгаллаб 961- йилда
Рим учун, Иоаан уни 962 - йили император деб эълон килди. Бу давлат
“Мукаддас Рим империяси” деб номланди ва 1806- йилгача фаолият курсатиш
1024- йили янги Франкония сулоласига Германиядаги Саксониядан кейинги
йирик герцоглик хукмдори Конрад II асос солди. Бу сулола 1024 - 1125
йилларда хукмронлик килган.
XI
аерга келганда рухонийлар Папа сайлашда дунёвий феодалларнинг
иштирокига карши чикдилар. Бунгача папа сайлашда дунёвий феодаллар хам
ййитирок этар эдилар.
Бу харакат ташкилотчиси папа Григорий VII булди. Герман императори
Генрих IV Рим папаси карорларига карши чикди ва 1076 йилда папа Григорий
VII хам Генрих IV ни тахтдан туширилган деб эълон килди булар уртасидаги
низога император Генрих IV давридагина икки уртада шартнома имзолаши
билан 1122 йилда бархам берилди.
Бу тарихда Вромс Конкордати номи билан колган. Хар бир катта феодал
жангчилар отрядига эгалик килиш максадида узининг мулкидан бир кисмини
дехконлари билан майдарок феодалга хизматлари учун мукофот килиб булиб
берарди. Ер эгаси майда феодапнинг (Сенори) каттаси, ундан ер олганлари эса
унинг васаллари (харбий хизматкори) булиб коларди.
Кирол герцог ва графларни сеньори эди. Юзлаб кишлоги бор герцог ва
графлар баранлар сенъори эди. 20 - 30 кишлоги бор.
Баранлар, рицарлар сеньори эди. Киролнинг вассали булмаганлар унинг
буйругини бажаришга мажбур эмас эди.
Вассалнинг вассали менинг вассалим эмас ибораси шундан келиб чиккан.
Феодаллар уртасидаги муносабатлар погонага ухшарди. Пгонанинг юкори
зиналарида энг катта феодаллар, пастки зиналарида эса майда феодаллар
турарди. Бу тарика тузилган феодаллар синфи феодаллар погонаси деб ном
олган эди.
VI - XI АСРЛАРДА СЛАВЯНЛАР
Кадим замонлардан бошлаб германларнинг шарк томонидан Марказий ва
IПаркий Европада славян кабилалари яшарди.
Купдан - куп славян кабилалари уч тармокка шаркий, гарбий ва жанубий
славянларга булиниб кетган. Гарбий славянлар чсхлар, поляклар ва славаклар.
Уша вактда Лаба дарёсидан шарк томонда яшовчи Лаба дарёсидан шарк
томонда яшовчи лаба буйи кабилалари ва Болтик денгиз сохилида яиювчи
иомор кабилалари хам гарбий славянларга мансуб эди.
Болкон ярим оролининг бир кисмида жанубий славян халклари; болгарлар,
серблар, хорватлар яшаган. Черногорияликлар ва славянлар Шаркий славянлар;
руслар, украин ва беларуслардир.
Славянларнинг хаммаси галлани “жито” дейдилар, бу “жить” (яшаш)
сузидан олинган.
IX асргача славянларда ёзув булмаган. Аммо Шаркий Рим салтанагидаги
гарихшунослар славянлар хакида мухим маълумотларни колдирган.
Славянлар Шаркий Рим салтанатида амал килинган “Зироатчилик
конунлари”дан жанжалларни хал килишда фойдаланганлар.
Барча мухим ишлар халк йигини “Вегада” хал килинган.
Славянлар кулларни доимо олиб юрмаганлар, уларга иккининг бирини
ганлашни хохласалар маълум тулов бериб, юртларга кайтиб кетишни,
ххласапар, эркин булиб дуст булиб шу ерда колишни таклиф килганлар.
VII аср охирларида Дунай дарёсининг куйи окими буйлаб Болкон
I измаларининг шимолига караб Болгор тизмапарининг шимолига караб Болгор
иодшолиги вужудга келди. IX асрда Болгория уз чегараларини кенгайтирди.
Хатто бир вактлар салтанат болгарларга улпон туларди. Аммо феодаллар
кучайиб подшо хокимияти кучсизланганда Шаркий Рим салтанати XI аср
(юшида Болгарияни босиб олди асосчиси Аспарух 681 йил. Бу давлат 883 - 927
йилларда подшо Буюк - Симон даврида бир оз кучайган эди.
IX асрда Киев руси ташкил топди. X аср бошида марказий Европада Чех
давлати ташкил топди. 1041 йилдан бу давлат Германия вассалига айланган. X
пер урталарида поляк князи Мешко Висла дарёси буйидаги кабилаларни узига
(>уйсундирди. 960 йилда Польша давлати вужудга келди. Мёшко Христиан
динини кабул килди.
Жасур Балеслав даврида 992 - 1025 йиллар кабилаларни бирлаштириш
|угалланди. У кирол булиб олди.
IX
аср охирида Венгер кабилалари Жанубий Урал тог этакларидан Европага
жилдилар. Улар Дунай дарёсининг урта окии буйлаб жойлашдилар. Уларнинг
суворийлари Парижгача етиб бордилар. Германия ва Чехиянинг бирлашган
кучлари уларни енгди. Венгарлар утрок хаётга утдилар. X аср охирига келиб
Венгер кироллиги ташкил топди.
Киев русининг асосчиси Новгород князи Олег булиб у 882 йили Киевни
и аллаган ва марказлашган давлатга асос солган. Бу давлат рус, украин беларус
халкларининг умумий тарихий бешиги хисобланади.
Княз Игор даврида 912 - 945 йиллар анча кегайган. 964 -972 йиллардаги
княз Святослав даврида анча кучайган. У иктисодий усишига тускинлик
43
килаётган Хазар хоконлиги бу Булгор подшолиги маглубиятга учратган ва
Визатияга карши уриш олиб борган. Унинг угли Владимир шаркий славянларни
бирлаштирган. Буюк княз унвонини олган. Мамлакат чегараларида калъалар
курдирган. Душман хужумидан гул хан ёкиб огох этувчи тепаликлар бунёд
этган. Чегаран чегарага хизмат килуьчи махсус кушин ташкил этган. Владимир
йилномапарда “Кизил Куёш” деб улугланган. 1054 йили Ярослав Мудрий
вафотидан сунг тахтга унинг набираси Владимир Мцношох 1054 - 1 1 2 5
йилларда утириб хукмронлик килди. У Киев руси давлатининг сунги буюк
князи эди. Шундан сунг бу давлат вотчиналарга булиниб (мерос) кетди.
1072 - йилда Киев руси князларининг янги конуни кабул килинган бу конун
тарихда “Русская Правда" номи билан колган. Бу конун княз ва амалдорлар
манфаатини химоя килган. Масалан бошкарувчини улдиргани учун 80 та хукиз
ёки 400 та куй тулаш жаримаси белгиланган. Туламаган кишлок ахолиси князга
бутунлай карам килиб куйилган.
ГАРБИЙ ВА МАРКАЗИЙ ЕВРОПА МАДАНИЯТИ
Христиан черкози антик дунё маданиятидан узи учун зарур булган озгина
нарсаларни узида саклаган эди. Буюк Карл рухонийлар тайёрлаш учун катта
манастирлар кошида 789 йили мактаблар очишни буюрган. У узининг
фармонида укишда кУлланиладиган китоб ва ноталарни яхшилашни талаб
килиб; укиш ва ёзишда болаларингиз уларга шкаст етказмасин деб ёзган.
Славян халкларининг купи христиан динини Шаркий Рим салтанатидан
кабул килди. Диний китобларни славян тилигакучиришга зарурат тугилди, аммо
бунинг учун славянларнинг ёзувини барпо килиш керак эди.
Монах олимлардан ака - ука Крим ва Мефодий славянларнинг тунгич
маърифатчипари эди. IX аср Урталарида Крим грек апифбоси асосида славян
алифбосини 855 йилда яратди. У Мефодий ёрдамида грек диний китобларини
славян тилига таржима килди. Славян ёзуви Болгариядан Рус гачтар калган.
VI - XI АСРЛАРДА ВИЗАНТИЯ САЛТАНАТИ
Шаркий Рим салтанати варварларнинг хужумига бардош берди. Унинг
пойтахти Константинополь грекларнинг мил. авв. 660 йил асос солинган
кадимги колонияси Византия феодал тузумига утишнинг Гарбий Европага
нисбапган узига хос хусусиятлари бор эди.
Византия салтанатига бой маданий мамлакатлар ва вилоятлар: Болкон ярим
ороли, Кичик Осиё, Сурия, Миср кирарди.
Бунда Гарбий Рим салтанатига ^ : аганда эркин дехконлар куп эди. Шунинг
учун хам Шаркда ерлар анча юкори хосил берар эди. Византияда XI асрга келиб
гавжум ва сершовкин Константинополь Александрия, Амтиохия шахарлари
сакланиб колган эди.
Константинополни Шарк билан Гарб уртасидаги “Олтин куприк” деб
атардилар. У икки мухим савдо йули: Европадан Осиёга олиб борадиган карвон
йули, Урта денгиздан кора денгизга олиб борадиган сув йули кесиб утган ерда
жойлашган эди. Византияда кучли император хокимияти сакланган эди.
Император Юстиниан (527 - 565) Рим салтанатининг аввалги чегараларини
(иклаб, кулдорлик тартибларини мустахкамлашга уринди. Юстиниан
*Варварлар” киролликларидаги низолардан фойдаланиб уларга карши бир неча
кнрбий сафар юборди. 20 йилдан ортик давом этган шиддатли уруш натижасида
у 533 - 534 йиллар Шимолий Африкада вандаллар кироллигининг ва Италияда
остгатлар давлатини истило килишга, вестголардан эса Испаниянинг Жанубини
урушиб олишга эришди. Аммо Юнстинианин вафотидан сунг бу ерлар яна бой
(>срилди.
Славян кабилалари VI аср урталаридан эътиборан Византияга хужум кила
(юшладилар. Улар болкон ярим оролининг шимолини ишгол килди ва сунгра
Македония билан Грецияга кириб бордилар.
VII асрда ¿>36 - 642 йилларда Араблар Византиядан Миср ва Сурияни
Фаластинни, юкори Миссопатамияни тортиб олди. 693 - 698 йиллар Шимолий
Африка Славянларнинг Византияга келиб жойлашиши тушкунликка учраган
кулдорлик тузумидан феодал тузумга утишни тезлаштирди. Энди салтанатнинг
исосий оммасини жамоачи - эркин дехконлар иашкил этадиган булди.
VII - X асрларда Эркин дехконлар кашшоклашиб хонавайрон була борди.
Кашшоклашган дехконларни “Рариблар” деб атардилар. Шу билан бирга
жамоаларда бадавлат кишилар - “Зурлар” ажралиб чикди; улар кашшоклашиб
хонавайрон булган кушниларни хисобига уз ерларини купай^гирйб оларди.
Кахатчилик иилларида “Зурлар” кашшоклашган дехконларнинг ерларини
еув текин сотиб олар, баъзан эса зурлик килиб тортиб оларди.
Амалдорлар солик тулашга курби етмайдиган дехконларни таъкиб килар,
кочиб кетган ва хонавайрон булган кушниларини солик ва хонавайрон булган
к^шниларни солик тулашга мажбур килар эди. Камбагаллар соликлардан
кутилиш учун “Зурлар” нинг амалдорларига жойлашар ва аста - секин карам
кишиларга айланарди.
Византияда феодал ер - мулклар ана шу тарика барпо булган, феодаллар ва
карам дехконлар синфи шу тарика ташкил топган эди.
Императорлар кушинларни кучайтириш максадида феодалларга харбий
хизмат муддатига дехконлар жойлашган ер участкаларини берарди. Феодаллар
дсхконлардан солик т^плаш, улар хисобига кун куриш ва куролланиш хукукига
эга буларди. Византияда феодал тузум IX - XI асрларда узил - кесил карор
топди.
15
VII
- VIII асрларда Византия мулклари Болкон ярим ороли ва кичик Осиё
билан чегараланганида ф ек тили салтанатнинг давлат тили булган эди.
Мактабларда диний китоблардан бошка кадимги замон олимларининг
асарларини урганар, Гомернинг достонларини, Эсхил ва Софоклнинг
(^ожиапарини укир эдилар. Константинополда Европада биринчи мактаб
очилган эди; бу ерда олий тиббий билим юрги хам ташкил этилган эди.
Пойтахтдаги хар бир шифокорнинг беморларни карайдиган уз туманлари бор
эди.
Хунармандчилик ва тиббиётнинг ривожланиши кимёни урганишга ёрдам
берган эди. Шиша, буёклар ва дори тайёрлашнинг кадимги рицеплари
сакланган эди. Нефт ва смола коришмасидан ёнадиган “грек олови” V асрда
ихтиро килинган эди. Уни сув билан учириб булмас эди. Уни махсус
45
кувурлардан отиб, душман калъалари ва кемаларини ёндирар эдилар.
Юкстиниан даврида (527 - 565) Константинополда (532 -537) йил курилган
авлиё София ибодатхонаси Византия меъморчилигининг энг ажойиб асари эди.
Уни “Мужизапар - мужизаси дер эдилар". Уни 10 минг киши 5 йил давомида
курган эди/
Русдаги тунгич гиштин ибодатхоналарни Византия меъморлари курган эди.
Арманистон ва Туркистон IV асрдаёк христиан динини кабул килган эди.
ИЛК ФЕОДАЛИЗМ ДАВРИДА ХИТОЙ
Хитойда III асрга келиб кадимги Хан кулдолик давлати инкирозга учраб
унинг урнида учта мустакил подшолик вужудга келди. Хун кабилалари 111 - IV
асрларда Хитойга бостириб кирди.
Факат VI асрнинг иккинчи ярмида Маркзий Осиёда вужудга келган Турк
хокондиги боскини хавфли Хитойнинг бирлашишига туртки булди. 589 йилда
Венди томонидан Суй сулоласи Сига асос солинди.
Аммо бу сулола марказлашган давлат барпо эта олмади
618 йилда
хокимиятни Ли Вуан босиб олиб Тан сулоласи га асос солди.
Мамлакатнинг бирлаштирилиши IV асрдан буён давом этаётган узаро
урушларга чек куйди. Иктисодий ривожланиш маданий юксалишга имконият
яратди. Хитойда экин майдонлари кенгайди. Ахоли сони купайди, шахарлар
кайта тикланиб, савдо - сотик жонланди. Янги хокимият соликларни тартибга
солди пул ислохати утказди. 812 йилда когоз пул яратилди. Хуан Хева Янизи
дарёлари орасида буюк канал курилиб, мамлакаг икёсида ягона сув йули барпо
этилди. Ушбу сув йули Хитойнинг шаркида денгизга чикиш имконини берди.
Тан сулоласи асосчиси Лю Вуан махаллий хукумдор эди.
У асос солган сулола 907 йилгача хукмронлик килган. 907 йилда Хитойда
бир неча ун йил, то 960 йилгача Сун сулоласи хокимията келгунга кадар
парокандалик руй берди.
Тан сулоласи даврида 875 - 884 йилларда собик харбий хизмати Хуан Чжао
бошчилигида катта кузгалон булиб утган.
VIII асрда Хитой дунёда биринчи фанлар академияси ташкил этилиб айни
шу асрда дунёда биринчи газета “Пойтахт” ахбороти нашр этилиб у XX аср
бошигача чоп этилган. Ёзув когози ва китоб нашри хам Хитойда дунёда
биринчи булиб кашф этилган.
У рта асрларда Хитой узининг йилномалари билан шухрат козонган.
IX - X асрларда порох кашф этилган. Янги салтанат хамма ерларни ахолига
ер таксимлаб бериш тартибини бутун мамлакат ёйилди. Хитойда 624 йил и
кабул килинган биноан хар бир хужапик, 20 мулик уйи хамда бог ховлисидан
ташкари 80 мулик хайдаланадиган ер олиш хукукига эга булди. Богда мевали
дарахтлар билан бирликда апбатта тут кучати утказилиш шарт эди. Дехкон уз
хужалигида бог ва ховлисини сотиши ё гаровга куйиши мумкин эди. Лекин
давлат томонидан ажратилган ер дахлсиз хисобланарди. Дехкон шу ер
хисобидан давлатга соликлар тулар эди.
Император
хокимиятининг
кучайиши
дехконларнинг
мехнат
мажбуриятларини йилига 30 кунгача купайишга олиб келди. Кейинчалик давлат
илршчинаси узлуксиз. мухлати чегараланмайдиган килиб куйилди.
Шахарларда хунармандчилик ривожланган булиб, тог
кон сохаси, со пол,
чннни буюмлар ишлаб чикариш анча юксапди. Илк урта асрлардаёк касбдош
чунармандлар маълум куча ва мавзеларда яшар эдилар.
Хитойда энг катта бозор жойлашган марказ - Янчжоу шахри хисобланарди.
1»у шахар буюк канал киргогида жойлашган, Шимоли - Жануб савдо йулида
Кайфин шахри вужудга келган.
Турли вилоятлар орасида савдони ривожлантиришга ярмаркалар хизмат
кнларди. Хитойда VII асрдан ягона пулнинг Юан жорий этилиши иктисодий
юксалишга янги имкониятлар яратди. Зарб килинган танганинг уртасида турт
бурчак тешиги булиб, пулни ипга тизиш учун м у л ж а л л а н г а и эди. География,
I арихшунослик, шеърият ривожпанди. Понтомима театрни вужудга келди.
Меъморчилик сохасининг ривожи янги дин буддизмнинг ёйилиши катта таьсир
килди. Куп каватли ибодатхоналаи фикримиз тимсолидир.
Хитойда феодал тузимининг вужудга келиши бошка мамлакатларга нисбатан
бир мунча эрта содир булди. Феодализмнинг илк даври ГМ - IV асрларни уз
ичига олади. Мамлакатда IX асрда феодал жамиятининг ривожланган даври
бошланди.
ИЛК УРТА АСРЛАРДА ХИНДИСТОН
Кушон салтанатйнинг емирилишидан кейин вужудга келган давлат
Гуптлар сулоласи даврида Хиндистонда феодал муносабатлари шакллана
бошланди. 320 - 340 йилларда Чандрагута I асос солган. Гуптлар давриниш
асосий хусусиятларидан бири феодал ер эгалигининг шаклланиши б^лади.
Императорларнинг кенг микёсда ер инъом килишлари натижасида IV — VI
асрлар давомида амалдорлар, харбийларда иборат йирик ер эгалари синфи
солик йигишдан ташкари дехконлар мехнатидан фойдаланиш хукукига хам зга
б^лдилар.
Хиндистонда бошка мамлакатларда учрамайдиган жамоа - каста тузимининг
кадимги анъанапари сакланиб колганди. Гуптлар салтанати заиф сиёсий
бирлашма эканлиги V асрдаёк маълум булди аввал кидарийлар сунг бу давлат
хуудини эфталийлар босиб олдилар.
VII
аср бошларида Хиндистоннинг шимолида Харша империяси тошкил
топди. Марказий Хиндистон рожалари вассалга айланди. Вассал рожалар 40 га
якин эди. Хитойлик сайёх Сюан - Цзяннинг ёзишича Хиндистонда VII асрда 70
га якин катта - кичик князликлар булган. Рожалар уртасида узаро феодал
урушлари деярли тухтовсиз давом этарди. Босиб олинган ерлар голиб рожа
томонидан харбий улжа сифатида таксимланарди. Рожанинг энг якин
кариндошлари нуфузли зодагонлар уз мавкеларига караб унлаб баъзида юзлаб
кишлокларни ярим хам тегиши мумкин эди. Инъом этилган ерграс (“култум ёки
булак”) деб аталган уни олган кишининг асосий мажбурияги харбий хизматга
доимо шай туриш эди. Уз хонадонига кирмаган хизматкорларига рожалар ерни
маълум хизмат муддатига беришади. Ер эгалигининг тбу тури патта дейилган
(“ёрлик ёки ёрликкаолинган ёр”). Паттадан алохида хизмат курсатганларни
такдирлаш учун хам фойдаланилган. Феодаллашув жараёнининг юкоалиб
47
бериши паттанинг хам аста - секин меросий мулкка айланишини таъминлади.
Мусулмонлар аста - секин Хиндистоннинг шимолий кисмини бутунлай босиб
олдилар.
Хинд дехкони сугориладиган ерлардан йилига 2 марта хосил олади.
Осиёдаги куплаб мамлакатларга пахта ва шоли экинлари Хиндистондан
таркалган. Хинд хунармандлари куп сохаларда юксак санъат даражасида
махоратга эришган эдилар. Заргарларнинг яратган зеб - зийнат буюмлари,
олтин ва кумушдан килинган кузачалари, идишлари узок мамлакатларда
маълум ва машхур эди. Фил суягидан ва ёгочнинг каттик навларидан ясалган
хай кал ва хайкалчалар факат Хиндистонда ибодатхоналарни безаб колмасдан,
балки куш ни мамлакатлар хукмдори бой зодагонлар саройларида хам нихоят
кадирланган. Тукувчи косиблар оддий ёгоч дастгохларда нихоят нафис ва
сифатли газламалар тукишарди. Уларнинг канчалик узига хос булганлигини
баъзи газламаларнинг “кечки шабнам", “рохати бадан” деб аталганлигидан хам
куриш мумкин. Кадим замонлардан Хиндистон ярим оролининг гарбий
сохилида куплаб порт шахарлари вужудга келган ва ташки савдонинг
ривожпанишига хизмат килган. Уларнинг энг йириги Каликут шахри эди.
Мамлакат гарбидаги энг кучли князлик хам Калику булиб, унинг хукмдори
“денгиз хокими” деб аталарди. Меъморчиликда тош ва гиштлардан минорали
ибодатхоналар куриш кенг туе олди. Ушбу ибодатхоналарнинг куриниши улкан
меваларни эслатарди, Хиндистонда катта коя тошларда ёки горлар ичида уйиб
солинган ибодатхоналар хам булган. Марказий Хиндистонда Ажантада мил.авв.
П асрда курилиши бошланган ва VII асрда тугалланган. Fop ичида уйиб
курилганибодатхона айникса машхур эди. 712 йилда араб халифалиги Синд
улкасини босиб олган.
УРТА АСР ШАХАРЛАРИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ.
XI
аерга Гарбий ва Марказий Европада урмонлар билан банд булиб ётган
ерлар камайди. Дехконлар овлок Урмонларнинг дарахтларини кесдилар,
тункаларини ковлаб олиб, участкаларини тозалаб, экинзор ерларга
айлантирдилар. Илгарилари буш ётган ерларга экин экилди. Хайдаладиган ер
майдонлари хийла кенгайди. Икки далали алмашиб экишдан уч далали
алмашиб экишга утилди. Европа ахолиси эндиликда зигир толасидан тукилган,
газламадан тикилган кийим - бошларга каноат килмайдиган булиб колди.
Жунгдан газлама тукиш раем була бошлади. Халк орасида: “Куй зигирпояни
енгди” деган матал пайдо булди. Зигир тола ва жун газламани катта ётик
даегггохларда тукир эдилар. Феодал тузуми урнатилиши билан хужаликда катта
силжишлар юз берди. Дехкончилик ва чорвачилик хам, шунингдек
хунармандчилик хам ривож топди. Дехконлар орасидан “миришкорлар” - хар
хил касб усталари ажралиб чика бошлади. Уларнинг оиласида куп йиллардан
бери мехнат сохасида анча тажриба орттириб келинган эди. Кишлок
темирчилари, дурадгорлари ва бошка хунармандлари уз касблари билан
шугулланишлари учун кишлок хужалиги билан камрок банд булишлари лозим
эди. Хунармандчилик уларнинг асосий касби булиб колиши керак эди.
Хосилнинг ошиши туфайли баъзан дахкон хужаликларида махсулот бир оз
ортиб коладиган булди Дехконлар шу махсулогларни хунармандлар ишлаб
чикарган буюмларга айирбош килиш имконига эга булди. Хунармаид эн ли уз
меби билан тирикчилик кила оларди. Хужалик тараккиёти натижасида
чунармандчилик аста - секин кишлок хужалигидан ажрала бошлади, у купгина
пдамларнинг хунармандларнинг алохида маш*улоти булиб колди.
Хунармандлар ясаган буюмлар дехконлар ясаган буюмларга Караганда
иишикрок ва куркамрок эди. Тажрибали усталар тайёрлаган буюмларга мухтож
мииилар ортириб борди. Феодал оброк йигиш вактида “миришкорлар" ишлаб
чикарган буюмларнинг куп кисмини текин тортиб оларди. Шунинг учун хам
чунармандлар ер - мулкдан кочиб кетар, уз буюмларига ва харидор кидириб
иайдилик килиб юрарди.
Бора - бора сайёх хунармандлар утрок булиб колди. Уларнинг
манзилгохлари йуллар кесишган чорахаларда, даре кечувларида, кулай денгиз
гаванларига якин жойларда барпо буларди. Улар узларининг уйларини катта ка1та манастирлар ва зодагон феодал касирларининг деворлари ёнига, кадимги
Рим калъаларининг вайронапари уртасига кура бошладилар.
Хунармандчиликнинг кишлок хужалигидан ажралиши натижасида Европа
шахарлари вужудга келди ва усди. Шахар билан кишлок уртасидаги мехнат
гаксимотиривожланиб борди: Ахолиси кишлок хужалиги билан машгул булган
кишлокдан шахарнинг фарки шу эдики, шахар хунармандчилик ва савдо - сотик
маркази эди.
Шахарликлар узларини рицарлар ва карокчиларнинг хужумларидан химоя
килиш учун шахарчалар атрофини зовур казиб, кутарма килиб ураб блар ва
устига катар козиклар кокардилар. Кейинчалик бу истехкомлар гишт деворлар
билан алмаштирилди.
Хаммадан олдин IX асрдаёк Италия ва Франция жанубида кадимги шахарлар
гикланди ва янгилари вужудга келтирилди. Германияда, кема катнайдиган Рейн
на Дунай дарёлари сохиллари буйлаб купгина шахарлар кад кутарди. X IX
асрларда шахарлар Гарбий ва Марказий Евронанинг бошка мамлакатларида хам
пайдо булди.
Шахар бозорларида сотиладиган хар - хил буюмлар хунармандларнинг
кичик- кичик устахоналарида тайёрланарди.
Хунармандчилик техникаси секин ривожланди. Ота касби одатда
болалигидан ишхонада мехнат килган утлига мерос булиб коларди. Ота унга уз
хунарининг сирлари билан бирга содда асбоб - ускуналарни хам колдирарди.
Шахарлик хунарманд мехнат куролларининг эгаси, майда мулкдор ва уз
устахонасининг мустакил ходими эди. Хунарманднинг дехкондан фарки шу
эдики у буюмларни буюртма ёки сотиш учун ишлаб чикарарди.
Устахонада устадан ташкари шогирдлар ва халфалар ишларди. Усмир
шогирлар хунар урганар ва ёрдамчи ишларни бажарарди. Уста касбига эга
булиш учун узок вакт икки йилдан то етги йилгача урганиш керак эди. Хунарни
эгаллаб олган халфа устанинг энг якин ёрдамчиси хисобланади. Халфа кун
чикишидан тортиб, то кун корайгунча тор устахонада каддини кутармай
ишларди. У огир мехнати эвазига озгина хак оларди.
Халфа устанинг уйида я шар, унинг дастурхонида овкатланар, доим устанинг
**
назоратида буларди. Аммо у зарур микдорда пул жамгариб олгандан кейин узи
уста булиб, уз устахонасини очарди. Бунинг учун у кийин имтихондан утиши уз
маблагидан яхши намуна буладиган дурдона буюм тайёраб бериши лозим эди.
Устахонада ходимлар уртасида мехнат таксимоти йук эди, деса хар - бир
буюмни тайёрлашда бошдан охиригача усти ва халфа узлари ишлар, бир хил
ишни тамомлаб иккинчи хилига утарди.
У рта аср шахридаги хунармандчилик кул мехнагига асосланган майда саноат
ишлаб чикариши эди. Бир шахарда яшовчи бир хил касб хунармандлари
уюшмаларига - йехларга бирлашарди. Цехларга устал ар томонидан сайлаб
куйиладиган оксоколлар бошчилик киларди. Улар цех уставига риоя
килинишини кузатиб борар ва устовни бузган хунармандларини каттик
жазоларди.
Цехлар хунармандчиликнинг р.^ож топишига анча вактгача ёрдам бериб
келди. Шахарларда янги хунармандчилик ихтисослари пайдо булди, янги
цехлар тузилди. XIII асрда Парижда 100 та цех булса, XVI асрда уларнинг сони
350 тага етди. Цехлар уртасида мехнат таксимоти усиб борди. Масалан,
темирчилардан аввало куралсозлар ажралиб чикди. Кейинчалик аслахачилар ва
пичокчилар ажралди. Кунчилардан этикдузлар, камарчилар, сумкачйларнинг
цехлари ажралди. Цехлар усталарга устахоналарни кенгайтиришга ва янги
мехнат куролларини жорий килишга рухсат бермасди. Цех оКсоколлари
кимматли ихтироларни бузиб, синдириб ташлаган ва ихтирочиларни ^аттик
жазолаган холлар хам булган эди. Урта аср охирларига келиб, цехлар техника
Тараккиётига тускинлик килиб, шахарларда саноат ишлаб чйкаришнинг
усишига гов булиб колди.
Шахар каерда пайдо булмасин, уша жой албагта феодалнинг ери булиб
чикарди. Бутун шахар ахолиси сенъор (хужайин) хукми остида эди. Бошида
сенъорлар узларининг ерларида пайдо булган шахарларга хомийлик киларди.
Шахарга купрок одам жалб килиш учун дастлабки йилларда баъзан кучиб
келганларни туловлардан озод килардилар. Аммо шахарлар усиб, бойиб бориш
билан феодаллар улардан купрок даромад олишга уринарди.
Шахарлик сенъорларга хунармандчилик буюмлари билан оброк туларди.
Феодал саркарлари шахарларни суд килар, улардан жарима, бож ва бошка
туловлар йигиб оларди. Сенъор купинча савдогарларининг дуконларидан
хунармандларнинг ишхоналаридан кунглига ёккан хамма нарсани зурлик билан
олиб кетаверерди.
Феодалларнинг зулми ва талончилиги шахарларда хунармандчилик ва савдо
- сотикнинг ривожланишига халакит берарди. Шахарликлар уз сенъорларининг
хукмронлигидан кутулишга харакат киларди. Шахар ахолиси сабот ва матонат
билан курашиш учун касам ичарди. Феодаллар билан шахарликлар уртасида тез
- т е з уруш чикибтурарди.
XII
- XIII асрларда бутун Гарбий - Европада шахарларнинг феодалларга
карши кураши давом этиб турди. Баъзи шахарлар кУзгалонлар ва узокка
чузилган урушлар натижасида мустакилликка эришди, баъзилари эса сенъорга
тулаб, ундан кутулиб олди. Аммо куп шахарлар канча харакат килмасин,
барибир феодаллар хукмронлигидан кутула олмади.
50
Шахарликлар курашиб мустакмлликка эришгандан кейин узларини узлари
и/юра кила бошлади, яъни шахар ишларини бошкаришни уз кулларига олди.
Шахарнинг уз суди, хазинаси кушини бор эди. Шахар тепасида фукаролар
<()Йлаб куядиган шахар кенгаши буларди. Франция ва Англияда шахар
• <1нашининг бошлиги Мэр деб аталарди. Шахар кенгаши шахарнинг судини.
кушинини ва хазинасини идора киларди.
( енъорларга карши шахарлар олиб борган курашнинг энг мухим окибати шу
пу/шики, шахарликлар шахсий карамликдан кутилди. Уз хужайинидан кочиб
ммган крепастной дехкон шахарга келиб бир йил - у бир кун тура олса, эркин
пулиб коларди. У рта асрларда: “Шахар хавоси одамни эркин киларди” деган
мшалнинг келиб чикканлиги бежиз эмас.
Шахарлар сенъорлар хукмронлигидан озод булгандан кейин хам
ни плуатациядан кутилишмади. Шахарликлар аввалги сенъорларига озрок
ОАдал ва киролга солик тулашарди.
Хунармандлар сотиш учун буюмлар товарларни тобора купрок ишлаб
чикарарди. Улар янги буюмлар тайёрланадиган хом ашёга, нон ва бошка озик
пнкат махсулотларига мухтож эди. Дехконларнинг хужаликлари яхшиланиши
Оилан уларда баъзи ортикча махсулот пайдо булди, дехконлар бу махсулотларни
сотиш учун шахар бозорига олиб борардилар. Феодаллар хам уз ер мулкпаридан чиккан махсулотларини шахар бозорига олиб борадиган булдилар.
Улар миришкор шахар усталари тайёрлаган мебель, кийим - кечак, заргарлик
Оуюмлари ва куролларга кизикарди. Шахар уз атрофидаги жойларнинг савдо
маркази эди. Катга шахарлар олис жойлар билан, хапгто бошка мамлакатлар
билан хам савдо - сотик киларди. Европада натурал хужалик сакланиб колди.
Пекин товар хужалиги хам аста - секин ривожланиб борди.
Мехнат махсулотларини бозорда сотиш ва пул оркали айрибошлаш учун
ишлаб чикарадиган хужаликни товар хужалиги деймиз. Товарни факат
кунармандларгина эмас, балки шахар бозорларидаги савдога тобора кириб
(юрган дехконлар хам ишлаб чикарар эди.
Феодал таркоклик даврида савдо - сотик фойдали аммо кийи»! ва хатарли
щи. Курукликда савдогарларни “олижаноб” йултасарлар - рицарлар таларди,
денгизда эса карокчилар шилиб оларди. Савдогарлар феодал еридан,
куиригидан, дарё кечувидан утганлиги учун кайта - кайта бож тулашга мажбур
>ли. Феодаллар уз даромадини купайтириш учун куру к жойларга хам куприк
солар савдогарларнинг от- аравалари кутарган чнг учун хам улардан солик
талаб киларди.
Савдогарлар узларини талончилардан химоя килиш учун иттифокка I ильдияларга бирлашдилар. Улар сокчилар ёллар ва сафарга катта гурух булиб
чикишарди. Италиядаги Венеция ва Генуя, шахарларининг савдогарлари Шарка
(юрадиган фойдали савдо йулларини уз кулларига олардилар. Бу шахарлар бир
бирига ва хар иккиси Визанцияга ракиб эди. Улар уртасида юз йил давомида
шиддатли урушлар булиб турди. Венеция ва Генуянинг иккиси хам мустакил
шахар - респудлика булиб, уларда хокимият бой савдогарлар кулида эди.
Уларнинг кема флотилиялари унлаб ховли - жойлари, омборлари ва
манзилгохлари буларди.
51
Болтик ва Шимолий денгизлардан мухим савдо йуллари утарди. Бу ерда туз,
муйна, жун, мум ёгочи, темир ва хужалик учун зарур булган бошка товарлар
билан савдо килинарди. Бунда савдо - сотик ишларида русдаги Новгороддан
тортиб Англиянинг пойтахти Лондонгача Шимолий - Европа мамлакатлари ва
шахарларининг савдогалари иштирок киларди. Шимолий савдо сотик маркази
Брюгге шахри эди.
Шимолий ва Болтик денгизи буйларида олиб бориладигаи савдо - сотик
ишларидан уз ракибларини сикиб чикариш учун XVI асрда 70 дан зиёд немис
шахрининг савдогарлари Ганзага {яъни “иттифокка” ) бирлашди. Бу иттифокка
Любек шахри бошчилик килди. Новгород, Брюгге, Лондон ва бошка
шахарларда Ганза савдогарларининг жуда яхши мустахкамланган савдо
саройлари бор эди. Катта флотга эга булган Ганза купинча курол ишлатиб,
кушни мамлакатлардаги савдо - сотикларда кулай шароитга эга булиб коларди.
Европада энг кизгин савдо - сотик буладиган жойлар ярмаркалар - турли
шахарлар ва мамлакатлардан савдогарлар келиб катнашадиган ва йилда бир
марта утадиган бозор буларди.
XIII
асрда энг машхур ярмаркалар Франциянинг шимоли шаркидаги
Шанпаньграфлигида буларди. Бу ярмаркалар карийиб йил буйи давом этарди.
Шанпань ярмаркаларида Шаркнинг зеб - зийнат буюмлари хам, Шимолий
Европанинг махсулотлари хам сотиларди.
Ярмаркалар гавжум ва шовкин - суронли буларди. Савдогарларнинг
дуконлари жойлашган раста уртасидаги столлар ёнида сарофлар пул ишлари
буйича мутахассислар утирарди. Савдогарлар саррофлар ёрдамига мухтож эди.
Чунки хар кайсси мамлакатда огирлиги ва зарб шакли хар хил булган пуллар
юрарди. Бу пулларни киролларгина эмас, балки йирик феодаллар ва катта
шахарлар хам чикарарди. Саррофлар маълум хак бараварига уларнинг
пулларини ярмаркада юрадиган пулларга алмаштириб берарди. Саррофларнинг
пули аста - секин купайиб борди. Улар карзга берадиган §улди, аммо бунинг
учун “процент” маълум микдор кушимча пул оларди. Олинадиган процентлар
одатда жуда катта булиб, карзга олинган пул микдоридан бир ярим - икки
баробар ошиб кетарди. Шундай килиб саррофлар судхурларга айланиб борди.
Кадимда биржа судхурлар томонидан пуллани алмаштириб бериладиган жой
деб каралган. Биржалар:
1409 йил Брюггеда
1.
1460 йил Антверпанда
2.
1462 йил Лионда
3.
4.
1530 йил - Амстердамда
1554 йил Лондонда
5,
1771 йил Венада
6.
7.
1772 йил Нью - Йоркда
8.
1776 йил Берлин да
ташкил топган. Саррофлар ва судхурлардан дастлабки банкирлар - банк
эгалари пайдо булди. Шахар билан кишлок Уртасидаги мехнат таксимоти
натижасида кишлок хужалиги билан хунармандчилик аввалгидан кура тез ва
муваффакиятли равишда ривожланиб борди. Шахарда хунармандлар факт уз
52
ичтисоси билан машгул булиб, касб махоратини мукам мал эгаллаб олди. иш
куроллари ва иш усулларини такомиллаштирди.
Дехконларнинг ерини ишлашга ва чорва молларини парвариш килишга
ипктлари купрок коладиган булди.
Хунармандчиликнинг
кишлок
хужалигидан
ажралиши
натижасида
мсхконлар ва хунармандларнинг мехнат унумдорлиги ошди, товар хужалиги
ривож ТОПДИ.
ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИДА ФЕОДАЛ ШАХАРЛДРИ.
ХУНАРМАНДЧИЛИК ВА САВДО
Феодализмнинг етук даврига Шарк мамлакатлари турли асирларда:
Хитой, якин шарк ва
шимолий Африка - VIII асрнинг иккинчи ярмида.
Япония - IX - X асрларда; Хиндистон XI - XIII асрларда утдилар.
Урта асрларда дастлаб маъмурий марказ ёки харбий калъа сифатида ташкил
гопгак.
Шахарлар тез орада Хунармандчилик ва савдонинг таъсирида кенгайиб
кетарди. Жумладан Араб халифалигида Аббосийлар сулоласи вакилларининг
фустат харбий лагери ёнида.
X асрда падо булган - Кохира шахрини тез орада энг гузал, ахолиси куп
нойтахтлардан бирига айланди.
Урта асирларда Осиёнинг йирик шахарлари хам купайди. Осиёнинг энг
йирик давлатлардан бири Хитойда феодал шахарларининг вужудга келиши ва
ривожланиши X - XIII асрлар давомида булди. Шахарларнинг иктисодий юксапиши уларга эркинлик келтирмади. Хитой шахарларидаги барча бошкарув
лавлат хокимиятига булинган эди.
УРТА АСРЛАРДА ЯПОНИЯ
VII
асрдан бошлаб Японияда ер мулк эгалиги жамияти вужудга кела
бошлади. 646 - йилда барча ер давлат мулки деб эълон килинди. Ахоли давлат
чек ерлари эгасига айланган йирик асилзодаларга давлат олдидаги хизматлари
учун ер - мулклар ином этила бошланди. Бу ерлар Сёэн деб аталган. Улар
соликдан озод этилиб ерни болаларига мерос колдирганлар.
Монастиларга хам ерлар берилган*.
XI - XII асрларда Сёэн ер эгалигининг асосий шаклига айланган. Японияда
жамият ер эгалиги тула карор топган. Г г
XII асрда Япония император хокимияти урнатилган. 1192 йилда Минамото
хонадони пойтахт Киотони эгаллаб Сиогун хокимиятини урнатган.
Императорда факат линий хокимият колдирилган.
1199 йилда Миномото вафот этгач, 1.219 йилда унинг кариндоши Хидзио
Сиёгунликни эгаллаган. Император хонадони исёни бостирилган. 1232 йилдаги
собик император хонадони тарафдорларининг иккинчи исёни хам бостирилган.
Мугиллар хукмдори Хубилайнинг 1274 ва 1281 йиллардаги Японияга
хужуми унинг учун халокатли якунланган.
Йирик ер эгаларининг кучайиши Худзио хонадонининг заифлашувига сабаб
булган. Натижада император хонадони 1333 йилда исён кутариб уз
хокимиятини тиклагаи. Бирок 1335 йилда хокимиятни харбий саркарда Асигага
Такауден босиб олган ва узини Сиогун деб эълон килган бу хонадон Японияда
1537 йилгача хукмролик килган.
Японияда Сакал шахри алохида мавкега эга булган. Шахарни 36 кишида
иборат шахар кенгаши бошкарган. Бу шахар “Шаркнинг Венецияси” деб
аталган.
VIH - IX аерлар Япониянинг Хитой ва Корея билан маданий алокаларида
алохида давр булган.
IX асрдан Япон иероглиф алифбоси кенг таркалган. Монахлар Киби Мокиби
ва Кукаулар Япон алифбосининг асосчилари хисобланади. Даетлабки ёзма
ёдголик намунаси “кадимги ишлар йилномаси” деб аталади.
Японияда VIII асрдан бошлангич, урта ва марказий мактаблар фаолият
курсата бошлаган.
Чой барги ва бошка доривор усимликлардан дорила тайёрланган.
X аср бошларида сарой доришунос Гукас Сукехито табиатшунносликка оид
энциклопедия нашр этган.
Рухоний Гёги Босасу Япониянинг биринчи харитасини яратган.
1397 йилда Японияда меьморчиликнинг энг нодир ёдгорликлари “олтин
павилон”.
1483 йилда “кумуш павилон” бунёд этилган Япониянинг 1180 йилдан 1266
йилгача булган тарихи “шарк кузгуси” асарида баён этилган.
i’
XI - XII АСРЛАРДА ХРИСТИАН ЧЕРКОВИ
САЛБ ЮРИ ШЛАРИ
XI - XII асрларда Христиан черкови Гарбий Европада каггта кудратга
эришди. У Европа халкдари ва давлаглари хаётига кучли таъсир курсатди.
Черков якин шаркда икки юз йилча давом этган салб юришлари боскинчилик
урушларнинг илхомчиси ва ташкилотчиси булиб майдонга чикли. XI аср
урталарига христиан черкови ягона черков деб хисобланарди. Аммо Гарбий
Европада Рим папаси черков бошлги булса, Византияда императорга
буйсунадиган Константинополь патриархи черков бошлиги эди.
1054 йили навбатдаги жанжалда папа билан патриарх бир - бирига лаънат
укишди. Христиан черкови узил - кесил гарбий черков ва шаркий черковга
булиниб кетди. Шундан буён гарбий черков католик (яъни “бутун дунё”)
черкови деб Шаркий черков эса православ (яъни “чин эътикод”) черкови деб
аталадиган булди. Бу булинишдан кейин иккала черковнинг хар кайсиси узига
мустакил булиб олди.
Италияда Рим папасиниг давлати Папа 756 йил ташкил топган вилояти бор
эди.
Шухратпараст ва шаддод Иннакентий III (1198 - 1216) папалик килган
даврда папалар хокимиятининг кудрати чуккисига етган эди. Иннакентий III,
папа худонинг ердаги элчиси деб даъво киларди. У “Биз папалар бирча халклар
ва подшоликлар устидан хукумронлик килишга даъват этилганмиз”- дерди.
Иннакентий III давлатлар Уртасидаги муносабатларга ва Европа
мамлакатларининг ички ишларига аралашарди, Англия, Польша, Швеция,
Дания кироллари узларини папанинг вассали деб тан олди. Папа хунрезлик
урушларининг, жумладан Болтик буйи халкларига карши немис рицарлари олиб
(юрган боскинчилик юришларининг ташкилотчиси эди.
У рта асрлар Европасида энг катта ер эгаси булган католиклар черкови
мсчнаткашларнинг берахм золими эди. Рим папалари диндорларнинг
жиноятларини ва гунохларини пул бадалига кечириш хукукини олган эди.
Черков гунохларни кечириш хакида махсус ёрликлар - индульгенция (бу суз
лотинча булиб, маъноси 1‘афв” демакдир) сотарди.
Индульгенция “дузах азоблари” дан кутказишга ваъда берар ва жиноятчини
ииждон азобидан гуё халос киларди. Папалар индульгенциялар сотишдан гоят
катта даромад оларди. Рим папаси катта пул бадалига черков мансабларини
сотарди. Черков халкнинг нодонлиги ва жахолатда колганлигидан фойдаланиб
(н)йлик ортирарди.
Черков феодал тузимнинг мустахкамлашдан манфаатдор эди. У халкка худо
Оарча одамларни уч тоифага булган деб; бир тоифа (рухонийлар) хамма учун
Ибодат килмоги, иккинчи тоифа дворянлар, дехконлар, хунармандлар ва
шахарликлар эса 3-тоифа вакилларидир. Христианлик ахлоки хар кимса хаётда
“9 зи тутган урнига риоя килсин,” деб буюрарди>
ы
Христианлик ахлоки мазлумларни итоаткорлик ва сабр - токатли булиш
рухида тарбиялашга, феодал тартибларига карши курашиш тугрисида уларда
iyi иладиган хар кандай фикирни бугиб ташлашга мажбур эди. Черков накадар
кучли булсада черков таълимотига карши чикувчи кишилар купая борди.
Рухонийлар бундай кишиларни бидъатчилар деб атарди. (Еретик грекча суз
(>Улиб маъноси “диндан кайтган’\ яъни “шаккок” деганидир).
Папа бидъатчиларга карши курашиш учун XIII асрда махсус черков суди инквизицияни (лотинча cÿ3 булиб, таржимаси “тергов” демакдир) ташкил
килди.
Инквизиция ёрдамида чеков халк харакати катнашчиларини, черков
шълимотига зид фикрдаги олим ва адибларни жазоларди. Урта асрларда черков
(|>содал тузумининг таянчи эди. Черков Шаркка килинган юришларнинг
1лшкилотчисисдир. 1095 йили Франциянинг Клермон шахри ёнидаги кент
млйдонга йигилган халойикни Папа Урбан II “белига килич такишга” ва
парвардигорнинг тобутини гайридинлар (яъни мусулмонлар) кулидан кутказиб
олиш учун” шарк мамлакатларига карши отланишга чакирди. Христианларнинг
риноятларига Kÿpa Исо Пайгамбар Фаластиндаги куддус шахрида кумилган.
I Inna юришга катнашувчи хамманинг гунохларини кечишга ваъда берди.
Мукаддас юртга дархол жунашга тайёр эканликларини изхор килган Kÿn
киши шу пайтдайк кийимларига кизил матодан солиб белгиси тикиб олди.
Шаркка килинган юришларининг катнашчилари шунинг учун хам салбчилар
(“Крестносци”) юришларининг узи эса солиб юришлари (Крестовый походы)
деб аталадиган булди.
Феодалларнинг урушларига ва табиий офатларига лик тула XI охирлари
(»снихоя огир келди. Европада “етти орик йилни” - кахатчилик, чора
нобудгарчилиги, юкумли касалликлар кенг таркалган буту н бир даврни бошда
55
ечирди. Дехконлар оч колди, феодаллар эса хар хил соликлар туловларни
ч5'пайтириш пайида булди. Ноиложлик ва очарчилик кишлок ахолисини
тугилиб усган жойларини ташлаб кетишга мажбур эди. Дехконлар шаркка
юриш килиб, уз хужайинларимиздан халос булишимиз мумкин, деб умид
; ?ларди. Куддусга тамон хаммадан олдин Гарбий Европа мамлакатларининг
лехконлари йул олди. 1096 йили бахорда камбагалларнингбетартиб оламонлари
|Ч:нн дарёсининг юкори окими буйлаб, кейин эса Дунай дарёсининг этаклари
5уйлаб жунай бошлади. Оломондаги 60 - 70 минг киши 5 - 6 отрядга булинди.
Харийб куролсиз ва озик - овкатсиз дехконлар йул - йулакай гадойчилик ва
галончилик килиб узларига ноъмалум Куддус томон борарди.
Византия императори улардан тезрок кутилмок учун дехкон отрядларини
Кичик Осиёга утказиб юборди. Бу ерда салжукпар билан булган биринчи
гукнашувдаёк уларнинг деярли хаммаси кириб гашланди, жуда оз кисмигина
кочиб кутулди. Дехконлар Шаркдан эркинлик эмас халокат топдилар.
1096 йилнинг кузида Франция, Германия, Италия мамлакатлариданйирик
«реодаллар рахбарлигидаги рицарлар отрядлари турли йуллар билан Шаркка
томон йул олди. Уларнинг пули куп булиб, яхши куролланган эди. Феодаллар уз
х^зматкорлари ва масхарабозларини овчи итлар ва карчигайларини бирга олиб
чиккан эди. Салибчилар Византия пойтахтига тупланишиб, ундан Кичик Осиё
юмонга юришди. Хал килувчи рицарлар салжукларни тор - мор келтирди.
‘ ицарлар 1099 йили каттик хужумдан кейин Куддусга бостириб кирдилар ва
«цахардаги мусулмон ахолисини дахшатли равишда кирдилар.
Куддусни ишгол килиш тугрисида юриш катнашчиси Рицарлар хотин «чизларга хам болаларга хам рахм килмади. Салбчилар шахарликларнинг
уйларига бостириб кириб, кузга илинган хамма нарсани шилиб олишди, деб
¿зган эди. Рицар уйга бостириб кириб, калконни эшикка осиб куярди: бу - уй
Оорлик жихозлари билан янги хужайин кулига утганлигини билдирадиган белги
эди. Талончилик ва улдиришлар ибодат вактидагина тухтатдилар, ибодатдан
кейин эса хунрезлик яна бошланди.
СалибчиларСурия билан Фаластиннинг денгиз киргокларидаги тор сохилида
уз давлатларини барпо килдилар Куддус кироллиги Антиохия князлиги, Эдесса
ва Триполи фафликлари пайдо булди.
Куддус кироллиги буларнинг асосий давлати хисобланарди. Салибчиларнинг
.:ошка ер - мулкларидаги хокимлари эса Куддус кироллигининг васаллари эди.
\ Салиб юриш 1096 - 1099 йилларда булган. Салибчиларнинг давлатлари бир
- бири билан чикиша олмасди Мусулмон амирликлари Шарк ва Жануб
гомонидан салибчиларни сикиб келмокда эди. Мусулмонлара карши кураш
учун Гарб феодаллари 1147 - 1149 йилларда иккинчи салиб юришини
уюштирдилар, лекин бу юриш тамомила барбод булди. Мусулмонлар тез орада
хучли давлат туздилар. Миср султони Салохиддин бу давлатнинг бошлиги
Зулди. У салибчилар кушинини тор - мор келтирди ва уларнинг 1187 йили
:<уддусдан хайдаб чикарди.
“Мукаддас шахарни” кайтариб олмокчи булган Гарб феодаллари 1189 - 1192
шлларда учинчи салиб юришини уюштирдилар, бу юришга Англия, Франция
за Германия кироллари бошчилик килсаларда бу юриш хам муваффакиятсиз
гамом булди.
XII
аср охирларида, папа Инакентий III Шаркка том он янги юришни ташкил
этишга киришди. 1202 йили Салибчилар курукликда юриш кийинчиликларидан
кутулиш максадида Фаластинга денгиздан боришга карор килдилар. Улар
кемаларни “денгиэ маликаеи” булган Венециядан ижарага олдилар. Бу
вактларда Венеция шарк мамлакатлари билан савдо сотикда биринчилик учун
Византия салтанатига карши каттик кураш олиб бораётган эди. Венеция
савдогарлари византияликларга кайтиб унглана олмайдиган зарба беришни
купдан буён орзу килиб юрарди.
Венецияликлар бу ишда салибчиларнинг харбий кучларидан фойдланишга
карор килдилар. Венеииянинг айёр хокими рицарларни бу вактда императорлик
татхи учун кураш кетаётган Византиянинг ички ишларига аралашишига
кундирди.
“Пайгамбар кабрини кутказувчилар*' ана шу тарика христианлар шахри
булган Константинополь деворлари ёнида пайдо булдилар. Сапибчилар 1204
йилда Византия пойтахтини штурм билан ишгол килдилар. Улар шахарга
ёпирилиб кириб, саройлар ибодатхоналар савдогарларнинг омборлари ва ахоли
уйларини таладилар, вайрон килдилар. София ибодатхонасини шил - шийдон
килдилар. Византияликпар 50 йилдан зиёдрок кураш олиб бориб гарбий
феодалларни тинч куймай, нихоят 1261 уларни константинопольдан хандаб
чикардилар. Никея императори Михаил VIII Полеолит Византия импсриясини
гиклади.
Франциянинг Вандам кишлогида 1212 йили Салиб юришлари тарихда кизик
вокеа руй берди. Стефан исимли чупон бола “мен худо томонидан мукаддас
ерни озод килишга юборилдим” деб эълон килди. У бутун мамакат буйлаб юриб
болаларни салиб юришларига чакииб таргибот кила бошлади. Ота оналарининг каршилигига карамасдан минглаб болалар ва кизлар юришга
отландилар, Франциянинг жанубидаги Марсель портига тупланган кул савдоси
билан шугулланувчи икки савдогар кемаларида Мисрга олиб бориб кулликка
сотиб юбордилар. Кейинчалик 1217 - 1221 йиллардаги V Слиб юришларига
бошчилик килган Фридрих 11 (1229 й) уша савдогарларни ушлаб дорга остирди.
Император Миср султони билан тузилган битимга биноан болаларнинг бир
кисмини Францияга кайтаришга эришди. Папа ва кироллар янги юришлар
ташкил килсаларда, бу юришларда катнашишни истовчилар камайиб борди.
Бунинг сабаби кишлок хужалигининг яхшиланиб бориши билан
феодалларнинг уз дехконларидан купрок даромад олишларига имкон
тугилганлигидир.
1228 - 1229 йиллардаги VI салиб юриш, 1248 - 1254 йилларда VII салиб
юриш булиб натижасиз якунланди.
Гарб феодаллари сунгги 1269 - 1270 йиллардаги саккизинчи салиб
юришидан XIII аср охирларида мусулмон мамлакатларидаги ер - мулкларнинг
хдммасидан махрум булдилар.
Шу хакда Француз шоири: “Вактисоатимиз келди, аскарлар кетма - кет
мукаддас ерларни ташлаб кетди” деб ёзган эди.
Ф РАНЦИЯНИНГ БИРЛАШИШИ САБАБЛАРИ
Шахарларнинг усиши ва савдо - сотикнинг кенгайиши билан феодаллар
билан дехконлар уртасидаги муносабатлар хам узгарди, синфий кураш кучайди.
Бу феодал таркокликка бархам беришни талаб киларди. Гарбий Европада кучли
курол хокимиятига эга булган яхлит давлатлар пайдо булди.
XI
асрда Франция бир катор йирик ва майда феодал мулкларга булиниб
кетган эди. Мамлакатнинг Шимолий - Шаркидаги ер - мулклар ва Сена дарёси
буйида жойлашган Париж шахри хамда Луара дарёси буйида жойлашган
Орлеан шахрига карашли эди.
Кирол хукми бутун мамлакатга таркалмас эди. Мамлакатни бирлаштириш
кирол Людовик IV (1108 - 1137) бошланди.
X
- XI асрларда бутун Европада булгани каби Франциядаги хам кишлок
хужалиги ва хунармандчилик муваффакият козонди, шахарлар усди. Шахарлар
билан кишлок жойлар уртасида савдо - сотик ривожланиб борди. Вилоятлар
уртасида мехнат таксимоти секин - аста кучайди.
Париж бутун Шимолий - Шаркий Франциянинг энг катта хунармандчилик
ва савдо - сотик маркази булиб колди. Мехнат таксимотининг усиб бориши
сабабли вилоятларнинг уз холича яшаши тугади. Савдо - сотик уларни бир бирига боглаб куйди. Бу хол мамлакатнинг бирлашувига шароит яратиб берди.
Уз аро урушлар ва йуллардаги боскинчиликлар хужаликнинг айникса савдо сотикнинг ривожланишига катта зиён етказарди. Хунармандлар ва савдогарлар
феодал таркокликнинг йукотилишидан манфаатдор эди. Факат кучли кирол
хокимиятигина узбошимча феодалларни жиловлаб куйиши ва мамлакатда
тартиб урнатиши мумкин эди.
Усиб бораётган шахарлар феодал сенеорларга карши кураш олиб борарди.
Улар бу курашда ёрдам сураб купинча киролга мурожаат киларди. Кирол
узининг итоатсиз вассалларини кучсизлантириш учун купинча шахарликлар
ёнини оларди ва уларга уз - узини идора килишга ёрлик берарди.
Дехконлар уз хужаликларида тобора куп махсулот етиштирарди. Феодаллар
учун дехконлардан улар ёмон курадиган баршчина урнига махсулот билан
оброк олиш фойдалирок эди. Куп сеньорлар узларининг экин - ерларини чек
ерларга булиб фойдаланиш учун дехконларга берар эдилар.
Хунармандлар ишлаб чикарган буюмларни сотиб олиш учн пулга мухтож
феодаллар баршчина ва махсулот оброки урнига секин - аста пул билан оброк
олиш йулига утди.
Дехконлар пул оброки тулаш учун тобора бозорга боглана бошладилар, улар
энди узларининг вактларини ва мехнатларини махсулини бемалол уз
хохишларича сарф киладиган булдилар. Крепастной дехконларнинг шахсий
карамлиги бушашади. Сеньорлар купрок пул олиш максадида дехконларни
катта пул бадалига шахсий карамликдан озод киладиган булдилар.
Дехконларнинг каршилигини бостириш учун феодаллар синфга кучли
марказлашган хокимият керак эди. Бунга айникса майда ва урта феодаллар
мухтож эди. Уларга дехконларни уз кучлари билан итоатда тутиш кийин эди,
аммо каггта феодаллар - герцог ва графлар уз мустакилликларидан ажрашни
истамайди, шу сабабли киро хокимиятининг кучайишига каршилик киларди.
58
Кироллар шахарлар билан иттифок булиб урта ва майда феодалларнинг
ёрдамига таяниб мамлакатни уз хокимияти остида бирлаштира оошлади.
Бу курашда Франция кироличаси Англия кироли билан тукнашишга тугри
келди. Ангилияни XI (1066 й) аср уртасида Нармандия герцоги Вилгелм истило
килган ва Англия кироли булиб олган эди, унинг ворислари даврида инглиз ер мулклари Франция худудининг ярмидан купрогини ишгол киларди.
XIII аср бошларида Франция кироли Филип II Август (1180 г 1223 йиллар)
Пормандияни инглиз киролидан тортиб олди. Францияда инглизларнинг
Аквитания герцоглигининг бир кисми колган эди. Мамлакатда кирол пули зарб
этилди. Бу савдо - сотикни осонлаштирди. Марказий хокимият мамлактни
бутун худудини узига буйсиндирди. Мамалкатни бирлаштириши билан бутун
ахоли кирол фукаросига айлантирилди. Фукаролар орасидан уч тоифа ажралиб
чикди.
1.Рухонийлар
2.Дворянлар,. бу икки тоифа имтиёзли тоифалар эди.
Кирол га сол ик туламас эдил ар.
3.Дехконлар, бой шахарликлар, хунармандалр шахар
камбагаллари.
Франция кироли чиройли Филипп IV (1285 - 1314 йиллар) даврида черков
ерларига солик солинди.
,» > .
Филипп IV папага карши курашида тоифалар куллаб куватлашига эришиш
максадида биринчи марта 1302 йилда генерал штатларни чакирди. Пул ислохти
Утказди.
Шу вактдан бошлаб кироллар хар сафар солик жорий килмокчи
булганларида Генерал штатларини чакирарди. Соликларнинг бутун огирлиги
дехконлар билан хунармандлар гарданигатушарди.
XIV аср бошларида Францияда тоифавий Монархия - марказлашган феодал
давлат вужудга келди, бунда кирол хокимиятни тоифалар вакилларининг
йигинига таяниб идора этар эди.
Бу марказлашган давлат ривожланишининг биринчи боскичи эди. Кирол
хокимияти хали тоифаларнинг ёрдамсиз мамлакатни идора килиш учун етарли
даражада кучли эмас эди.
ЮЗ ЙИЛЛИК УРУШНИНГ БОШЛАНИШИ.
ЖАКЕРИЯ
XIV
асрда Англия билан Франция уртасида экуда узок давом этган огир
уруш бошланиб кетди. Бу уруш тухтаб - тухтаб юз йилдан ортикрок чузилди,
шунинг учун хам у юз йиллик уруш (1337 - 1453 йиллар) деб ном олди.
Француз кироли Англиядан Аквитанияни кайтариб олишга интиларди.
Аквитания даромадлар манбаи тулгани учун Англия кироли уни кулдан
чикаришни истамади. Бунинг устига у Франциядаги кулдан кетган аввалги
мулклари кайтариб олишга уринарди. Иккала мамлакат феодаллари уруш
бахонасида бойиб олишмокчи эди. Франция ва Англия кироллари уртасида
азалдан давом этиб келган бу душманликка бой шахарлари булган Флондрия
графлигини эгаллаб олиш учун булган ракобат хам кушилди. Франция
59
кироллари Флондрияни узига кушиб олишга бир неча бор уриниб курган
булсаларда, бу урушлар зарбага учраган эди. Англия узи билан купдан буен
якин савдо - сотик алокаларида булган Флондрия шахарликларини куллаб куввагларди.
Англия кироли Эдуард III Франция киролининг кариндоши - Филипп IV
нинг набираси (кизининг угли) эди. У Франция кироли Филипп IV улгандан
кейин унинг бевосита вориси колмаганлигидан фойдаланиб, узининг Франция
тахтига хакки борлигини даъво килди ва бунга у курол кучи билан эришишга
ахд килди. 1337 йил Француз флоти тор - мор этилди. Флотга эга булган
инглизлар Ла - Манш бугозини кечиб утиб уруш харакатларини Франция
тупрогида бошлаб юборди ва тез орада Нормандияни босиб олдилар. 1346 йили
улар Французлар жойлашган Креси ёнидаги жангда маглубиятга учратди ва
1347 йил Калье шахрини эгаллашди, сунгра инглиз кушини Аквитаниядан
хужум бошладилар. 1356 йили Луара дарёси жанубидаги Пуатье шахри ёнида
жанг булди. Французлар сон жихатидан куп булсаларда таркок холда харакат
килдилар.
Француз армиясининг жанг майдонига етиб келган асосий кучлари хам тор
- мор келтирилди. Купчилик феодаллар билан бирга кирол Иоан инглизлар
кулига асир тушди. Мамалакатнинг Шимоли ва Жанубида боскинчилар
хужайинлик киларди.
Янги кирол билан зодагон феодалларни асирликдан куткариб олиш учун
солик йигиш бошланди. Сеньорлар: “Гул Жакнинг елкаси кенг, у хар кандай
огирликни хам кутаверарди”, дердилар. Халк орасида кенг таркалган Жак
(Яков) исми зодагонлар тилида дехконни камситиб нафрат билан айтиладиган
лакаб эди. 1358 йилнинг май ойида Франциянинг Шимоли - Шаркида Бове
округида дехконлар кУзгалони бошланди. Бу кУзгалон Жакерия номи билан
машхурдир. Кузгапоннинг аник харакат режаси хам йук эди. КУзгалонда 100
минггача дехкон иштирок килди.
Энг куп сонли кузгалончилар отрядининг йулбошчиси Гильом Каль деган
дехкон эди. Хроникачи, бу одам “купни курган, гапга чечан, кадди - комати
келишган, чиройли киши”, деб таърифлаган эди. Каль “Жаклар” ни
бирлаштиришга ва дехконлар кушинида тартиб Урнатишда харакат килди.
Дехконлари хохлар - хохлам ас бирлашарди. Улар уз хужаликларидан узок вакт ажралиб туриши истамас ва купинча уз хужайинларига карши кураш
билангина чегараланар эдилар.. Дворянлар дехконларнинг зарба беришига
тайёрланган-ликларини куриб уларни алдамокчи булдилар. Улар уз
хужаликларидан узок - вакт ажралиб туришни истамас ва купинча уз
хужайинларига карши кураш билангина чегараланар эдилар. Дворянлар
дехконларнинг зарба беришига тайёрланганлик-ларини куриб уларни
алдамокчй°!булдилар. Улар “жаклар” билан вактинча ярашиб, уларнинг
йулбошчисини музокарага чакирдилар. Каль ишониб дворянлар лагерига
келганда, уни тутиб олиб занжирбанд килдилар. Рицарлар шиддат билан
дехконлар лагерига хужум килдилар.
Йулбошчисиз колган ва жанг тартибларини билмайдиган “жаклар” тормор килинди. Баршчина бекор килинди. Франция 1360 йилда Англия билан сулх
тузди. Француз кироли нафасини ростлаб олишга эга булиб. ёлланган аскарлар
сонини купайтрди ва харбий флот тузишга киришди. Кучли артиллерия барпо
килинди.
•
■
Франциянинг катта феодаллари уртасида низолар ва шиддатли урушлар
бошланиб кетди. Инглиз феодаллари бундан фойдаланиб яна хужум бошлади,
1415 йилда Азенкур шахри ёнида катта жанг булди. Француз рицарлари яна
маглубиятга учрад, инглизлар мамлакатнинг бутун Шимолини эгаллаб олди.
Франциянинг энг кудратли феодалларидан бири булган герцог
Бургундский очикдан - очик инглиз кироли томонига утиб кетди; инглизлар
унинг ёрдамида Парижга бостириб киради. Инглиз киролининг гудак угли
Франция кироли деб эълон киниди. Инглиз жануб томонга силкиб борди.
Француз кушинларининг колган - кугганни Луара дарёси киргогидаги
калъаларга кириб бекинди. Инглиз кУшинлари Орлеан шахрини камал кили.
Орлеан шахри таслим булган такдирда боскинчиларга мамлакат жанубига
борадиган йул очилар эди. Франциянинг такдири Орлеан шахри остоналарида
хал булмокда эди.
Мамлакатларда партизанлари уруши авж олди. Орлеан икки юз кундан
бери узини кахрамона мудофаа килиб турган эди.
Бочкинчиларга карши халк курашининг юксалишида Жанна Даркнинг
кахрамонлиги катта Урин тутди. Замондошларнинг тавсифига кура у баланд
буйли, бакувват ва бардошли дехкон кизи эди. Жанна кейинчалик: “Азиз
Ватанни ” куткариш ниятини худо дилимга солганига ишончим комил деган
эди. Жанна Орлеанга етиб келиши билан душманга карши катъий жанглар
бошланиб кетди.
1429 йил - Орлеан камалдан озод килинган йил урушда бурилиш ясалган
йил булди. Жанна Д. Аркнинг иштироки билан Франциянинг катта - катта
вилоятлари озод килинди. Бирок тахт вориси хали тахтга утирган эмас, у хали
кирол деб хисобланмас эди.
Жанна вориси Карл VII ни Ремсга азалдан Француз киролларига тож
кийгизаладиган шахарга отланишга кундирди. Ремсгача булган 300 км
келадиган йулни кушин икки хафта ичида босиб уди. Ворис тантанали равишда
тахтга утказилди.
Бир куни Жанна узига содик жангчилар билан биргаликда куккисдан
Компъен калъасидан чикиб бургундпарга карши жанг килмокда эди. Теварак атрофни душманлар Урб олган, Жанна дарвозадан кириб, калъага бекиниб
олмокчи булди.
Аммо калъа каменданти хандак устидаги куприкни кутариб дарвозани
беркитишга буйрук берди. Бургундлари Жаннани асир олиб, катта пул эвазига
инглизларга сотдилар.
Жанна инквизация судига тушди. Кизни боскинчиларга сотилган
епископлар суд килди. Кахрамон кизни улимга махкум этдилар ва 1431 йилнинг
май ойида Жанна Д .Арк Руан шахрида утга ташлаб куйдирилди. Инглиз
кироли 1453 йилда сулх тузишни суради. Сулх шартномасига мувофик Франция
еридаги Кале портигина инглизлар кУлида колди.
Халк кахрамонлиги туфайли Франция ажнабий боскинчилар асоратидан
61
куткариб колинди. Уруш мамлакат хужалигига гоят катта зиён етказди. Юзлаб
кишлоклар ёндирилган, куп шахарлар хувиллаб колган, савдо - сотик жуда
пасайиб кетган эди. Аммо дехконлар ва хунармандлар хужапикни тез орада
тиклаб олдилар. Вилоятлар уртасида мехнат таксимотининг кучайганлиги
мамлакатнинг Шимоли билан Жануби уртасида савдо - сотикнинг
жонланишига сабаб булди.
Шимолдан Жанубга сурп ва жун, темир ва туз келтирилар, Жанубдан
Шимолга зайтун мойи ва шароб олиб борилар эди.
Хокимиятни кирол Людовик XI идора килган (1461 - 1483) даврда йирик
феодаллар киролга карши яширин Иттифокка бирлашдилар. Бургундия герцоги
Карл Довюрак фитнанинг ташкилотчиси эди. Карл: “Мен Францияни шу кадар
яхши кураманки, мамлакатда битта подшо урнига олтита подшо булишини
хохлардим!”, дер эди.
Людовик XI билан Карл Довюрак ургасидаги кураш 12 йил давом этди.
КироЛ очик урушда маглубиятга учради ва шармандали сулх тузишга мажбур
булди.
Шундан кейин, Людовик XI Карл довюракнинг кушинларини унга карши
гиж - гижлата бошлади. Улар билан б улгар урушда герцог Бургундский
улдирилди. Герцог Бургундский ихтиёридаги кенг ер мулкнинг катта кисми
киролга тегди. Жанубдаги вилоят Марсель шахри билан бирга Франция
киролига ихтиёрига утди. Бретань герцоглигигина мустакил булиб колди, аммо
Людовик XI нинг ворислари даврида у хам кирол ермулклари каторига утди. XI
аср охирларига келиб Францияни бирлаштириш тугалланди.
Кирол зодагон тураларга ишонмасдан шунинг учун шахарнинг уддабурон
бойларини узига якинлаштирарди. Кирол пул ва доимий кушинига эга булгач,
генерал шитатларга эхтиёж колмади. Людовик XI уни бир марта чакирган эди
халос.
Франциядаги марказлашган феодал давлат XV аср охирига келиб янада
му стахкам ланди. Бутун мамлакат яхлит марказий хокимиятга кирол
хокимиятига буйсиндирилди.
АНГЛИЯДА МАРКАЗЛАШГАН ДАВЛАТНИНГ
ТАШКИЛ ТОПИШИ
Рим легионлари 407 йилда Британияни ташлаб, Италияга кайтишди.Уз
холига ташлаб кУйилган кент ахолиси Пикт ва Скотт кабилалари хужумига
бардош бера олмайдилар.
Пиктлардан химояланиш учун Бритлар илк маротаба германларнинг
ют,англ,сакс кабилаларидан иборат ёлланма дружиналарни ташкил этганлар. Бу
кабилалар Германиянинг шимоли ва Ютландия ярим оролида
яшашган,кейинчалик Британияга кучиб утишган.
Ютлар V аср урталарида Кент вилоятини босиб олдилар А нгло-сакслар
Х^жуми туфайли Келтлар Арнорика вилоятига кучиб утдилар Фирансиянинг
шимоли-гарбидаги “Оммавий кучиш " дан олдин “Бретон ” номини олди.
Келтларнинг колган кисми Шотландия,Ирландия ва кисман Британиянинг
гарбий чеккасида сакланиб колди.
62
Истилочилар Британия ерларида 7 та кироллик барпо этдилар:
Оролнинг шимолий ва марказий кИсмида Англларнинг Нортумбрия. Мерсия,Шарций Англия циролликлари.
Саксларнинг(жанубда) - Уссекс(гарбий Саксон) .Сессикс(жанубдаги
Саксон) . Эссекс(шар^ий Саксон) хамда /Оппарнинг Кент циро.1ли< и ташкил
тогши.
Британиянинг инглиз ва сакслар истило килгандан кейин унда бир бирига
душман булган бир нечта кироллик ташкил топди. IX асрда улар Англия
кироллигига бирлашди.
Мамлакатда феодал тузум карор топди. 1016 - 1042 йилларда Англия Нор
Манлар (Дания) хукумронлиги остида булган. 1066 йилда эса Англияни
Нармандия герцоги Вильгельм истило килди ва Вильгельм фотих(истилочи)
номи билан Англия кироли булйб олди.
Вильгельм Англия ерларининг еттидан бир улушини уз мулки килиб
олиб, мамлакатда энг катта ер эгаси булиб колди. Кирол Ангдйядаги ва
Франциядаги ер - мулкларидан катта даромад оларди.
Нормандлар истилоси Англияда кирол хокимиятини кучайтирди ва
Англияда марказлашган давлат барпо килиш учун асос солди. Урмонларнинг
анча кисми киролнинг ов киладиган жойига айлантирилди. Кирол урмонидаги
йирткич хайвонни улдиришга журъат этган кишининг кузи уйиб олинарди.
Гарчи кирол шахарларга огир соликлар солса-да шахарликлар киролни
кувватладилар, чунки улар “юзта золимдан кура битта золимни” маъкул
курардилар. Дехконлар феодапларга карши курашни тухтатмадилар. Уларнинг
к^пи уз хужайинлари кУлидан кочиб кетар, кирол урмонларидаги
паррандаларни куркмасдан отаверарди. Уларни “Эркин мерганлар” деб
агашарди. Кочоклар отряд - отряд булиб феодалларга, епископларга ва
амалдорларга хужум киларди.
Дехконлар довюрак “Эркин мерганларни” яхши курар ва уларни доимо
кУллаб - кувватлардилар. Уларнинг кахрамонлиги ва саргузаштлари хакида XV
аср кушиклар - балладалар тукилган эди. Инглиз балладаларидаги севимли
кахрамон мазмунларнинг содик дусти ва золим бойларнинг душмани булган
мард Робин Гуд эди.
XII
асрда Англияда кирол хокимияти янада кучайди. Хар бир эркин киши
махаллий феодалга эмас киролга мурожаат килиш хукукига эга булди.
Кирол Иоан (1199-1216) даврида табакалар ургасидаги низолар айникса
кучайган. Бунга Англиянинг Францияга каршиурушдаги маглубияти сабаб
булган. Бундан ташкари ерископ сайлаш масаласида Рим папаси билан
муносабатлар кескинлашди. Бу курашда хам кирол енгилди. Вассол сифатида
кирол папа олдидатавба килди. Бу вокеа кирол обрусини тушириб юборди.
Соликпарнинг оширилиши киролни майда ва урта мулакдорлар
мададидан махрум этди. Натижада йирик ер мулк эгалари унга буйсунмай
куйдилар. 1215 йилда киролга карши кУзголон кутарилди. Кузголончилар
киролни “Буюк Эркинлик хартияси” деб аталувчи хужжатга имзо чекишга
мажбур этдилар.
Унга кура феодаллар уз ер - мулкларини мерос килиб колдириш хукукига
эга булдилар.
Мамлакатда “тенглар суди” деб аталувчи суд жорий этилди.
Шахарларга савдо - сотик эркинлиги хукуки берилди. Шу билан бирга
шахарлар уз - узини бошкариш хукукига эга булдилар.
Мамлакатда буюк кироллик кенгаш таъсис этилди. Унинг розилигисиз
янги соликлар жорий этилмас эди.
Хартия кейинчалик Англияда парламентнинг вужудга келишида
конунчиликнинг мустахкамланишида пойдевор вазифасини утади.
Киролликнинг харбий кучлари хам мустахкамланди, рицарлар
юришларда иштирок килиш и урнига киролга махсус бадал - “кал кон пули”
тулаши лозим булди. Кирол бу пулга доимий ёлланма кушин сакларди.
Дехконлар феодаплар уртасидаги курашдан фойдаланиб, уларнинг ер
мулкларини тор - мор келтира бошлади. Дехконларнинг кузголонларидан
курккан феодаллар шошилиб узаро келишиши йулига тушди. 1265 йилда
Англияда шу кураш айни кизиб турган пайтда тарихда биринчи марта Генри III
(1207-1272) йил томонидан мажлис чакирилди ва бу мажлис парламент номини
олди: (парламент французча “парле” яъни “гапирмок” сузидан олинган).
Парламент 1295 йилда Эдуард I давридан мунтазам чакирилган 1297
йилдан парламент соликларни тасдиклаш хукукини олган.
XIV асрдан конун чикариш хукукини олган.
XIV
асрдан 1343 йилдан икки мажлисга: лордлар яънихужайинлар
палатаси ва умум палатасига булинди. Лордлар палатасида епископлар,
аббатлар ва кирол махсус таклиф килган задагон феодаллар мажлис курарди.
Умум палатасига хра бир графликдан (вилоятдан) иккитадан рицарь ва харбий
катта шахардан иккитадан шахарлик сайланарди.
XIII
-X IV асрларда Франць даги каби Англияда хам тоифавий Монархия
сифатидаги марказлашган дазлат мустахкамланди.
XIV
аср урталарида Гарбий Европа мамлакатларида дахшатли ула
таркапди. “Уни кора ажал” деб атардилар. Англияда “кора ажал” жуда катта
киргин келтирди. Мамлакатдаги ахолининг учдан бир кисми кирилиб кетди.
Ёлланиб ишлашга тайёр турган кишилар камайди, омон колганлар мехнатига
катта хактулашни талаб киларди.
Феодал эксплуациянинг кучайтирилганлиги камбагалларга карши
чикарилган конунлар ва соликларнинг купайганлиги халкни газабга келтирди.
Англияда халк таргиботчилари пайдо булди. Улар камбагал рухонийлар эди. Бу
таргиботчилар
кирол
судьяларининг
соткинлигини,
епископларнинг
очкузлигининг, феодалларнинг шафкатсизлигини каттик коралардилар.
Таргиботчи Жон Боллни халк айникса ееварди. У уз тингловчиларига
“Одам ато ер хайдаб, момо хаво ип йигирганда ким дворян эди?” деб савол
беришни яхши курар эди. Жон Балл хамма одам тенг, ер эса уни ишлаётган
кишиники эканлигина ана шу билан исбот киларди. 1381 йил май ойида
Лондоннинг шимолидаги Эссекс графлигида бир неча кишлок дехконлари
солик йигувчиларни хайдаб юбориб, кирол амапдорларининг таъзирини
бердилар. Бу вокеа кузголон бошланишига сигнал булди: бир неча кун ичида
кузголон мамлакатнинг катта кисмига ёйилади.
Кишлок хунарманди тунукасоз уста Уот Тайлер дехконларининг
йулбошчиси эди. Бу акилли ва мард одам юз йиллик урушда катнашган булиб,
харбий ишни билганлигидан уз отрядларида жанговар тартиб ва интизом
урнатишга харакат килди. Кузголончилар Жон Боллни турмадан озод килдилар,
у хам кузголон рахбарларидан бири булди. Кузголончилар кимматбахо
буюмларни куйдирдилар, дарёга улоктирдилар, бузиб синдириб ташладилар.
Кумуш идиш парчасини яширишга уринган бир кишини дехконлар ушлаб олиб
утга ташладилар. Улар “Биз угри ва карокчи эмасмиз, биз хаки кат ва адолат
курашчиларимиз!" дедилар.
Кути учиб кетган кирол дехконлар билан учрашишга рози булди.
Дехконлар кирол билан олиб борилган музокарада унга тантанали равишда уз
талабномаларини топширишди. Бу талабномада: бундан буён бир киши хам
крепастной булмаслиги керак, ер учун, оз хак олиниши керак дейилган эди.
Кузголончилар баршчинани бекор килишни талаб килиб, “Хеч ким уз
ихтиёридан ташкари хеч бир кимсанинг хизматини килмаслиги лозим” дедилар.
Музокаралар давом этиб турган пайтда кузголончиларнинг катта гурухи
Тау ерни эгаллаб, киролнинг энг розил маслахатчиларини жазоладилар.
Улдирилганлар орасида Англия черкови бошлиги - архиепископ хам бор эди.
Кирол
дехконларининг
талабаларини
бажаришга
ва
кузголон
катнашчиларининг хаммасини афв этишга ваъда берди.
Куп дехконлар унинг ёлгон ваъдаларига ишониб, Лондондан чикиб
кетдилар. Аммо Уот Тайлер бошлик энг жасоратли кузголончилар шахарда
колди. Музокара вактида сарой айёнлари Уот Тайлерни хоинона улдирдилар.
Йулбошчиларидан махрум булган дехконлар довдираб колдилар. Шу пайт
пистирмада турган рицарлар ва давлатманд шахарларнинг отрядлари киролга
ёрдамга етиб келди. Кирол маслахатчилари кузголончиларнинг талабларини
бажаришга ваъда бериб, уларни шахардан чикиб кетишга кундирди.
Дехконлар Лондондан кетгандан кейин кирол Англиядаги хамма
рицарларни чакиртирди. Улар ёлланма аскарлар билан бирга кузголончи
отрядлар изига тушиб, уларни алохида булакларга ажратиб тор - мор келтирди.
Кирол уз ваъдасини бажаришдан хоинона бош тортди. Феодаллар
кузголончиларни кон какшатди. Мамлакат дорларга тулиб кетди.
Жон Болл хам катл килинди. феодаллар кузголон кутарган халкнинг гоят
дахшатли куч була олишига ишонч хосил килдилар. Улар 1381 йил
вокеаларидан кейин баршчинани йук килдилар.
Юз йиллик уруш тамом булгандан кейин вакт утмай, Англия давлати
ичида 30 йилга (1455-1485) чузилган узаро урушлар бошланиб кетди.
Феодаллар бир - бирига душман икки гурухга булинди, уларнинг хар кайсиси
тахт учун бир -бири билан курашаётган зодагон оиладан бирининг ёнини
оларди.
Бу оилалардан бирининг гербига кизил гул шакли, иккинчисининг
гербига ок гул шакли солинганлигидан бу уруш Кизил ва Ок гуллар уруш и
номини олди. Бу жангда бир - бири билан курашаётган оилалардан бирининг
намоёндаси булган Генрих VII Тюдор голиб чикди.
Англияда Тюдорлар сулоласи (диностияси) хукмронлиги ана шу Генрих
VII дан бошланди. Генрих VII (1485-1509) зодагон тураларга отрядларини
таркатиб юборишни буюрди.
XV
аср охири - XVI аср бошида Англияда кирол хокимияти хийла
кучайди.
РУСДА МАРКА1ЛАШГАН ДАВЛАТНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ.
(XI - XV АСРЛАР).
XI асрнинг урталарида вужудга келган кадимги Рус давлати пойтахти
Киев шахри булган. Славян .кабилалари феодал жамиятига уругчилик
жамоасининг емирилиши натижасида. утдилар. Киев русининг иктисодий ва
маданий тараккиётида Византиянинг роли нихоятда каттадир.
Рус ерлаларида XI аср охири XII аср бошларида феодализм узил - кесил
урнатилди. Мамлакатда бошланган иктисодий тараккиёт унинг турли
кисмларида йирик ер эгалари, князь ва боярларнинг кучайишига олиб келди.
Киевдан узокдаги ва эндиликда етарлича ривожланган Новгород, Полоцк,
Смоленск, Ростов, Суздаль, Рязань каби йирик ^шахарлар уз вилоятларининг
мустакил марказлари булишга интилишар эди. Владимир Мономах ва унинг
угли Метиславнинг кипчокларга карши харбий юришлари, уларнинг хавфини
вактинчалик булса - да бартараф этди, бунинг натижасида марказий харбий
бирликда 'бирйунча зарурият булмай колди. Рус князларнинг 1097 йили
Любечда булган съезда: “Хар ким уз юртига эга булсин” деб карор чикариши.
Феодал таркоклиги бошланишини тантанали равишда эълон килиниши
эди.Салномачи 1132 йили “бутун рус ери булиниб кетди” деб ёзган эди. Русда
феодал таркоклик даври бошланди. Киев ва унинг атрофидаги ерларга турли
князликларнинг такдиди, шунингдек кучманчи половецлар хужумлари
тухтовсиз давом этарди. Натижада XII асран бошлаб куплаб дехконлар ва шахар
ахолиси тинчрок, жойларни ахтариб жанубий - гарбий ва айникса шимоли шаркий, Волга - Ока дарёлари хавзасига куча бошладилар. Янги ерларда тез
орада шахар ва кишлоклар барпо этилиб, улардаги ахоли сони купайиб борди.
Киев Русидан мустакил князликлар: Чернигов, Полоцк, Переяслав,
Гапицк, Волинск, Смоленск, Рязань, Ростов- Суздаль, Новгород ери, Киев
князлиги ва бир кагор майда князликлар ташкил топди. Хар бир князлик
бутунлай мустакил булиб, узининг ички тартибларинигина эмас, балки ташки
сиёсат олиб бориш, уруш ва тинчлик муамоларини хал этиш хукукларига хам
эга эди.
БУЮК НОВГОРОД
Новгород ери Киев билан очикдан очик алокасини узган биринчи
мустакил князлик булди. Кич кина каъла сифатида пайдо булган Новгород XI
асрга келиб факат Рус ерларининг эмас, балки Европанинг хунармандчилиги ва
савдоси юксак ривожланган шахарларидан бирига айланди.
Шахар муйналарга бой шимоли - шаркий районларга хукмронлик
киларди. Новгород бир неча савдо йулларининг кесишган еридан жойлашгани,
унинг Болтик денгизи оркали Европа, Волга дарёси ва Каспий денгизи оркали
эса Осиё мамлакатлари билан Халкаро савдо алокаларини олиб бориши
66
имкониятини яратди. Шу сабабдан Новгородда яратилган халк огзаки ижоди
асарлари кахрамонлари кемасоз - денгиз сайёклари Садко ва Василий
Буслаевларбулган XI асрда Новгородда анъанага кура князь ноиб Киев Буюк
князнинг катта угли булган. Лекин бора - бора боярларнинг мавкеи ошиб улар
князь хокимиятини чеклаб куйганлар ва Новгород боярлар республикасига
айланган. Новгородликлар вечеси 1136 йили Мономахнинг невараси Всеволод
Метисловични князликдан четлатиб камокка олишга карор килган. Шу вактдан
бошлаб шахар бутунлай феодал республикасига айланади. Флоренция, Милан,
Венеция, Генуя.
Новгороднинг сиесий хаётида, халк вечисида зодагон боярлар ичидан
сайланадиган шахар хокими ва шахар кенгаши ва сайлаб куйиладиган епископ
бош ролни уйнарди.
Владимир Суздаль ери. Москва, Рус ерларидаги Киев, Галич - Валинь,
Владимир - Суздаль князликларида хам XII - XIII асрлар боярларнинг
князларга карши курашши остида утди. Жумладан, Владимир Мономахнинг
угли Юрий Долгорукий XII асрда руснинг шимоли - шаркида Волга ва Ока
дарёлари орасига кучиб келиб жойлашган хамда махаллий тубфинугор
кабилалари билан якинлашаётган ахолига князлик киларди.
Владимир Суздаль ерларида XI - XII асрлар давомида: Ростов, Суздаль,
Ярославль, Владимир, Юрьев, Дмитров каби шахарларга асос солинди. Князлик
ерларидаги Кучков кишлогида 1147 йилнинг бахорида Юрий Долгорукий Киев
устида эришилган галабалардан бирини нишонлаган. Москва деб атала
бошлаган бу жойда 1156 йили ёгочдан биринчи калъа курилди. Юрий
Долгорукийнинг авлодлари Владимир ерларида ва Москвада Иван IV Грознийга
(1584 й) кадар хукмронлик килдилар.
Урта Осиё ва Кавказ орти ерларини босиб олган Чингизхон кушинлари
Рус ерларига 1223 й Субтитой Баходир ва Жоби Нуён бошчилигида бостириб
келди. Рус князларининг дружиналари таркок холда Калка дарёси буйида
душманга рупара булди ва тор - мор этилди.
Асир олинган князь ва дружиначилар устига тахта бостирган голиблар
унинг устида утириб базм килдилар. Шундан кейин мугуллар Волга орти
даштларига йул олиб у ерда бир неча йил давомида Шаркий Европага янги
юришларга тайёргарлик курдилар. Мугул татарларнинг Русга карши кенг
куламдаги хужумлари 1237 йилнинг охирида бошланди. Уларнинг 140 минглик
кУшинига Чингизхоннинг невараси Боту бошчилик килди. Шу йили Рязан
князлиги ерлари эгалланди. Русь ерларида давом этаётган феодал таркоклиги
мугул татарларга кул келди. Боту кушини 1238 йилнинг февраль ойи давомида
Волга ва Ока дарёлари хавзасидаги 14 та рус шахрини, шу жумладан
Владимирни вайронага айлантирди. Владимир князи Юрий Веволодович
кУшини март ойида Сити дарёси якинидаги жангда тор-мор килинди. Янги
юришлар 1239 йилда бошланиб Ботухоннинг асосий кушинлари Русь
ерларининг жанубий кисмига зарба берди. 1240 йили Киев камал ва шиддатли
жанглардан таслим булди. Жанубий рус князликлари ерлари хам харобазорга
айлантирди. Босиб олинган ерларда Чингизхон тузган салтанатининг булиниб
кетган кисмларидан бири, янги давлат-Олтин Урда карор топди. Хозирги
Астрахань шахри якинидаги Сарой шахри унинг пойтахти эди. XIII асрнинг
урталаридан рус князликлари Олтин Урда хонлигига карам ерлари сифатида.
уларга катта улпон тулай бошлади.
Мугуллар истилоси рус ерларидаги ктисодий тараккиётга катта салбий
таъсир курсатади, мамлакатда иктисодий ривожланиш секинлашди. Рус
халкининг Немис ва Швед боскинчиларига карши кураши XIII асрнинг
бошларида Болтик денгизи киргокларида яшайдиган эст лив кабилаларига
карши немис феодалларининг урушларини Рим папалари салиб юришлари деб
эълон килдилар.
Урушлар натижасида немисларнинг Ливания ордени рицарлари эстлари
ерларини босиб олиб Новгород - Псков князлиги чегараларига якинлашиб
колдилар Болтик буйида немис рицарлари билан хамкорликда харакат килган
швед феодалларининг катта кушини 1240 йилнинг ёзида Нева дарёси буйлаб
Новгород ерларига бостириб кирди.
Новгород князи 18 ёшли Александр Яраславич 1240 йил 15 июлда
узининг унчалик катта булмаган дружинаси билан шведлар кароргохига
кукисдан хужум килди. Ёш князь ва унинг довюрак дружиначилари курсатган
жасорат туфайли Александрга Невский деган фахрли ном берилди. Бу ном
тарихда асирлар буйи сакланиб колмокда.
Изборек калъасини 1240 йили олган немис рицарлари, Псков ноии
Твердила ва боярлар хоинлигидан фойдаланиб шахарни эгаллашди. Немис
феодаллари уша йили кишдаёк Новгороднинг чегара районларига хам бостириб
киришди. Новгороднинг душманга карши курашини яна князь Александр
Невский бошкарди. Князь Суздаль кушини ёрдамида Псков ва унга карашли
ерларни озод килди.
Александр Невескийнинг немис рицарларига карши хал килувчи жанги
1242 йил 5 апрелида Чуд кули устида булиб утди. Бу жангда немис
рицарларидан 500 киши халок булди. Куп утмай Ливания орденининг
Новгородга келган элчиси рус ерларига даъво килишдан врз кечганликларини
маълум килди.
Русда ягона давлатнинг таукил топишп сабаблари. Мамлакатда иктисодий
юксалишнинг бошланиши; кишлок хужалигининг тараккиёти, шахарларда
хунармандчилик ва савдо сотикнинг жонланиши турли вилочтлар орасидаги
алокаларнинг кучайиши рус ерларининг бирлашишига ёрдам берди.
Русларнинг му гул - татарларга карши уруцщаридагибиринчи ва мухим
галабага князь Дмитрий эришди. Дастлаб 1387 йили Рязань ерларидаги Волга
дарёси буйида Москва кушини мугуллар устидан галаба килди. Лекин хал
килувчи жанг 1380 йилининг 8 сентябрида Дмитрий бошчилигидаги рус
кушинлари билан Олтин Урда хукумдори Мамай кушини Уртасида Дон дарёси
сохилидаги Куликова майдонида булди. Жангни Мамайнинг отлик аскарлари
бошлаб берди. Жанг русл ар галабаси билан якунланди. Князь Дмитрий
Ивановичга бу жангдаги галабадан сунг Донской номи берилди. Мугул татарларнинг рус ерларидаги хукмронлиги Куликова жангидан кейин хам давом
этди. Орадан куп утмай 1382 йил янги Олитн Урда хони Тухтамиш куккисдан
Москвага хужум килди. Бу орада бир тарихи вокеага алохида тухталиш лозим.
68
Рус ерларига катта талофат келтирган Тухтамишхон, 1389-1391 ва ’»394-139!)
йиллардаги Темур кушинларининг хужумларига бардош бера олмади.
Гухтамиш кушинларини тор-мор килган Темур Олтин - Урдани вайронага
айлантирди. Рус ерларининг мугул - татарлар истибдодидан халос булишида
Гемурнинг хизматлари катта булган.
Рус ерларининг марказлашиши Иван Ш (1462-1505 й) ва Василий Ш
(1505-1533 й) нинг князлиги даврида рус ерларининг Москва атрофида
бирлашуви тез суръапглар билан борди. Иван III даврида Яраслав ва Ростов
князликлари ерлари кушиб олинди.
Москва князлигига 1471 - 1478 йиллардаги урушлар натижасида
Новгород республикаси ерлари хам кушиб олинди. Нихоят Иван 111 даврида
1480 йили Москва Олтин Урдага солик тулашдан бош тортди ва шу тарика
мугул - татарларнинг рус ерлари икки ярим асирлик хукмронлигига чек
куйилди. Рус ерларининг бирлашиши давом этиб 1485 йили Тверь князлиги
тугатилди. Псков республикаси ерлари 1501 йили, Литва билан уруш
натижасида Смоленск ерлари 1541 йили Москвага буйсиндирилди. Нихоят 1521
йили Москвага доим харом булиб келган Рязанда князлиги хокимияти
чугатилди. Рус ерларининг Москва атрофида бирлашуви мамлакатнинг
кслажакдаги сиёсий, иктисодий ва ижтимоий тараккиётига замин тайерлади.
Русдаги меъморчилик санъатининг ютуклари хам моддий маданиятининг
юксалиб борганида дарак берди.
Киевдаги София собори (1037Й) Новгород шахридаги София
ибодатхонаси (1052Й), Владимирдаги Дмитров собори (1194-1197й) гузал ва
мухташам диний иншоатлар жахон маданияти дурдоналари каторига киради.
Шеърият сохасида кадимги Руснинг салмокли асарларига алохида тухталиш
лозим. Биринчи шеърий асар “Игор полки жангномаси” 1185 йили Киевда
кипчок хони Кончакнинг хужуми муносабати билан ёзилган. Рус тарихида
“Игор полки жангномаси” бокийлик имтихонидан утди.
XIV
асрда Куликова майдонидаги Рус галабаси тараняум этган
Чадонщина” достонинг муалифи унга очикдан очик таклид килиб ёзган.
Чехия
XIV
аср урталарида чех кироли Карл I (1346-13^8) Мукаддас рим
пштанатининг императори килиб сайланди. Карл I урушларлаи буйин тсвласада, ер сотиб олиб фарзандларини фойда келтирадиган килиб уйлантириш ва
фга бериш билан чех кироллигининг худудини кенгайтиришга nукаффак
булди.
Кирол
касб-хунар
кончил ик,
савдо-сотик
ва
маданиятининг
ривожланишига хомийлик килди. Европанинг деярли маркам ида жойлашган
Чсхияда мухим савдо йуллари кесишиб утарди. Прагада хар йкпя игкч марта
ярмарка ташкил килинар эди, унга Польша, Германия ва Йта *< ан ^дэгарлар
ксларди. Йирик феодаллар - панлар зеб - зийнат ичида, фаропггда яи^ >х*р хил
йуллар билан рицарларни хам ерини тартиб ола бошладилар. Хзнзв&йрон
(»улган купчилик рицарлар уз юртида ёки бегона юртларда ёлланма кушинларда
хизмат килишар эди, баъзилар йулларда карокчилик билан шугулланишарди.
69
Кишлокда мажбуриятларйинг хамма хили баршчина махсулот оброги ва пул
оброги усиб борди. Чехия шахарларига немис савдогарлари ва хунарманд
усталари жойлашиб олишганди. Улар худди узиниг юртидагидай узларйни Узлари бошкаришарди. XIV аср ярмига кадар Прага шахар кенгашида бирорта
чез йук эди. Чех хунарманллари ва савдогарлари шахарни бошкаришга
катнашиш учун курашдилар. Баъзан уларнинг шахар рахбарларига карши
курашишга камбагаллар ёрдам беришарди. Католик черкови Чехиянинг гоят
катта ер эгаси эди.
*1
Мамлакатда энг нумдор ерларининг учдан бир кием и уша черков кулида
эди. 14 та шахар, 900 та кишлок чек черковининг бошлиги Прага епископига
карарди. Манастерлар айникса бой эди. Епископ ва манастирларнинг бойлиги
ва ер ~ мулклари панлар ва рицарларнинг гайирини кУзгарди. Улар черков
ерлари хисобга уз ер - мулкларини купайтиришдан кайтмас эди. Бой
шахарликлар рухонийларни бокиш учун харажат килишни сира истамасди.
XV
аср бошларида Прага кучаларидан биридаги Черков жуда куп
одамларни жалб этарди. Шахарликлар, дехконлар ва рицарлар бу ерга Прага
университети профессори Ян Гуснинг оташин нуткларини эшитгани
келишарди.
Ян Гус (1371 -1415) дехкон оиласида тугилади. Истеъдодли ва
мехнатсевар йигит университета таълим олиш учун Kÿn машаккатларни
бошдан кечиради. Куп утмай Гус профессор даражасига кутарилиб, чехлар
орасида биринчи булиб, Прага университетини бошкарди. Яна Гус
рухонийларининг килмишларни шафкатсизлик билан фош этарди. Уримда
черков мансаблари пулга сотилаётганлигидан газабланиб, папани каллоблар
пири деб атарди. Гус Чехияда индулгенциялар савдосини каттик кораларди.
Рухонийларни танкид килишдан Гус черков коидаларини узгартиришни
талаб килишга угди. У черков угирлаб олган бойликларини, епископлар ва
монастерлардан ерларни тортиб олишга даъват килди. Чехиянинг уз черкови
булиши, у папага эмас киролга буйсиниши керак. Рим папасига карши куч
ишлатиш зарур “Биродарлар, энди урушиш ва киличга навбат келди”, - деб
уктирди.
Гус маросимлар учун пул тулашдан бош тортишни, ибодатларни она тилида утказишни талаб килиб чикди. Унинг узи чех тили граматикасини ишлаб
чикди. Рим папаси Гусни Германия жанубидаги Констация шахрида мажлис
курувчи олий рухонийлар съезди - черков соборига чакиртирди. Император
Гусга химоя ёрлиги берган булиб, бу ёрликда Гус учун хеч кандай хавф - хатар
йуклиги ваъда килинган эди. Гус уз карашларини химоя килмок учун
Констанция га боришга карор килди.
Констанцияда Гусни занжирбанд килиб зах ва совук коронги зиндонга
ташладилар. У олти ой зиндонда ётди, сунгра уни суд килдилар. Сабор уни
бидъатси деб эълон килди ва уз карашларидан воз кечишни талаб килди.
1415 йили Ян Гус утда куйдирилди. У азобли улимни мардонавор кутиб
олди.
Гуснинг катл килиниши чех халкини гоят каттик газабга келтирди.
Дехкон оломонлари тогларга чикиб бориб, Гус тарафдорлари булган халк
70
М(|1||Х0 нлариининг нуткларини эшитарди. Бу нуткларда чех халкининг
иушманларига карши кураш учун куролланишга ва хар кандай зулмни
нукотишга чакирик янгради. Халы Гус таълимотидан дадил хулосалар чикарди
Ни I уснинг барча тарафдорлари узларини гусчилар деб атайдиган булди.
1419 йили Прагада кузгалон кутарилди. Камбагаллар.ва хунармандлар
нгмис бойларини шахарлардан хайдаб чикардилар. Католик черковига карши
ч м кн и н г
газаби уйгонди. Кузголончилар манастирларни остин - устин
килдилар, рухонийларни улдирдилар ёки хайдаб юбордилар. Купинча панлар
ч<1лк харакатидан фойдаланиб черков ерларини тортиб олдилар. Чехиянинг
»мшубидаги Тобор тоги халк уз йигинларини утказадиган энг яхши жой эди.
К.У»голончилар оммаси шу ерга келарди. Уларга бу ерда янги шахар куриб, уни
кучли истехкомлар билан ураб олдилар ва шахарни тогнинг номи билан Тобор
лсГ) атаднлар. Гусчиларнинг капгъиятли кисми Тоборийлар эдилар. Гусчиларнинг
(юшка бир гурухини муътадиллар ташкил этарди. Бой усталар ва савдогарлар
чамда чех феодалларнинг купчилиги мутадилларга мансуб эди.
Муътадиллар чехиядаги ажнабийларнинг зулмига путур етказиш ва
китолик черковининг кудратини бушаштиришга, унинг ер - мулкларини тортиб
олишга интиларди. Аммо улар золимларга карши кутарилган уз халкидан
кУркарди, шунинг учун хам улар тоборийларга Караганда дудмал харакат
киларди. Рим папаси гусчиларга карши солиб юриши эълон килди. Асосан
немис феодалларидан иборат булган салбчилар кушинига герман* императори
(юшчилик килди. 1420 йили юз минг аскардан иборат кушин Чехияга бостириб
кнрди Салибчилар Прагани куршаб олдилар. Жасур тоборийлар суворий
рицарларининг хужумларини сабот билан кайтариб турди. Жангнинг
килувчи пайтида шахар дарвозаларидан яиккан отряд рицарларга орка
гомондан зарба берди. Салибчилар саросимага тушиб, Прага деворлари ёнидаи
¡умтаракай булиб кочдилар. Папа билан император гусчиларга карши яна
тУртта юриш килди. Аммо бу юришлар хам биринчи юришлар сингари
шармандали тамом булди. Гусчилар кушиннинг асосий ташки л стч ней ва
рахбари камбагаллашган рицар, тажрибали жангчи Ян Жижка эди. Жижка
жангда бошидан яраланиб, кур бшлиб колди, аммо шунга карамай, у халх
кушинига кумондонлик килаверди. Жижканинг ёрдамчилари унга 4куз” булл:',
улар кушинларнинг канака жойлашгани ва харакатини унга маълум килиб
гуришарди.
Жижка уз кушини билан душман кутмаган жойда куккисдач пайдо
буларди. Рицарлар купинча гусчилирнинг жанговар кушиклари т
араваларининг овозини эшитиши биланок вахимага тушиб кочарди. Душман пар
Жижкани “дахшатли кур” дейишар, хатто унинг номи хам уларнинг утакасини
ёрарди. Ян Жижканингвафотидан кейин гусчилар кушининг энг истеъдодли;
саркардалар бошкарди. Гусчилар урушлари давомида муътадиллар ва
таборийлар уртасида тукнаш>'влар булиб турарди. Факат солибчиларни даф
этиш учун улар бирлашар эдилар. Панлар ва рицарлар черков ерларини
эгаллашди, чех савдогарлари ва бадавлат усталари шахар идорасинй уз
кулларига олишди. Ахоли куп йиллик урушлардан чарчади. Мамлакат
душманларининг хужумлари ва ички низолари окибатида вайрон булди.
Солб юришлари галабасидан умидини узган папа ва императори
муътадиллар билан музокара бошлади.
Папа чех феодаллари босиб олган черков ерларини уларнинг узида
колдиришга ваъда бердн ва Чехиядаги янги черков тартибларини тан олди.
Тоборийлар билан уруши учун муътадиллар катта кушин тузди, бу кушининг
харажатини папа билан император кутарди. 1434 йили Праганинг шаркидаги
Липани шахарчаси ёнида муътадиллар тоборийларга хужум килди. Уларни
тормор келтирди. Чех халки 15 йил давомида (1419 йилдан 1434 йилгача)
католик черковига солибчилар кушинларга карши кахрамонона кураш олиб
борди. Гусчиларнинг урушларида муътадиллар енгиб чикдилар. Ички аср
давомида чех халкининг купчилиги орасида гусчилар черкови карор топди;
ахолининг бошка кисми католиклигича колди.
Гусчилар уруш йилларида мамлакатни бошкаришда сейм - турли
табакалар вакилларининг ймгини катта мавке эгаллай бошлади. Сейм
кейинчалик хам сакланиб колди. Бошка мамлакаларда булгани каби, Чехияда
хам табакалар монархияси карор топди.
ч
Салжукийлар турк давлатининг ташкил
топиши ва тараккиёти.
Туркий к^чманчи кабилалар, Византия салтанатининг кичик Осиёдаги
вилоятларига миллодимизнинг IV асридаёк кириб келганлар. Лекин Олд Осиёга
салжукийлар бошчилигидаги угуз кабилаларининг кенг куламдаги кучиб
киришлари XI асрдан бошланган. Тез орада Византияга кушни Эрон, Ирок,
Озарбайжон, Шаркий Арманистон ерларини уз ичига олган “Буюк
Салжукийлар” давлати пайдо булди.
Император Ромон IV Диогеннинг ^з давлати яхлитлигини саклаш учун
харакати хам натижа бермади. Унинг туплаган катта ёлланма кушини 1071 йили
Ван кули якинидаги Манцикрет жангида Салжукийлар Султони Алп Арислон
кушини тор - мор килди. Турк кабилаларининг у р т о к л а ш и ш и Ва махаллий
ахоли билан аралашиши натижасида янги этник бирлик турк халки шакллана
бошлади.
Бу жараён XIII асрнинг 20-30 йилларида айникса тезлашди. Факат мугул
татарларининг боскини 1243 йили салжукийлар кушинини тор - мор килиши,
Султонликнинг кейинги тараккиётига катта салбий таъсир курсатди . Кичик
Осиёдаги салжукийлар давлати XIV аср бошларида бутунлай парчаланиб кетди.
XIII аср охирида Кичик Осиёнинг Шимоли - Гарбида салжук туркларининг
булиниб кетган давлати урнида Усмон бошлик уруш кок феодал давлат ташкил
топди.
Бу давлат 1027 йил Сулаймон I асос солган Куния султонлигининг 1308
йили парчаланиши натижасида ташкил топди. Асосчиси Усмон 1282 - 1326
йили хокимияти остида бирлашган кабилалар Усмоний турклар деб атала
бошланди. Усмоний давлатининг бошлиги кейинчалик султон унвонини олди.
Усмонийлар Болкон мамлакатларининг кучсизлигига ишонч хосил килгандан
кейин ужумдан истилочиликка утдилар. 1320 йилдан Усмон беклиги кучайди
пойтахти Бурса шахри эди. Улар Византиянинг Европадаги ер - мулкларидан
72
маълум бир кисмини босиб олди. Император узини султонининг вассалом деб
тан олишга ва улпон тулашга мажбур булди.
Я ничарлар - Туркияда XIV асрда Султон Урхон томонидан ташкил
килинган, хазинадан маош олувчи ёлланма кушиндир, улар султоннинг кули
чисобланган, устланиш ва хужалик ишлари билан шугулланиш мумкин
булмаган.
Урхон (1326 - 59) сипохий отлик кушин ва артилерия жорий килди.
1389 йили Усмонийларнинг катта кушини Сербияга ташлакди Косова
майдонида катьий жанг булди. Жанг жуда шиддат билан бошланди. Мард Серб
жангчиси Милаш Обилич улимни писанд килмай, Усмонийлар лагерига кириб
бориб, Султонни килич санчиб улдиради. Усмонийлар кароргохида
саросималик бошланди.
Серблар душманни сикиб борди. Аммо султонининг угли сараланган янги
кушини жангга олиб кирди. Турклар сербларни тор-мор килдилар ва Сербия
хукмдорини асир олиб улдирдилар. 1396 йили Болгария эгалланди.Усмоний
феодаллар Константинопални кулга киритиб олишни купдан бери орзу
килардилар. Султон Мехмед II гоят катта (100 минггача кишидан иборат) кушин
туплаб, Византия пойтахтини куруклик томондан камал килди. Турклар уз
кемаларини мармар денгизига олиб кирди. Турк жангчил.ари шахарни хамма
томондан камал килиб олгач, катьий хужумга утдилар. Камалнинг 5-6 купи
турклар Константинополни ишгол килдилар. Усмоний турклар XV асрнинг
иккинчи ярмида 1475 йил Киримни узига итоат эттирди. Киримда яшаган
гатарлар турк султонинг васалли булди. Каттик курашдан кейин Дунай
князликлари - Молдавия билан Валахия васаллга айланди.
Султон Салим 11514 йилда Эрон шохи Исмоил Сафавий кУшинини тор мор этди. Бу галаба султонга шохнинг иттифокчиси Мисрга кушин тортиш
им кони ни берди.
1516 йил Сурия ва Фаластин, 1517 йили Миср пойтахти Кохира
эгалланди. Осиёда Мисопатамия, Арманистон ва Грузиянинг гарбим кисм^
истеъло килинди.
Макка билан бирга Арабистонни босиб олдилар. Улар кейинчали;:
Марокашдан ташкари Шимолий Африкани бутунлай эгаллаб олдилар.
Мусулмон карокчилар Жазоир шахрини шигол килиб, уз давлатлари
пойтахтига айлантирдилар, Карокчилар флоти бу ердан Уртэ денгиз сохилидаг^
мамлакатларга хужум килиб турарди. Энг кудратли Европапиклар "Ажойиб”
деб атаган Султон Сулаймон II даврида (1520 - 1566) Усмоний турклар
Марказий Европанинг ичкарисига кириб борди. 1526 йили улап чеч ¿^гер
кушинларини маглубиятга учратиб,
Венгриянинг катта кисмини эгаллаб
олдилар. Венгрия 150 йил давомида Усмоний боскинчилар зулми остида колди.
Сулаймон Австрия пойтахти Венага хам лашкар тортиб борд^
шахар
деворлари якинида маглубиятга учради. 1529 йилгача булгг.и истилолар
натижасида гоят каггта Усмонийлар салтанати ташкил тспди Усмоний
туркларининг ер - мулклари уч китъага - Осиё, Африка ва Европэ^а ёйилгап
эди.
Мусулмон рухонийлар султон хокимиятини куллаб - куватларди. Уг1арни
73
диндорларга: "Худонинг ердаги сояси” деб уктирардилар. Костантинополни
истило килган Мехмед II "Килич билан дин бир биридан ажралмасдир”, дер
эди. Туркларнинг отлик жангчисига фойдаланиш учун тумори ер берилган.
XVI
аср охирларидан бошлаб Усмонийларнинг ерларини босиб олиши
тухтади. Бу эса Султон хазинасининг даромадини камайтирди. Солик ва
мажбуриятлар ошиб борди. Жангчи феодаллар хизматлари учун олган ерларини
узларининг хусусий мулкига айлантира бошлади. Уларнинг купи юришларидан
бош тортарди. Кушин сони камайди. Усмонийлар салтанати инкирозга юз
тутди. Болкон ярим ороли халклари узларининг кахрамонона урушлари билан
Усмонийлар салтанатини заифлаштирдилар. Европада Усмоний туркларнинг
асосий таянчи уч нарсадан иборат эди:
1. Отлик кушин;
2. Янгарлар;
3. Яхши фазилатларга эга султонларнинг булиши;
Турклар бундай бекиёс кудратга мехнаткашларни эксплуатация килишни
кучайтириш, мустамлакалардан ташиб келинган улкан микдордаги бойликлар
хисобига хам эришилди. Туркиядан кочган дехкон борган жойида 15 шахардан
20 йилдан кам яшаган булса аввалги жойларида мажбуран кайтарилган 1519
йилда Туркияда Шайх Жалол рахбарлигида дехконлар кузголони султон Салим
томонидан бостирилган. 1526 йилги Каландар кузголони хам аёвсиз
бостирилган. 1610 йилда Султон “Адолат фармони” деб чомланган фармон
чикарди, бу очарчилик даврида ташлаб кетган ерларини дехконларга арзимаган
хак эвазига кайтаришни кузда тутар эди. Айни пайтда харбий хизмат эвазига ер
бериш тизимининг емирилиши тезлашди. Бунинг сабаби давлат хазинасининг
танкислиги сабаблик бундай ерларни майда булакларга булиб сотишга мажбур
булганлиги эди. Бу ходиса ер эгалари лашкарларининг амалда уз вазифасини
бажара олмай колишига олиб келди. Шу тарифа Туркия харбий кудратининг
пасайиши даври бошланди.
XI - XV асрларда Гарбий Европа маданияти.
Гарбий Европада шахарларнинг усиши ва марказлашган давлатларнинг
вужудга келиши маданиятнинг ривожланишига ёрдам берди. XI - XV асрларда
мактаб, фан ва санъат ил к у рта асрлардагига Караганда катта кадам ташлади.
Салб юришлари вактида Европаликлар дунёнинг кенглигини ва ундаги
ранг-барангликни курдилар, уларда нотаниш мамлакатларга кизикиш пайдо
булди. Узок Шарк мамлакатлари хакидаги тугри маълумотларни XIII асрда
Венециялик савдогар ва сайёх Марко Поло ёзиб колдирди. У умрининг карийб
йигирма беш йилини (1271 - 1295 йиллар) уз ватанидан олисда утказди. Куп
йил Хитойда турди, бу мамлакагнинг хаётини диккат билан кузатди. Сайёх
Италия га кайтиб боргач, Осиё мамлакатларидаги халкларнинг хаёти ва урф одатлари хикоя килинган китобни ёзди. “Марко Поло китоби” узок вактгача
география хариталарини тузишда кулланма б^либ хизмат килди. XII. асрда
Европада дастлабки олий мактаблар, университетлар пайдо б^лди. 1257 йил
улар машхур У^итувчилар булган шахарларда вужудга келди. Бу
университетларда дарслар лотин тилида олиб бдриларди. XV асрда Европада
74
университетларнинг сони 65 та эди. Уларнинг энг машчурлари Париж
университети, Болнье (Италияда), Оксфорд (Англияда), Прага, Краков
(Польшада) университетлари эди. Шахарларнинг усиши билан черковнинг
мактаб устидан хукумронлигига путур етди. Илм-маориф аста-секин феодаллар
на шахарликлар орасига кириб борди. XV аср урталарида немис олими Иоганн
Гутенберг китоб босадиган матбаа дастго^ини кашф этди. 1445 йнл
атрофида Гутенберг биринчи босма китобини нашр этди. Китоб босишнинг
ихтиро килиниши инсоният тарихидаги энг буюк кашфиётдир. У маориф, фан
ва адабиётни илгари силжитди. Инсоният томонидан йигилган билимлар босма
китоб оркали тезрок таркала бошлади. А на шу билимлар энди узокрок
сакланадиган ва келажак авлодпарга етказиладигин булди.
У рта Осиё, Африка, Америка халкалари.
Яниа мугуллар империяси Чингизхон (1155 - 1227) томонидан бунёд
этилган булиб, мугуллар давлатида 15 ёшдан 70 ёшгача хамма жангчи
хисобланган.
Чингизхоннинг.. ворислари
даврида
Кореянинг
катта
кисVI \
буйсиндирилган. Охирги истилочилик юриши эса 1300 йили Бурмага килингзн.
Гожу-тахт учун курашда Хулагу авлодлари Уктой авлодларини кириб
ташлаганлар.
Олтин Урдада дехконлар - сабончи деб аталган, ерни ижарага олганлар
>са утроцчн деб аталган.
Хитойда феодал тузим ривожланиши
Хитойда узок вакт давом этган узаро урушларга Сун сулоласи даврида
(960-1279) чек куйилди. Урушларнинг тухташи кейинги пайтда мамлакзт
кишлок хужалигида бирмунча юксалиш имкониятини берди.
Далаларга сопол кузалар ёки ёгоч чумичли сув кутариш чархпалаклар^,
шунингдек чумичли ясси сув чикариш мосламаларининг такомиллашуви г
кенг кулланилиши илгари ишлатилмай келган ерларга хам сув чикариб, эки
стиштириш имкониятини берди. Янги ихтиро килинган сув тегирмонлари в
исканжаларида шоли оклаш, ёг чикариш, турли донлардак ун килиш йулг.
куйилди.
Бу даврда салтанатнинг ижтимоий хаётида хам бир мунча узгаришлар ру
берди. Давлат ерлари, император хонадони ва кариндошлари, харбийлар хамг
амалдорлари, шунингдек, ибодатхона ерлари камайиб борди. Унинг урнкг
хусусий мулкчилик - феодал ер эгалигининг хукмрон етакчи йуналишигг
айланиб борди. Хусусий мулклар курик ва буш ерларнинг узлаштирилиш
кийин булган тогли районларида янги майдонларни очилиши, ерни сотиб ёкь
ишлатиб тортиб олиши хисобига купайиб борди. Шахарларнинг усишг.
хунармандчиликни тез суръатларда тараккий - килишини таъмздшади, Теми?;
казиб чикариш ва эритиш купайди. Жумладан, мис ишлаб чикариш IX
иердагига нисбатан 30 марта, темир эса 12 марта ошди.
Мамлакатда чигитни тозалайдиган ва ип йигирадиган чарх - дастгохларни
ихтиро килишди. Нагижада, XII - XIII аерлардан эътиборан зигир толаси ва
75
канопсиз, факат пахта толасидан газлама тукиш им кон пяти тугилди.
Хунармандчилик ва савдо мамлакатда пул ва пул муносабатларини юксалтирди
Темир ва мис тангаларидан кумуш ва олтин пуллар хам муомалага киритилди.
Хитойда шунингдек когоз пул хам ишлатилган Хитойнинг порт шахарларида
\и н д , Араб, Форс, Арман, Яхудий савдогарларининг сони 200 минг кишига
етган
Хитойда феодал таркоклик ва мугуллар истилоси
XIII асрда хозирги Хитой ерларида давлат мавжуд эди. Мамлакатнинг
феодал таркокликни бошидан кечириши, 1211 йили бошланган мугул
кушинларининг хужумини кайтариш имконини бермади. Истилочилар Хитой
ерларини тулик босиб олишга тахминан 70 йил вакт сарфладилар. 1279 йилда
босиб олинган Хитой кейинги асрларда Мугул давлатининг асосий кисми булиб
колди. Пекин “улуг хоннинг” - Хубилайнинг пойтахтига айланди. Мугуллар
уни Хонбалик деб атардилар. Мамлакатни тулик босиб олганларидан кейин
мугуллар Юань сулаюсигг асос солдилар. Хубилайхон замонида Пекинга 500
христиан кучиб келган.
Мугулларнинг
олиб
борган
молия,
сиёсати,
дехконлар
ва
хунармандларнингина эмас, савдогарларни хали огир ахволга солиб кУйди.
Доимий харажатларни коплаш учун когоз пул чикариш купайтирилди.
Натижада пулнинг кадрсизланиши тезлашди. Турли махсулотлар ва буюмлар
нархи ошиб кетди.
XIV аср урталарида мугуллар салтанатининг инкирозга юз тутиши
Хитойда озодлик харакатининг кучайишига олиб келди, 1351 йили бошланган
кузголонинг асосийси дехконлар булиб, у бутун мамлакатни камраб олди.
Анъхуй вилоятида кичик кушинга бошчилик килишдан фаолият бошлаган
рохиб Чжу Юаньчжанинг обру - эътибори кун сайин оша бошлади. Ракиблари,
мугуллар тарафидаги зодагон ва амалдорларни енган Чжу 1365 йили Пекинни
эгаплаб, янги Мин сулоласининг биринчи императори булди.
Худди шу сулола даврида мугулларни мамлакатда хайдаб чикарилди.
Мугилларнинг Гоби чулидаги маркази Коракурум шахри босиб олиниб ёндириб
юборилди. Факатгина XVII асрнинг урталарида манжурлар мамлакатга хужум
килиб, Пекинни босиб олдилар. Умуман, Гарб ва Шарк дунёсида к^чманчи
халкларнинг хужумларидан XVIII асрда порох ва тупларнтт кенг микёсда
кулланилиши натижасида кутулдилар.
Мугуллар боскинидан хонавайрон булган мамлакат хужалигини тиклашда
Чжу Юаньчжаннинг соли к сохасида берган эркинликлари, кулларни озод
килиши, сув омборлари ва тугонларни тиклаши бир мунча кул келди.
Хитойда XIV аср охири XV асрнинг бошларида кишлок хужалигининг
ривожланиши, экин майдонларнинг кенгайиши ва ахоли сонининг ошиши руй
берди. XV асрнинг бошларида Мин салтанатининг гарбидаги кушниси Темур
давлати билан муносабатлари мураккаблашди. Икки давлат орасидаги мукаррар
уруш харакатларининг бошланмаслигига 1405 йили Темурнинг куккисдан
вафоти сабаб булди.
Мин сулоласи вакиллари 1406 йили Вьетнамни босиб олиб, бу ерни
узининг вилоятига айлантирди. Кейинчалик Хитой Мугулистонни хам истило
КИЛЛИ.
Хитои 1415 - 1420 йиллари Самаркандга Улугбек саройига хам икки
марта уз*- элчиларини юборди. Хитойда Урта асрларда куплаб ихтиролар
нилинди. Дастлаб мушакбозликда ишлатилган ук - дори (порох) кейиччалик
чарбий сохада кенг кулланила бошлади. XVIII асрдан милтик, XIV асрдан эса
юш ва темир ук отадиган замбарак - туплар яратилди. Босма китобнинг
иратилиши Хитойда хусусий нашриётларни вужудга келишини таъминлайди
I (екиннинг узида 2 та нашриёт мавжуд эди. Ушбу даврда фалсафанинг
Iарихшунослик фанлари хам бир мунча усишига имконияг ярадди.
Хитойнинг ташки сиёсатида Чжан Хе бошчилигида тузилган денгиз
флотининг роли катта булди. Флот 62 та кемада 30 мингга якин денгизлардан
иборат эди. Бу флот 1405-1433 йиллар давомида 7 марта харбий юришлар
уюштириб Хиндихитой, Зонд архипелаги, Шри Ланка ва Хиндистонгача борди.
Унинг кемалари форс курфазидаги Ормуз шахрида ва Африканинг шаркий
ниргокларида хам булди.
Чжан Хе ислом динига кирган. Бу илмий сафарлар мамлакаткинг
маикеини юксалтириш ва ташки савдони ривожлантиришга каратилган эди
Хиндистон етук феодал даври
XIII асрнинг бошларида, пойтахти Дехли шахри булган Сулчгонлик
пиикил топди. Бу давлатни Шимолдан келган мусулмон феодаллари 1206 йилдэ
|у!лилар. Кутбиддин Ойбек Дехлининг биринчи султони килиб тайинланди.
Мусулмонлар лашкари турли кабилалардан тузилган булиб, унинг асосини турк
мбилалари ташкил килган. Мамлакатнинг босиб олинган ерларида кушиннич:
|урли харбий бошликларига катта - катта вилоятларни бошкариш топширилди.
< уптонлик ерларида XII- XIII асрлар чегарасида сиёсий вазият мураккаб булсам.|, мусулмонларнинг мустахкам хокимияти урнатилди. Дастлабки сулгон
IIугбиддин Ойбек чавган уйини пайтида отдан йикилиб улгандан сунг, тахтга
Шамсиддин Элтутмиш (1211 - 1236) утирди. Унинг султонлиги даврида
Млнжоб, Синд, Бенгалия ерлари босиб олинди. Султонликнинг Шимолий
рлйонларига 1221 йили бостириб кирган Жамолиддин Мангуберди Панжоб ва
< инд ерларида уч йил булиб яна уз юртига Чингизхонга карши курашни давом
ш и р и т учун кайтиб кетди. Султонликдаги ер эгалиги бошка мусулмон
лАИЛатларидаги каби - ик/поыхан иборат эди. Иктоъга катта ерларни, баъзида
пугун вилоятларни олган амир ёки маликлар йигилган соликнинг 10 - 20% ни
ушарида колдиришлари ва уни харбий кушинга сарфлашлари керак эди.
V шнинг ахамияти борасида иккинчи Уринда - холиса ер эгаллигидир. У давлат
ммиёридаги ерлар булиб, уНдан йигиладиган соликлар султон хазинаслга
|ушарди. Ундан давлат заруриятлари ва махсус кушинни саклашда
фойдаланилар эди. Давлатда шунингдек: инъом , мул к, вак,ф ерлари хам (куп
(►Улмаса - да), мавжуд эди. Инъом аспида буюм сифатида берилган. Л скин
<Уитон баъзида маълум ерлардан келадиган соликларни хам инъс*. чклиши
ноллари учраган. Мулк туридаги ерлар купинча савдогарларда булган. Улар бу
• рлардан олинган даромаддан давлатга солик тулаганлар. Вакф ерлари ?ласжидМадраса ва бошка диний ташкилотларга тааллукли булган, ундан солик • •
77
олинмаган. Махаллий мехнаткаш хинд ахолиси жамоалари хаётида айтарли
узгаришлар булмаган. Дехли султонлиги 1398 - 1399 йиллари Темур
кушинлари хужумига карши кураш олиб борди. Лекин тажрибали лашкарбоши
Темур катта каршиликсиз Дехлини босиб олди. Хиндистондан катта
бойликларни олган Темур Самаркандга минглаб хунарманд усталарни хам олиб
кетди. Шундан кейин мамлакат майда князликларга булиниб кетди.
Ун йилча вакт утиб сиёсий майдонга киска муддагга янги сулола
Сайидлар (1414 - 1451 йй) келди. Кейинчалик Дехли шимолидаги афгонлар
кабила бошлиги Бахнул Лоди (1451 - 1489) Сайидларни хокимиятдан
четлатди.Кадимги Девонгири шахрини Давлатобод деб атади.
Урта Осиёдан келган Бобурмирзо кушинлари унинг угли Иброхим Лодига
(1489 - 1526 й) карши уруш олиб борган. Дастлабки катта жанг 1526 йили
Дехлидан узок булмаган Панипат номли шахар якинида булди. робур узининг
кушинидан бир неча баровар куп булган ракиби Иброхим Лоди кушинини
таслим этди. Султон жангда халок булди. Бобур Дехли ва Агра шахарларини
эгаллади. Мамлакатда хокимиятни мустахкамлаш куп жихатдан Бобурнинг
хавфли душман и Раджпут Рана Сангага боглик эди. Нихоят, огир Секри
жангида 1527йили Рана Санга кушинлари маглуб этилди.
Мамлакатда янги
ислохатлар тайёрлана бошланди.
Бобурнинг
ворисларидан Акбаршох подшолиги (1556 - 1605 й) даври айникса диккатга
сазовордир. Дастлаб Акбар кушинлари Синд, Кашмир, Малъва ва Кандахорни
уз хокимлигига кайтарди. Кейинчалик Дехли султонлиги, Гуджарот ва
Бенгалиялилар эгаланди. Акбаршохнинг утказган ислохатлари хам алохида
ахамиятга моликдир. Унинг феодал ер эгалиги сохасидаги ислохатлари
мамлакагдаги сиёсий баркарорликни таъминлади. Бобурийлар сулоласининг
гуллаган даври Шох Жахон (1628 ^ 1658 й) подшолиги даврида булди. Унинг
подшолиги йилларида Хиндистонинг иктисодий ва маданий юксалиши айникса
кучайди.
1658 йилдан 1707 йилгача Аврангзеб хукмронлик килди. У 1679 йили
Хиндларни Жузя солиги тулашга мажбур этди. Мусулмон савдогарлари
соликфдан озод этилиб, хинд савдогарларига товарнинг 5% микдорида солик
солинди. Аврангзебнинг тутган сиёсати натижасида Бобурийлар салтанати
парчаланиб кетди. Бобурийлар 177 йилгача Хиндистонда мустакил сиёсат
юргизганлар.
1757 йили инглизлар французлардан Бенгалияни тортиб олди.
Бу 1756-1763 йиллардаги Англия ва Франция уртасидаги етти йиллик
уриш вактига тугри келади. Хиндистонда Бобурийлардан Акбаршох олиб
борган сиёсати учун “Халк хукумдори”, “ Миллий хукмдор номларига сазовор
булган”.
Урта асрларда Африка давлатлари
Африканинг тропик Урмонларида: пигмейлар, бушменлар ва готтентот
кабилаларига оид ахоли яшарди. Уларда уругчилик ижтимоий тузуми булиб,
ахоли овчилик ва териб-термачилик килиб турмуш кечирганлар. Найза, ук - ёй
уларнинг асосий ов куроллари эди. Кон кардошлик уругчиликка мансуб ахоли
жамоалари чайлаларда ёки шох щ^балардан ёпилган паналарда яшардилар.
Сахрои Кабир атрофларида. айн икса, унинг жанубий кисмида куп сонли
кучманчи, ярим кучманчи ва утрок чорвачилик билан шугулланувчи кабила
хамда элатлар яшаганлар. Жанубий сахродаги барбар ва туаречлар, Гарбий
Африкадаги фулъбе, китъанинг шаркида яшовчи масаи. чалла, сайдамо, тигре
халклари корамол, куй, туя, зебу каби уй хайвонларини бокиб хужалик
юритишган ва турмуш кечирганлар. Китъада хунармандчилик жамият ишлаб
чикаришининг мухим кисми хисобланган. Хар бир жамоанинг хунармандлари:
темирчи, кулол, кунчи, тукувчилари бор эди. Улар иш куролларидан ярог
аслаха, идиш -то в о к , газлама, шиша ва чармдан турли буюмлар ясаганлар.
Гана - хозирги Судан худудидаги энг кадимий давлат булиб, у VIII асрда
вужудга келган. X асрнинг бошларида Гана уз тараккиётининг энг юксзк
даврига утди. Гарбий Суданнинг Магриб мамлакатлари билан олиб борадиган
олтин ва туз савдоси йуллари устидан назорат Гана подшоси ва унинг
зодагонларига бенихоя катта бойликлар йигиш имконини берди. Бу пайтда
мамлакаггда 200 минг кишилик кушин булиб, унинг таркибида 40 минг
камончилар ва куп сонли отлик лашкари бор эди. XI аср охирида Марокаш
давлати Гана пойтахтини босиб олди ва вайрон килди. Гана шахри султонга
хирож тулаш мажбуриятини олди, ахоли эса ислом динига утказилди. Лекин
марокашликлар хукмронлиги унчалик узок чузилмади. 1087 йили Ганада халк
кузголон кутариб чет эллик боскинчиларни уз ерларидан хайдаб чикардилар.
Лекин заифлашиб колган Гана давлати тез орада, парчаланиб кетди.
Мали давлати. Малининг иктисодий ва сиёсий тараккиёти ;ХШ асрга
тугри келди. Давлатда Кейт сулоласининг энг буюк вакили булган Сундиата
(1230 - 1255 йй) даврида кучли ва интизомли кушин тузилиб, у кушни
мамлакатларнинг асосий карвон йуллари утган хамда олтин казиб чикарадиган
жойларни босиб олди. Хукумдор ва унинг амалдорлари ислом динини биринчи
булиб кабул килдилар. Шундан сунг Мали пойтахти - Ниарага ва бошка катор
шахарларга араб савдогарлари келиб жойлашдилар.
Мали давлати ахолисининг ижтимоий тузумида жамоанинг роли катта
эди. Жамоанинг асосини йирик патриархал оилалари ташкил килган. Кабила
оксоколлари ерларни жамоа аъзоларига булиб берардилар. Улар хужаликни ва
ижтимоий хаётни назорат килиш билан биргаликда харбий юришларда уз
кабиласига кумондонлик вазифасини хам бажарарди.
Жамоа хужалигини юритишда урушларда асир олинган куллар
мехнатидан хам фойдаланганлар. Лекин давлатда кулчиликнинг ахамияти кгтта
булмаган. Уларнинг кейинги авлодлари озод кишилар хисобланарди. XV асрда
Малида феодал таркоклиги бошланиб, мамлакат инкирозга юз тутди. Мали
кучсизланган бир даврда Санган давлати равнак топди. Мамлакат пойтахи Год
шахрида жойлашганди. Санган узининг гуллаб - яшнаган даврида Нигер дарёси
хавзасидаги ерларни тула эгаллади. XVI аср уртапаридан Санган давлати
заифлаша борди. Узаро урушлар, тахт учун кураш натижасида кучсизланган
давлатни XVI асрнинг охирида Марокаш султони босиб олди.
Африканинг Гвинея курфази сохилларида хам урта асрларда бир канча
давлатлар пайдо булди. Улардан энг кучлиси Бенин эди. Унинг жанубида XIII
асрда Конго давлати ташкил топди. Ангола хукумдори Конго давлатииинг
Вассал и хисобланарди.
Аккум давлати. Африкадаги энг кадимий давлатлардан бири, хозирги
Эфиопия (хабашистон) шимолида вужудга келган - Аккум давлати эди. Аккум
милодимизнинг IV - V асрларида узининг энг ривожланган даврини бошидан
кечирди. Жанубий Арабистон карвон йуллари ва Шаркий суданнинг бир кисми
Аккум подшоси хукми остида эди. Аккум Рим кулдорлик салтанати,
кейинчалик Византия билан якин иктисодий ва маданий алокаларда булган.
Хабашистондаги расмий дин христианлик худди шу даврда кабул кидинган
эди.
Араб халифалиги VII асрда Аккумнинг Арабистондаги ерларни тортиб
олиб, кейинчалик унинг Африкадаги ерларига хам хужум килди.
Давлатнингпарчаланиши, узаро урушлар ва ташки душманлар хужумлари
Аккумни X асрга келиб бутунлай йуколиб кетишига сабаб булди. Эфиопия
давлатининг кайта тикланиши XIII асрда булиб, салтанат тахтига Соломон
сулоласи келди. Бу сулоланинг охирги вакили Хайле Селассие 1974 йили
тахтдан агдарилди.
Африка хапклари ичида уз ёзувига эга булганлари хам бор эди. Жумладан
Аккумда IV асрдаёк махаллий ёзув ислохоти утказилди. Бу алфавит Эфиопияда
хозирги кунга кадар сакланиб келмокда.
&' ¥ •*' •
У рта асрларда Америка
Американинг туб ахолиси, индеецларнинг аждодлари кигьага 46 - 48
минг йил аввал Осиёдан Беринг бугози оркали кучиб утган. XIX асрдан
Америка хапклари тарихини урганиш илмий йулга куйилди. Америка
китьасида турли тилларда гаплашадаган этнослар яшайди. Улар хужаликнинг
турли сохалари билан шугулланадилар. Куп кабилалар овчилик ва баликчилик
билан кун кечирганлар. Шу билан бирга Шимолий Американинг Жанубий
кисмида, марказий ва жанубий Американинг тоголди водийлари хамда
кирларидаги бир - бирига уланиб кетган кичик вохаларида'юксак даражада
ривожланган дехкончилик хам булган. Бу жойларда инк, майя, ацтек хапклари
дехконлари яшаганлар. Маккажухори, картошка, кунгабокар, памидор, какао,
тамаки етиштирилган. Китъада кулга ургатилган хайвонлар жуа кам булган.
Хаммамизга маълум от, сигир, куй каби уй хайвонлари Америкага
Европаликлар томонидан келтирилган. Америкада хонакилаштирилган
хайвонлар: шимолда ит, жанубда туясимбн 'лама, курка ва урдаклар булган
холос. Марказий Американинг Юкат£н ярим орлида, хозирги Мексиканинг
калин чакапакзорлари орасида Майя хайКлари яшарди. Майя давлатида ер
жамоаларига карарди. Жамоа хар бир оила)га урмондан тозаланган ер майдони
берарди. Жамоа аъзолари етиштирган хосилнинг бир кисмини, уларга
хукмронлик кил гак аслзодалар ва кохйнларга солик сифатида берардилар.
Хужаликда, шунингдек, урушларда блйнган асирлар, карзлардан кулликка
тушган кишилар хам ишларди. Милодйийг бирийЦи минг йиллиги майяларда
шахар-давлатлар вужудга келди. Бу шахарларда “буюк кишилар” хукмдорлик
килардилар. Майяларда хокимият насдан - наслга- утарди. Хукумдор ахолидан
гушган соликлар эвазига яшар, давлат ишларини юритарди.
80
Ацтеклар лавлати. Мар казн и Америкада, хозирги Мексикада, д е т из
сатхидан 200 метр баланд ясситогликда ва тог олдида майин иклимли, тупроги
унумдор хушманзара водий булган.
Атрофини кул ураб турган ерларга мамлакат шимолидан Х1П асрда
ацтеклар кучиб келиб Теночтитлан шахрини бунёд этдилар. Улар кулда ги
оролларни дамбалар билан бирлаштирдилар. Каналлар ёкасида ибодатхоналар
ва касрлар курилган. Ацтеклар ер танкислигидан тор ярим оролларда, кул
тагидан сув усимликлари ва лойни кутариб соллардаги "сузувчи” далаларга
айлантирдилар. Ана шундай *'сузувчи Оспалардан " йилига 2 - 3 мартадан хосил
олинарди. Пойтахт Теночтитланда турли мактаблар очилганди. Оддий
мактабларда дехкончилик, хунармандчилик ва харбий санъат ургатилард
Зодагонларниг фарзандлари укийдиган мактабларда: ёзиш, укиш, хисоб.,
астрономия, шеърият, нотиклик санъати, тарих укитиларди. Ацтеклар
шоирлари; касидалар ва шеърий тупламлар битишган. Пойтахтда хар йили
шоир - кушикчилар мусобакалари утказилиб, голибларга мукофотлар такдим
этилган.
Инклар давлати. Жанубий - Американинг гарбида хайбатяи Анд
тоглари тизмасида минглаб чакиримга чузилиб кетган Беру, хозирги Перу,
Инклар мамлакати жойлашган эди. Ахолиси миллионлаб кишини ташкил
килган кечуа аймаралар Америка халклари ичида хос юксак маданият
яратилганлиги билан алохида урин тутди. Инклар давлатининг пойтахги
атрофида водийлар билан уралган - Куко шахри эди.
>* ;
Инклар давлати XII асрда ташкил топганди. Кушни вилоятларни босиб
олган давлат анчагина катта худудни эгаллаганди. Инкларда давлатни
чекланмаган хукукка эга булган - Олий Инка бошкарарди. Мамлакат ахолиси
куёшга сигинишган. Олии Инка "Куёт угли” деб аталган. Инклар босиб олган
ерларида хам уз тартибларини, дину - удумларини утказишгаи. Махаллим
зодагонлар ёрдамида улар бутун мамлакатни хар бир дехкон хонадонигача
назорат килишарди. Инклар мамлакатини бошидан охирига кадар 2 та иуд
кесиб утганди. Уларнинг бири тог йул и булса, иккинчиси пастдагк вохалзрдан
курилгандир. Асосий йулларни кундалангига кесиб утадигаи йуллар хам
булган.
Олий Инканинг фарзандлари махсус мактабларда таълим олишган ёзув
иХтиро килинишидан аввал улар диний оятлардан бошк?)>; в тгртибларичи
конун ва урф - одатларни удумларни ёдлаб урганишарди. Инкларда у ¿¡аз хос
"тугунли хат ” (купу) булиб, унинг сирлари факат кохинларга маълум Сулг^н.
Олимларнинг фикрича, инкларда графикага асосланган ёзув булганл. пк кг
эхтимолдан холи эмас.
Писсаро бошчилигидаги испан конкистадорлари 1531 - 1533.: киллари
мамлакатни босиб олиш борасидаги вайронгарчиликлари, укь йуколиб
кетишига сабаб булган. Инк ахолиси испанлар хукмронлигига карш*' ю чинги
40 йил давомида кураш олиб борди. Америка китъасида бугунги «сулдд кечуа
ахолисигина уз тилини давлат тили сифатмда саклаб кол ган. Перу
республикасида кечуа испан тили билан биргаликда расмий давлат тили
хисобланади.
81
XV охири ва XVI аср бошларидаги буюк географик кашфиётлар
Мустамлакачилик истилолари
Европада XVI асрда ва XVII асрнинг биринчи ярмида феодал тузум
хукмронлик киларди. Ленин Гарбий Европанинг пешкадам мамлакатларида
капиталистик корхоналар пайдо булмокда эди. Буюк географик кашфиётлар
капиталистик ишлаб чикаришнинг ривожланишига мухим туртки булиб хизмат
килди.
Су в
двигатилининг
такомиллаштирилиши.
Дехконлар
ва
хунармандлар мехнат малакаларини ошириб, мехнат куролларини яхшилай
бордилар. Шунинг учун XV - XVI асрларда техника тараккиётида катта
ютукларга эришилди. XVI асрда темир рудасидан чуян эритиб олинадиган ва
баландлиги 3 - 4 метр булган катта печлардомналар курила бошланди.
Укотар куроллар ишлаб чикариш учун куп чуян ва темир керак эди. XIV
асрда камап пайтида ишлатиладиган огир туплар хам кулланиларди. Факат ук
отибгина колишмасдан, балки портилийдиган снарядлар хам отишарди.
Туппончалар ва огир пилта милтиклар - мушкетлар пайдо булди. Ук
отадиган куролнинг пайдо булиши ватаркалиши билан харбий техникада катта
узгариш юз берди. Рицарларнинг калкон, совут ва бошка ярог - аслахалари
ахамиятини йукотди. Уларни ук тешиб утарди. Касрларнинг калин ва баланд
деворлари хам уз ахамиятини йукотди.
Энди уларни тупга тутиб вайрон килиш мумкин эди. Огир ярог - аслаха
билан куролланган отлик рицарлар кушини урнини ут очадиган курол билан
куролланган оммавий ёлланма кушинлар эгаллади. Денгизчилар компасдан
фойдалана бошлаганларидан кейин очик денгизга чикиш хатарсизрок булиб
колди, Кеманинг турган жойини белгиловчи асбоблар астролябия (устурлар)
хам ихтиро килинди. XV асрда тез сузар енгил елканли кемалар - каравеллалар
(елканли кайиклар) курилди. Бу кемалар харакатчан ва чаккон булиб, уларга
куп юк сигарди.
Урта аср шахарларидаги цехлар XIV - XV асрлардан иктисодиётнинг
усишига тускинлик кила бошлаган эди.
XV
- XVI асрлардаги энг
мухим
техника
кашфиётларин
хунармандларнинг кичкина устахоналарида кулланиш мумкин эмасди. Гарбий
Европада катта-катта куролсозлик устахьналари, кемасозлик верфлари,
босмахоналар каби куплаб одамлар ишлайдиган корхоналар пайдо булиши
билан Европа мамлакатларида турли товарлар ишлаб чикариш купайди. Бунинг
натижасида савдо - сотик янада кенгайди. Пул зарб килиш учун кимматбахо
металлар олтин ва кумуш купрок керак булиб колди.
Лекин Европада олтин ва кумуш кам эди, бунинг устига у кимматбахо
товарлар сотиб олиш учун асрлар давомида Шарк мамлакатларига элтиб
турилган эди. Феодаллар ва шахар бойлари битмас - туганмас бойлик
орттиришни хаёл килар эдилар. Уларни олтинга эга булиш иштиёки камраб
олди XV асрда Европаликлар олтин кидириб топиш учун номаълум узок
мамлакатларга илмий сафарлар юборишга тайёрлана бошладилар.
Хиндистон ва Хитой билан булган савдони куп вактдан буён араблар уз
кулларига киритиб олагандилар. Европалик денгиз сайёхлари Шарк билан
82
буладиган савдодан келадиган гоят катта даром ад ни бутунига узларники килиб
олиш учун Осиё мамлакатлари билан бевосита алока урнатишга интида ил ар.
Турклар Константинополини босиб олгач, европаликларнинг Шарк билан
савдо килиши янада кийинлашди. Турклар кичик Осиё ва Сурмя оркали
борадиган савдо йулларини босиб олдилар. Улар шу кадар катта бож
олардиларки, бу мамлакатлардан товар олиб утиш савдогарлари учун фойдасг^з
булиб кола бошлади. Турклар истилоси Европадан Осиёга бориладиган я не й
йуллар кидириб. топишни тезлаштирди.
XV
аср охирига кадар европаликлар жахоннинг факат уч китъасини
Европа, Осиё ва Африкани билардилар,
Аслида 1000 йил атрофида Скандинавия денгизчилари Гренланди<:ни
кашф этиб, у ердан Шимолий Америкагача борган булсаларда Европанинг
бошка мамлакатларида бундан хабарсиз эдилар, кейинрок бу кашфиётни хатто
Скандинавия денгизчиларининг узлари хам унутиб юборган эдилар.
Эйрикнинг угли Лейв ихтиро этган янги ерларни викинглар “Винланд” узумлар мамлакати деб аташган. Тарихчилар улар ихтиро худудни шимолий
Америка киргоги эканлигини тан олишган. Ньюфаунленд оролидан викинглар
курган кургон колдиклари топиб урганилган.
83
III боб
Африканинг гарбий сохили буйлаб кемалар сафари
Португалия кироллари Африканинг гарбий сохили булаб сузиб бориш
учун XV аср бошида Атлантика океанига мунтазам равишда илмий сафарлар
юборди. Португаллар майда-чуйда безак буюмларини рангдор латталар. шиша
маржонлар, кички на ойначаларни негрлардан олтин арапаш кум га ва фия
суякларига алмаштириб ола бошладилар. “Жонли товарлар” - негрларни олиб,
сотишдан иборат шармандали савдони хам улар худди ана шу вактдан бошлаган
эдилар. Европаликлар негрларни зурлик билан ушлаб олиб, кул килар эдилар.
Африканинг гарбий сохилидаги баъзи улкаларнинг Куллар циргоги.
Олтин циргоц, Фил суяг и ццргоги деб аташгани бежиз эмас эди. 1487 йилда
Португалларнинг Бортоломед Диаш бошчилигидаги бир илмий сафари
Африканинг жанубий чеккаси ёнидан айланиб утиб, хинд океанига чикди.
Лекин огир ва узок йулнинг машшакати билан холдан тойган матрослар
сафарни давом эттиришдан бош тортдилар. Африканинг жанубидаги денгиз
ичкарисига анча туртиб чикиб турган бурунни португаллар Хиндистонга
бориладиган йул энди якинида очилади, деган умид билан 1488 йил Йхши Умид
Бурни, деб атадилар. Португалия кироли Хиндистонга бориладиган денгиз
йулини кидириб гопиш учун 1497 йил Васко да Гамма бошлик янги илмий
сафар жунатди.
Португаллар киргокдан сузиб кетгандан кейин турт ярим ой утгач,
Африка ёнидан айланиб утиб, унинг шаркий сохилига чикдиларки,
Ееропаликлар хали у ерда сира булмаган эдилар. Португалларнинг кемалари
1498 йил май ойида Хиндистоннинг Каликут шахри якинидан денгизга лангар
ташлади.
Португаллар кемаларига зираворларни юклаб олгач, оркага кайтдилар.
Икки йилга чузилган сафар охиригача матросларнинг яримидан купи халок
булди. 1499 йил келтирилган зираворлардан сафарни уйэштиришга сарф
килинган маблагга Караганда 60 марта ортик, фойда олинди.
Кадимги олимларнинг Ер шар шаклида булса керак, деган тахминлари
XV асрда денгиз сайёхпарини кизиктириб куйди. Баъзи олимлар гарб томонга
сузиб борилаверса, охири Хиндистонга борйб колиш мумкин деб айтардилар.
Улар янглишиб, бу йул Африка атрофидан айланиб бориладиган йулдан
якинрок, деб уйладилар.
Хиндистонга гарб томондан сузиб боришга урунган биринчи денгиз
сайёхи Христафор Колумб эди. У Италиянинг Генуя шахри якинида тукувчи
оиласида ту гилди. Калумб Испания га кучиб боргач, испан киролидан
Хиндистонга денгиз йули топиш учун Атлантика океани оркали илмий сафар
юборилишига ижозат сураб узок вакт овора булди. Кирол факат 8 йилдан
кейингина бунга розилик берди. 90 кишидан иборат камандаси булган учта
кичикрок каравелла 1492 йили ёзда Испания сохилидан Парлост портидан
сафарга жунаб кетди. Нихоят, денгиз сафарига чикилгандан кейин 70 кун утгач,
тонг пайтидан кемалардан бирининг мачтаси устидан матроснинг “Ер! Ер!” деб
бакирган овози эшитилди. Бу 12 октябрь куни бориб колинган Америка
кИТъасмлаги "Сан Салвадор" (муцаббас уал оскор) ороли эди. Капумб йулга
миккан кем ал ар: Ниня, Пинта, Санта Мария.
Испан кемалари кичик бир орол ёнига бориб тухтади. Калумб киргокка
Испания байрогини тикиб, оролни киролнинг мулки деб эълон килди. У бу
срдан олтин излаб, жануб томонга йул олди, хамда катта ороллардан Куба ва
I аитини кашф килди. Сайёхат охирида Калумбнинг учта кемасидан факат
(>иттаси колди. У Испанияга ана шу кемада кайтиб кеди. Шунда кейинги
Милларда Калумб гарб томонга яна уч марта сайёхат килди. У Кариб денгизида
куII оролларни кашф этди ва Америка китъаси сохилининг бир кисмини
гскшириб чикди. Лекин Калумб на олтин ва на бошка афсонавий бойликлар
ТОПДИ.
Калумб янги китьа кашф этганлигини умрининг охиригача хам билмаган
ши. Агар у бу китъадан олтин топганда Испан кироли билан тузилган
шартномасига кура, олтининг 1/10 янги ерлар билан олиб бориладиган савдодан
|ушадиган даромаднинг эса 1/8 кисмига эга булиши мумкин эди.
Калумбнинг Хиндистонга эмас янги китъага бориб колишига, Калумб
фойдаланган XV асрдаги дунё харитасини тузган олимлар, хусусан
Р.Тасканелли ернинг экватор буйлаб узунлигини аниклашда 12 минг км.га
пдашган эди. Кейинчалик олимлар бу хатони “буюк каш фиётларга олиб
кел ган буюк хато” деб атадилар. 12 октябрь куни Америка китъаси расман
кашф этилган кун деб эътироф этилди.
Янги китъани Америка деб аталиши Италия денгизчиси ва астраноми
Америго Веспуччи номи билан боглик. У Испания ва Португалия флотида
хизмат кил ган. 1499-1501 йилларда Португал экспедицияларида катнашиб,
Калумб кашф этган ерларни Хиндистон эмас, “Янги дунё'’ номи берди.
1507 йилда хариташунос олим Валдзюмеллер Колумб кашф этган
китъани Америго Веспуччи шарафига Америка деб аталишини таклиф этди.
1515 йили “ Янги дунё” Америка деб аталган биринчи глобус Германияда
яратилди. 1569 йилдан барча хариталарда бу китьа Америка деб аталадиган
булди.
Испанлар 1519 -1522 йилларда Гарб томондан Осиёга бориш учун
хатарли денгиз сайёхатларидан бирига чикдилар. Илмий сафарга ботир ва
тажрибали денгизчи, гоят зур иродали киши Фернандо Магеллан бошчилик
килди. Унинг бешта кемадан иборат флотилияси Атлантика океанидан утди.
Магеллан гарб томонда бугоз кУрингунча кадар кемаларни Жанубий Америка
киргоклари буйлаб дадиллик билан олиб борди. Кейинчалик
бу бугоз
Магеллан бугози деб аталади. Кемалар шу бугоз оркали океанга чикди. Турт
ойлик денгиз сафари вактида об - хаво яхши эди, шунинг учун денгизчилар бу
океани Тинч океани деб атадилар. Сайёхлар Флиппин оролларигача бориб
етдилар. Магеллан бу ерда махалий ахоли билан булган жангда 1521 йили Сибу
оролида халок булди. 265 кишилик камандаси булган бешта кеманцнг факат
биттасигина 18 касал денгизчи билан уз ватанига кайтиб келди. Дунё айлана
биринчи сайёхат Ернинг шар шаклида эканлигини узил -кесил исбот килиб
берди. Сайёхлар Ер курасининг анчагина кисмини тадкик этдилар ва океан
йулларини узлаштира бошладилар. Испанлар ва Португаллар томонидан кашф
85
килинган мамлакатларга осонгина бойлик орттириш йулини изловчи минг
минглаб кишилар ёпирилиб бора бошлади. Урушларга жунаган солдатларниж
купчилиги дворянлардан иборат эди. Янги кашф этилган мамлакатлар сохилига
биринчи булиб солдат, савдогар ва поп кадам куярди.
Истилочилар хакида к‘Улар кулларида бут ва дилларида олтинга хирс
билан борарди” деб гапиришарди. Португаллар хинд океани сохилларида
Хиндистонда, Арабистонда, Шаркий Африкада булган энг мухим шахарларгина
босиб олардилар. Улар узлари истило килган шахарларда ахолини кириб ташлар
ва китъалар курар эдилар. Хиндистонда: “Хайриятки, португаллар йулбарс ва
шерлар сингари охгина, акс холла улар хамма одамларни кириб, ер юзидан
бутунлай йук килиб юборган буларди”, - деб айтишарди.
Испания хукумати Америкадан олтин топиш ва хидуларни кул килиш
учун у ерга я на илмий сафарлар юбораверди.
Испанларнинг 1519 йилда 400 кишилик кичик бир отряд кемалардан
Мексика сохилига тушди. Отряд бошлиги дворян Кортес эди. Бу харбий юриш
катнашчиларидан бирининг айтишича Караганда, Кортеснинг “пули оз, лекин
карзи куп эди”.
Ацеклар томонидаи буйсиндирилган кабилалар уз эзувчиларини ёмон
курардилар, шунинг учун улар Испанларга ёрдам бердилар. Кортес уз отрядини
хинду жангчилари билан тулатиб, айеклар пойтахти - Мексика устига бостииб
борди. (Испанлар Теночтитланга шундай нм куйишди). Ацеклар отликларни
куриш ва тупларнинг гумбурлаган овозини эшитиш билан дахшатга ва
саросимага тушдилар. Улар от устидаги одамни, отни ва мушкетни (пилта
милтикни) худо томонидан юборилган битга махлук деб уйлардилар. Ахоли
испан кироли хокимиятини танишга ва испанларга олтин билан улпон тулашга
мажбур килинди. Саводсиз, лекин шаддод ва золим булган яна бир испан
истилочиси - Писарро 1531 1533 йиллар 20 кишилик аскари билан Перуга
хужум килди. Испанлар Перу пойтахтидаги кадимги ибодатхоналарни
шипшитдам килиб таладилар.
Улар улжани таксимлашда олтин ва кумуш буюмларни - инкларнинг энг
юксак санъат асарларини эритиб ёмби килдилар ва ташиб кетдилар.
Испан истилочилари Америка халкларининг кадимги маданиятини
вахшиёна суратда йук килдилар. Орадан к^п утмай испанлар бутун Жанубий
Американи босиб олдилар. Португаллар Жанубий Американинг факат шаркий
кисмини, яъни Бразилияни эгаллаь олдилар. Чунки Португалсайёхи Кабрал
1500 йили Бразилияни кашф этган эди. Рухонийлар ва монахлар хиндуларни ота
- боболари динидан кайтишга мажбур килардилар. Буйсунмаганларни
хотинлари ва болалари олдида кийнар ва катл килардилар. “Мукаддас
oтaxoнлap,, бу ёвузликларни оклаш учн хиндуларни “ёввойи хайвонга ухшаш
рухсиз
махлук” деб
аташарди.
Черков
мустамлакалар
ахолисини
буйсиндиришда йстилочиларга ёрдам берарди.
Хиндулар к^п кирилиб кетганлиги сабабли Америкага Африкадан негрлар
куллар келтирила бошланди. Негрларни овлаб кул килиб олиб келиши учун
Африкага Португаллардан кейин Испанлар, Голландлар, Инглизлар жунади. Кул
савдогарлари негрларни махаллий князлардан сотиб олар ёки узлари уларни
86
ivp/жк билан тутиб олиб кетар эдилар. Кул савдогарлари кечаси негралар
• ншногини ураб олиб, унга чар томондан ут куяр ва саросимага тушиб колган
шнралрни тутиб олар эдилар.
Америкада негрлар кул бозорида сотиларди.
Географик кашфиётлар натижасида савдо - сотик нихоятда кенгайиб
ы*I ли. 1>ир - биридан узокда жойлашган китьалар уртасида савдо ~ алокалари >1«it\он савдоси пайдо булди. Мустамлакаларга кучиб европадан купгина саноат
мпилари: курол - аслаха, турли газламалар, идишлар сотиб олардилар. Европага
•и/in Америкадан тамаки ва какао, Осиёдан - чой ва кофе келтирила бошланди.
I гш рафик кашфиётлар натижасида савдо йуллари Урта денгиз оркали эмас,
<тики океанлар оркали утадиган булди. Натижада, Венеция ва Генуя янги савдо
мунларидан четда колди. Мустамлакалар билан буладиган савдо -сотик ишлари
•или асосан Нидерландия, Португалия ва Англия портларида олиб бориларди.
Иидерландиянинг кап а савдо - сотик шахри - Антиверпен жахон
• тдосининг асосий маркази булиб колди. Унинг катта гаванларида хар куни
00 250 кеманинг кжи тушириларди.
Географик кашфиётлар ва мустамлакалар босиб олиш Европа
чпмлакатларида товар ишлаб чикаришнинг усишига ёрдам берди. Лекин бу
Mitpca Америка, Осиё ва Африка халклари учун уларни мустамлакачилик йули
иппан эзишнинг бошланиши булди. 1503-1565 йилгача Америкадан Испанияга
IНI тонна олтин, 1700 тонна кумуш олиб кетган эди.
Испаниянинг Америка китъасидаги мустамлакаларини икта вице кирол
(мцикарар эди. Улар устидан эса Испаниядаги “Хиндистон кенгаши” назорат
»«пиар эди.
Охирги китъа Австралия 1605 йили Торрес томонидан кашф этилди. 1642
1644 йиллари инглиз сайёхи Абель - Тасман Тасмания оролларини кашф этди
Мустамлакалар билан олиб бориладиган савдони “Севиля савдо палатаси”
ни юрат килган.
Мустамлакачилар томонидан 1510 йилдан бошлаб uKoнкиcтo,, сиёсатини
ч VII асрнинг урталаригача юрита бошладилар XVI асрнинг дастлабки 50 йил
мчида Испания мустамлакалари ахолиси сони 4,5 млн дан 1 млн гача тушиб
колли.
XVI Англияда капиталист к тараккиётнинг бошланиши
Киролликнинг энг кимматбахо махсулоти-мовут. Хозиргача Англия
иирламентининг лордлар па_латасида кирол тахти олдида куй юнги солиб
гулдирилган коп туради. Коп устида лорд - концлер, яъни лордлар
иалатасининг раиси гердайиб утиради. Кадимги вактларданок Англияниг
Жануи й - Шаркий кисмидаги кишлокларнинг дехконлари куй бокиб
кУ«шйтирар ва дала ишларидан бушаганларида куй юнгини йигириб, ундан
мовут тукир эдилар.
Кашшоклашган дехконлар уз уйларида савдогар учун ишлаб, килган
мечнатлари бадалига жуда оз хак олардилар. Уларнинг куплари савдогарга
карашли дастгохлардан фойдаланардилар. Купинча битта савдогар учун
кишлокда юзлаб йигирувчи ва тУкувчи ишларди. Купгина ишчилар уз уйларида
87
ишлаганлари сабабли уларнинг ишини назорат килиш кийин эди. Шунинг учуй
савдогар ишчиларни, бир бинога туплаб ишлатиб, йирик корхона барпо
киларди. Унлаб ва хатто юзлаб ишчиси булган саноат корхонапари пайдо булар
эди. Уша вактдаги йирик корхоналарда хал и машиналар йук эди, уларда хамма
иш кулда килинарди. Кул мехнатига асосланган йирик корхоналар мануфактура деб аталарди. “Мануфактура" сузи лотинча булиб, "кулда
килинган ” деган маънони билдиради. Ишчиларни мануфактурада бирлаштириш
ишни улар уртасида яхширок таксим килиш имкониятини берди.
Мануфактурада турли ихтисосдаги ишчилар уртасида мехнат таксимоти мавжул
эди: ишчиларнинг хар кайси гурухи умумий ишнинг факат бир кисмини
бажарарди. Мануфактурада хамма нарса: бино, хомашё, асбоб-ускуналар ва
тайёр махсулот мануфактура эгасига карарди.
Хунарманд усталардан фарк килиб, мануфактура эгаларининг узлари
ишламасдилар, улар уз корхоналарини бошкарардилар холос. Ёлланма ишчилар
мехнати хисобига давлат ортирган мануфактура эгалари, савдогарлар хамма
бойлар буржуазия синфига айланарди. Мануфактуралар пайдо булиши билан
янги синфлар - буржуазия синфи ва ёлланма ишчилар синфи вужудга кела
бошлади.
Гов тутиш ва унинг окибатлари
XVI
асрда Англияда "одаилар куйларга ем буляпти'\ деган ran бор эди
Хакикатдан хам бу беозор хайвонлар истар-истамас неча ун минглаб
дехконларнинг душмани булиб колган эди. Мовут ишлаб чикариш тобора
купайганлигидан юнгнинг бахоси тухтовсиз ошмокда эди. Галла етиштиришга
Караганда куй бокиб купайтириш сер- даромад булиб колганди. Англияда хатто
“ куйнинг туёги теккан кум олтин булади ” деган матал хам тукилган эди.
Дворянлар дехконлардан тортиб олинган ерларнинг атрофини гов туттириб ёки
зовур каздириб, тусиб куярдилар. Шунинг учун дехконларнинг ерини
зУравонлик билан тортиб олиш Англияда гов тутиш деган ном олди.
Гов тутиш натижасида Англияда ери ва мехнат куроллари булмаган
купгина эркин кишилар пайдо булди. Бутунлай хонавайрон булган дехконлар
б а т р а к булиб колардилар. Уз хужалигини янгича юритган ер эгалари
янги дворянлар деб атала бошланди. Янги дворянлар мерос олмаган кенжа
угилларини савдо ургатиш учун купинча савдогарларга шогирд килиб
берардилар. Янги дворянлар аста - секин Буржуазия билан якинлашдилар.
Эски дворянлар - феодаллар аввапгидек дехконлардан оброк олар
махсулотни бозорга кам чикарардилар. Уз еридан кувилган ун минглаб кишилар
тугилиб усган жойларини ташлаб кетиб, хар каерларда дайдиб, тиланчлик
килиб юрардилар.
Хукумат дайди ва гадойларга карши 1547 йил шафкатсиз конунлар
чикарди, Бу конунларга кура, ушлаб олинган дайди занбилга богланиб,
ибаданидан к;они тир^ираб чнцкунча " камчилаб уриларди.
Кимки бировнинг дайдилак килиб юрганини маъмурларга бориб айтса,
дайди уша одамга кул килиб бериларди. Дайди иккинчи марта кулга тушса,
унинг кулокларичи шартта кесиб, кизиган темир билан юзига тамга босилар,
турмага камаб куйилар эди. Учинчи марта ушлаб олинган дайдини учига
88
чиккан жиноятчи деб, дорга осардалар. Хамма катта кучаларда ва бозор
майдонларида дорлар курилган эди. XVI асрнинг биринчи ярмида Англияда 70
мингдан купрок киши катл килинган эди. Гов тутилган Шаркий Англияда 1549
йилда дехконларнинг катта кузголони булди. Кузголончиларга бой
кушинларнинг катта ер эгаларининг сикувидан норози булган майда дворян
Гоберт Кет бошчилик килди. Кузголончлар хукумат томонидан узларига
юборилган солдатлар отрядини тор - мор килишга муваффак булдилар ва
Маружни ишгол этдилар. Дехконлар киролга талабнома ёзиб, унда гов
тутишларни тухтатишни, катта ер эгаларининг эса жамоа яйловларидан
фойдаланишни такиклаб куйишниталаб килдилар.
Хукумат Парижга катта армия юборди. Кузголончилар каттик жангда
снгилдилар. Улардан уч мингдан ортик киши улди. Роберт Кет ушлаб олиниб,
дорга осилди. Кузгалон катнашчиларидан юзлаб киши катл килинди.
Англия кироли Генрих VIII Тюдер (1509-1547) бутун мамлакатни ягона
марказ Лондонга буйсиндирди.
У парламентни чеклаб факат янги соликлар жорий этиш масаласиДагина
парламент розилигининг шартлиги белгилаб куйилди. Инглиз кироллари вето
хукукига эга эдилар. Бу хукук уларга парламентнинг хар кандай карорини
такиклай олиш имконини берар эди. Мамлакатнинг ички ва ташки сиёсати
асосини парламент эмас, кирол томонидан тузиладиган махфий кенгаш
белгилар эди. Англияда реформация кирол Генрих VIII (1491-1547)
хукумронлиги даврига тугри келади. Генрих VIII ерковни еридан махрум этиб,
унга карашлик ерларнинг 2/3 кисмини сотиб юбортирди.
Генрих VIII Англияда 1534 йилдан хам диний хам дунёвий хукмдорга
айланди.
Генрих VIII кизи Мария (1553-1558) йил киролича булган даврда католик
черковини тиклашга харакат килди ва Прете стан тлар ни шаккок деб эълон
килди. 1554 йили Парламентдан Англияда Рим папаси хокимиятини кайта
тиклаш хакида карор чикартиришга эришди.
1558 йили Мариянинг вафотидан сунг тахтга Генрих VIII нинг бошка кизи
Елизавета утирди. Унинг асосий вазифаларидан бири мамлакат яхшилигини
мустахкамлаш эди.
У Англикан черковини тиклаб хам диний хам дунёвий хукмдбрга
айланди.
Денгиз оркали савдо килиш ва мустамлакалар учун кураш. Буюк
жугрофий кашфиётлардан кейин Англия энг мухим денгиз йулларидаги давлат
булиб колган эди. Лондон кристанлари ва омборлари куп булган катта порт
шахрига айланди. Денгиз оркасидаги мамлакатлар билан буладиган хамма
савдони энг бой савдогарларнинг компаниялари уз кулига киритиб олди,
хукумат уларга бирон мамлакат билан савдо килиш учун махсус хукуклар бериб
куйган эди. Рус давлати билан савдо килиш учун 1555 йил Москва компанияси
ташкил килинган эди; Москва компаниясининг кемалари Скандинавия ярим
ороли агрофида ок денгизда сузарди. Гвинея компанияси кабихлик билан
Африкадан негр кулларни таширди. 1600 йил ташкил этилган. Ост - Индия
компанияси энг бой компания эди. Хинд ва Тинч океанлар сохилида жойлашган
89
мамлакатларда савдо килиш хукукини хукумат факат шу компаниянинг узига
берган эди. Англияга четдан калампир олиб келищ хукуки шу компанияда эди.
Калумбнинг сайёхатидан кейин Кариб денгизидаги ороллар Вест - Индия
(Гарбий Хиндистон) деб аталган эди. Вест - Индиядан фарк килиш учун
Хиндистон ярим оролидаги мамлакатларни Ост - Индия (Шаркий Хиндистон)
деб атай бошладилар. Киролича Елизавета I Тюдор (1558 - 1603) савдога ва кема
катновига хомийлик киларди. Бу киролича уз атрофига аклли маслахатчиларни
туплаб олган эди. У испанияга карши курашда Англиянинг манфаатларини
каттк химоя киларди. Унинг хукмронлиги вактида Англияда катта харбий флот
курилди.
Аклли ва айёр киролича карокчиларни яширин равишда кувватларди,
шунинг учун уларнинг кулга киритган улжаларидан бир кисмини олиб турарди.
Англияга пахта олиб келиш хукуки “Ливантий” компаниясига берилган.
Инглиз карокчиси Френсис Дрейк кичик бир флот билан магеллан бугозидан
утиб; Жанубий Американинг гарбий сохилидаги испан мустамлакаларини
талади, бу пайтда шу мустамлакалар портларидаги юкланиб, Испанияга
юбориш учун тахт килиб куйилган эди. Сунгра Френсис Дрейк Тинч океан ва
Хинд океанйдан утиб, Магелландан кейин иккинчи булиб дунё айлана сайёхат
килиб гоят катта улжа билан Англияга кайтиб борди. Испан элчисининг
Испанияга етказилган зарарларни коплашни талаб этиб Елизаветага мурожаат
килиши бехуда кетди. Дрейкнинг кемасига кироличанинг шахсан узи бориб,
карокчига рицарлик унвонини берди (“Енгилмас армада” нинг маглубияти).
Испания Англияга бостириб киришига тайёрлана бошлади. Елканли 134
кемадан иборат гоят катта флот Англия киргокларига караб сузиб кетди. Бу
кемаларда 20 мингдан ортик аскарлар булиб, улар Темзда дарёсининг денгизга
куйиладиган жойида сохилга туширилиши керак эди. Галаба козонишга
ишонган испанлар уз флотини “Енгилмас армада” деб атардилар (“Армада катта флот” демакдир). 1588 йилда инглиз кемалари Ла - манш бугозида испан
флотига хужум килди. Денгиздаги жанглар икки хафта давом этди. “Енгилмас
армада” нинг шармандали халокати Испаниянинг денгиздаги кудратига путур
етказди. Денгизлардаги хукмронлик аста - секин Англия калига ута бошлади.
Англия кучли денгиз давлати булиб колди. Англиянинг дастлабки
смустамлакачилари. (Испан флотининг тор - мор килиниши. Англиянинг
денгиз орти мустамлакаларини босиб олишини осонлаштирди.) Инглизлар XVII
аср бошларида 1604 Шимолий Американинг шаркий сохилида узларининг
биринчи мустамлакалари Вергинияга асос солдилар. Елизаветенинг вафоти
билавн тюдорлар сулоласи бархам топди. Тахтга- уларнинг кариндоши
Шотландия кироли Якков VI Стюарт утказилди.
■' • • .
Ж"
. •••
,
Европада реформация Германияда Дехконлар уруши.
XVI
асрдан бошлаб Евопа мамлакатларида синфий кураш кучайди. Бу
кураш айникса Германияда кескин туе олди. У ерда халк феодал тузумни йук
килишга уруниб к^рди. Германияда реформация - феодал тузумининг асосий
таянчи булган черковни куриш (ислох килиш) учун кураш бошланди.
Германиядаги дехконлар уруши реформация нинг юкори боскичи булиб колди.
90
Шахарларда мануфактуранинг пайдо булишига цехлар халад берарди. Цех
мнщаларида устахоналарни кенгайтириш такикланган эди. Шунинг учун бой
• нчюгарлар кашшокданган дехконлар мехнатидан фойдаланиб. мовут
мппуфактураларини купинча кишлок жойларда барпо килардилар.
Жанубий немис шахарлари - Аугсбург ва Нюрнберг савдогарлари ана шу
пул билан жуда куп пул тупладилар. Дехконларнинг крепостной к,ирамлиги
ммиталистик ишлаб чикаришнинг ривожпанишига тускинлик килди. Унинг
цмвожланиши учун феодал зулмни йук килиш лозим эди. Германия ягона
марказлашган давлат булиб бирлашмаган эди. Германияда бутун мамлакат учун
умумий булган конун хам, бутун империя микёсидаги хазина хам умумий армия
чим йук эди.
Германиядаги хар бир феодал - князларининг ер мулки ва хар кайси катта
шахар тамомила мустакил давлат эди. Феодал таркокдик саноат ва савдо ютикнинг ривожланишига халал берард. Католик черкови немис халкига
шавкатсиз жабр - зулм киларди. Мамлакат худудининг анча кисми черковга
карашли ерлар эди. Рейн дарёси “поплар йули” деб аталарди: кемалар
кнтнайдиган бу дарёнинг гузал ва унумдор сохил жойларида черковларнинг
жуда куп ерлари булиб, уларда унлаб шахар ва кишлоклар бор эди.
Архиепископлар ва купгина епископлар мустакил княз эдилар. Императорни
сайпаб куя диган етти энг кучли князнинг учтаси архиепископлар эди. Рим
напаси Германиядан жуда катта даромад оларди. XVI аср бошларида Германия
ахолисининг хамма табакалари католик чсрковидан норози эди. Очи к кураш
(юшланиши учун умумий норозилик шароитида факат биргина туртки зарур
>ди.
Рим папасининг Германияда авж олдириб юборган кизгин ёрликлар
савдоси ана шундай туртки булиб хизмат килди.
Виждонсизлик билан
ёрликлар сотишга карши 1517 йилда Виттенбург шахридаги университетнинг
илохиёт профессори, олим, манах Мартин Лютер бош кутариб чикди. У
университет черкови эшикларига узининг динга ишонувчиларга карата ёзган
хитоб номасини - “95 тезис” ини ёпиштирди. Бу хитобномада Лютер папанинг
гунохларини кечиш ёрликлари - индульгенциялар сотишни коралади, уз
фикрича кушилмаганларини мунозарага чакирди. Ёрликка карши чикиб, Лютер
черков худо билан одамлар уртасида воситачи булолмаслигини эьтироф килди.
Куп у т м а й у черков папасиз хам яшаши мумкин эди. Шунингдек, у Ян Гус
таълимотини купгина хулосаларга кушилишини такидлади. Лютер буг^дан
кейин Римга пул юбормасликни таклиф этди ва Рим папасига катъий кураш
олиб боришга чакирди. Лютернинг чикиши хакидаги хабар Римга етиб борг-ч
папа “одобсиз Витенбург монахи" ни шаккокликда айбладн. Германияга
Лютерни лаънатловчи ёрлик юборди. Лютер халк томонидан куллаб
кувватланаётганлигини куриб дадилланди; у папанинг узини шаккок деб
килди, хамда университет талабалари олдида папанинг ёрлигини гулханга
ташлаб ёндирди. Лютернинг харакати реформациянинг, яъни черковни
тузиш (реформа килиш )нинг бошланиши эди. Реформацияда шахар ахолиси,
дехконлар, рицарларнингкупчилик кисми ва князларнинг бир кисми кэтнашди.
Ш ахар бойлари черков ходимларини ва бошка рухонийларни таъминлаш учун
олинадиган солик ва йигимларни камайтиришни, монастирларни тугатишни,
монастирларни, черков бойликлари хисобига айш-ишратда яшашни истар эди.
Бадавлат шахарликлар “камчиким черков” булишини талаб килардилар.
Тугилиб келаётган буржуазиянинг феодал тартиблардан норозилиги католик
черковига карши курашда намоён булди. 1521 йили Лютер императорлик судига
чакирилган.
Черковни реформа килишни куп феодаллар хам ёклаб чикдилар.
Рицарлар бутун ахолининг норозилигидан фойдаланиб, черковнинг
ерларини уз кулларига киритиб олишга харакат килдилар. Князлар хар кайси
князликдаги Черковнинг папага эмас, балки князга итоат килишини истардилар.
Улар черковни узларига буйсиндириб олганларидан кейин, унинг ёрдами билан
халкни аввалгидан хам купрок эзмокчи ва уз хокимиятларини янада купрок
мустахкамламокчи булардилар. Дехконлар ва шахар камбагаллари католик
черковига карши кураш олиб бориш билан бирга хамма золимларни йук
килИшни хохлардилар.
Бу эса феодал тузум асосларига карши каратилган халк реформацияси
эди. Бирок куп утмай шахар бойлари мамлакатада кучайиб борган халк
харакатидан куркиб кетдилар. Уларнинг манфаатларини ифодалаган Лютер
халкни хар кандай хокимиятга хатто энг золим ва шафкатсиз хокимиятга хам
буйсинишга чакира бошлади.
Томас Мюнцер (1493-1525) халк харакатига бошчилик килди. У куп
укиди ва замонасининг юксак билимли кишиси булиб етишди, у поп эди. Томас
Мюнцер реформация бошланганида Лютерни куллаб - кувватлади. Аммо у куп
утмай Лютерни аввал хаммани папага карши катьий курашга чакиргани холда,
кейин халкнинг инкилобий курашидан курккани учун коралай бошлади.
Манцер уни “курцоц йуловчи ” ва “алдамчи” деб атади. Мадомики, “Лютер
тарафдорлари Поп монахларга хужум килишдан нарига утишни истамас
эканлар, кураш бошламасалар булар эди”,- дерди Мюнцер.
Мюнцер ерда “Жаннат” яратишни, яъни камбагаллар хам, бойлар хам
булмайдиган тартиб урнатишни орзу киларди. “Бутун хокимият мехнаткаш халк
кулида булиши керак”, ~ деган эди неча мароталаб Мюнцер. У Таборийлар
ишини давом этиришини айтарди.
1524 йил ёзида Германия жанубида дехконлар кузгалон к^тардилар. 1525
йил бошларида Германияда дехконлар уруши бошланиб кетди. Мамлакатнинг
жануби - гарбида дехконларнинг 6 отряди харакат киларди, бу отрядлардаги
кузголончиларнинг сони 40 мингга якин эди. 1525 йилнинг март ойида дехкон
отряяпарининг рахбарлари йигилиб дастур туздилар. Бу дасгур ‘7 2 модда” деб
аталди, чунки дехконларнинг талаблари 12 моддадан иборат килиб ёзилган эди.
“ 12 модда” кичкина китобча шаклида бостирилиб дехконлар орасига
таркатилди. Марказий Германияда, Тюрингия вилоятида кураш олиб бораётган
кузголончилар, айникса, катьий харакат килдилар. Бу вилоятда дехконлар
кузголонига шахар камбагаллари ва кон ишчилари хам кУшилдилар.
Тюрингиядаги кузголонга Томас Мюнцер бошчилик килди.
Мюнцер курашнинг энг бошиданок Мюньхаузен шахрида турди. Халк бу
шахардаги бойлар хукмронлик килиб келган эски кенгашни таркатиб юбориб,
92
миги кенгаш тузди. Мюнцер кузголончиларни уз кучларини бирлаштиришга
чакирарди.
Лекин дехкон отрядлари битта катта кушин булиб бирлашмади ва
уларнинг умумий рахбари
хам йук эди. Кузгадон кутарган дехконлар хар кайси вилоятда алохида алохида харакат килдилар. Шу сабабли дворянларнинг хужуми вактида
кузголончилар бир - бирларига ёрдам бера олмай колдилар. Тюрингияда
князлар кузголончиларга карши ёлланма кушинларини юбордилар. Мюнцер
Унжинг 8 минг кишилик отряди билан Франкенхаузен шахри якинидаги токка
жойлашиб олди. Князларнинг ёлланма солдатлари лагерга ёпирилиб кириб, 5
мингга якин кишини кириб ташладилар. Мюнцер бошидан ук еб, огир ярадор
булди ва асир килиб олинди. У каттик кийнокларга мардларча бардош берди ва
князларнинг буйрги билан боши танасидан жудо килинди.
Халок булганлари сони 100 минг кишидан хам ошиб кетди. Дехконлар
уруши маглубиятга учраганидан кейин феодаллар дехконларни янада купрок
эза бошладилар. Дехконлар урушининг муваффакиятсиз тугаши Германиянинг
гаркоклигини бир неча асрга чузди ва феодал зулмнинг кучайишига олиб келди.
1526 йили Германия рейхстаги Лютерчи князлар талаби билан хар бир
немис князи узи ва фукароси учун хохлаган динини танлаш хукукига зга
жанлиги тугрисида карор кабул килди. Бирок 1529 йили Рейхстаг бу карорни
бекор килди. Бунга карши империянинг бир кием шахарлари ва 5 князи протест
(норозилик) билдиришган. Улар “Протестатсия” деб аталган хужжатга, яъни
рухоний ва дунёвий феодалларнинг умумгерман йигилиши Лютерчиларнинг
таркалишини чеклаш хакидаги карорига карши имзо чекдилар. Протестант
князлар 1555 йили Рим папаси билан хам битим тузишга эришдилар. Шу
даврдан бошлаб реформациянинг барча тарафдорлари протестантлар деб атала
бошланди.
Реформация Германиядан кейин Европанинг бошка мамлакатларида хам
бошланди. Англия, Дания ва Швецияда реформацияни дворянларнинг
кувватлаши билан кироллар амалга оширдилар. Бу мамлакатларда черковдан
тартиб олган ерларнинг анча кисмига дворянлар эга булди. Хар кайси
мамлакатда кирол черков бошлиги булиб колди.
Кальвинестлар черкови асосчиси Швецарияни Женева шахридаги
протестант черковининг бошлиги католикларнинг кувгинларидан кочиб борган
Жан Кальвин эди.
Кальвин ташкил килган черков (мазхаб) калъвинистлар черкови деб
аталди. Кальвин уз маслакдошларига: бойлик орттириш учун зур бериб.
тинимсиз мехнат килиш керак; кимнинг мол дунёси куп булса - “худонинг
севган бандаси”, демак, унинг туппа - тугри жаннатга кириши турган гап,
омади юришмай, шугулланган ишидан зиён к^радиган одамни эса худо дузах
азобига махкум килган , деб уктирарди. Шундай килиб, Кальвин бойлик
ортиришни - худо хучи курадиган иш деб уни оклар ва камбагалларни огир
кисматларига рози б^лишига ундар эди. У судхурликни ва мусгамлакалардаги
кулчиликни оклар эди. Кальвинистлар черкови айрим, мустакил жамоалардан
иборат эди, бу жамоаларга шахарлик энг катта бойлар орасида сайлаб куйилган
93
V
кишилар бошчилик киларди. Кальвинистлар хам католикларга ухшаб, уз
душманларини каттик таъкиб килар ва гулханда ёндириб юборар эдилар.
Шунинг учун хам уша вактларда Женевани “протестантлар Рими” ва Кальвинни
эса “Женева папаси” деб атаганлари бежиз эмасди.
Изуитлар ордени. Реформация га карши курашиш учун папа 1540 йилда
папа “Исо жамияти” ни, яъни изуитлар ордени тасдиклади.
Ордени папа ва католик черковининг содик’ испан дворяни Игнатий
Лойога ташкил килганди. Папа изуитларнинг максади - “йулдан озган оммани
динга кайтаришдир”, деб эьлон килди. Цезуитлар Рим папасининг жосуслари ва
унинг буйрукларини чурк этмай бажарувчилар эди 1773 йил таркатилган. 1814
й кайта тикланган.
г
Папаларнинг реформацияга карши кураши.
Феодалларнинг анча кисми католик черковини халк оммасининг
кузголонларига карши курашда узининг энг ишончли ёрдамчиси деб
хисобларди. Рим папасини Жанбий Германия князлари, герман императори,
Испания ва Пола кироллари куллаб кувватлади. Буларнинг ёрдами билан
католик черкови реформацияга карши хужум бошлади.
Католик черкови реформацияга карши курашда уз мухолифларини
оммавий равишда киргин килишдан хам кайтмади. Реформацияга куп
дворянлар ва шахарликлар кушилган Францияда католиклар протестантларни
киргин
килдилар.
Улар
протестантларни н г йулбошчиларини
кирол
синглисининг никох туйига таклиф килиш бахонаси билан Парижга алдаб олиб
келдилар. Католиклар олдиндан куролланиб олдилар ва протестантлар турган
хар кайси уйга ок бур билан крест белгиси куйиб чикдилар. 1527 йил 24 август
ойи кечаларидан бирида (авлиё Варфоломей куни арафасида) Париж
черковларидан
бирининг
катта
кУнгирок,
садолари
хамма
ёкка
жаранглабэшитилди. Бу сигнал овози эди. Католиклар шу сигнални эшитиш
биланок протестантларни ухлаб ётган жойларига бостириб кириб,
улдиравердилар, баланд уйларнинг деразасидан кучага улоюгириб ташладилар,
протестантларнинг хотинларини хам, бол&ларини хам аямадилар, оммавий
киргин килиш Франциянинг бошка шахарларида хам булди. Икки хафта ичида
30 мингдан ортик киши улдирилди. Протестантларнинг бу киргин килиниши
тарихда Варфоломей кечаси деб аталади.
Рим папаси бу улдиришларни маъкуллабгина колмай, хатго бу вокеага
эсдалик тарикасида медаль ясаб чикаришни буюрди. Умуман Францияда диний
уришлар 1562 йилда киролнинг кариндоши, католиклар рахнамоси герцог
Гизнинг уз курикчилари билан Вассида Протестант гимнини ижро этаётган
протестантларнинг хужумидан бошланган ушанда 20 протестант улдирилиб 100
дан ортиги ярадор килинган эди.
Диний урушлар Францияда 32 йил давом этди. Томонлар 1570 йили
вактинча келишувга эишганлар. 1598 йилдагина Нант Эдикти имзоланиб
католик дини давлах дини деб эълон килинган булсада, гугенотлар кувгин
килинмайдиган булди. Бунга Генрих 1У'(1589-1610) даврида эришилди. Аслида
У Генрих Наваррский булиб Генрих IV номн билан тахтга чиккан.
94
Нидерландия буржуа революцияси
Урта асрлар охирида Нидерландияда синфий кураш нихоятда кучайди. Бу
мамлакатда инкилоб булди, яъни кишилар хаётида бир тузумни бошка бир
|узум билан алмаштирган кескин узгариш юз берди. Кемалар катнайдиган
Шельда, Маос ва Рейн дарёларининг куйй окимида бир мамлакат бор эди, Урта
асларда бу мамлакат Нидерландия (яъни, “даре этагидаги ерлар") деб аталарди.
У 17 вилоятни бирлаштирган эди. Ниделандиянинг географик урни жуда
кулай эди: У дарё йули оркали Франция ва Германия билан, денгиз йули оркали
>са Англия билан ва Скандинавия мамлакатлари билан савдо киларди.
Геофафик кашфиётларидан кейин денгиз савдоси янада купрок жонланди.
Антверпен порти жахон савдосининг маркази булиб коли.
Нидерландия Европанинг энг ривожланган ва бой мамлакатларидан бири
блиб колди.
(Хозирги Белгия, Люкембург, Нидерландия худуди).
XVI
аср урталарида Нидерландия феодаллар Испанияси хукмронлиги
остида эди. Нидерландиядан ташкари, у вактда Испания Америкадан бир канча
мустамлакаларни Жанубий Италияни хам эгаллаб турарди, Испан кироли бир
нактлар Мукаддас Рим императори хам булган эди. Уша замонда утган кишилар
унинг ерларида “куёш асло ботмайди” деб айтишарди.
Испан феодалларининг жабр-зулми Нидерландияда капиталистик ишлаб
чикаришнинг ривожланишига тускинлик килди, Буржуазиянинг бойлик
туплашига халакит берди. Лекин испанлар зулмидан айникса халк оммаси
купрок азоб тортди.
Испания тахтини
Флипп
II (1556-1598)
эгаллагандан
кейин
Нидерландияда ахвол хаддан ташкари ёмонлашди.
Флипп II кайсар, фаросатсиз ва гоят золим хукмдор эди. У Испан
солдатлари ва инквизиция ёрдами билан Европада
католик черковининг
хукмронлиги саклаш хаёлида юрарди. У Англия кироличаси Елизаветтанинг
тахтдан туширишга уринди. Германия ва Франция католикларининг протестан
ларга карши олиб борган урушларини кувватлаи. Флипп II Нидерландияда
инквизицияни жорий килди ва протестанларни шафкатсиз таъкиб кила
бошлади. Испан хукмронлиги ва инквизицияни вахшиёна харакатлари
Нидерландияда норозилик тугдирди. Католик черковига ибодат килиш учун
борадиган кишилар сони тобора камайди. 1556 йилда халк кузголон кутарди.
Кузголончилар черковларда кулга тушириб олинган пуллар ва кимматбахо
нарсаларни уз аскарларини куроллантириш учун бердилар.
Нидерландияда буржуа инкилоби. яъни феодал тузумни капиталистик
тузум билан алмаштирадиган инкилоб бошланди. Флипп II Нидерландияга
гажрибали саркарда герцог Альба бошчилигида махсус сараланган кушин
юборди. Альба норози кишиларни жазолаш учун “тартибсизларга дойр ишлар
кенгаши” жорий килинди. Халк уни “конхурлик кенгаши” деб атади. Альба
халкни куркитиш билан бирга испан киролининг хазинасини тулдиришни хам
истарди. Катл килинганлар орасида бой савдогарлар ва хатто
зодагон
дворянлар хдм бор эди. Буларнинг мол - мулки кирол хазинасига берилди.
95
Альба Нидерландияда савдо-сотикка шундай катта соликлар солдики, натижада
савдо - сотик иши билан шугулланиш фойдасиз булиб колди. Испанларниг
вахшиёна харакатлари Нидерландия халкининг курашга булган ифодасими
синдира олмади. Альбанинг каттик жазо чораларидан газабланган дехконлар,
хунармандлар ва ишчилар урмонларга кочиб кетиб, у ерда партизан отрядпари
туздилар.
Партизанларни урмон гёзлари деб атардилар. ("Гвзлар" - "жулдурлар”
демакдир; испанларга царши хсик, курашчиларини душманлари шундай лацаби
бнлан атардн, лекин партизанлар бу нам билан фахрланарднлар).
•» Гёзлар испан солдатларига хужум килар, золим судъяларини улдирар,
курол аелаха юкланган араваларни кулга тушириб олар'эдилар.
Денгиз гёзлари Альбанинг кушини учун курол - аслаха ва пул олиб
келаётган жуда куп кемани кулга туширдилар. 1572 йили денгиз гёзлари денгиз
томонидан мардонавор хужум килиб, Бриль портини эгалладилар.
<
Бриль портининг олиниши мамлакат шимолида кузголон кутарган
халкдан куркарди. У Нидерландиянинг энг бой ва обрули катта ер эгаси
Вильгельм Оранскийнн шимолий повинциялар хукмдори деб эълон килди.
Испан феодаллари зулмига карши олиб борилган озодлик курашдаги асосий куч
халк оммаси эди. Муваффакиятсиздан газабга келган Флипп II 1573 йили
Альбани Нидерландиядан чакиртириб олди. Альба кетгандан кейин испан
кушини Лейдан шахрини камал килди. Жонажон шахрини химоя килишга
унинг барча ахолиси кузгалди. Лекин Флипп II ён бермади ва урушни давом
этт^ирди. Куп вактдан буён ойлик олмай келган испан солдатлари камални
тухтатиб, уз ихтиёрлари билан жануб томонга бостириб бордилар ва жанубий
Нидерландиянинг энг бой шахри Антиверпенни тор - мор килдилар. Шахар
ахолисидан 8 мингдан ортик киши улдирилди, мингдан ортик уй ёниб кул
булди. Бу талон -* тарождан кейин Антиверпен тушкунликка юз тутди.
Кузголондан к^ркиб кетган Нидерландия дворянлари уз халкига хиёнат килди
ва жанубдаги кузголонни бостирйшйа испанларга ёрдам б^рди. Дворянлар
Флипп II билан битим тузиб, уни "цонуний хукмдор" деб тан олди. Флипп II
Жанубий Нидерландияни уз хукмронлиги остида саклаб колишга муваффак
булди. 1579 йилда мамлакат шимолидаги еттита провинция Испанияга карши
кураш олиб бориш учун Утрехт шахрида узаро иттифок тузди. Бу провинциялар
уз зиммаларига “бир - бирлари бнлан абадий равишда бирлашшиИ ва 'Рич
католик черковини такламок, бахонасида” узларини испан хукмронлигига
буйсиндириш йулидаги уринишларга карши бутун кучлари билан кураш олиб
бориш мажбуриятини олдилар. Етти провинция битга давлат булиб бирлашди,
бу давлатда хукумат, хазина ва кушин умумий эди. Шимолий Нидерландияда
янги давлат Голландия Республикаси ташкил топди. Янги давлат шимолий
гтровинцияларининг энг каттаси булмиш Голландия номи билан Голландия
республикаси ёки турридан -тугри Голландия деб атала бошлади. Голландия
Испанияга карши яна 30 йил уруш олиб боришга мажбур булди. Испания билан
Голландия уртасида 1609 йилдагина сулх шартномаси тузилди. Бу шартномада
Испания Голландиянинг мустакиллигини тан олди.
96
Францияда абсолют монархия
Урта асрлар Европанинг бир канча мамлакатларида табакавий Монархия
Урнига абсолют Монархия кироли чексиз хокимиятга эга булган марказлашган
феодал давлат карор топди. Кирол хокимияти XVII асрда айникса Францияда
кучайди. XVI - XVII асрдарда Францияда капиталистик ишлаб чикариш
ривожланди. Париж у вактда Европанинг энг катта шахри б^либ, унда 300 минг
киши яшар эди. Киролнинг пулга доимо мухтожлигидан фойдаланиб, бойлар
(>ирор вилоятдан ундириладиган соликларни сотиб олардилар. Соликларни
сотиб олган савдогар (откушчик) соликнинг хамма суммасини олдиндан
хукуматга тулаганидан анча, ортик пулни кирол солдатлари ёрдамида ахолидан
йигиб оларди. Бундай одамлар оз вакт ичйда жуда катта бойлик ортирардилар.
Кирол Буржуазиянинг карз бериш ва ахолидан ундириладиган
соликларни сотиб олиш ва сердаромад мансабларни эгаллаш йули билан халк
хисобига бойиши учун имконият берарди. Шунинг учун буржуазия кирол
хокимиятини куллаб - кувватларди. Куп сонли феодал зодагонлар у1парининг
кадимий хукукларини химоя килиб, киролга карши тез - тез исён кутардилар.
XVI асрнинг иккинчи ярмида Франциянинг зодагон феодаллари узаро уруш
олиб бордилар. Бу узаро урушлар 30 йилдан ортик давом этди. Зодагон
феодалларнинг баъзилари католик черковини ёкладилар, бошкалари асосан
мамлакат жанубидаги дворянлар- протестант черковига тарафдорлик килдилар.
Бу урушлар диний уруш деган ном олди.
Кирол дворянларнинг дехконларни итоатда тутиб туришларига ва халк
кузголонларини бостиришларига ёрдам берди. Дворянлар ва буржуазия кирол
хокимиятини куллаб - кувватларди. Иродаси суст ва катъиятсиз кирол Людовик
XIII нинг биринчи вазири герцог Ришелье дворянлар билан буржуазиянинг
мадатига таяниб, кирол хокимиятини мустахкамлаш учун каггтик туриб харакат
килди. Гайратли, акилли ва шухратпараст Ришелье Францияни 1624 йилдан
1642 йилгача идора килиб турди. Ришелье дуэлни (дворянларнинг киличбозлик
ёки туппан^а бозлик билан узаро яккама - якка олишишини) такиклади, бир бирини дуэлга чакирувчиларга улим жазоси берилишини билдирди. Лекин
Ришелье айрим итоатсиз феодалларни жазолаганида бутун феодал синфнинг
манфаатини к^злаб иш курарди. “Дворянлар давлатнинг жон томири”, - дерди,
Ришелье. Бинобарин, у дворянлар давлатининг кудратини мустахкамлаш учун
бутун кучи ни сарф киларди.
Ришелье: "халц ииташдан кура, узок, дам олиб ётимдан купрок, ишдан
чицадиган хачирдир”, - деган эди.
XVII асрнинг иккинчи ярмида абсолют Монархия
XVH асрнинг иккинчи ярмида Францияда чекланмаган ёки абсолют
монархия узил кесил карор топди: Мамлакатни бошкариши бутунча кирол
кулида эди.
Людовик XIV (1643-1715) кироллик килган вактлар абсолют
монархиянинг энг кучайган даври б^лди. Бу магрур ва худбин кирол уз
хокимияти хакида жуда юкори фикрда эди. Людовик XIV: “давлат менинг
узим”, - деган экан.
97
У хамма фукароларидан. хатто энг катта зодагон амалдорлардан хам уз
буйрукларини сузсиз бажаришни талаб киларди. “Фукаронинг хукуки йук,
факат мажбуриятигина бор”,- дерди кирол.
Людовик XIV хукмонлик килган даврда 40 минггача киши катл этилди.
Хушомадгуй сарой ахллари Людовик XIV ни ' h;upo.i офтоб " деб атардилар.
Дворянлар кирол хокимиятининг асосий таянчи булиб колдилар. Кирол
уларнинг имтиёзларини кУриклар ва уларни соликлар хисобига “семиртириб
бокар14 эди. Абсолют монархия дворянлар давлати эди, дворянлар бу давлат
ёрдами билан халкоммасини шафкатсиз эксплуатация киларди.
Россия XVI-XVII асрнинг бошларида
Рус ерларининг сиёсий бирлашуви борасида, янги марказлашган давлат
вужудга келди. Дастлаб хукмдор буюк княз “бутун Россия ерлари
давлатпанохи” номини олди. Князь ва боярлар энди вассал эмас, князнинг
фукароларига айландилар. Йирик феодаллар унга содикликка касамёд килиб,
умрининг охиригача хизмат килардилар. Василей III князлиги (1505-1533 йй)
унга буйсунмаган боярларни каттиккуллик билан жазолади. Буюк княз
саройида “Боярлар думаси” доимий маслахат ташкилоти сифатида фаолият
курсатарди. Бу олий хукумат идораси давлатнинг мухим ички ва ташки
муаммоларини бамаслахат хал этарди.
Бояр зодагонлар бошкаруви нималарга кодир эканлиги Иван IV (15331584 йй) хукмдорлиги йилларида яккол сезилди. Тахтга 3 ёшидан келган буюк
княз саройида боярлар гурухи орасида хокимият учун кескин кураш бошланди.
Иван IV ёш булишига карамасдан янги дворянлар, шахарликлар ва черков
ёрдамида 1547 йили подшолик тожини кийди. Бу вокеа олий хокимиятнинг
ички ва ташки сохалардаги хурматини ошириши керак эди. XVI асрда булган
доимий марказий бошкарув идоралар (приказлар) сони 10 тагача етди.
Ахамиятга молик вокеалардан яна бири 1535 йили Русда ягона пулнинг жорий
килиниши булди. 1550 йили кабул килинган “судебник’' Юрьев кунида
дехконларнинг озодпикка чикиши имкониятларини чегаралаб куйди. Шу
даврдан бошлаб Русда хам хунармандчиликнинг кишлок хужалигидан ажралиб
алохида сохага айланиши бошланди. Русда XVI асрнинг иккинчи ярмида
шахарлар усди. Янги 50 та шахар шу жумладан: Архангельск, Орел, Варонеж,
Белгород, Самара, Саратов, Тюмень ва бошкалар ташкил топди. Иван IV 15471553
йилларда уз
хукуматидаги
боярларни
дворянлар
вакиллари
биланалмаштирди. 1549 йили Земество Соборини чакирди. Подшонинг харбий
сохадаги ислохатларидан бири, 1550 йили 3000 кишидан иборат стрелецлар
кушинини тузиш билан бошланди. Стрелецлар подшонинг шахсий
курикчиларга айланди. Аср охирида Россия кушини сони 100 минг кишига
етди. Дворянлар учун 15 ёшдан умрининг охиригача харбий хизмат жорий
килинди. Подшонинг харбий ислохатлари мамлакат харбий кудратини оширди.
Козон хонлигининг мардонавор каршилигини енгиб рус кУшини 1552 йил 2
октябрда шахарни олди.
Лекин хонликдаги айрим феодалларнинг каршилиги 1557 йилга кадар
давом этди. Волганинг куйи окимидаги Аштархонийлар давлатига карши уруш
98
1556 йили бошланди. Астрахань шахрини олган рус кушинларихонликни
тугатиб, унинг ерларини хам Россияга кушиб олди. кейинги юришлар
бошкирдларга карши ва Сибирь хонлиги ерлари учун олиб борилди. Россия
1557 йили бу ерларни хам босиб олди. Шаркдаги истилолар баъзи бой
савдогарларга топширилди. Жумладан Гарбий Сибирни Строгоновлар оиласи
харбий булинмалари Ермак бошчилигида босиб олди. Бу юришлар пайтида
1582-1598 йиллари Гарбий Сибирь хонлиги тугатилди. Россия учун мухим
вазифалардан бири Шимолий денгизга йул очиш муаммоси унинг Болтик буйи
ерларини босиб олиш учун олиб борган урушларидир. Йигирма беш йил давом
угган Ливания уруши 1558 йили бошланди. Кейинги ярим йил ичида Нарва,
Дерпт ва Эстониянинг шаркий кисми босиб олинди. Орадан куп вакт утмай
Латвия ерлари хам Россияга утди. Ливания урушининг кейинги даврида
Польша ва Швециянинг аралашуви натижасида Россия босиб олган Ливания
ерларидан воз кечишга мажбур булди. Уруш 1583 йили Швеция билан яраш
битими тузилиб тугалланди. Россия узининг Болтик денгизига чикиш орзусини
кейинрокка колдиришига мажбур булди. Иван IV 1584 йили вафот этгач тахтга
Утирган угли Дмитрий Иванович 1598 йили вафот этди.
Шу тарика 700 йил хукмронлик килган Рюриковлар сулоласи бархам
топди.
Россия XVII аернинг бошларида Рус маданияти
Россияда 1601-1602 йиллар кургокчил келиб бу холсизликка олиб келди.
Кенг куламда бошланган очарчиликка, вабо касалининг таркалиши кушимча
(>Улди. Халкнинг ахволи огирлашиб 1603 йили дехконлар ва чоракорларнинг
кузголони бошланди.
Москива теварагида дехконлар кузголонига Хлопко лакабли киши
Оошчилик килди. Кузголонни хукумат кушинлари бостирдилар. Давлатнинг
нчки иктисодий ахволи огир бир пайтда подшо Борис Годуновга (1598 -1605) й
кирши мухолиф боярлар гурухи ташкил топди. Уларнинг Иван Грознийнинг
Vi ни шахзода Дмитрийнинг улмай тирик колганлиги хакидаги миш Мишлардан фойдаланган. Польша кироли Сигизмунд III Россияга бостириб
нирди. Поляклар 1602 йили Дмитрийни тирик деб эълон килдилар Галичлик
мпйда дворян Гришка Отрипиев узини Лжедмитрий I деб эълон килди ва 16051606 йиллари Россияга подшолик килди. Унга карши кутарилган халк
• V«голонидан фойдаланган княз Шуйский 421 (1606-1610 йй) подшолик тахтига
Утирди.
Феодал мажоролари кучайган бир даврда мамлакатнинг жанубий-гарбий
пнлоятларида Иван Болотников бошчилигида дехконлар кузголони бошланди.
Шуйский узининг 150 минглик кушини билан булган жангда голиб чикди. Иван
l.iHuviников ушлаб катл килинди. Польшалик Лжедмитрий II 1607 йили пайдо
муили. Уз кушини билан Россиягабостириб кирган сохта Дмитрий II 1608
Им1 нинг охирида Ростов, Вологда, Ярославль, Владимир шахарларини босиб
пицц, 1609 йили Польша кироли Сигизмунднинг хам Россияга хужум бошлаши
и.»жнтини янада огирлаштирди.
Поляк боскинчиларининг зуравонликларига карши 1611 йили Нижний
99
Новгород Кузьма Минин бошчилигида халк кузгалони бошланди. Мининнинг
таклифи билан халк лашкарига князь Дмитрий Пожарский харбий бошлик
килиб сайланди. Халк лашкарининг 1612 йили харакати билан Польша кироли
мамлакатдан чикиб кетишига мажбур булди. Москвада 1613 йили январида
чакирилган Земский собори Митрополит Филаретнинг 16 ёшли угли Иван
Грёзнинг хотинини кариндоши Михаил Рамановни (1613-1645) й подшоликка
сайлади. Чет эл боскинчиларининг Россияга хужумларига чек куйилди.
Россияда кейинги 300 йилдан ортикрок вакт ичида, шу йили тахтга келган
Романовлар сулоласи мамлакатни бошкарди.
XVII
асрда Россиядги географик билимлар бирмунча усДи- Рус
денгизлари Челюскин бурнини айланиб утиб фаддей оролини кашф килдидар.
Василий Поярков илмий сафари 1643-1646 йиллари Амур даёсига чикиб у
оркали Тинч океани киргогига етдилар. Семён Дежнёв рахбарлигидаги
денгизчилар эса 1648 йили Осиёнинг Шаркий нуктасини кашф килдилар.
Оддий дехкон Ерофей Хатаров илмий сафари 1649 йили Узок Шаркка
русларнинг кучишини бошлаб берди.
Европанинг XV аср охири XVII асрнинг биринчи ярмидаги
маданияти.
Буржуазия дунёга янгича карарди савдогарлар катта бойлик ортириш
максади билан узок улкаларга хавфли сафарлар килардилар. Савдо - тижорат
кишилари: “Одам умрини уйкуда утказиш учун эмас балки харакат килиш учун
тугилган”, - деган коидага амал килардилар. Савдо - тижорат кишилари: “Одам
умрини уйкуда утказиш учун тугилган”, - деган коидага амал килардилар.
Шахарларда зиёлилар - аклий мехнат билан шугулланувчи алохида кишилар
гурухини пайдо булди.
Италияда маданиятнинг юксалиши янги синфнинг Буржуазиянинг
вужудга келиши билан боглик эди.
Хамма нарса “Худонинг хохиши билан” булади, деган гапга ишонувчилар
тез узгариб турган дунёга кам колган эди. Инссннинг кучи ва кобилиятига
ишонч пайдо була бошлади. Янги маданият арбобларини аввало инсон ва унинг
ишлари кизиктирар эди. Шунинг учун бу арбоблар инсонпарвар. яъни гуманист
деб аталардилар. (Гуманист сузи лотин тилидаги “гуманус”, яъни инсоний
деган суздан келиб чиккан). Гуманистлар кадимги Греция ва кадимги Рим
маданиятига катта эътибор бера бошладилар. Кадимги маданият асарлари
кувноклиги, инсоннинг г^заллигини черков санъатидан фарк киларди.
Черков томонидан кораланган ва аввалги асрларда унутилиб кетган
кадимги маданият гзё янгидан уйгонаётгандек эди. Шунинг учун янги маданият
вужудга келаётган давр уйгониш даври деб аталди. Гуманистлар кадимги замон
билан уйгониш даври орасида утган тарихий даврни нодонлик ва жахолат асри;
деб эълон килдилар. Улар биринчи булиб унга “урта асрлар” деб ном куйдилар.
Узлари яшаган замонни эса “Янги замон” деб атадилар. Уйгониш даври фан ва
санъат сохасида гоят буюк бурилиш даври эди.
Уйгониш даври деганда, маданий ва маънавий ва тафаккур юксалиши
даври тушинилади. Урта Осиёда бу давр IX - XII ва Х1У-ХУ асрларга тугри
100
келади. Гарбий Европада уйгониш даври Ренессанс деб аталади. Бу давр Осиё
уйгониш даврининг таъсиридан юз берган. Гарбий Европадаги уйгониш
даврининг белгилари:
- Жахолат ва мутасибликнинг рад этилиши.
- Инсонни улуглаш, унинг истедоди, аклу имкониятларини юзага
чикариш.
- Антик давр маданиятини тиклаш ва бойитиш.
- Инсон эрки учун кураш.
Италияда санъатнинг гуллаб яшнаши
Римдан Альпга бориладиган мухим савдо йулида катта ва суз.зл
Флоренция бутун Италиянинг маданий маркази булиб колди.
Флоренциялик Леонарда Да Винчи (1452 - 1519) Италиядаги у^грниш
даврининг энг буюк арбобларидан бири эди.
5 " ■Леонардо Да Винчо рассом сифатида хамма нарсадан кура
кишиларга ва уларнинг рухий кечинмаларига купрок эътибор берарди.
Леонардонинг чизган расми “Мона Лиза” (ёки Жаконда) - шахарлик ёш
жувоннинг портрети бутун жахонга машхурдир. Рассом бу расмдаёш
жувоннинг ташки киёфасининг эмас балки характерини, кайфиятини хам
жуда яхши акс эттириб бера олган.
Леонардо Да Винчонинг асарларидан худолар ва авлиёлар эмас
балки оддий одамлар асосий кахрамон эди. Масалан; “Чакалок тутган
Мадонна” расми бунинг ифодасидир. Унинг “Махфий кеча”, “Пинхона
танаввул” деворий расми хам машхур. Леонардо Да Винчининг
“Волховлар таъзими” асари хам мавжуд.
Уйгониш даврининг буюк арбобларидан бири хайкалтарош, рассом,
меъмор, харбий мухандис ва шоир Микеланжело (1475 - 1564) эди. у)Ь;
анатомияни жуда яхши биларди, шунинг учун киши гавдасининг куч - ,
куввати ва г^заллигини жуда аник тасвирлай оларди. Хайкалтарош
Микеланжело гоят катта мармартошдан “Довуд” хайкалини ясади, бу
хайкалнинг баландлиги 5,5 метр эди. Уша замон кишилари бу хайкални
“Гигант” деб атардилар, Микеланжело бу хайкалда дахшатли бир
ма&пукни яккама - якка жангда тош билан уриб улдирган афсонавий
чупон тимсолида тасвирлади. “Довуд” хайкали Флоренциянинг марказий
майдонига урнатилган б^либ, уша вактдан бери шахарнинг хомийси
хисобланиб келди.
Уйгониш давридаги буюк рассомларидан бири Рафаэль Санти (14831520) эди. У бутун вужуди билан гузал булган инсонни, унинг чиройли ва
бакувват кадди - коматни, юксак акл - заковатини, оли жаноб характерини
тасвирлашга интилди. Рафаэль чизган расмларнинг энг машхури “Сикет
мадоннаси” дир, рассом бу расмни Италиянинг кичикрок шахарларидан
биридаги авлиё Сикет монастири учун чизган эди.
101
Германия, Нидерландия ва Мспаниянинг буюк саньати
Усталарн
Германия илгор рассомларининг рахбари Альберехт Дюрер (1471-1528)
эди. Дюрр энг буюк портрет' усталарининг биридир.
Голландияда санъат буржуа инкилобининг галабисидан кейин гуллаб
яшнади. Рассомлик санъатининг буюк устаси Рембрандт Ван Рейн (1606-1669)
эди. Рембрандт расимларининг энг яхшиларидан бири “Адашган угилнинг
кайтиши” номли раем булиб, вафотидан сал олдин чизилган. У
томошабинларда одамларга мухаббат, кишига унинг тавбасига ва тузалишига
ишониш каби яхши хислар уйготади.
XVI
аср охирида Испанияда санъат гуллаб яшнай бошлади ва бу жараён
карийиб юз йил давом этди. Бу давр Испан маданиятининг “Олтин асри” деб
аталади.
Испаниянинг энг атокли рассоми Диего Веласкес (1599 - 1660) эди. У
ёшлигида халк хаётига дор вокеаларни иштиёк билан гасвирларди. Кейинчалик,
Мадридга кучиб келгандан кейин, Власкес сарой рассоми булиб колди ва кирк
йил шу лавозимда ишлади. Умрининг охирида яратган “Ип йигирувчи аёллар”
номли раемда Веласкес европалик рассомлар орасида биринчилардан булиб
ишчи хотин - кизларнинг - гилам тукувчи аёлларнинг мехнатини тасвирлади.
Унинг яна “Севилядаги сув сотувчи” асари мавжуд. Унинг кабртошига
“Хацицатрассамига" деган сузлар ёзилган.
*
Гарбий Европанинг буюк гуманист - ёзувчилари
Инглиз ёзувчиси Томас Мор (1478 - 1535) кенг маълумот олди, кадимги
тилларни язши биларди. 1516 йилда “Давлатнинг энг яхши тартибда тузиш
хакида ва янги Утория ороли тугрисида кимматли китоб” босилиб чикди.
Француз сатирик ёзувчиси Франсуа Робленинг “Гаргантюа ва
Пантагрюэль” номли романини каггта ёшли кишилар хам, болалар хам хозиргача
жуда кизикиб укишади. Бахайбад улкан одамлар тугрисидаги бу китоб - эртакда
муаллиф кадимги замон халк афсоналаридан фойдаланиб, феодал тартибларни
усталик билан масхара киларди.
Улуг ёзувчи Вильям Шекспир (1564-1616) нинг бутун хаёти театр билан
богланган эди. У аввал актёр булди, сунгра Лондондаги “Глобус” театрининг
эгалларидан бири хам булиб колди. Шекспир трагедиялар, комедиялар ва
тарихий драммалардан иборат 37 та пьеса хамда куп шерлар ёзган. Шекиспир
узининг Хамлет “Отелло”, “Кирол лир”, “Ромео ва Жульетта” ва бошка
трагедияларида пок виждонли ва довюрак кишиларнинг яхшилик ва адолат
хакидаги орзулари пучча чикаётганини курсатиб берди.
Буюк Испан гуманист ёзувчиси Мигаль Сервантес (1547-1616) эди.
Сервантеснинг асосий асари “Дон Кихот” романидир. Бу асар унинг хаётидаги
“Эркинлик учун худди шон - шараф учун килингандек жонни хавфга куйиш
керак” шиорининг амалдаги ифодаси эди.
102
Фан билан Христиан черковининг кураши
Колумб билан Васко Де Гама хамда Магеланинг саёхатидан кейин хам
денгиз сайёхлари чексиз океан куйнида уз кемалари билан хар томонга сузиб
юришни давом эттирадилар.
XVII аср бошларида яна бир янги китъа
Австралия 1605 йилда Торрес томонидан кашф этилди.
Коинот хакидаги диний гаълимотга улуг поляк олими Николай Коперник
(1473-1543) какшаткич зарба берди. Коперник энг оддий асбоблар ёрдами билан
осмон жисмларини 30 йилдан купрок кузатди. 1543 йилда Коперник “Осмон
жисмларининг айланиши хакида” номли китобини эълон килди.
Дустлари бу китобнинг биринчи нусхасини келтириб, олимнинг кулига
тутказганларида у улим арафасида эди. Коперликнинг бу кашфиёти фанда гоят
катта узгариш ясади: у диннинг обру ва таъсирига путур етказди.
Улуг Итаальян мугафаккири
Жардоно Бруно (1548-1600) хакикий
кахрамон, фан учун курашчи эди. У 16 йил мобайнида Франция, Англия,
Германия ва Чехи яда сафарда юрди. Бруно уста лектор (нотик), талантли адиб
ва шоир эди. У Коперник таълимотини ривожлантириб “Оламнинг чеккаси йук
Олам бектёс катта ва чексиздир” деган эди. Унинг фикрича, Ер хам, Куёш хам
коинотнинг маркази эмас. Олам сон-саноксиз юлдузлардан иборат булиб,
уларнинг хар бири биздан узокда турган куёшдир. Мана шу куёшларнинг хар
кайсиси атрофида узининг айланиб турган планеталари бор. Жардоно
Брунонинг бу дадил фикри хозир фан томонидан тула тасдикланган. Бруно 1600
йилда УтДа куйдирилди. Бруно катл килинган жойда, Римдаги гуллар
майдонида, кейинчалик унинг хайкали урнатилди. Хайкалга, “У хамма халклар
учун фикр эркинлигини талаб килди ва шу талаби учун катл этилди”, деб ёзиб
куйилган.
Галилио Галилей (1564-1642). Галилей осмонни телескоп оркали
кузатган биринчи олим эди. У кузга куринадиган нарсаларни телескоп ёрдами
билан 30 марта катта килиб курсатишга муваффак булди.
Галилей умрининг охиигача инквизициянинг назорати остида булди.
Рухонийлар олимнинг китоблар ёзишини ва нашр этишини такикладилар.
Лекин Галилей Оламнинг тузилиши хакидаги янги фикрларнинг тугрилишига
булган катъий ишончидан кайтмади.
Фан шу тарика динга карши бош к^тарди ва унинг чангалидан кутулди.
Дунёни тушунтириб бериш, табиат конунларинд, кашф килиш учун олимлар
олдида кенг имкониятлар тугилди.
. ,и
XVI
аерда одамлар сув ва шамолдан энергиянинг янги манбаи сифатида
фойдаланишни урганиб олдилар. Уша даврда шахта конларининг чукурлигини
200-800 метрни ташкил этарди. Улардан сувни чикариб ташлаш учун лампа деб
аталган насос ихтиро этилди. У 600 кишининг Урнини босди.
1540 йилдан 1640 йилгача утган 100 йил ичида кумир казиб чикариш 250
минг тоннадан 1,5 млн тоннага етди.
103
Янги тарих
Янги тарихнинг илк даври Европа ва Американинг ривожлангии
мамлакатларида капитализмнинг карор топиши билан характерланади.
Бу жараён ХУ1-Х1Х асрнинг 60 йилларини уз ичига олади.
Бошида ишлаб чикаришнинг асосини манфактуралар хосил килган булсй
бора - бора фабрикалар манфактурани сикйб чикаради. Кул мехнати урнимм
машина ва станоклар эгаллади.
Англияда Буржуа революцияси инкилоби
XVII
аср бошларида Англияда феодал тузим ва феодал тартиб коидал
хукмронлик килар эди. Дехконларнинг купчилиги дворянлар ерларида яшаб пуп
оброчи тулашар эди. 1600 йилда Лондонда дастлабки биржа очилди. 1629 йили
Англия кироли Карл I парламентни таркатиб юбориб, 10 йилча мустабид
хукмдор сифатида давлатни бошкарди. Карл I 1625-1649 йилларда хукмронлик
килган.
XVII
асрнинг 30 йилларида Англияда Буржуа революцияси ети
келмокда эди. Унинг асосий максади ишлаб чикариш ва савдо сотик ривожип»
тускинлик килаётган, абсалют Монархия ва эски феодал тартиб коидаларнм
йукотиш эди.
Энг асосийси, инкилобсиз бу нарсага етишиш мумкин эмаслиги эди.
1640 йилда халк оммасининг ахволи янада огирлашди, куп жойлардп
мавжуд тузумга карши кузголонлар бошланди.
*
1640 йилги халк галаёнлари ва хазинада пулнинг тугаганлиги Карл I ни
парламентни чикаришга ва ундан янги соликлар учун розилик олишга мажбур
килди.
Киролнинг 1629 йилда парламентни таркатиб юборишига асосий сабаб:
1628 йилда Парламент Киролнинг “Хукуклар тугрисидаги билл ” ва “Хукуклар
тугрисидаги петитсия” ни имхолашга эришганлигидир.
Янги парламент 1640 йилнинг 3 ноябрида иш бошлади. Парламет
биринчи навбатда фавкулодда судларни таркатиб юборди. Кирол томонидан
тузилган “махфий кенгашнинг” олий суднй амалга ошириш ваколатини бекор
килди. 1641 йилда эса “ Буюк реформация” деб номланган хужатни кабул килди.
Бу кирол ва парламент уртасидаги зиддиятларни чукурлаштирди. Парламет
иш бошлаган кун Англия буржуа инкилобининг бошланиши куни б^лган.
Англия парламенти икки палатадан: лордлар ва умум палатадан ибора!
эди.Умум палатанинг халк сайлаган вакиллари барча ноконуний соликларни
бекор килдилар ва бундан сунг уларнинг розилигисиз солик солинмаслигини
Киролдан талаб килдилар. Халкнинг куллаб - кувватлаши натижасида сиёсий
махбуслар озод килинди. Бош вазир катл этилди. 1640 йилда сайланган
парламент 1653 йилгача ишлаб узок парламент номини олди.
Кирол англичан черкови, феодаллар, парламентга карши чикишди. Чунки
улар Уз хукук ва бойликларидан махрум булишдан кУркишар эди.
Кирол 1642 йили эски феодаллар куп булган шимолга кочди ва
парламентга карши уруш бошлади.
Англияда гражданлар уруши бошланди. Бутун Англия икки кисмга - эски
104
феода тартиб коидаларини химоя килувчиларга ва янги буржуа манфаатларини
химоя киллувчиларга булинди. 1643 йили Парламент ва Шотландия киролга
карши иттифокка бирлашди.
Кирол армиясини кавалерлар армияси - парламнт тарафдорлариниэсз
думалок бошлар деб атадилар. Инкилоб рахбарларидан бири Оливер Кромвель
эди. Унинг булинмасини “Темир бикинлар” деб аташарди. Оливер Крем вел
парламентни янги типдаги Армия инкилоб армияси тузишга кундирди, ва 1645
йилдаги хал килувчи жангда (Нейзби якинида) кирол армиясини маглубиятга
учратиб унинг артилерияси ва куп сонли аскарларини асирга олди. Шу билан
бирга киролнинг Француз киролига ёрдам сураб ёзган мактубларини кулга
туширди. 1646 йили киролнинг уз халкига уруши халк галабаси билан тугади.
Хал к орасидан Томас Ферфокас ва Айртон сингари лашкарбошилар етишиб
чикди.
Мамлакатда хокимиятни парламент эгаллади. Бу шуни билдирдики демак
Англияда хокимиятни янги дворянлар ва буржуазия эгаллади. Барча ер - мул к
помешчик ва буржуазия мулки деб эълон килинди. Энди улар ердан
фойдаланганликларига солик туламас эдилар. Аммо халк хеч кандай хукукга
эришмади. Дехконлар десятина ва феодалга тулайдиган соликлардан озод
этилмадилар. Халк бу революция натижасида хгеч нарсага эришмади ва
курашни давом эттирди.
Джон Лилберн ва унинг тарафдорлари - левелерлар сиёсий тенгликни
талаб килдилар. Аммо улар умумий тенгсизликка карши эмас эдилар.
Парламентнинг “инкилобий армия ни” таркатиб юбориш хакидаги
карорига карши полковник Прайд парламент аъзолари ичида тозалаш ишларини
олиб борди ва натижада халк душмани сифатида Англия кироли Карл 1 Стюарт
1649 йил 30 январда катл этилди.
Джон Лилберн тарафдорларининг чикиши хам бостирилди. Халк уни
куллаб кувватламади, чунки у феодал мажбуриятларининг бекор килинишини
талаб килмаган эди. Лилберн Англиядан чикариб юборилди.
1649 йилда Крамвел уз армияси билан Англия хукмронлигига карши
кузголон кутарган Ирландияни босиб олди. Инкилобий армиянинг боскинчи
армияга айланиши революциянинг кейинги ривожига ва республиканинг
Урнатилишига халакит берди.
1652 йилда Шотландия босиб олинди. 1653 йилнинг охиридаги тунтариш
натижасида Крамвел Англия - Шотландия, Ирландия лорд протектори деб
эълон килинди. Кромвел диктатураси урнатилди. 1660 йили Кромвел вафотидан
1658 йил уттач Англия буржуазияси ва янги дворянлар тунтариш килиб
чекланган монархияни тикладилар. Тахтга катл этилган киролнинг угли Карл II
утказилди. 1658 йили Яков II тахтга утирди. Мамлакатда католик динини
тиклашга уринди.
1688
йили стюартлар абсолют монархияни тиклаш максадида
Франциядан карз олдилар ва армия туздилар. Гражданлар урушининг
бошланиши ва халк галаёнларидан куркиб кетган янги дворянлар Англия
гахтига Стюартлар кариндоши Голландия хукмдори Вильгелм Оранскийни уз
кушини билан Англиянинг Жанубий Гарбига тушиб Лондонга юриш килганида
105
барча кушинлар у томонга утди. Кирол ва Парламент чет эпга кочди. Оранский
Яков II нинг куёви булиб протестант эди.
1689 йилдан Англия парламенти констуцион монархия хакида конун
кабул килди ва мамлакатда Парламент хукмдорлиги урнатилди,,.
Англиянинг дунёда биринчи саноат мамлакатига айланиши
XVIII
асрда Англияда чекланган Монархия давом этди. Парламентни
ваколат муддати 3 йил эди. Парламентнинг жамоалари палатасида торилар ва
вакиллар палаталари фаолият курсатиб, торилар киролининг хукук ва
манфаатларини химоя килар эди.
1707 йилда парламент Англия ва Шотландия уртасидаги унияни
конунлаштирди энди мамлакат Буюк Британия деб аталадиган булди.
1716 йилдан парламент ваколати 6 йил килиб белгиланди ва шу билан
профессионал парламентга асос солинди. XVIII асрнинг 70 йилларидан Англия
иктисодида манфактура эмас завод - фабрикалар катта роль уйнай бошлади. Бу
саноат тунтарилишининг яккол куриниши эди. Натижада ишчилар синфи
капиталистлар синфи вужудга келди.
Капиталист - катта ер - мулк ва капитал эгаси. Бутун XVIII аср Англия ва
Франция кураши остида утди. Бу кураш иккинчи 100 йиллик уруш деб хам
аталди.
XVIII
асрда Англия Ямайкани ва 1763 йили Франция канадасини
эгаллади. Кариб денгизи орллари, Бенгалия босиб олинди. Саноат тунтаришида
механиклар, токарлар, газлама тукувчилар, металурглар катта роль уйнайди.
1733 йилда Джон Кей янги газлама тукувчи устанок учар мокки яратди.
1765 йили Джейм Харгривс ип йигириш машинасини яратди ва уни кизи
номига “Дженни” деб атади. 1784 йили Эдмунт Картрайт янги тукув
машинасини яратди 1771 йили ишбилармон Ричард Аркрайт биринчи сув
гилдираги ёрдамида ишлайдиган “Дженни” каби машиналардан фабрика
яратди. 20 йилдан сун бундай фабрикалар 150 тага етди.
1775 йилда Джейс Уатпар машинасини яратди.
1785 йили Керттоза темир ишлаб чикаришни йулга куйди.
1814
йили Джорж Стефенсон паравоз ва 8 вагондан иборат соатига 10 км
юрадиган поездни ихтиро етди.
1807
йили Роберт Фултон Америкада биринчи параходни ихтиро этди ва
Гудзон дарёсида соатига 8 км юрди. Ютуклар билан бирга нокулайликлар хам
пайдо була бошлади.
Ишсиз колаётган ишчилар огир кисматларини устанок ва машиналардан
курдилар. Ишчи Лудд ишсиз колганини устанокдан куриб уни синдириб
ташлади. Бу эса ишчилар томонида кулла кувватлади ва 1811 - 1812 йилларда
Луддчилар харакати Анлияда кенг кулоч ёзди. Хукуматнинг мащина ва
станокни синдирган одамга улим жазоси бериши хакидаги конуни ва кушинлар
ёрдамида бу харакат бостирилди.
Инглизларга мовут ишлаб чикаришни Белгиядан кучиб келган валлонлар
ургатганлар. Франциядан Англияга кучиб келган мухожир гугенотлар эса
инглизларга шойи тукишни ургатган эдилар. Инглизларга когоз ва шиша ишлаб
106
чикаришни XVII асрнинг II ярмида Европадан кучиб келган Мухожирлар
ургаггканлар.
Дербиллар оиласи 1779 йилда дунёда биринчи булиб чуян куприк ихтиро
этдилар. Куприк кисмлари бир - бири билан болтлар билан уланди. 1774 йили,
Жон Улкинсон тохарлик дастгохи ихтиро этди.
1788 йили чуян кувурлар ясалди.
А. Дерби тошкумирдан кокс олишни ихтиро килган.
Улуг Француз буржуа инкилоби
XVII
асрда Франция гарбий Европанинг энг кудратли мамлакатига
айланди. Людовик XIV хкмронлиги даврида Франция, Испания ва Австрия
устидан галабаларга эришди. Канада, Луизиана штати, Гаитининг катта кисми
ва куплаб ороллар босиб олинди.
A m m o XVII асрнинг охири XVII! асрнинг бошларида ахвол узгэрди.
Феодал тартиб коидалар кишлок хужалигининг ривожига ва саноатнинг
риволанишига тускинлик ктла бошлади. Бу абсолют монархиянинг инкирози
эди.
Францияда 25 миллионга якин ахоли яшаб, кишлок хужалиги мамлакат
иктисодининг асосини ташкил этар эди. Барча ерлар киролга дворянларга ва
Черковга карашли эди. Ер эгалари дехконлар устидан узи суд килар, узи
жазолар эди. Дехкон хеч каерга шикоят кила олмас, кочиб кета олмас эди. У
кулдек хукуксиз хаёт кечирар эди. Франция фукаролаи уч тоифага рухонийлар,
дворянлар ва учинч тоифага булинган булиб, бутун ахолининг 4% ташкил этган
юкоридаги икки тоифа вакиллари солик туламас, катта имкониятларга эг
эдилар. Франция 7 йиллик урушдан кейин (1756-1763 й) Англия ва Прусиядан
енгилгач Канада ва Ост - Индиядаги деярлик барча калониялардан ажралди.
Кирол Людовик XV “Мендан сунг - дунёни су в босса хам майли” деб айтар эди.
Унинг вафотидан сун тахтга угли Людовик XVI утирди. У лайокатсиз, катъий
фикрга эга булмаган, журъатсиз кирол булгандигидан мамлакат ишларини
хсггини, Австрия маликаси Мария Антуанетти бошкарар эди. Мамлакатда усиб
келаётган буржуазия синфи иктисодиётнинг усишига тускинлик килаётган, эски
феодал тартиб коидалар и ва ахолининг тоифаларга булинишини йукотиш
максадида халк оммаси билан иттифок тузди.
Католик черкови Киролнинг ва эски тартиб коидаларни химоя килар эди.
Аммо илгор ёзувчи ва Олимлар революциядан анча олдин абсолют Монархияни
танкиб килиб, черковга фан ва маърифатни карши куйиб инсониятнйнг
озодлиги, тинчлиги, хакикат ва уз эркинлигиёкпаб чикдилар. Халк буларни
Маърифатчилар деб атади. Улар уз чикишлари билан Англия буржуа
революциясини катнашчиларининг хам йулини ёритдилар. Газеталар,
иаракалар, одамлар куп жойдаги чикишлари билан уз фикрларини халк
оммасига етказдилар. Уз даврининг ёркин маърифатчиларидан бири: дворян
амалдор фарзанди Монтаскве - (1689 -1755) й у Англидагига ухшаган
констуцион Монархия трафдори эди. Хусусий мулкчилик ва шахсий эркиНликни
ёклади. “Конунга хилоф булмаганбарча ишлар мумкинлигини’’ таъкидлади. У
мулкдор буржуазия ва илгор дворянлар манфаатини химоя килди. Унинг гояси
107
Европа ва Америкада куллаб кувватланди.
Волтор (1694 -1778) хакикий исми Мари Франсуа Аруе куплаб сиёсий ва
тарихий асарлар муаллифи.
У йирик буржуазия ва илгор дворянлар дунё карашини ифодалади.
Абсолют монархияни чегаралашни, католик черкови таъмирини пасайтиришни,
феодал тартиб коидаларини тугатишни, талаб килди. Аммо у инкилобни
хохламас халкга эркинлик беришни ёкламасди.
Руссо - (1712 -1778) й Швейцариялик соатсоз устанинг угли. У халк
оммаси хунармандлар ва дехконлар манфаатини ифода этди. Мамлакатда майда
тенг хукуклик бой ва камбагаллари хусусий мулк эгалари булишини орзу
килди. Унинг фикрларини майда буржуазия вакиллари байрок килиб
кутардилар.
Мельсе - (1664 - 1729) й - Халк оммасига энг якин булган маърифатчи
хисобланади. У кишлок камбагаллари манфаатини ифодалади. У хамма учун
умум ера, бир хил мехнатни таргиб килди. Хамма инсонлар бир хил ишлаши ва
яшаши шарт дерди уни гоялари колдирган “Васиятномасида'’ баёт этилган.
Дидро - 1751 йилдан бир катор маърифатчилар, ёзувчи ва файласуф Дени
Дидро рахбарлигида - Энциклопедия ёки фан, маданият ва хунарлар лугатини
нашр этишга харакат килдилар. Булар Монтеське, Вольтер, Руссо ва бошкалар
ишни 1780 йилда якунладилар. У 35 томдан иборат булиб, 70 минг маколани
(математика, астрономия, химия, физика, география ва куплаб ишлаб
чикаришлар хакида) уз ичига олади.
Мамлакатда 175 йил давомида (1614 йилдан) чакирилмаган Генерал
штатларни кирол Людовик XVI 1789 йил чакиришна ва ундан янги соликлар
солиш учун розилик олишга ахд килди. Кирол 1774 йили тахтга утирган эди.
Францияда 1789 йилдаги Генерал штатларни чакириш вактида
мамакатдаги сиёсий иктисодий инкироз юкори нуктага етган эди.
Кирол Париж ахолисидан курканлиги учун Генерал штатлдрни Версалга
чакирди. 1789 йил май ойида мажлис очилди. Унда дворянлардан 270 вакил,
рухонийлардан 291 вакил, учинчи тоифа вакиллаи олдиндагидек тиз чукиш
урнига тик туравердилар, бу хам етмагандек, хар бир тоифа бир овозга эга
булади, деб эълон килинди.
Бунга кура, кирол талаби амалга ошар эди. Учинчи тоифа вакиллари
бунга карши чикдилар ва хар бир вакил овозга эга булишини талаб килдилар.
Кирол талабини бажаришдан бош тортиб узларини тоифа вакиллари эмас
миллат - вакиллари эканликларини ва кирол якка хукумронлигига бархам
беришларини айтдилар.
Учинчи тоифа вакиллари якин орадаги т^п уйнайдиган залга йигилиб
(Давид бу хакда раем чизган) конституция кабул килингунича хеч ерга
кетмасликларини билдирдилар.
Кирол куч ишлатмокчилигини сезиб 12 июлда халк куроллана бошлади ва
1789 йил 14 июлда Париждаги абсолют Монархия тимсоли Бастилияни ишгол
этдилар. Бу инкилобни иг бошланиши эди. (Хозирча Францияда бу кун байрам
килинади).
Аммо хамма ерда б^лгандек, хали ишчилар синфининг етарлича
108
шаклланмагани сабаблик. ра\барликни йирик Буржуазия уз кулига олиб,
Муиициполитет - Париж камунаси ва миллий гвардияда уз таъсирларини
утказдилар. 1789 йилда Америкадаги декларация каби “инсон ва фукаролик
хукуклари” деклорацияси кабул килинди. Деклорацияда инсон бир хил ва тенг
хукукли, озод тугилади ва шундай яшаши керак дейилган.
Чет элга кочган дворянлар ва Черков ерлари мусодара килинди ва
сотилади.
1790
йили мамлакатда иш ташлашлар ва ёлланма ишчилар бирлашмалари
такикланди. 1791 йили Чет эллардаги Эмигарнтлар кушин туплаб уришга
тайёрландилар. Кирол уз оиласи билан чет элга кочаётганида, почта
мудирининг угли Друэ томонидан сезиб колиниб ушланди. 1791 йил сентябрда
конституция кабул килинди бунга кура Монархия сакланди. 25 яшар факат
эркаклар шунда хам маълум микдорда уч кунлик иш хаки микдорида солик
тулаганлар овоз бериш хукукига эга булдилар. “Конун чикарувчи мажлис’'
ташкил топди. Банкирлар, соликчилар, саноатчилар, савдогарлар, кишлок
буржуазияси - жарондистлар ташкилотини туздилар.
1792 йил мамлакатда чет элликлар боскини хавфли пайдо булди. Пруссия
ва Австрия кушинлари хужумга утди. Халк “конун чикарувчи мажлисга”,
“Ватан хавф остида” шиори била мурожаат килди. “Конун чикарувчи
мажлисдаги” ларнинг купчилиги халкдан куркар эди, уз навбатида халк хам
революция такдиридан чучирди. Халк орасида клублар, газеталар,
секцияларнинг (туман бошкарувлари) рули катта эди. Айникса халк орасида
авлиё Яков монастирида ташкил топган клуб обруси баланд булиб, бу клуб
рахбарларидан бири Максимиллиан Робеспер эди. Халк орасида якобинчи Жан
Поль Маратнинг шухрати баланд эди. Революция бошларида у “Халк дусти”
газетасини нашр этди.
1792 йил 22 сентябрда халк талаби билан Франция республикадеб эълон
килинди. Аммо хокимиятни жарондистлар эгалладилар. “Миллий мажлисга”
сайловлар утказилди. Энди сайловчилари 21 ёшдан овоз беришга эришдилар.
Юстицил вазири Дантон (Якоинчи) “биз галаба килишимиз учун шижоат
ва я на шижоат зарур деган эди”.
1792 йили 20 сентябрда Вальма кишлоги якинида Прус армияси
маглубиятга учратилди.
Энди халкнинг шиори “озодлик, тенглик, биродарлик” булиб колди.
1792 йил кузида Француз армияси чегарадан утди. Белгиядан Австрия
кушинлари хайдалди.
Конвент (миллий мажлис) бошка халкларга уз эзувчиларини агдаришда
ёрдам бериш хакида дикрет чикарди ва “кулбаларга тинчлик - саройларга
уруш” шиорини олга сурди. Конвентда инкилоби химоя килишда халк билан
бирдамлик килувчиларга Робесьпер ва Маратлар рахбарлик килишарди. Уларни
“Конвент тоглари” дейишарди - чунки уларни халк ва Париж комунаси куллаб
- кувватларди.
1793 йил январда Людовик XVI халк талаби билан катл этилди.
Киролнинг катл этилиши Европа монархларини ташвишлантириб куйди.
Матижада Австрия, Прусия иттифокига, Англия - Испания кушилди. Россия
109
/Екатирина Француз эмигрантларини куллаб кувватларди.
Жарондистлар айби билан Француз армияси кийим ва озик - овкатсиз
колди. Чайковчилик авжига чикди. 1793 йил бахорда Австрия армияси хужумга
утиб Французларни маглубиятга учратди.
Бу жарондистлар обрусини тукилишига сабаб булди. Жарондистлар
Маратни айблаганларида халк галаён кутариб уларни конвертдан хайдашни
талаб килди. 1793 йил 2 июнда жарондистлар конвентдан хайдалди. 1793 йил
июнда янги конституция кабул килинди. 21 ёшга етканлар мол мулкидан катъий
назар сайлаш ва сайланиш хукукига эга булди. Шу билан бирга янги “инсон ва
фукаролар” деклорацияси кабул килинди. 1789 йил деклорацияси кушимча
жамият ишсизларни иш билан таминлаш шарт эди.
Мамлакатда фукаролар уруши бошланди. Тулон. Леон, БарДо, Марсель
душман кулига утди.
Вандиядан Робеспер бошчилигида жамиятни куткариш кумитаси
тузилди. 1793 йил июлда барча феодал туловлари ва мажбуриятлари бекор
килинди.
Халк ичидан янги кобилиятли лашкарбошилар етишиб чикди. Оддий
отбокар угли Гош 24 ёшида генераллик унвонига сазовор булди. 1794 йил
бошида Франция душманларидан озод этилди.
1794 йил июнда Белгиядаги Ферюс кишлоги якинида Австрия кушинлари
тор - мор этилди.
Мамлакат душмандан тозаланган бир пайтда якобинчилар уртасида
'хокимият учун кураш бошланиб кетиб 1794 йил июлда Робеспер ва унинг якин
сарфдошлари катл этилди. Бундан олдинрок Марат уз уйида улдирилган эди.
(Бу хакда Давид чизга раем бор).
Хокимиятни янги бойлар эгалладилар. 1789-1794 йилги кузгалон шу
билан нихоясига етди. Кузгалон натижасида Францияда эски феодал тартиб
коидалар тугатилди.
*
1795 йилда Парижда халк галаён кутариб 1793 йилги констуцияни хаётга
татбик этишини талаб килди. 1795 йил янги констуция кабул килиниб,
хокимият конун чикарувчи мажлис томонидан сайланган 5 кишига Директориям топширилди. Бу янги дворянлар хокимиятнинг давоми эди.
Мамлакатда эски дворянлар - рямистлар кузгалон кутардилар. Шу даврда
хусусий мулкчиликникоралаб халк тарафдори Гракх Бабёр чикди.
Директория хукуматида генераллар рули усиб борди. Бу вактда Белгия,
Рейнинг чап киргоги Францияга кушиб олинган Голландия Францияга карам
мамлакатга айлантирилган эди. Генераллар орасида тугилган Напалеон
Бонапартнинг обруси баланд эди. У 1785 йил Француз харбий билим юртини
битириб, якобинчларга якинлашган, Туландан инглизларга ва душманларни
хайдаб чикарган, 1795 йили эса Роямистлар армиясини тор - мор этиб
буржуазия обрусини козонган эди.
1798 йилда 30 минг аскар билан Мисрга хужум килди. Перамидалар
водийсида Миср кУшинларини енгди аммо инглизлар Француз флотини тор мор келтирди. Суворов кумонлигидаги рус кушинлари рус кушинлари
Шимолий Италияда Французларни янгиб ташлади. Наггйжада Француз йирик
буржуазияси
вакилларининг директорияга
ишончи
йуколли. Давлат
т^нтарилиши натижасида 1799 йил 9 ноябрда Напалеон бошлик (инкилобининг
8 йилида) консуллардан иборат харбий диктатура урнатилди. 1804 йили
Напалеон сенатдан узини император деб эълон этишни талаб килди. Натижада
Францияда Буржуа харбий демократик Монархия уРнатилДи Напалеон
Саноатни ривожлантиришга катта ахамият берди. Мамлакатда хусусий
мулкчилик, оила савдо ва жиноят кодекслари кабул килинди. Армия кайта
ташкил этилиб ва куроллантирилиб боскинчилик юришларга тайёр холатга
келтирилди. 1805 йил 2 декабрда Напалерл Австрия ва Россия кушинлари
устидан Аустермия ёнида галабага эришди.' Англ ияга блокада эълон килинди.
Германия гарбида Францияга итоат этувчи бир канча майда давлатлар
барпо этилди. 1807 йил Тильзитда Немон дарёсининг уратсида Александр 1 ва
Напалеон учрашуви булиб Александр I Франциянинг барча истелочиларини тан
олди ва у билан тинчлик ва Иттифок тугрисида шартнома имзолади. Англия
билан алокани узди. Пруссияга катта микдорда контрибуцил солиниб Польша
худудида Варшава герцоглиги тузилди ва у Францияга карам давлатга
айлантирилди.
1808 йил Испанияга килинган юриш муваффаккатсизликка учради.
Испаниядаги миллий озодлик уруши абсолют Монархияга карши урушга
айланиб, натижада 1812 йил Кодис шахрида парламент йигилиб. конституция
кабул килинди, кирол хокимияти чекланди.
1812 йил 7 сентябрда Бородино жангида руслар маглубиятга учради.
Душман Москвани эгаллади. Аммо озик - овкат танкислиги, партизанлар
харакати, каттик совук Французларни чекишига мажбур килди. Рус армияси
хужумга утиб, душманни узи вайрон этиб келган эски Смоленск йулидан
чекишига мажбр килди. 1813 йил октябрда Напалеон армияси такдирини хал
этувчи жанг Германиянинг Лейпциг шахри якинида булди. Бу жанг халклар
уруши деб аталди. 190 минглик Напалеон армиясига карши 300 минглик Прус,
Рус, Австрия кушинлари катнашди.
Напалеон кушинлари тор - мор этилди. 1814 йилда иттифокчилар кушини
Парижга кирди. Напалеон тахтдн воз кечгач, Италия сохиллари якинидаги Элба
оролига сургун килинди Францияда Бурбонлар хокимияти тикланди. Армиядан
20 мингдан ортик зобит бушатилди.
Напалеон Франциядаги огир сиёсий вазиятдан фойдаланиб, кичик кушин
билан Франция жанубига келиб тушди ва Парижга йул олди. Унга карши
юборилган генераллар, зобитлар, аскарлар хатто маршал Неу у томонга утди.
Кирол Людовик XVIII ва саройдагилар чет элга кочиб кетдилар. Напалеон
хокимияти яна тикланди, аммо у атиги 100 кун хокимияти идора этди.
1815
йил 18 июнда Ватерло жангида Англия ва Пруссия кушинлари
Напалеон армиясини тор - мор этдилар Напалеон инглиз Фрегатида Атлантика
океанидаги Мукаддас Елена оролига жунатилди ва уша ерда 1812 йил 5 майд 52
ёшида вафот этди.
1814 йилдаги Напалеон устидан козонилган галабадан сунг Венада
Европа давлатларининг конгресс утказилди. Унда Россия, Англия, Австрия ва
Пруссия асосий рол уйнадилар.
111
Конгрес карорига мувофик Англия Маита оролини, Цейлон оролини ва
Коп колониясини олди. Россия Полшанинг катта кисмини эгаллади.
Mytyiddac Рим империяси тугатилди. Уч юздан ортик немис давлатлари
урнида 39 та немис князликлари иттифоки ташкил этилди.
Француз инкилобининг буюк аталишининг сабаби - бу инкилоб урта cap
феодал тартибларини тула бекор килган эди.
Кишининг кишига шахсан карамлигини тугатди. Монархиянинг хеч
кандай куриниши билан муроса килмади. Эски жамият ва давлат тузилиши тула
бузиб ташлади. Саноат инкилоби?*ун шароит хозирлади.
АКШ нинг ташкил топиши
Америка китъасида Англиянинг биринчи колонияси 1607 йилда ташкил
топган булса, XVII - XVIII асрларда уларнинг сони 13 тага етди. Бу ерларда
Англиядаги феодал тартиб коидалари урнатилган эди. Ерлар кирол ва унинг
якинлари уртасида таксимланган булиб, фермерлар ердан фойдаланганлиги учн
уларга аренда пули тулар эдилар. (оброк)
1763 йил Англия кироли мустамлакалардаги Европаликларнинг гарбга
силжишини такикловчи карор чикарди. Бу карор махаллий ахоли билан уриш
келиб
чикишининг
олдинин
олиши
керак
эди.
Метрополиянинг
мустамлакачилик сиёсатига карши курашиш максадида 1765 йилда америкалик
инглизлар “озодлик фарзандлари” ташкилотини туздилар.
1774 йил 13 штат вакиллари Филоделфияда 1 континентал конгрессга
ригилйшиди ва киролнинг 1763 йилдаги карорига карши карор килдилар.
Жанубий колонияларда катта - катта ерларни плантаторлар эгаллаб гуруч ва
тамаки етиштирар, негр куллар мехнатидан кенг фойдаланилар эдилар.
Шимолий колонияларда эса куллар кам булиб, асосан фермер - дехконлар,
хунармандлар, савдогралар яшар, мануфактуралар мавжуд эди.
Англия хукумати колонияларда газлама тукиш, товар ишлаб чикариш ва
бошка мамлакатлар билан савдо килиниши такиклаган эди. Бундан ташкари у
хамма уз еридан чикмай ишлаб юброк тулашини буюрди. Бостон порти ни ёпиб
куйди. Бу карорлар халк орасида норозилик тугдирди эд 1775 йилда кузгалон
кутарилди. Кузгалончилар киролдан куп ноконуний соликларни бекор
килишини, бундан кейин солинадиган барча соликдар колонияларнинг розилиги
билан солинишини талаб килдилар. Кирол бу талабларни ноконуний деб эълон
килди ва кузголончиларни жазолаш учун кУшинлар юборди. Аммо Бостон
кузголончилари уларни тор - мор этдилар. Кирол кушинлари чекинди. Тез
орада 1176 йил 10 май куни барча калониялар Англиядан мустакил
эканликларини эълон килдилар ва филоделфияда барча калониялар вакиллари
конгрессга йигиддилар. Конгрес Англия билан алокаларни узди ва уз
армиясини ташкил этиб, полковник, плантатор Джорж Вашингтонни кумондон
этиб тайинлади. 1776 4 июлда “Мустакиллик хакидаги декорация кабул
килинди”, кузгалон кутарган калониялар А КШ га бирлашдилар.
Бу хужжатнинг ихтирочиси Венгриялик плантатор ва адвокат Томас
Ферсон эди. У тенглик тарафдори эди.
Джор Вашингтон тенгликка карши эди.
112
АКШ - Англияга карши урушда Испания ва Франция билан Иттифок
щи. Россия АКШ ни тан олмасди у билан дустона муносабатда булди.
Англия киролининг Америкага рус кушинини юборши х.акидаги
илтимосини Екатрина II радэтди.
1783 йили Англия А К Ш нинг мустакиллигини тан олишга мажбур
(>Улди. Уруш давомида 100 мингга якин инглизлар зодагонлари кочдй ёки
мамлакатдан хайдалди. Уларнинг ерлари ерсизларга сотилди.
1787 йилда АКШ конституцияси кабул килинди. Мамлакатни 4 йилга
*лйланадиган Президент бошкарадиган булди. АКШ нинг биринчи президенти
ч иб Джорж Вашингтон сайланди. Мамлакатда конун чикарувчи орган конгресс
булиб у икки палатадан - Сенат ва куйи палатасидан иборат, Сенатга хар бир
штатдан 2 киши, куйи палатага эса, ахоли сонига караб делегатлар сайланади.
Олий судга куп хукуклар берилиб, унинг аъзолари Президент томонидан
сайланади.
АКШ XIX асрнинг биринчи ярмида
иккннчи буржуа революцияси
Мустакилликдан сунг АКШ да капитализм тез ривожланди, аммо буржуа
гартиб - коидаларининг усиши суст кечди. Мамлакат жанубидаги ерларда
кулчилик сакпаниб колди, Шимолда фермер - дехкончилик тез ривожланиб
капиталистик ишлаб чикариш усди. Мамлакатда ишлаб чикаришнинг тез
усишига;
ерларнинг
унумдорлиги,
Урмонларнинг
купли ги,
казилма
бойликларнинг етарлича мавжудлиги сабаб булди.
Бундан ташкари хавфнинг йуклиги харбий харажатларни талаб этмас эди.
1848 йилда калифорнияда олтин конларининг кучиб боришига сабаб
булди. ва бу ерда кулчиликнинг урнатилишига тускинлик килди.
XIX
асрнинг 50 йилларида Конзасда кулчиликка карши кузгалон
бошланди, аммо кулдорлар уни шафкатсизлик билан бостирдилар. Аммо мана
шу
кураш
жараёнида
республикачилар
партияси
ташкил
этилдй.
Республикачилар атрофида кулчиликка карши булганлар ва янги ерларни
Узлаштириш тарафдорлари тупландилар.
50 йилларнинг охирларида фермер Джон Браун Вергинияда куллар
кузгалонини кутаришга харакат килди. Аммо хукумат кушинлари унинг 20
кишилик отрядини кириб ташлади. Ярадор купга туширилган Браун катл
IV
1ТИЛДИ.
1860 йилда Авраам Линкольн президенти этиб сайланди, у фермер угли
булиб, почта мудири булиб ишлар эди. Линкольн республикачилари
иартиясининг биринчи президенти булиб кулчиликка карши эди, шу сабабли
жануб плантаторлари уз кулчиликка асосланган давлатларини тузиш максадида
кузгалон кутардилар.
Гражданлар уруши 1861 - 65 йиллар давомида давом этиб, Шймол
галабаси билан тугади. Англия ва Франция Жануб галабасини хохлаган булса
(улар жанубдан пахта олиб турар эдилар), Россия, Америка яхлитлигини тилар
эди. (Х,атто 1863 йили иккита рус эскадром АКШ га - бири Нюйоркка,
иккинчиси - Сан Франсискога келган. Лекин ички ишларга аралашмаган).
1863 йил 1 январда Минкольн неф кулларни озод килиш хакидаги
113
хукумат аризасига кул куйди.
Шимоликлар армиясида Евромадан уларга ёрдамга келган куплаб
кунгиллилар шу жумладан Россиядан Иван Турганинор Чикаго кунгиллилари
отряди командири катнашди. 1865 йил апрелда конфедрация - жануб таслим
булган ёлланган котил театрда Линкольнни 14 апрелда отиб улдирилди.
Жанубликлар уз ерларидан негрларга карши ку - клукс - кланни ташкил
этдилар. Негрларни улдирар, ёкар эдилар.
1866
йилда конгресс конституцияга узгартиришлар - кушимчалар
киритилди. Бунга асосан иегрлар хам оклар эга булган барча хукукларга эга
булдилар. 2 та кора танли сенатга, 14 та негр вакиллари палатасига сайланди.
Уруш давомида ишчиларнинг касбий ташкилотлари ташкил топди.
Куп штатларда 8 соатлик шу куни жорий этилди.
Америка Буржуа - революциясининг асосий кучи - ок ишчилар,
фермерлар, Буржуазиянинг илгор вакиллари ва интелгенция, собик негр куллар
эди.
Аммо бу инкилоб хам тугалланмай колди, сабаби негрлар озод килинсада
уларга ер берилмади. Бир неча ун минглаб негрлар плантацияларда ишни давом
эттирдилар. Хиндулар уз ерларидан кувилдилар ва куплаб кириб ташландилар.
Бу ишларда генерал Грант ва бошка инкилоб кахрамонлари урнак курсатдилар.
Хиндуларга хеч кандай хукук берилмади. Америка негрларининг огир кисмати
хакида жуда куп асрлар яратилган. Буларга Бичер - Стоу нинг “Том тоганинг
чайласи” романи яхши мисол булади.
Америкада кулчиликка карши курашувчиларни - абалиционистлар деб
аташган.
Лотин Америкасида мустакил давлатларнинг
ташкил топиши
Гаитида куллар кузгалони.
Гаити Колумб томонидан кашф этилгач бу ерни Француз карокчилари
эгаллашди. Кейинчалик худуд Француз карокчилари эгаллашди. Кейинчалик
худуд Француз давлатига утди. Махаллий ахоли кирилиб кетганлиги туфайли бу
ерга шакар камиш плантацияларида ишлаш учн куплаб негрлар келтирилди.
XVIII аср охирида Гаитида 400 минг негр ва бир неча унг минг мулатлар бор
эди. Куллар бир неча бор кузгалон кутарганлар. 1791 йилги кузгалон тарихда
ил к бор куллар галабаси билан тугаган кузгалон хисобланади. Кузгалон га
Туссен Левертюр рахбарлик килган, уларнинг шиори “улим ё галаба - улим ё
озодлик” булган. Напалеон юборган кушин Левертюрни ушлаб Францияга
юборган ва у ерда камокда халок булган булсада кУзгалончилар
Французларнинг Европада банд эканликларидан фойдаланиб галаба килганлар.
1804 йил Гаити Республикаси ташкил топган. Туссен Левертюр 1801 йили
мамлакатда кулликни бекор килган эди.
Перудаги кузгалон
1781 йили Хиндулар уз йул бошчилари Тупак Амару бошчилигида Перуда
кузгалон кутарганлар. Тупан Амару кулликни бекор килган, испан
амалдорларини бекор Урнига сайлангн хинду йул бошчиларини куйган.
Аммо 60 минглик хиндуларга кушини тор мор этилио, Амарунинг тили
сугирилиб олинган, танаси отларга бойланиб парчаланиб ташланган.
Испанлар Лотин Америкасидан олтин, канд, пахта олиб кетиб, у ерга
саноат махсулотлари келтирганлар.
Мексикада кузгалон
Мексикада оммавий кузгалонлар 1810 йилда бошланди. Мексика халки
хозир хам камбагал дехконлар кузгалонлари йулбошчилари Мигель Идальго ва
Хосе Морелосларни хурмат билан эслашади. Кишлок рухонийси Идальго 1810
йили Хиндуларни кузгалон ига бошчилик килди. У кулдорлардан кулларни озод
этишларини ва мажбуриятларни бекор килиниши талаб килди.
1811 йили кузгалон босггирилди. Идальга отилиб, боши темир кафасида
намойиш учун босиб куйилди. Унинг ишини дурадгор у™ Марелос давом
эттирди. Уни 40 минг хинду бир неча минг негр кулаб кувватлади. Аммо бу
кузгалон хам кушинлар томонидан бостирилди. Кейинчалик Мекксикадаги
кузгалон бойлар томонидан давом этирилди., натижада Мексика 1821 ил
Мустакилликка эришди. Куллик бекор килинди. Бир неча йилдан сунг
Республика деб эълон килинди.
Жанубий Америка халкларининг мустакиллиги учур курашдаги
кахрамони Симон Боливар хисобланади. Боливар внесуэлалик бой ер эгаси ва
савдогар о ил ас ида тугилган.
У
“ватаним Испания зулмидан озод булмагунча тинчимайман”,- дер эди.
Боливар Внесуэла озодлик армиясини тузди. Испанларга карши курашдаги
зафарлари учун генераллик унвони ва “Холоскор” унвони билан такдирланди.
Боливар факат бой ер эгалари манфаатини эмас балки негр ва хиндуларни
хам химоя килди ва улара суянди.
Кулликни бекор килинишини, камбагал хиндуларга ер берилишини эълон
килди. Лекин кулчилик XIX асрнинг урталаридагина бекор килинди. Боливарга
ёрдамга Европадан, ирландлар, инглизлар, немецлар, италянлар, поляклар,
руслар боришган (Подполковник Иван Минута). 1819 йилда Внесуэла
мустакиллиги эълон килинди. Шу йили Анд тогларидан ошиб утиб янги
Гранада халкига ёрдам берилди. Натижада Гренада - Венесуэла билан
бирлашди. Боливар - буюк Колумбиянинг биринчи президенти булди.
Венесуэлада танга боливар деб аталади.
Аргентинани генерал Хосе Сан Мартин калониал зулмдан куткарди. Анд
тогларидан ошиб утиб, Чили ва Перуни озод этди.
1822 йили Бразилия Португалиядан ажралди, аммо кулчилик бекор
килинмади. Монархия сакланди.
1824
йили Испанлар Перуни эгалламокчи булдилар. Аммо Ая кучо ясси
тоглигида Боливар томонидан тор-мор этилдилар.Шундан сунг бу мамлакат
Боливар номига Боливия республикаси деб аталади.
Уругвай хам озодликка эришди. Венесуэла, Колумбия, Перуда кулчилик
XIX асрнинг 50 йилларида Бразилияда 80 йилларида бекор килиндй.
Англия ва Американинг харакатлари натижасида Колумбия ва Марказий
Америка давлатлари парчаланди бир нечта майда давлатлар таркиб топди.
1846 йили Америка - Мексика га уруш эълон килди ва ундан Техас,
Калифорния, 1848 йил янги мексикани тортиб олди. Бу худуд мамлакатнинг 2/5
кисмини ташкил килар эди.
Америка испан мустамлакаси Кубани хам босиб олишга харакат килди.
Аммо у ерда бошланган миллий озодпик харакати бунга халакит берди. 1626
йил Аргентина, 1830 йил Ургувай 1869 йил Куба Мустакйл республикаси деб
эълон килинди.
Капитализмнинг ривожланиши
Францияда 1815 йилдакайта тикланган Бурбонлар, банапартчилардан
катти к уч олдилар.
1830 йилда хукумат депутатлар палатасини таркатиб юборганлигини
билдирди. Парижда бунга карши инкилоб бошланди. Кирол Карл X ва
дворянлар чет элга кочди. Депутатлар палатаси Луи Филип Орлеанскийни
кирол деб эълон килдилар. Овоз бериш хукуки факат йирик хусусий ммулк
эгаларига берилди. Банкир Лаффий “энди Францияда банкирлар хукмронлик
кидади” деб бежиз айтмаган эди. Чунки хокимият йирик сармоядорлар кулига
утган эди. (1830-1848 й).
Бу даврда Алжир эгалланди.
1834 йил апрелда Леон шахри ишчилари кУзгалони аёвсиз бостирилди.
Улар 1831 йилда хали “ишлаб яшамок ё курашиб улмок” шиори остида
кора байроккутариб кузгалон кутарган эдилар.
'•
1848 йилнинг 23 февралида Франция тарихида яна бир инкилоб
бошланди. 24 феврал куни Луи Филипп тахтдан воз кечиб Англияга кочиб
кетди.25 феврал куни Франция республика деб эълон килди. Янги хукумат
матбуот, намоишлар утказиш эркинлигини эълон килди. Парламент томонидан
вактинча сайланган хукумат 21 ёшга тулган барча эркакларга сайлов хукукини
берди. Ишсизлар учун “Миллий устахона” деб аталувчи жамоатчилик ишлари
ташкил этилди. Иш вакти 1 0 -1 1 соат белгиланди.
1848 йил декабрда Напалеон I нинг жияни Луи Напалеон томонидан 1850
йил 2 декабрда давлат тунтариши утказилиб бир йилдан сунг 1852 йил 2
декабрда у узини император деб эълон килди.
Англия
1825
йилда Англияда Леверпул ва Манчестр шахарлари уртасида дунёда
биринчи темир йул курилди.
Саноат инкилобининг тугалланиши бу машиналарнинг узини машиналар
ёрдамида ишлаб чикариш деганидир.
1816
йилда Буюк Британияда машиналар 150 миллион одамнйнг кУл
мехнатига тенг ишни бажарган бу даврда аоли сони 12 млн кишини ташкил
этган.
XIX
асрнинг 60 йилларида саноат инкилоби нихоясига етган булса бу
ходиса Англияда 50 - 60 йилларида юз берди.
1832 йилда парламент ислохат утказди. Ислохат парламентга сайлов
тартибини узгартирди. Унга кура йирик саноат марказларига 144 Урин берилди.
116
Куйи палатанинг мамлакат сиёсий хаётдаги рули оширилди. Буюк Британия
хукуматининг факат куйи палата олдида жавобгарлиги белгилаб куйилди. Куйи
палата ишончсизлик билдирса у истефога чикиши мажбурий этиб белгиланди.
Ислохатдан сунг сайланган янги парламент 1833 йилда 13 ёшгача булган
болалар учун 8 соатлик иш куни белгилади. 9 ёшгача болалар мехнати
таъкикланди.
1836 йилда Лондон шахрида ишчиларнинг “умумий сайлов хукуки учун
кураш” Ассоциацияси тузилди. У сайлов хукукини кенгайтириш масаласида
парламентга уч марта хартийа - ёрлик топширди. Умумий сайлов хукуки учун
бошланган бу харакат тарихда чартистлар харакати номи билан колган.
1867
йилда иккинчи парламент ислохати утказилди- ^ нга кУРа
шахарларда уз уйига эга булган ва алохида квартирада турадиган эркакларга
сайлов хукуки берилди. Бунинг натижасида сайловчилар сони 1832 йилдаги 600
минг кишидан 2 млн кишига етди.
Маданият
XVII
- XIX асрларда яшаб ижод килган тарихчи олимлардан: Франсуа Де
Монлозуенинг ‘ Француз монархияси хакида”, Г Минуенинг “Француз
инкилоби тарихи”, А Де Ламартининг “жарондистлар тарихи”, Лизелининг
“инсоният тарихи хакида”, F Шиллернинг “30 йиллик уруш тарихи” Л
Мелуенинг “Людовик 14 минг буюк асри”, Волтернинг “Буюк Пётр подшолиги
даври Россия тарихи”, Г Галломнинг “Англиянинг Генрих VII дан - Георг II
(1485 - 1760) гача булган даврдаги тарихи, Г Леоннинг “Италян давлатлари
тарихи”, Н М, Карамзиннинг “Россия давлати тарихи”, Ж Банкрофтнинг
“Кушма штатлар тарихи” каби киматлик манбаълари мавжуд.
X V I-X V III асрларда Германия империяси
1618 - 1648 йиллардаги 30 йиллик урушдаги Германиянинг маглубияти
унин колоклиги боткогига янада ботишига сабаб булди.
Бу уруш диний урушлар деб аталиб унда 1 иттифок: Австрия; Испания; ва
Германиянин католик князликлари 2 иттифок - Германия протестант
князликлари; Франция, Дания ва Швеция уртасида булиб 2 чи иттифок галаба
килиши натижасида Франция Европа Гегемонига, Испания эса Европадаги
буюк давлатлар каторига куилишига сабаб булди.
992 - 1806 йилларда Германия империяси “Германия миллатининг
мукаддас Рим империяси” деб аталди.
XVI
- XVIII асрларда Германиядаги гегемонлк учун икки немис давлати Габсбурглар сулоласи бошкарган Бранденбург князликлари кураш олиб
бордилар XVII асрда Бранденбург князлигида Пруссия герцоглиги етакчи
мавкени эгаллади. 1701 йилда эса Бранденбург князлиги урнида Пруссия
кироллиги ташкил топди. Бранденбург князи Фридрих III - Фридрих I номи
билан Пруссия тахтига утирди.
Бу давлат 1740 - 1786 йилларда Фридрих И даврида мутлок монархияга
айланди.
117
Германиянинг бирлаштирилиши
Европа мамлакатларида юз берган иктисодий инкилоб Германияни хам
четлаб утмади 1847 йилда оч колган ахоли кучага чикди. Сиёсий вазият
кескинлашди. 1848 йилги Францияда руй берган инкилоб Германияда хам
инкилобнинг бошланишига учкун булди. Германиядаги энг кучли кушинга эга
булган Пруссия кузгалонни бостиришга бошка князликларга хам ёдам берди.
1848 - 49 йиллардаги инкилоб нихоясига етмади.
1848 йилда Пруссия кироллигида Конституция жорий Этилди. Германияда
мавжуд 39 давлатдан бири Германияни бирлаштиришни уз зиммасига олиш
заруриятига айланди. Бу вазифани Пруссия уддалади.
Отто Фон Бисмарк 1864 йилдан бошлаб Германияни ягона давлатга
бирлаштиришга рахбарлик килди. 1866 йилда унинг рахбарлигида 22 немис
давлатидан иборат “Шимолий Германия иттифоки” тузилди.
Италиянинг бирлаштирилиши
Напалеон Бонопарт томонидан ягона давлатга айланган Италия унинг
тахтдан агдарилганидан сунг яна парчаланиб кетди. Австрия, Венеция ва унинг
атрофини эгаллади.
Рим папаси хокимияти тикланди. Напалеон кироллиги Италиянинг
жанубида, шимол гарбида эса Пеомонт Сардания кироллиги хукмронлик
киларди. Унинг кироли Виктор Имонуэл 11 ва бош вазири Камилло Бенсо Кавур
Италияни уз давлатлари томонидан бирлаштиришни орзу килардилар. Халк эса
Италияни уз кахрамони Жузеппи Гарибалди рахбарлигида бирлаштириб
республика тузишни орзу килар эди. Италияни бирлаштириш ишига буни уз
хаётининг бош мазмуни деб караган 1831 йилда Франциянинг Марссель
шахрида “Ёш Италия” ташкилотини тузган Жузеппе Мадзини хам катта хисса
кушган. Жузеппени адабиётларда “Миллий мустакйллик гояларининг
пайхамбари” деб бежиз айтишмаган.
1848 йилда Италиянинг шимолида миллий озодлик к^зголонлари авжига
чикди. Рим папаси давлатини бошкариш учун уч кишининг сиёсий иттифоки
тузилиб, Рим республикаси деб эълон килинди. Республика кушинларига
Жузеппе Гарибалди рахбарлик килди аммо к^згалон 1849 йилда Француз
кушинлари томонидан бостирилди.
Гариблди ва Мадзини Италияни бирлаштиришнинг бошкача йули халк
орасида таргиботни кучайтирдилар ва иккинчи боскич кузгалонига тайёрлана
бошладилар. Сардиния бош вазири Кафур эса Франция билан Иттифок тузиб
Австрия таркибида булган Ламбардия ва Венецияни кайтариб олиш билан
Италияни бирлаштиришни бошлашга харакат килди.
Франция бу ёрдами учун Сардиния таркибида булган аммо французлар
яшайдиган Ницца ва Савоййани узига кУшилишидан умидвор эди.
1859 йил Солферино бусагасида Француз Сардания кушинлари
томонидан Австрия армияси тор - мор этилди. Ана шу галабадан рухланган
Гарибалди минг кишилик кУшин тузиб - Италия жанубидаги иккала Сицилия
(Неополо) кироллигига хужум килди. Гарибалди аскарлари кизил куйлак кийган
кунгиллилардан иборат булгани учун уларни “кизил куйлаклилар” деб хам
118
лташарди.
Минглаб Полсрмони ишгол этиб Сицилияни озод этдилар ва Апенин ярим
ороли жанубидаги Пеаполга кириб бордилар. 1860 йил Неапол Сарданияга
(Пеамонтга) кушилди. 1861 йилда Италия кироллиги ташкил топди. 1859 йилги
Австрия билан уруш даврида факат Ломбардия кушиб олинган эди. Савоййа ва
Ницца Францияга берилган эди. 1866 йилги Австрия - Пруссия урушидаги
Австрия маглубиятидан сунг Венеция Италияга кушиб олинган 1870 йилдаги
Франция
Пруссия
урушидаги
Франция
маглубияти
Италиянинг
бирлаштирилиши - Римни кушиб олиниши билан якунлади.
»
Россия империясииииг ташки топиши
Россия тарихида XVII аср шахарларининг ривожланиши бошланган аср
хамдир. Шахарлар табора мамлакатнинг савдо - саноат марказларига айлана
борди. Улар орасида Новгород, Ярославл, Псков, Козон, Нижний Новгород ва
бошкалар ажралиб туради. Энг катта шахар Москва булиб, унда
хунармандчиликларнинг 250 тури билан шугулланилар эди.
XVII
асрда Россияда мануфактуралар хам пайд булди. Булар биринчи
булиб кора металлургия сохасида пайдо булган мануфактуралар эди.
XVII
асрда ташки савдо хам ривожлана бошлади. Астрахан ( Аштархон) ва
Архангэлск шахарлари мамлакат ташки савдосида мухим рол уйнайди.
Болтик ва кора денгизига чикиш имкони булмаган Россия денгиз савдо
флотига эга эди. Шунинг учун хам Гарбий Европа давлатлари билан савдо сотик ишлари Буюк Британия ва Голландия савдогарлари воситачилигида
амалга оширилди. Шунга карамай давлат Россия савдогарларининг манфаатини
мет эл савдогарларидан химоя килишга каратилган катор чораларни курди.
Чунончи, 1667 - йилда “Янги савдо Низоми” жорий этилди. Унга кура чет эл
савдогарларининг рус бозорларидачакана савдо килишлари такикланди.
Ички савдонинг ривожланиши охир - окибатда бутун Россия ягона
бозорининг таркиб топишига олиб келди.
Бирок Россия иктисодий тараккиёти Гарбий Европа мамлакатларидан
оркада эди. Бунга крэпост ойлик тартибларининг тоборо мустахкамланиши
асосий сабаб булган. Бунинг ёркин исботи сабаб булган. Бунинг ёркин исботи
1649 йилда Земство собори кабул килинган янги низом эди. Низомга кура,
лворянлар узлари эгалик килаётган ер мулкларини ватчинага айлантириш ва
мерос колдириш хукукига эга булдилар.
Дехконлар дворянларга узил кесил бириктирилиб куйилди, уларнинг
хужайиндан - хужайинга утиши такикланди. Крепостно улик наслдан - наслга
Утадиган булди. Шу тарика собор нзоми Россияда крепостной хукукининг
шаклланиши жараёнини тугаллади.
Мутлок Монархиянинг карор топиб бориши
Россияда мутлок Монархиянинг тула карор топиши Алексей
Михайловчнинг угли Пётр I номи (1672 - 1725) йиллар билан богликдир. У
1689 йилда тахтга утирди. Пётр I ташки сиёсатнинг асосий максадларидан
бири, Россияни харбий денгиз флотига эга давлатга айлантириш эди. У бу
119
вазифани муваффакият билан амалга оширди. Пётр I Польша ва Дания билан
Шветсияга карши кураш учун иттифок тузишга эришди. Шунан сунг Пётр I
Болтик денгизига чикиш учун Шветсияга карши уруш бошлашга карор килди.
1700 йилда Россия - Шветсия уруш бошланди.
Бу уруш тарихда “Шимолий уруиГ номи билан кирди. Урушгача Россия
кучли харбий денгиз флоти яратишга муваффак булган эди.
Уруш такдирини Полтава жангчи хал этди. 1709 йилда булиб утган бу
жангда рус кушини Шветсия кушини тор - мор этди. Бу маглубият Шветсия
кудратига унгланмас путур етказди. У энди буюк давлат макомини ёкотди.
Нихочт Шимолий уруш 1721 йилда Россиянинг галабаси билан тугади. Шу
йили Финландиянинг Ништадт шахрида Россия - Шветсия тинчлик
шартномаси имзоланди.
Уруш якуни Пётр I га орзусини амалга ошириш имконини берди. Россия
Болтик денгизига йулига эга булди. Айни пайтда Россия Европанинг кудратли
давлатларидан бирига айланди. 1721 йилда Пётр I император деб эълон
килинди. Россия империяга айланди ва Россияда мутлок монархия хам тула
карор топди.
Пётр I ислохалари
...
Россия маъмурий бошкарув жихатдан губернияларга будйнди. Улар
подшох
томонидан
тайинланадиган
генерал
губернатор
томонидан
тайинланадиган генерал губернатор томонидан бошкариладиган булди. Подшох
"хузуридаги боярлар думаси тугатилди. Унинг урнига сенат тузилди. гСенатга
конун чикариш ва хукуматни бошкариш ваколати юклатилди. Пётр I замонавий
кушин хам тузди. Кушинда харбий хизмат умрбо муддатда утадиган булди.
Кушин рекрутликка олиш й^ли билан шакллантирилди ва замон рухига мос
равишда куроллантирилди. • ' Ч'•“ ’ ’
Пётр I ислохатлари Россиянинг такдйрида мухим рол уйн^йди.
Пётр I вафотидан XVIII аСр Ьхиригача (1725 - 1800) яна 8 нафар
Рамановлар сулоласи вакиллари императорлик килишди. Бу утган 75 йиллик
давр ислохатларининг мустахкамланиши даври булди. Айникса Екатирина II
хукмронлиги даври (1762 - 1796) Россия тарихида апохида из колдирди.
Россияда крепастной тузм хукмрон булиб колаверди. Дехконлар огир хаёт
кечирдилар. Охир окибатда улар бир неча марта кузгалон кутаришга мажбур
булганлар. Уларнинг ичида энг машхури Е Пугачёв бошчилигидаги кузгалон
Екатирина II томонидан шафкатсизлик билан бостирилган. Е Пугачёв эса катл
этилган.
1654 йилда Украина ва шаркий Беларуссия Россияга кушиб олинди. XVII
аср давомида руслар гарбий Сибирдан тинч Океани киргокларига, камчатка ва
Курил оролларига караб силжишни давом эттирди. Аср охирига келиб
Сибирнинг рус ахолиси 150 минг кишига етди.
XVII
аср охиридан бошлаб Россиянинг кучли денгиз давлатига
айлантириш учун кураш бошланди. Бу вазифа хам боскичма - боскич амалга
оширила борди. Пётр I ташки сиёсатнинг тигини урта Осиёга хам каратди. Урта
Осиё Олтинига эга булиш максадида 1714 йилда Хива хонлигига харбий
экспедиция юборди. XVIII асрнинг иккинчи чорагида Козогистошинг бир
кисми Россия таркибига кушиб олинди. 1768 йилда Россия - Турмя УРУши
келиб чикди. 1774 йилда уруш якунига кура, Россия Туркияни уз^а куЛа^
Кучуккайнарни шартномасини имзолашга мажбур этди. Унга кура Ро-сияНинг
катта орзуларидан бири - Кора денгиз буйида харбий флот куриш хук'ки ^ л г а
киритилди. 1783 йилда Крим хонлиги кушинлари тор - мор этилди ваУ р°Ссия
таркибига кушин олинди. Россияда крепостнойлик тартиблари жаМият
тараккиётига катта гов булиб колди. Гарбий Европа давлатларида ва^КИ] да
машинапашган саноат ишлаб чикариш ривожланаётган бир даврда, Р°ссИяда
хамон Кустар ва мануфактура ишлаб чикариш хукмрон эди. Факат Х1> асРНинг
30 йилларидан этиборан машиналар ишлаб чикаришга жорий этила >ошлади.
Кул мехнати ишлатилиб келган мануфактура машиналар ишлатишга ас°слаНган
фабрикага айланиб борди. Шу тарика Россияда хам саоат инкилоби б^ш л а Н д и .
XIX асрнинг 40 - йиллари охирига келиб, Петербург ва Москва ша>аРлаРида
машинасозлик заводлари куилди.
XIX асрнинг 30 - йилларида темир йул курилиши бошланд»1- Саноат
инкилоби Россияда XIX асрнинг 90 - йилларидагина тугалланди. ИКТисодий
колок Россия машиналашган ишлаб чикаришни кенг ривожлантириш Учун
етарли капиталга эга эмас эди. Ахолининг харид куввати хам жуда пас^ оулгани
учун саноат моллари сотиладиган ички бозор доираси торлигича колавеРДИ. Ц]у
туфайлик натурап хужалик хамон кучли эди. XIX асрнинг урталарига келг^нда
хам Россия ахолисининг атиги 8 фоизи шахарлада яшаганлиги ха?1 буцИнг
давомидир.
Мамлакатда реакция хукм сурди. Мавжуд холат Россиянинг илгоР ФиКрли
кишиларини кайгуга солди. Улар Россияни Европанинг етакчи д;1ВлатЛари
каторида куришни истардилар. Шунинг учун х а м самодер>ьа в и я ва
крепостмойликка карши аник дастур билан кураш бошлаганлар. ЬУ к У р а ш
Россия тарихида “декабристлар харакати” ном и билан кирган.
Кузгалон 1825 йили 14 декабрда бошланиб, халк куллаб кувва!ламагани
учун тезда бостирилди.
Николай 1 га (1825 - 1855) йилларда хамма жойда инкилоб шаРПаси
курингандай туюларди. У бундай деган эди “Инкилоб Россия о ^ ^ с и д а
турибди, аммо касамёд килиб айта оламанки, танамда жоним бор экан> инкилоб
Россияга кира олмайди”.
1853 - 1856 йиллардаги Россия - Туркия урушида Россия маГлУбиятга
учради. Бу маглубият крепостной Росиянинг чириганлигининг ёркин намойцШи
будд и.
Мамлакатда вужудга келган кучли норозилик тулкинини *>остириш
максадида подшо Александ И 1861 йилнинг 19 февралида крепостной
дехконлар шахсан озод булдилар.
Хукумат дехконларни ер бериб озод килишга мажбур булди- БУнда
дехконларни асосий солик туловчилар булиб колиши хисобга олинди.
Дехконларга берилган ер чек ерлар деб аталди. Дехконга ер берищда
помешчик манфаати хам кузата тутилди, бунда ернинг микдори по^ешик ва
дехкон уртасидаги узаро келишув асосида белгиланар эди.
121
Помешик уз ихтиёридаги ернинг 1/3 чул худулларида эса 1/2 кйсмини
саклаб колиш хукукига эга булди. Бундан ташкари, дехкон шу вактгача хукумат
карорида белгиланганидан купрок микдордаги ердан фойдаланиб келган булса,
унинг ортикчаси плмешчикка утказилар эди. Бундай ерлар отрезкалар деб
атапган.
Дехкон учун энг нокулайи бу унинг ер эгаси булиши учун викуп тулаши
эди. Дехконнинг пули йуклигини конун хисобга олган булиб, унга кура дехкон
викуп битими тузилаётканда ер бахосининг 20% уша захоти тулаши шарт эди.
Колган 80% давлат дехконларга берадиган карз сифатида помешикларга
туланарди.
Дехкон бу карзини 49 йил давомида фоизи билан давлатга кайтариш
лозим эди. Дехкон бу викуп туланганига кадар хужайинга баршчина ва оброк
тулаб туришлари белгилаб куйилди.
Бу помешчикларни хафа килиб куймаслик учун килинган окилона йул
эди. Шундай булсада дехконлар шахсий эркинлик ва фукаролик хукукига эга
булдилар. Иктисодиётда капиталистик муносабатларнинг мустахкаМланиши
учун кенг йул очилди.
Россия кавказни босиб олишга харакат килди. Тогликларнинг
мустакиллиик учун курашига 25 йил давомида Шомил рахбарлик килди. 1859
йилда Шомил кушини тор - мор этилиб 1864 йил и бутун Кавказ Россия
таркибига киритилди.
V1 1
XVI - XVIII асрларда Хитой
Манкурия хукмдори Нур Хочи 1618 йилда Хитойга харбий юриш
бошлади; Унинг вориси Абахай (1626 - 1643) Хитой худудларини босиб олишда
катта худудларини босиб олишда катта маваффакиятлйрга эришди. Хитойнинг
катта худудини босиб олгач 1636 йилда узини император деб эълон килди. Бу
сулола Цин (тоза тиник) номи билан атала бошланди.
'
Мин сулоласининг ташки боскинчилар олдидаги таслимчилик сиёсати
мамлакатда норозилик келиб чикарди. Дехконлар кузгапони бошланди. Уларга
Ли Цзи Чен кумондонлик килди. 1644 йилда у Пекинни эгаллаб император деб
эълон килинди.
1'
Хитойнинг жануби гарбидаги к^зголончиларга Чан Сян Чун Рахбарлик
килди. У хам узини император деб эълон килди. Бу даврда мамлакат шимолида
хукумат кУшинлари генерал У Санпо рахбарлигида Манжурларга карши
курашаётган эди. У дехконлар хокимиятини тан олмай боскинчиларга кушилди.
1644 йилда боскинчилар Пекинни эгалладилар. Абу Хайнинг угли император
деб эълон килинди. КУзгалон рахбарлари катл этилди. Манжурлар 1637 йилда
Кареяни Вассал давлатга айлантирдилар. 1758 йилда Мугилистон босиб
олинди. XVIII асрнинг иккинчи ярмида Бирма ва Ветьнамга муваффакатсиз
юриш килинди. 1792 йилда Непал давлати вассалга айлантирилди.
1757 йилдан бошлаб Гуанчжоу портидан бошка барча портал Европа
кемаларй учун ёпиб куйилди.
122
XVI - XVIII асрларла Япония
1507 йилдан бошлаб Япония тарихида нотинч давр бошланди. Бу давр
Япония тарихига “курашувчи вилоятлар даври” ном и билан кирган
Японияни ягона давлатга бирлаштиришдек тарихий вазифани амалга
ошириш ишига кудратли хонадон етакчиларидан бири Ода Набунага рахбалик
килди. Шидатли ва шафкатсиз курашлардан сунг Ода Набунага 1573 йилда
Асикагана Сёгунликдан махрум этди.
XVI аср охирларига келиб у мамлакат вилоятларининг деярли ярмини
Гжрлаштиришга муваффак булди.
Ода Набунага мамлакатда катор илохатлар утказди. Чунончи, иктисодий
1араккиётга тускинлик килаётган махаллий солик ва куприклар таъмирланди.
Шахарларга бозорлар очиш хукуки берилди. Шахарларнинг ташки савдо
фаолияти рагбарлантирилди. Айни пайтда тилла ва кумуш тангаларни
муомилага киритди.
Ода Набунага утказган ислохатлар Япониянинг сиёсий бирлашуви ва
иктисодий тараккиётга ёрдам берди.
XVI
асрнинг 40 йилларидан бошлаб Японияга биринчи булиб Португалия
гавдогарлар кириб келдилар. 1543 йилдан Португалиялик Мендиш Пинту Бунго
вилояти хукмдори билан Японияга турли товарлар катори курол - аслаха, порох
олиб келиш ва уларни олтин хамда кумушга айри бошлаш тугрисида шартнома
имзоланди. Европаликларнинг Японияга кириб келишининг энг ахамиятли
жихати, ук отар куролининг Японияга Европалик савдогарлар ортидан католик
чсркови рухонийлари хам кела бошладилар. Улар Японлар орасида Христиан
динини таргиб этишга киришдилар. Улардан сунг эса Испан католик
рухонийлари хам бу мамлакатга кириб кела бошладилар. Сиёгун Набунага
Японияда Христиан динининг таркалишига хомийлик килди. Чунки бу даврда
будда дини пешволари Ода Набунага душман булган кучларни кУллаб
куватламокда эди. Улар Японияни ягона давлатга бирлаштиришга карши
кучларнинг таянчига айланган эдилар. Бундан ташкари, Ода тезлик билан
кушинини Европа курол - аслахаси билан тула куроллантириш максадида хам
шундай килган эди.
*• *
1582 йилда Ода Набунага фитна курбони булди. Японияни бирлаштириш
Иулидаги ишни унинг якин ёрдамчиси Тоётоли Хидаёси давом эттирди. У Одага
карши тил бириктирган гурухни тор - мор этди.
1592 йилда Кореяга хужум бошлади. Бирок Карее халки ва кушинининг
мптик каршилик курсатиши, Хитойнинг Кореяга курсатган харбий ёрдами
Чидаёсининг максадини пучга чикарди.
Хидаёси 1587 йилда барча Христиан рухонийларининг Японияни тарк
ииши хакида конун чикарди. Мамлакатда факат Португалия савдогарларининг
колишига рухеат берилди.
1598 йилда Хидаёси вафот этди Узок курашлардан сунг Сиёгунлик
мжимиятини Токугава Иаясу эгаллади. Шу тарика 1603 йилда Японияда
учинчи Сиёгун сулоласи Токугава хонадон хукмронлиги бошланди. Бу сулола
Японияда 1867 йилгача хукмронлик киди ва Японияни биирлаштириш ишини
iy галл ад и. Мамлакатда Такугава сулоласининг мутлок хокимияти урнатилди.
123
Бирок бу сулола номига булсада император хокимияти дахилсизлигини саклаб
колди. Чунки Япон халки учун император худонинг авлоди хисобланарди.
Шунинг учун хам император хокимиятини бекор килгандан кура, унинг
номидан уз сиёсатини юритиш осон кечарди.
Токугава Хидаёсининг христианликни таргиб этиш сиёсатини давом
этирди. 1614 йида Суёун христиан динини такикловчи конун чикарди. Конун
христиан динини империя душмани деб эълон килди. Ёсумуне Токугава
сулоласининг энг машхур давлат арбоби сифатида танилди. У бу сулоладан
чиккан саккизинчи Сёгун булиб, 1716 - 1745 йилларда хукмронлик килди. У
курик ерлар очиш хисобига дехкончилик килувчиларни рагбатлантириш
сиёсатни юритди.
Сугориш иншоатлари тузимини такомиллаштирди. Ерни сотиш, сотиб
олиш ёки гаровг куйишни такикловчи конун чикарди. Мамлакат ва жамият
хаётини тартибга солишда у жорий этган “ 100 моддали фармон” деб аталувчи
конунлар туплами катта ахамиятга эга булди.
XVI т* XVII асрларда Эрон
Сафавийлар сулоласи хукмронлигининг урнатилиши.
XV аср охирида Эрон марказий хокимиятга буйсунмайдиган бир канча
мустакил худудларга булиниб кетган эди. Бунинг окибатида узаро ички
уришлар таборо авж олди.
Сафавийлар авлоди Исмоил I Сафавий 1500 -1501 йилларда олиб борган
уришлар натижасида катта - катта худудларни эгаллади. У 1502 йилда Табриз
шахрини ишгол этгач, узини шаханшох деб эълон килди (1502 - 1524). Шу
тарика тарихига “Сафавийлар давлати” номи билан кирган давлат вужудга
келди. Бу давлат таркибига Эрондан ташкари Азарбайжон, Арманистоннинг
бир кисми, Афганистан, Ирок, Арабистонни ва бошка худудлар кирган. Табриз
шахри пойтахт этиб белгиланди. Аббос 1 даврида (1587 - 1629). Сафавийлар
давлати уз кудратининг чуккисисга эришди. У бунга Эронга карам булган чекка
улкаларидаги энг йирик ер - мулк эгаларининг мустакиллигини тугатиш
хисобига эришди. Бу ер мулк эгалари бир вактлар Сафавийларга катта ёрдам
берган, бунинг эвазига кейинги шохлар даврида уларнинг олий хокимияти
остида амалда мустакил булган жуда катта - катта худудларга эгапик килиб
келишарди. Улар амалда бу мустакил худудларнинг хонлари эди.
Аббос I мамлакат пойтахтини Тарбиз шахридан (Озарбайжон) Исфахон
(Эрон) га кучирди. Мамлакат солик тизимида тартиб урнатилди ва соликлар
микдори камайтирилди. Савдо - сотик ва хунармандчиликни ривожлантириш
алохида эътибор берди. Янги - янги карвонсаройлар ва савдо йуллари курилди.
Савдо карвонлари карокчиларга карши шафкатсиз курашди. Россия, Туркия,
Англия, Нидерландия, Франция ва Винеция билан кенг куламли савдо - сотик
йулга куйилди.
Аббос I бундан ташкари уз кушинини хар томонлама мустахкамлашга
алохида эътибор берди. У мунтазам кушин барпо этди. Англия харбий
мутахасислари ёрдам ида кушинда у к отувчи курол ва туп жорий этди. Бу
ислохат тезда уз самарасини курсатди. Чунончи, 1602 йилда бошланган Эрон -
Гурки я урушида Эрон гад аба козонди. Окибатда Эрон Кавказ ортида
мустахкамланиб олди. Тез орада Англия ёрдамида Португалияни Форс
курфазидаги Ормуз оролидан кувиб чикаришга эришди. Бу орол Эрон учун
Европага ипак экспорт килишда зарур эди. Тугри Англия бекорга ёрдам
бермаган, албатта курсатилган бу ёрдам эвазига Англиянинг “Ост Индия”
компанияси Эрон билан савдо ишларида катта имтиёзларга эга булиб олди.
Сафавийлар давлатининг бархам топиши. XVIII асрдан бошлаб
Сафавийлар давлатида иктисодий тушкунлик бошланди. Бунинг асосий сабаби
ер эгалиги тиюл шакли микдорининг купайиб борганлиги окибатида давлатга
карашли ер микдорининг камайиши эди. Натижада дехконлар учун ижарага
олиб тирикчилик килишида манфаат колмаган. Энди уларнинг тирикчилик
илинжида бошка жойларга кетишидан бошка иложлари йук эди. Бирок шох
Султон Хусайн бунга йул куймаслик учун 1710 йилда дехконларнинг ерни
ташлаб кетишларини такикловчи фармон чикарган. Дехкон хужалигининг
хонавайрон булиши ички савдонинг кескин камайишига олиб келди. Бунинг
устига, Европаликларнинг Хиндистонга борувчи денгиз савдо йулидан тоборо
купрок фойдаланиши Эроннинг ташки ва воситачилик савдосига катта зарар
келтирди. 1722 йилда Авгонлар Мир Махмут бошчилигида нураб колган
Эронга хужум килди. Эрон шохи Султон Хусайн хокимиятини Мир Махмутга
топширишга мажбур булди. Шу тарика Эрон тарихида Авгон истилоси даври
бошланди. Шундай шароитда Афшор кабиласининг етакчиси шижоаткор, катта
лашкарбошчилик кобилиягига эга нодир кураш майдонига чикди. У 1730 йилда
Авгон кушинини бутунлай тор - мор этиб, Эронни Авгон боскинидан озод
этди. 1736 йилга кадар Нодир сафавийлар давлатининг таркибига кирувчи барча
худудларда уз хокимиятини урнатади.
Нихоят 1736 йилда барча кабилалар аслзодаларнинг курултойида узини
Эрон шохи деб эълон килишга эришди. Шу тарика сафавийлар сулоласи
хукмронлиги бутунлай бархам топди. 1747 йилда узаро ички яизолар
натижасида Нодир шох улдирилди. Эронда турли кабилалар уртасида тож^ гахт учун кураш авж олди. Бу курашда асосий ролни Зент ва Хожар каблалари
уйнади. Улар уртасидаги тожу - тахт кураши 1758 йилда Зент кабиласи
галабаси билан туг ад и.
Орадан куп утмай кабила бошлиги Каримхон Зентнинг хокимияти деярли
бутун Эронда ёйилди (1758 - 1779). Каримхоннинг вафотидан сунг тожу тахт
учун кураш яна авж олди. Бу курашда энди Зентларнинг асосий ракиби булган
Хожарлар галаба козонди. Бу кабила рахномаси ога Мухаммадхон 1796 йилда
Узини Эрон шохи деб эълон килди. Шу тарика Эронда янги сулола Хожарлар
сулоласи хукмронлиги урнатилди. Шох мамлакат пойтахтини Техрон шахрига
кучири. Янги сулола Эронда 1925 йилгача (129 йил) хукмронлик килди.
Техника ва табиатшунослик муваффакиятлари.
Адабиёт ва саиъат
XIX асрнинг 50 - 60 йилларида машиналарнинг узини машина ёрдамида
ишлаб чикаришнининг ривожланиши фабрика ишлабчикариши учун мустахкам
техника базасини яратди, саноат тунтаришининг тугапланиши булди.
125
XIX аср тарихга темир ва буг асри булиб кирди,
XIX аср транспорт сохасида хам темир ва буг асри булиб колди.
1830йилда жахонда 332 км темир йул булиб, бу йулларнинг катта кисми
Англияда эди. 40 йилларда темир йул курилиши Германия, Францияда бошлаб
юрилди. 1870 йилга келиб 200 минг км темир йул курилган эди.
XIX асрнинг урталарида курукликдаги телеграф линиялардан ташкари
сув ости кабеллари хам ёткизила бошланди. Англиядан Америкага Атлантика
океани туби оркали дастлабки телеграф кабел 60 - йилларнинг охирида
утказилган эди.
XVII
- XVIII асрларнинг бошларида аник фанлар сохасида катта
муваффакиятларга эришилди. Бу муваффакиятлар биринчи навбатда инглиз
олими И Нютон (1642 - 1727) ва немис олими Г.В. Лейбнис (1646 - 1716)
номлари билан боглик. И. Нютон 14 ё'шга кирганда фан унинг асосий
машгулотига айланди. Унинг физика фани тараккиётига куйилган хиссаси
бутун олам тортиш механик харакат ва нурнинг таркалиш конунларини кашф
этганлиги билан белгиланааи. И. Нютон 1671 йилда шиша линзани, энг катта
телескоплардан кура осмон жисимларини яхширок курсатадиган кичкина
ойнали телескоп хам ихтиро килди. Шу тарика олим юлдузлар оламини
одамларга янада “якинлаштирди”.
Фан сохасида эришган катта муваффакиятлари учун 30 ёшга хам тулмаган
И. Нютон кироллик жамият аъзси (академик) этиб сайланди.
Г.В. Лейбнис 15 ёшида университет талабаси булди. 19 ёшида эса
бакалавр даражасига эришди. У, айни пайтда файласуф, математик ва тарихчи
олим булиб етишди.
1700 йилда Берлин фанлар академиясига асос солди ва унинг биринчи
президенти этиб сайланди.
У “умумий, зарурий билимнинг асоси факат акл булиши мумкин” деб
ёзган эди. Физикада “етарли асос конуни” ни биринчи булиб изохлаб берди.
Математикада эса. дифференциал ва интеграл хисоблашни кашф этди. Катта
сонларини хисоблаш машинасини, маятникли соатни яратди. •
1842 йилда инглиз физиги Д. Жоуль ва немис физиги Р. Майер
тажрибалар йули билан иссикликнинг механик эквивапентини хисоблаб
чикдилар: ёкилгининг ёнишидан олинадиган иссиклик энергияси микдорининг
кандай нисбати механик ишга айланишини курсатиб бердилар.
Химиявий элементлар атом огирлигининг ортиб бориши тартибида
жойлаштирилса, уларнинг хоссалари даврий тарзда такрорлаиши аникланди.
Шу конунга асосланиб буюк рус олими Д.И. Менделеев 1869 йилда
элементларнинг даврий системасини тузди. ^
.,
Медицина сохасида мухим кашфиётлар килинди. XVII асрда голланд
олими А. Левенгук 300 марта катта килиб курсатадиган микроскоп яратди. Бу
эса инсон танаси, усимликлар, хайвонот дунёси тузилишини батафсил урганиш
ва жуда майда организм лар бактерияларни аниклаш имконини берди.
Кейинчалик микроскоп воситаси билан купгина касалликларга бактериялар
сабабчи эканлиги исботланди. Микроскоп ёрдамида жонли тукима
хужайрапардан тузилиши аникланди.
126
Инглиз олими Чарлз Дарвин хайвонларнинг турлари уларнинг аста
сскин ривожланиш йули билан келиб чикканлиги хакида илмий назария яратди.
Даниель Дефо ва Жонатан Свифт.
XVII асрнинг охири XVIII асрнинг биринчи ярмида яшаган машхур
инглиз ёзувчиси Дефо лондонлик савдогарларнинг угли булиб, узи *ам
савдогар, саноатчи, журналист булиб етишди.
“Робинзо Крузо” романи (1719) Д. Дефога жуда катта муваффакият
келтирди.
Дефо романининг энг мухим киммати шундаки, унда янги ерларни
кидииш ва кашф этиш, инсон мехнати, табиатни узлаштиришдаги жасорат ва
кагьият, хавф - хатарларга карши довюраклик билан кураш шарафланди.
XVIII асрнинг биринчи ярмида яшаган буюк инглиз сатириги Жонатан
Свифт камбагал ирландлар оиласидан чиккан. Уз асарлариа Свифт
Ирландиянинг эзилишини корапади ва унинг халкини озодлик курашига даьват
ттди. Англияда католикларнинг жабрланишига карши чикди.
Аммо икки томли “Гуливернинг сайёхатлари’'' (1726) романи Свифтга
айникса катта шухрат келтирди. Бу асрда у уз кахрамонининг лилипутлар
хузурига, девсифатлар давлатига, учар оролга ва гаройиб хайвонлар
мамлакатига афсонавий сайёхатларини Тасвирлаш йули билан уз замонидаги
жамият иллатларини фош килди.
Францияда XVII асрнинг иккинчи ярмида буюк Француз драматурги,
ажойиб комедия театрининг асосчиси Жан Батист Мольер (асл фамилияси Паклен) пьесалари адабиётда илгор буржуазия гояларининг халкчиликнинг
ёркин ифодаси булди.
У “Дон Жуан” комедиясида бирор нарсани мукаддас деб билмайдиган
ашадий худбин ва бузуки образини сахнада курсатди. Бу пьеса хузур -халоват
оркасидан кувиб хеч кимнинг такдирини уйламайдиган бекорчи дворянлар
хакида ёзилган уткир сатира булди. “Хасис” комедиясида мол - дунё йигиш
йулида бутун инсоний туйгулардан махрум булган нихоятда кизганчик
Гарпаганнинг бетакрор образи берилган.
Мольернинг “Тартюф” деган машхур комедияси черков ахлининг
рискорлиги ва иккиюзламачилиги карши каратилган. Комедия жуда катта айбни
фош килиш кучига эга булиб, Тартюф иккиюзламачи кишилар тимсолига
айланиб колди. Буюк Француз буржуа революцияси арафасида ривожланаётган
буржуазиянинг карашларини атокли Француз драматурги ва бадавлат савдогар
Пьер Бомарше уз асарларида акс эттирдй.
Бомарше “Севилия сартороши” (1775) ва “Фигаронинг уйланиши” (1784)
комедияларида аристократиянинг тантик ва бекорчилигини, пасткашлиги эа
енгилтаклигини курсатди хамда топкир, чечан, олимкор ва аклли хизматкор
Фигаро сузлари зодагонлар ва дворянлар устидан кулги сифатида янграйди.
Бомарше пьесаларида Фигаро шунчаки хушчакчак одам эмас, балки гоят аклли
на гайратли кишидир, у усиб келаётган учинчи сославие хусусиятларини узида
жамлаган. Усиб келаётган буржуазия гоялари ва хапк орзулари бир каторатокли
нсмис ёзувчиларининг ижодида хам аксини топди. XVIII асрнинг 70
йилларидайк Германияда “Тугён ва Шиддат” номини олган адабий оким
127
вужудга келган зли.
“Туген ва Шиддат” харакатининг XVIII аср охири - XIX асрййИг
бошларидаги атокли шоири ва драматурги Фридрих Шиллер булиб, у камбагал
оиласидан чиккан.
Шиллер “Карокчилар” пьесасида мавжуд тартибларга карши норозилик
юзасидан карокчиларга айланган йигитларни тасвирлайди.
Вильгельм Телль драмасида Шиллер Швейцар кахрамонини, мамлакатни
Австрия зулмидан озод килиш ва унинг мустакиллиги учуй курашувчини
тараннум килди. Шиллернинг “30 йиллик уриш” асари хам мавжуд. '
Шиллернинг “Орлеан кизи” драмаси Француз халки озодлик курашининг жасур
кизи ЖЖанна Д Аркка багишланган.
“Мария Стюарт’ трэгедиясида инГлиз кйроличабй 1 Ейизаветанинг
маккорлиги ва шафкатсизлиги, аристократиянинг пасткашлиги ва фитналари
фош килинади, лекин Мария Стюарт образи унда буяб курсагилган булиб,
тарихий вокеликка мутлако тугри келмайди.
XVIII
аср охиридаги илгор немис адабиётининг энг йирик намоёндас
Иоганн Вольфганг Тёте эди. Ёшлигида у “Тугён ва Шиддат” харакатига
кушилди, лекин кейинчалик ундан ажралиб, муътадил позицияга утди.
Гёте “эркин шахар” Франкфурт Майнда бадавлат хонадон оиласида
тугилди. Унинг “Эгмонт” трагедияси машхур.
Гёте инсоннинг ижодий кучларинитараннум килди. Бу нарса бутун дунёга
машхур булган ва унинг шох асари булган “Фауст” да айникса яккол намоён
¿булди. Гёте ана шу шеърий трагедия устида деярли умр буйи 60 йил мехнат
килди.
Инглиз аристократи, машхур шоир лорд Байрон Чайльд Гарольднинг
асосий хусусиятларидир.
Францияда 30 - 70 йилларда Виктор Гяго революцион демократик
окимининг энг атокли ёзувчиси эди.
Гюгонинг “Хурланганлар” деган машхур романида саводсиз дехкон Жан
Вальжан такдири тасвирланади.
“Кулувчи киши” романида XVII асрдаги зодагонларнинг -худбинлиги ва
бузуклиги яккол тасвирланади. Виктор Гяго Напалеон III империяси
режимининг ашаддий душмани эди, шу сабабли 1848 йил революцтясидан
кейин эмиграцияда яшади. “Касос” шеърлар тупламида у иккинчи империя ва
Француз буржуазияси сиёсагики коралади. Гюго кейинчалик ёзган “Туксон
учинчи йил” романида якобинчиларнинг 1793 йилги контрревалюцияга карши
курсатилган. Энг машхур асари “Нотердам депари”.
Машхур немис шоири Гейне XIX асрнинг буюк лирикларидан бири эди,
лекин унинг купгина асарлари уткир сиёсий мазмунга эга эди. У реакцияни,
“Мукаддас иттифок” сиёсатини, немис буржуазиясининг куркоклиги ва
мешчанларча чекланганлигини коралайди.
1844 йилги ишчиларнинг Селизия кузгалони таассуроти остида ёзилган
“Тукувчилар” кушигида Гейне пролетариатнинг тарихий ролини тушинишга
жуда якинлашиб колган эди.
Гейненинг “Германия” деган энг яхши сиёсий поэмаси немис князлари ва
128
иуржуашясига карши курсатилган сатирик шеърлар, резолюцион чакириклар
ни пан ф тд и л ар . Унда Гейне мамлакатнинг таркоклигига карши чикади, герман
•|-м 1,11 ларидаи
монархия
хукуматларининг
пасткашлиги,
немис
Пуржуажясининг куркоклиги ва мешчанлиги устидан кулади.
XIX асрнинг биринчи ярмида Франциядаги танкидий реализмнинг
• ммжпик вакили Оноре Де Бальзак булди. “Горио ота" романи машхур. Бальзак
»• арлприни инсоний комедия деган умумий ном остида яратди.
XVIII
аср биринчи ярмининг энг йирик композитори Иогани Себастьян
1шч булди. Немис области Тюрингиядан келиб чиккан унинг авлоди бир катор
-• кпйиб созандалар ва композиторларни етказиб берди. И.С. Бахт кур йиллар
ламомида Лейпциг черковларидан бирининг органчиси булди. Бахт асарлари
ппкчилиги. хис туйгуларининг чукурлиги ва кучи билан муттасил ва собит
калам олга интилиши билан ажралиб турарди ( Бахт 1685 - 1750).
Вольфганг Амадей Моцартдаги улуг истеъдод жуда эрта бошланди. Унинг
IVI ми истеъдоди ва* рила мухити бунга ёрдам берди - отаси атокли созанда эди.
Моцарт Зёшидан мусика ургана бошлаган, 4 ёшидаёк клавишда пьесалар ижро
или 6 ёшида эса концертда катта муваффакият козонди. 5 яшарлигида
т.счалар ярата бошлади. 11 ёшида дастлабки операсини ёзди ва 14 ёшида
Ьолонья (Италия) музика ак&цемиясининг аъзоси килиб сайланди. Моцарт •
камбагал булгани учун мухтожлик уни купинча князлар ва бошка амалдорлар
учун музика яратишга мажбур этарди, лекин у асарларида куп халк
кУшикларининг куйларини ва раке ритмларини мужассамлаштирди.
Моцарт 1756тугилган 1791 йилда 35 ёшида вафот этди. Моцартнинг “Дон
Л(уан’\ Фигаронингтуйи опералари шу пайтгача куп мамлакатларнинг энг яхши
ижро этилмокда Моцартни замондошлари “ХУШ асрнинг хакикий мужизаси"
добаташгац.
Буюк Француз буржуа революцияси; даврининг хамда XIX аср
(юшларидаги миллий озодлик харакагларининг илгор гоялари ва кахрамонона
•мирослари буюк немис композитори Людвиг Ван Бетховен ижодида уз аксини
юиди. Бетховен ун туккиз яшар студентлик пайтидаёк Франциядаги
|><9Полюциядан хабардор булиб “Ким эркин одам” кушигини ёзди ва уртоклари
билан ижро этиб юрди. Ёш Бетховен демократ ва республикачи эди. 1804 йилда
Пилган узининг кахрамонлик (учинчи) симфониясини Напалеон Бонапартга
бшишламокчи эди, лекин Напалеон узини император деб эълон килгач, бу
ииятидан
намойишкорона
воз
кечди.
Бетховенни
Нидерландиянинг
мустакиллиги учун курашчи - испанлар томонидан катл этилган Эгмон образи
^ алб этди ва у Гётенинг “Эгмонт” трагедиясига у вертюра ёзди. Унинг
муккадимаси кахрамониыинл фожиона халокатини, тантанали финали эса халк
ппабини ва революция, галабасини акс эттиради. Унинг улкан асари
"Матвейнинг Бах укубатлари” деб аталади. Унда Исонинг укубатлари тараннум
нилади.
Машхур Туккизинчи симфония финалида Шиллернинг “Шодиёна”
агарини ижро этувчи хор киритилганлиги бежиз эмас. Буюк шоирнинг
' Миллионлар, бир - бирингизни кучингиз!” деган чакириги финадаги
одамларни бирлаштирувчи кудратли музика билан кушилиб кетади.
129
У музикачи такдиридаги энг дахшатли фожиани бошидан кечиришига
тугри келди - у кирк яшарлик пайтида кар булиб колди. Кулоги эшитмай
колганда хам Бетховен буюк асарлар яратишда давом этди ва дохиёна дид
билан улар бошкалар учун кандай янграшини белгилай олди. Бетховен 1770 1828 йилларда яшаган.
XIX асрнинг 30 - 40 йилларидаги буюк поляк композитори Фридерик
Шопен поляк музика маданиятининг энг яхши хусусиятларини хамда жахон
музика санъатининг ютукларини мужассамлаштирган ажойиб фортепьяно
асарларини яратди.
“Варшавада тугилган, калбан - поляк, истеъдод жихатидан дунё
граждани”, - дейишар эди Шопен хакида. Шопен яратган вальслар, мазуркалар
лиризм рухи билан, гох кувнок, гох гамгин халк куйлари билан еугорилгандир.
Унинг музикали балладалари сехр ва жушкин фантазия билан тулиб тошгандир.
Композиторнинг концертлари в санатлари унинг мазлум ватани такдири учун
ташвишларини
ифодалайди.
Шопен
ижод
килган
полонезларнинг
жилвадорлиги ва тантанаворлиги Польшанинг утмишини акс эттиради. Улар
олижаноблик ва жасорат рухи билан тулиб тошгандир. Композиторнинг
“Революцион этюд” асарида Польша озодлиги учун курашчиларга кизгин мехр
уларнинг фожиали такдири хакида кайгу ифодаланган. Шопен асарлари миллий
романтик йуналишга мансубдир.
XVIII асрнинг атокли марифатпарварлари портрет ларини чиздилар.
Тасвирий санъатдаги бу йуналишнинг атокли вакили Жак Луи Давид
•булди.
У буюк Франция >революциясидан илгариёк “Горацийлар касами”
расмини яратди. Раем Уз фарзандларига республика душманларига карши жанга
бориш олдидан ок фотиха бераётган отани акс эттиради.
Давид диний ва енгил ,*t> елпи кунгил очар мавзуни йигиштириб куйиб,
жиддий - ижтимоий - сиёсий мавзуларда расмлар яратди. Революция даврида у
якобинчи булиб, королнинг катл этилишини ёклаб озод берди ва Конвентга
король саройи - Луврдаги картиналар ва хайкаллар тупламини миллий, яъни
давлат музейига айлантириш хакида таклиф киритди. Давид революция
темасида кагор расмлар, шу жумладан, “Маратнинг улими” асарини яратди.
“Кукат сотувчи” расмида халк орасидан чиккан аёл тасвирланди. Бу расмлар
тасвирий санъатда реализм сари ташланган кадам булди. Аммо кейинчалик
империя даврида Давид сарой ахолига лаганбардорлик рухидаги, Напапеон
улугловчи дабдабали, расмий расмлар чиза бошлади. Бу эса унинг
ижодиётидаги тушкунлик эди. Хокимият кайтадан Бурбонлар кулига уттандан
кейин Давид чет элга мухожирликка кетишга мажбур булди.
Буюк Испан рассоми Франциско Гойя ижоди характерлидир.
Айни вакта Гойя Испаниянинг оддий кишиларига багишланган расмларни
халкка, унинг жисмоний ва маънавий гузаллигига зур мухаббат билан чизар
эди. У испан аёлларини худци шу тарзда магрур, хушчакчак, назокатли килиб
яратди. “К^зголончиларни отиш”, “Зур жасорат!” ва бошка рас?илар
революцион пафос билан еугорилгандир.
Француз рассоми Эжен Делакруа тасвирий санъатда романтизмнинг
130
шиикли вакили эли. У “ 1830 йилги Июль революцияси” тугрисида машхур
Iмц мила баррикадада халкни жангга рухлантираётган гузал ва довюрак ярим
•нммгоч аёл гарзида Революция образини яратди.
“Хиос оролидаги киргин” расмида орол ахолисининг греклар кузгалони
и.|кгида турк кушинлари томоиидан киргин килиииши курсатилган.
Оноре Домье демократик революцион йщналишдаги атокли реалист
ригсом ва карикатура устаси эди. Унинг хизмати шундан иборатки, у санъат
щрихида биринчи марта уз расмларига революцион ишчиларни кахрамон
мншболди.
Лион кузгалонлари бостирилганидан кейин куп утмай кушинлар Парижда
кУ 1ГЙЛ0Н кутарган ишчилардан Домье “Транснонен кучаси” расмини яратди.
Уцда уз хонасида улдирилган ишчи оиласи реалистик тарзда акс эттирилган.
Фожиали манзара хеч кандай пафоссиз, хатто оддий тарзда акс эттирилган, бу
иокса кишини ларзага солади, курашга чорлайди.
Домье сиёсий карикаггуранинг ажойиб устаси эди. У сергал либералларни,
нллкка душман булган шавкатсизсудьяларни ва хоказоларни акс эттирарди. У
лми турт мингдан ортик карикатура яратган.
Домье билан деярли бир вактда Густав Курбе хам реалистик санъат
пийрогини кутарди. У социалистлар, демократлар ва республикачилар гоясига
кУшилишини, ревалюция тарафдори эканлигини ва бундан ташкари “тамомила
реалист, яъни чин хакикатнинг калбан тарафдори” эканлигини очи к айтди.
Курбе “Тош майдаловчилар”, “Учрашув”, “Дон совурувчи аёллар”
р»1смларида мехнат ахлини, уларнинг кучи ва шон - шавкатини тасвирлади,
Курбе хал к билан кондош алокада эканлигини уз санъати билангина эмас, чаёти
(>илан хам исботлади. Париж камунаси кнлрида у Коммуна аъзоси булди,
гУнгра турмага ташланди ва умрини мухожирликда утказди.
Дехконнинг угли, Француз рассоми Жан Милле уз асарларида
лехконларнинг огир мехнатини акс эттирди. Унинг “бошок терувчи аёллар"’ ва
“Дон сепувчи” расмларида кишлок мехнаткашларининг образлари яратилган.
"Хамир кораётган дехкон аёли”, “Кунда ёг пишаётган дехкон аёли”, “Нон
пшётган дехкон аёл и”, каби асарлари мавжуд.
I БУЛИМ ЖАХОН XIX АСР ОХИРИ -XX АСР БОШЛАРИДА
I боб Д УНЁНИНГ- ИЖТИМОИЙ - ИКТИСОДИЙ ВА СИЁСИЙ
МАНЗАРАСИ
XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА КАПИТАЛИЗМ
ТАРАККИЁТИГА ЮЗ БЕРГАН ТУБ УЗГАРИШЛАР.
Монополистик капитализм XIX аср охири - XX аср бошларида
клиитализм тираккиётида янги боскич - “монополистик капитализм” деб
ш ллувчи боскич карор топди. Монополистик капитализм бу - капитализмнинг
иктисодий хаётида монополиялар вужудга келган, молия олигархияси
шлклланган, сиёсий хаётида эса уларнинг давлат ва халк устидаги хукмронлиги
Урнатилган боскичи эди. Капитализмининг бу боскичи эркин капитализм
Сюскичидан куйидаги асосий белгилари билан ажралиб туради:
131
1) Ишлаб чикариш сохасида монополияларнинг вужудга келганлиги.
Монополия - ишлаб чикариш ёки савдонинг бир сохасида якка
хукумронлиги эгаллаб олинган улкан корхона ёки шундай корхоналар
бирлашмаси эди. Монополиялар индустриал давлатларнинг барчасида вужудга
келган эди.
Улар Картел, Трест ва Консерн шаклида мамлакат хужалгининг у ёки бу
сохасида хукмрон эдилар. Масалан, 1893 - йилда Германияда ташкил топган
Рейн - Вестфалия кумир синдикати мамлакатда казиб олинадиган ва
сотиладиган кумирнинг 86,7% ни уз к^лида туплаган.
1896 - йилда Германияда монополиялар сони 250 тадан ортик эди. 1900
йилда АКД1 да эса 185 та монополия фаоият курсатган.
2) Молия олигархиясининг вужудга келганлиги.
Бу ходиса саноат ва банк капиталининг кушилиши натижасда содир булган.
Ишлаб чикаришнинг консентратсиялашуви ва саноатнинг монополияшувчи
жараёни банк фаолитида капиталнинг марказлашувига олиб келди. Каттик
ракобат туфайли кичик банклар хонавайрон булиб, йиик барнклар таркибига
кушилиб кетди. Натижада жуда катта молиявий марказлар - банк гигантлар
вужудга келди. XX аср бошларида шундай банклар Францияда учта, АКД1 да
эса иккита эди.
Банк капитали билан саноат капиталининг бирлаши кетиши капиталнинг
янги шаклини вужудга келтирди. Пулат, нефт, газета ва бошка соха
“киролларнинг” жуда катта банк - саноат империялари вужудга келди.
АКШ да мамлакатнинг иктисодий хаётини назорат килиб турган “60 та
оиланинг” шундай империялари мавжуд эди. XIX асрнинг охиридан “катта
учлик” - Рокфеллер (нефт), Морган (молия), Карнеги (пулат) айникса ажрапиб
туради. XX аср бошларида Карнеги узининг узининг куп миллионли мулкини
ссртанидан сунг америкаликлар нигохида тадбиркорликдаги омад ва
бойликнинг кудрати икки кишига - Морган ва Рокфеллерда мужасамлашган
эди.
Чунончи,
Рокфелларнинг
нефт
трести
мвмлакатдаги
нефт
махсулотларининг 90 фоизини ишлаб чикарарди, Морганинг пулат трести эса
пулатнинг 66 фоизини берарди. Булардан ташкари Дюпон, Мел - Иан, Гариман,
Вандербилт ва Гуденхеймлар хам Америка олигарзиясининг таъсирли
аъзоларидан хисобланарди. Францияда эса молиявий кудратнинг тимсоли
франсуз банкининг йирик омонатчилари булган “200 оила” эди. Германияда
булса, молия олигархиясининг тимсоллари V Сименс, Е. Ратенау, А. Тиссен, Ф.
Круплар булган.
3) Четга капитал чикаришнинг мухим ахамият касб этиши.
Монополиялар молия олигархияси фойдани купайтиришга харакат килиб,
четга энди товарларни эмас, балки капитал чикаришга алохида ахамият бера
бошладилар. Чунки эндиликда товар чикаришдан кура, чет мамлакатларга
капитал чикариш, яъни уларга юкори фоиз эвазига кредитлар бериш, табиий
бойликларни арзонга сотиб олиш у ерларда энг арзон ишчи кучи хисобига
бойлик ортириш имконини берувчи корхоналар куриш фойдапи булиб колди.
Шу туфайли 1900— 1913 йилларда индустриал (ривожланган) давлатлар
капиталнинг хажми икки баробар ошганлиги бежиз булмаган эди. Чунончи,
132
1875— 1900 йилларда Буюк Британиянинг чет элларда жойлаштирган капитали
2, Франсияники эса 7,5 баробар ошган.
4) Халкаро монополняларнинг дунёни булиб олиши.
Энг йирик монолялар, молия олигархиясининг турли гурухлари бозирлар,
хомашё манбалари устидан назорат урнатишга интилганлар. Шу тарика,
халкаро монополиялар вужудга келган. 1910 - йилда уларнинг сони 100 тага
стган. Натижада, энди янги бир ходиса - халкаро монополиялар уртасида жахон
хужалиги ва бойлигини назорат килиш учун кураш бошланган эди. Чунончи,
икки молия гуруи - Рокфеллер (АКШ) ва РОтшилдлар (Буюк Британия) гурухи
жахоннинг керосин бозорини булиб олганлар.
1907 - йилда эса, гоят улкан монополялар - “Умумий электр компанияси”
(АКШ) билан “Умумий электр жамияти” (Германия) уртасида хам жахон электр
бозорини булиб олиш ва узаро хамкорлик килиш тугрисида шартнома тузилган
эди.
Шу тарика, деярли барча бошка кучсиз, колок давлатлар энг йирик
индустриал (ривожланган) даалатларнинг молия олигархиясига тобора купрок
карам булиб кол ган л ар.
5) Дунёни индустриал давлатлар томонидан худудий жихатдан
таксимлаб олишнинг тугаллан иши.
Молия олигархияси кудратининг мустахкамланиши билан индустриал
давлатларнинг уз мустамлакапарини кенайтиришга интилишлари янада
кучайди. Бу хол индустриал давлатлар уртасида дунёни худудйй жихатдан
булиб олишни тезлаштирди. XIX аср охирларида бу иш тугапланди. XX аср
бошларигача улар уртасида 72,9 млн.кв. км узга халклар худудлари (бутун ер
юзининг 54,9%) булиб олган эди.
Буюк Британия, Франсия ва Россия жуда каггта мустамлакаларга эга булиб
олдилар.
Германия, Италия ва Япония унча катта булмаган худудлар билан
кифояланишга мажбур булдилар.
Йирик давлатлар томонидан босиб олинган мустамлакалар.
Иктисодий тараккиётга дунёда 2 - уринга, Европада эса 1 - уринга чикиб
олган Германияни дунёнинг таксимланиши асло кониктирмас эди.
АКШ да жуда катта худуд, бой хомашё захиралари, кенг ички бозорга эга
булганлиги учун мустамлакалар забт этишга иштиёк билдирмади. Бунинг
устига, иктисодий жихатдан дунёнинг лидерига айланиб олган АКШ, очик
куролли экспансиядан кура бошка давлатларга, биринчи навбатда Лотин
Америкаси мамлакатларига иктисодий кириб боришни афзал курди. Иктисодий
кудратли АКШ ракибларини харбий куч ишлатмасдан хам сикиб чикариши
мумкин эди. Аммо у янги худудларни босиб олишдан бутунлай воз кечмайди.
XIX асрнинг охирига келиб, АКД1 Гавайи оролларининг анексия килди.
Филипинни босиб олди, Пуерто - Рико ва Гуам оролларини узининг ярим
мустамлакасига айлантирди. Мустамлакачилик сиёсати натижасида XIX
асрнинг охирига келиб “эгапланган ерларни” босиб олиш якунланди.
Иктисодий кудратли давлатларнинг Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги кам
тараккий этган мамлакатларга таъсири ута кучайди. Кун тартибида
133
мустамлакалрни ва таъсир доираларни кайта. булиш масаласи пайло булди.
Куплаб давлатлар муаммони хал килишнинг воситаси сифатида кучга таяниши
лозим топдилар. Куролланиш пойгаси бошланиб, хаётни харбийлаштириш
борган сари авж олди.
Куролланиш пойгасига катта таъсир курсатаётган омиллардан бири Европа
давлатлари уртасидаги худудий низолар хам эди. Европа давлатлари уртасида
худудий низолар хам эди. Европа давлатлари уртасида муносабатларни
кескинлаштирган яна бошка бир сабаб, уламининг бир - биридан иктисодий ва
харбий - стратегии устунликка эришиши учун кураши булди. Айни пайтда XIX
асрнинг охирига келиб иктисодий курсаткичлар буйича Европада биринчи,
дунёда АКШ дан кейинги икинчи уринни мухим эгаллаб олган Германия
Англия ва ФрансияниНг газабини келтирарди. Россия эса уз навбатида
Германиянинг хотиржамлигига пугур етказаётган эди. Шу тарика дунёнинг
ривожланган буюк давлатлар- уртасида булиб олиниши, иктисодий ва сиёсий
ракобат, харбий - стратегик зиддият ва куролланиш пойгаси 1914 йил улар
уртасида бошланиб кетган I жахон урушига олиб келмаслиги мумкин эди.
.. •
'» Ч Г / *
..
,
МОНОПОЛИСТИК КАПИТАЛИЗМНИНГ УРНИ
МонопОЛйяларнинг вужудга келиши биринчидан, ишлаб чикаришга янги
техника ва техналогияларни янада кенгрок жорий этишга имконият яратди. Бу
эса мехнат унумдорлигининг кескин ошишини таъминлади.
Иккинчидан эса, жамиятнинг жуда озчилик гурухи кулида улкан хокимият
тупланишига олиб келди. Шунинг учун хам АКШ монополиячиларини бекорга
“Американинг тожсиз кироллар” деб аташмаган эди. Улар АКШ хукуматининг
ички ва ташки сиёсатига катта таъсир курсатганлар. Ёки Германияда “Круппга
нима яхши булса, у Германия учун хам яхши”, дейишарди. Чунки, улар улкан
микдордаги бойликка эгалик килдилар.
Учинчидан, монополистик капитализм киргинбарот мутамлакачилик
урушларини кучайтирганлиги билан хам ажралиС? туради# Айникса, бундай
уруш’л арниг кучайишй XIX аср охирида империализм агамасининг кенг
истеъмолга киришига олйб келди. Бу атама дастлаб индустриал давлатларининг
муСтамлакачиликдан иборат ташки сиёсатларига нисбатан ишлатилди.
Кейинчалик империализм атамаси монополистик капитализм атамасининг
синоними урнида кулланиладиган булди. Шу тарика, бу икки атама бир хил
маънони англата бошлади.
ИНДУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАТЦИЯ
ИНДАУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАТЦИЯ ХАЛИДА
XIX аср Гарбий Европа ва АКШ да индустриал цивилизатция узил кесил карор топди: Бу цивилизатция асосий кадриятни техника тараккиёти
булган цивйлизатция эди.
•
“Индустриал цивилизатция” атамаси унида “индустриал жамият” атамаси
хам йшлатилади ва улар к^лингиздаги дарсликда бир хил маънони англатади.
Индустриал цивилизатциянинг белгиларидан бири - шахарларнинг жуда тез
ошиши булди. Бу, биринчидан, кишлок хужалигида техникани куллаш
матижасида бир кием кишлок ахолисининг ошикча куч булиб, ишеиз колиши,
уларнинг иш излаб шахарлага келиши хисобига юз берди.
Иккинчидан, кичик шахарчаларда майда савдогарлар ва хунамадчилик
ишлаб чикаришнинг пасайиб кетиши, шунингдек, транспортдаги узгаришлар,
гемир йуллар курилиши, аноат марказларининг йирик шахарларга кучиши
хисобига булди. Одамлар иш ахтариб ва кун куриш учун турар жойларини
J/згартиришга мажбур булдилар. Юз йиллар давомида уз ерларида яшаб келган
ахоли харакатга келди. Энди улар уз ерларини ташла шахарларга кета
бошладилар. Кишлокдан кетиш эмигратсяни хам вужудга келтирди. Энди
одамлар бошка мамлакатларга хам кета бошладилар. Лекин кучишнинг катта
кисмини уз мамлакатлари ташкил киларди.
Шахарларнинг ривожланиши. Индустриал ривожланиш жараёнида
алохида ахамият касб эта бошлади. Саноат ишлаб чикариши деярли бутунлай
шахарларда жойлашган. Жамиятнинг асосий гоялари, мухим сиёсий вокеалар
хам шахарларда юз берди.
Аграр цивилизатция давридагига нисбатан шахарлар жуда катта тезлик
билан усди. А ф ар цивилизатциянинг кандай цивилизатция эканлигини эсланг.
XIX аернинг урталарига келиб, индустриал ахолининг 50 фоизи шахарларда
т^планди. Мануфактура ишлаб чикариши даврида шахарлар катта эмасди.
XVIII аср урталарида Гарбий Европада ахолиси 100 мингдан ошик шахалар
сони 15 тага якин эди холос (энг йирик Лондон ва Парижда 500 мингдан
мингдан ошик).
Шахарларнинг шитоб билан ривожланиши индустрлашишнинг асосини
яратган саноат тунтариши, фабрика - завод ишлаб чикариш окибати эди. Буюк
Британияда бу жараён эртарок бошланди. Бошка жойларда кечрок, масалан
Германияда XIX аернинг 70 - йилларида авж олди. АКД1 жадал урбанизация
жараёни хам тахминан шу даврга тугри келди. Умуман XIX аернинг охири XX
аср бошида индустриал мамлакатларда шахар ахолиси жуда тез ошди.
Жумладан, 1851 - 1901 йиллар оралигида Буюк Британияда 50,1 фоиздан 70,0
фоизга, Францияда 25,5 фоиздан 40,1 фоизга Германияда 25 фоиздан 54,3
фоизга, 54,3 фоизга, АКШ да 12,5 фоиздан 40,0 фоизга ошди.
Эски шахарларнинг ошиши, янгиларнинг ривожланиши саноатнинг
жойланиши билан боглик эди. Купчилик ахоли шахарларга иш топиш умидида
келарди. Айникса, катта, пойтахт шахарлар тез усди. Масалан, Париж ахолиси
1850 - йил бир миллион булса, 1880 - йилда эса икки миллион кишидан иборат
булди.
XIX аернинг урталаридан бошлаб шахарлар курилишидан хам узгариш юз
беради. Масалан, Париж 1853 - йилдан бошлаб 20 йил давомида курилиш
майдонига айланди. У замонавий килиб кайтадан курилди: кенг кучалар, катта
майдонлар, хиёбонлар ва боглар яратилди- XIX аср охирига келиб, ичимлик ва
шахарлар ахолиси тез усди*. Масалан, 1850 - 1900 - йилларда Лондон ахолиси
865 мингдан 4 млн.536 мингга, Санкт - Петербургники 227 мингдан 2млн. 364
миигга етди.
Эски ва янги аристократия XIX аерда хам аристократия жамиятда уз
мавкеини саклаб, улар бойлигининг асосини аввалгидан ер мулклари ташкил
135
килади. Аристократларнинг хаёти хали хам шахарлардан кура купрок кишлок
билан боглик эди. Кенг ва кулай бинолардаги унлаб ётокхоналар, кутубхоналар,
шахсий бадиий коллексиялар, кабул маросимлари, овлар - буларнинг барчаси
хали хам аристократлар хаётининг ажралмас кисми эди. Никохлар коидага кура
“уз доирасида" тузилганлиги сабабли, аристократ оилалар узаро кариндошлик
ришталари билан богланган эди, Буюк Британиядаги бундай оилаларда угил
болаларни ёшлигиданок сиёсий фаолиятга тайёрлашар эди. Аввалига улар
имтиёзли хусусий мактабларда кейин эса Оксфорд ёки Кембриж
университетларида укирдилар. Шундан кейин фаолият майдони парламент
буларди.
XIX аср урталарида Буюк Британия парламенти жамоа парламенти жамоа
патлатасининг 652 азосидан 489 таси ер таси ер мулкдорлари эдилар. 1906 1916 - йилларда Буюк Британия вазирларининг учдан икки кисми элита билам
юртлари битирувчилари эди. Бирок, индустриал сивилизатсия ривожланиш
билан аристократия узининг хукмронлик холатини борган сари ёкота борди.
Ернинг бир кисми шахарлар курилишга берилди, урмон мулклари хам
кискарди.
Янги давр обру тапаб кишилар олдига янги талаблар куя бошлади. Ил гари ер
мулкдорлари булган аристокатия энди банкларда, саноат компанияларида,
мустамлакалар
маъмуриятлармда
рахбарлик
лавозимларини
эгаплайбошладилар. Купгина мулкидан айрилган эски аристократлар янги
бойлар билан кариндош тутиниши аистократиянинг буржуазия билан кушилиб
кеТишига, янги “юкори катлам” нинг шаклланишига олиб келди.
XIX асрда давлатнинг иктисодий ва сиёсий хаётида буржуазия тобора
каттарок рул уйнай бошлади. Йирик саноат корхоналари ва банклар тепасида
миллионлаб бойлик туплаган буржуазия вакиллари турарди. Буржуазиянинг энг
ёркин вакиллари катта сиёсий мавкега хам эриша бошладилар.
Урта цатлам. XIX асрда жамият хаётининг мухим рокеаларидан бири
“урта катлам” нинг шаклланиши булади. Урта катламга “эркин касб” эгалари
булган шахслар - инженерлар, ихтирочилар, врачлар, укитувчилар, офитсерлар,
хукукшунослар ва шу кабилар киради. Бу катламга таалукликнинг асосий
белгиларидан бири моддий ахволнинг хар холдатукислиги эди.
XIX аернинг иккинчи ярмида урта катлам вакиллари уртасида, айникса,
хукукшунослар тоифаси ажралиб турарди. Хукукий давлатнинг шакилланиши,
фукаролик жамиятининг барпо булиши, иктисодий хаётнинг ривожланиши
туфайли хукукшуносларга булган эхтиёж ортиб борди. УКлар конститусиялар,
конунлар ёзиш кодекслар тузиш, вазиятларни расмийлаштириш, банкларга,
тадбиркорларга маслахатлар бериш ва суд ишларида иштирок этишгачаишларни
бажарар эдилар. Купгина сиёсий арбоблар хам маълумотига кура хукукшунос
эдилар. Урта катлам жамиятга баркарорлик бахш этди. Чунки одатда, Урта
катлам ижтимоий бухронларни макулламайдилар, инкилоблардан ислохатларни
афзал курадилар.
Ишчилар сип фи. Х1Хасрда янги ишчилар синфи шаклланди. Саноат
тунтариши юз берган учта йирик мамлакат - Англия^ Франсяи ва АКШ да 70
йилларда келиб саноат ишчилари 12 — 13 млн. кишини, кишлок хужалигидаги
ишчилар билан биргаликда эса 20 млн. кишини ташкил киларди. Ишчиларнинг
-in ноли бир хил эмасди. Уларнинг ярмидан купроги кашшоклик бусагасидс
ит а т а р , мапакали мутахассис ишчилар эса купрок хак олиб, “иш*:и
и|)искжратияси” Янглияда умумий ишчилар соннинг учдан бирини ташкил
мшиб, жуда яхши яшашарди.
XIXacp бошида АКШ саноат ишчиларининг сони жихатидан биринчи
Уринни эгаллади. Бу ерда 10,4 млн. саноат ишчилари мавжуд эди.
I ерманияда эса саноат ишчиларининг сони 1907 - йил 8,6 млн. кишига етди.
I иропа ва Шимолий Америкадаги ишчилар сони 40 млн. кишини ташкил
килли. Кишлок хужалиги, хизмат курсатиш сохаси, транспорт ва бошка
• очалардаги ишчилар биргаликда 80 млн. кишига якинлашди.
Глланма ишчи кучининг малакасида хам жиддий узгаришлар юз берди.
< амоатнинг янги сохалари малакали мехнатни талаб этарди. Малакали
ишчиларнинг салмоги Буюк Британия машинасозлигида ишчилар умумий
• онидан 70 - 75, кемасозликда эса, 50 - 60 фоизини ташкил киларди. АКШ да
умумий саноат ишчиларининг 2/3 кисми, Германияда 56 фоизи малакали
ишчилар эди.
XIX асрнинг 70 - йилларигача иш кунининг Буюк Британия ва АКШ да - 10
соат, Германия ва Франсияда - 10 - 12 слат, Россия ва Японияда - 10 - 16
<оатни ташкил киларди.
Аёллар ва болалар мехнатига иш хаки кам туланарди. “Фабрика аёллэри”
асосан 1 3 -1 4 ёшли кизлардан иборат булган.
10 - 12 ёш болалар тамаки фабрикалридан тортиб тош кумир шахталарида
S.IM мехнат килишарди. Улар мехнати учун аёлларникидан хам кам хаколарди.
Ьу давда хотин - кизлар узларининг тенгликлари учун тинимсиз кураш олиб
Оорди. XIX аср бошларига келиб хотин - кизлар озодлиги ва мустакиллиги
юнлари, уларнинг тенг хукуклик учун курашлари янги сивилизатсия
• лмиятининг белгиларидан бири булиб колди.
II БУЛИМ ЕВРОПА ВА АМЕРИКА ДАВЛАТЛАРИ
11 боб ГАРБИЙ ЕВРОПА ДАЕЛАТЛАРИ XIX АСР ОХИРИ ВА XX АСР
i БОШЛАРИДА
. ФРАНЦИЯ - ПУРССИЯ УРУШИ ВА УНИНГЯКУНЛАРИ
Франция - Пруссия урушининг сабаблари XIX асрнинг 60 - йиллари
мккинчи ярмидан бошлаб Франция императори Напалеон 111 мавксига путур
иди. Бунинг асосий сабаби - Франсиянинг уз кушнилари булган Англия ва
I срманиядан тобора оркада колаётганлиги булди.
Дйни пайтда ФраНСия ташки сиёсатда хам мувафаккиятсизликка учрай
Гтшлади.Чунончи, у Пруссиянинг Германияни бирлаштиришига тускинлик
кили олмай коДди. Германия ягона давлатга бирлашадиган булса, Франсиянинг
чплкаро майдондаги обр>хига жидций зарар етара
ва Европадаги иккинчи
даилатдек мавкейи бархам топар эди. Франсия хукмрон доиралари эса буи асло
^охламас эдилар.
Франсия хукмрон доиралари 1860 - йилдаги Англия - Франсия савдо
137
шартномасидан хам норози эди. Чунки, инглиз Товарларининг Франсияга
куплаб киритилиши Франсуз товарлари билан ракобатни кучайтирмокда эди.
Бундан
ташкари,
мамлакатда
ишсизлик,
каш шокли к\
киммаггчили
мехнаткашларнинг доимий йулдоши булиб колганди. Шунинг учун хам 1870 йил январ ойида Парижда утказилган 200 минг кишилик намойишнинг дахшати
бежиз эмас эди.
Будай шароитда, Напалеон Ш учун Пруссияга карши голибона уруш зарур
эди. Бу уруш Франсиянинг шунингдек Напалеон II! нинг хам мавкеини
тиклаган буларди. Бунинг учун эса урушда галаба козониш, Германиянинг
бирлашишига йул куймаслик ва Германиянинг баъзи худудларини босиб олиши
зарур эди.
Пруссия хам бр неча йиллардан бери Франсияга карши урушга тайёрланиб
келмокда эди. Унинг максади, Германияда Пруссиянинг хукмронлигини
мустахкамлашга
тусик
булган
Франсияни
енгиш
ва
Германияни
бирлаштиришни нихоясига етказиш эди. Томонларга урушни бошлаш учун бир
бахона зарур эди, холос. Тез орада бундай бахона хам топилди.
УРУШНИНГ БОШЛАНИШИ ВА УНИНГ САБАБЛАРИ.
Испания тахтига кимни уткизиш масаласи - урушнинг бошланиши учун
бахона булди. Хуш, бу муаммо кандай вужудга келган эди? Узининг бир
вактардаги ёкотан Испанияда 1868- йилда инкилоб юз берди.
Киролича Изабелла II Франсияга кочиб кетишга мажбур булди. Франсия
императорининг хотини (миллати испа эди) Изабелланинг тахтини кайтариб
олишида ёрдам карор килди.
Бирок, тез орада, Европанинг буюк давлатлари уртасида Испания тахти учун
бошланиб кетган кураш бунга имкон бермади. Франсия тахтга уз номзодини
Германия эса уз номзодини куйишга харакат килди. Франсия хукумати
Германиядан уз номзодидан воз кечишини талаб этди. Император Вилгелм II
бунга рози булди. Бу вактда у ЭМС шахрида (курорт шахар) даволанаётган эди.
Бирок, бу розилик Франсияни каноатлантирмади. Энди, Франсия Германиядан
келгусида хам Испан тахти учун номзод курсатилмаганлигини, хозир курсатган
номзодидан тахт давосидан бутунлай воз кечишига эршишини талаб килди.
Император Франсиа элчисига бу масала хусусида Берлинга кайтгач жавоб
кайтаришини маълум килди.
Урушга шошилаётган Пруссия канслери Бисмарк эса газетада император ва
Франсия элчиси уртасидаги сухбат тафсилотини атайин бузиб тапкин этди.
Газетадаги хабарга кура, гуё император Франсия элчиси билан гаплашишни
хохламаган ва элчига оркасини угириб олган (Бу ходиса тарихга “ЭМС
депешаси” номи билан кирган).
Бу хабарни Франсия уз шани учун хакорат деб хисоблади ва Германиядаги
элчисини чикари олди. Айни пайтда, уруш бошлашга карор килди.
1870
- йилнинг 17 - июлида Франсия Пруссияга уруш эълон килди. Шу
тарика, Франсия - Пруссия уруш и бошланиб кетди. Бирок, тез орада, Франсия
харбий кучларининг урушга тайёр эмаслиги, Франсянинг Пруссия кудратини
етарли бахоланмаганлиги маълум булиб колди.
Империя халокати. Буни 1 - сентябр купи Франсия армиясининг Напалеон
III хам таркибида булган кисмининг Седан каласит ёнида куршаб олинганлигй
Исботади. Франсия армияси немисларнинг 140 минглик кушини орасидан
куршовни ёриб ута олмади. Ноилож колган Напалеон III 2 - сентябр куни ок
бай рок кутаришга буйрук беришга, узининг киличини эса Пруссия киролига
жунаггишга мажбур булди.
Шу тарика бу ердаги 80 минг кишилик армия Напалеон бошчилигида таслим
булди. Напалеон III Седанда уз Ватерлоосини топди. 100 минг кишилик
иккинчи армия хам Мете калъасида куршовга тушиб колди. Энди, Франсия
I ерманияга тахдид сола олмас эди. Бу маглубият, айни пайтда иккинчи империя
хокимиятининг хам халокати булди.
ФРАНСИЯДА ДАВЛАТТУНТАРИШНИ ВА УНИНГ ОКИБАТЛАРИ.
4 - сентанр инцилоби. Халк талаби билан 4 - сентябр куни Франсиянинг
конун чикарувчи Корпуси император агдарилганлиги эълон килишга мажбур
булди. Айни пайтда, Франсия республика деб эълон килинди. Бу мамлакат
мрихидаги учинчи республика эди.
Бу ходиса - том маънодаги инкилоб эди. Инкилоб катта кийинчиликлар
билан булсада, Франсияда демократия карор топа боришига асос солди.
Конун Чик&рувчи Корпус генерал Тросуй бошчилигида Муваккат миллий мудофа хукуматини тузди.
Огир кунларда Пруссия хукмрон доираари Франсияни иложи борича купрок
холдан туйдиришни хохлар эдилар. Улар Франсиядан катта товон ундиришга
хамда унинг фойдали казилмаларга бой вилоятлари булмиш Элзас ва
Потарингияни тортиб олишга интилдилар. Энди уруш Пруссия учун
боскинйЙЛик урушига айланди.
19 - сентябр куни Париж 320 минг кишилик Прусс армияси томонидан
куршаб олинди. 173 мингдан ортик кушинга эга булган Муваккат хукумат
Ноилож таслим булди. Урушдаги галаба Пруссияга уз кул остида бутун
I ерманияни ягона давлатга бирлаштириш имконини берди. 1871 йил 18 - январ
куни Франсиянинг Версал саройида Германия империя, Пруссия кироли
Нилгелм I эса Германия император и деб эълон килинди. Отто фон Бисмарк
империя канслери лавозимини эгаллади.
1871 - йил 8 - февралда Франсияда Миллий мажлисга шошилинч сайлов
Угказилди. 73 ёшли Тюр бошчилигида янги хукумат тузилди. 26 - февралда
I ермания билан тинчлик шартномасига имзо чекди.
1871- Й И Л 18- М А Р Т ВОКЕАЛАРИ.
Пруссияга карши урушдаги маглубият ва аянчли шартлар асосида
иактинча тинчлик шартномасининг имзоланиши парижпикларнихукуматга
кпрши кахр - газабини кучайтириб юборди. Бунинг усига Парижда мухтожлик,
ишеизлик, озик - овкат махсулотлари нархининг кескин ошиб кетиши юз берди.
Хитто Урта табака вакиллари хам хонавайрон була бошлади.
11арижпикларда хукуматга нисбатан ишончеизлик пайдо булди. Бунга
кимллдан сунг ахолининг карзлари буйича туловларни тулашга мажбур була
139
бошлаганлиги хамда хукумат кароргохи этиб Версал шахри танланганлиги
сабаб булди.
Бунинг устига Бош вазир Тюр Миллим гвардияникуролсизлантиришни
буюрди. 18 - март куни кечаси хукумат армиясини чекинишга мажбур этдилар
Тюр бутун хукуматни Версалдан кучириш хакида курсатма берди. Буига
жавобан Париж мехнаткашлари кузгалон кутардилар. Улар Миллий гвардия
хакида билан биргаликда харакат килиб, шахарнинг мухим ахамиятга эга
булган жойларни кулга киитдилар.
Куп утмай хукумат биноси хам, харбий казармалар хам эгалланди.
Кузголончилар шахардаги барча давлат муассасаларини кулга олдилар.
Парижда хокимият Миллий гвардия Маказий кумитаси кулига утди. Бу кумита
муваккат хукумат вазифасини бажарди. Давлат органларига ишчилар, зиёлилар
ва кузголоннинг бошка катнашчилари вакиллари бошчилик кила бошлади. 26 март куни Париж Комуннасига сайлов утказилди. 86 кишидан иборат Коммуна
Кенгаши тузилди. Бу кенгаш уз аъзоларидан иборат 10 та комиссия (вазирлик)
ташкил этди. Вазирлар делегат деб аталди. Шу тарика, Париж шахри узига хос
кичик бир давлатга айланди. Бу давлат Париж мехнаткашларининг давлати эди.
Париж Коммунаси катор туб ижтимоий - иктисодий тадбирлани амалга
оширди. Жумладан, эгалари ташлаб кетган корхоналар шу корхона ишчиларига
топширилди, мажбурий ва бепул таълим жорий этилди. Черков давлатдан,
мактаб черковдан ажратилди. Мехнаткашларнинг уй - жой хакини тулаш
муддатлари кечиктирилди. Ишсизларни иш билан таъминлаш идораси тузилди.
Хусусий мулк булиб келган темирйул идораларини кому на уз ихтиёрига олди ва
ишлаб чикариш устидан назорат урнатилди. Коммуна уз фаолиятида катор
хатоликларга хам йул куйди.
Биринчидан, Париждан кочиб кетган Тюр хукуматини такиб килмади. Бу эса
Тюрга Коммунага карши кураш учун зарур куч туплаб олишга имкон берди.
Натижада хукумат армияси Парижни камалга олишга муваффак булди.
Иккинчидан, мамлакатнинг колган кисми Коммунани куллаб - куватламади.
Бу хукуматнинг коммуначиларни мамлакатни душман ишгол килиб турган
пайтда бош кутарган исёнчилар деб юритган нафратли ташвикотининг
натижаси эди. Дехконларни, Коммуна тула галаба козонса, мбл - мулкидан
ажралиб колиши мумкинлиги билан куркитишга эриша олди.
Учинчидан, Коммуна давлат хазинасини, банкларни тула уз кулига олмади.
Туртинчидан, Коммуна кенгаши учида Коммуна ички сиёсати хусусида
бирликка эришиб булмади.
Бешинчидан, Коммуна тор - мор этишда Германия Тюр хукуматига ёрдам
берди. Чунончи, Бисмарк 40 минг франсуз аскар ва зобитларни бушатиб, уларни
Тюр хукумати ихтиёрига юборди.
Ташаббусни уз кулига олган хамда Германиядан катта ёрдам олишга
эришган Тюр Коммунани тор - мор килишга карор килди.
Коммунанинг енгилиши Хукумат армияси 21 - май куни хужумга утди ва
бепарволик туфайли химоясиз колдирилган Сен - Клу дарвозаси оркали
Парижга кириб келди.
Коммуначилар мардона жанг килдилар. Бирок, кучлар нотенг эди.
140
28 - май куни Коммуна тула гор мор этилди. Дсир олинган 30 мингга якин
м»ммунарлар кармокка олинди. Вулар орасида минглаб хотин - кизлар ва 650
бола бор эди. Шу тарика, 72 кун яшаган Коммунага хотима берилди.
Париж Коммунаси билан айни Франсияда инкилоблар даври нохоясига етди.
Коммуна халокатининг окибатлари хокимият билан фукароларнинг узаро
манфаати келишувчилик асосида яшаши зарурлигини исботлаб берди.
Франкфупт слу шартномаси 1871 - йил 10 - май куни Германиянинг
Франкфурт шахрида Франсия -• Германия сулх шартномаси имзоланди. Унга
к^ра Франсия Германияга 5 млрд. франк товон тулайдиган булди. Бу товон
г^ланиб булингунча, Германия армяси Франсия худудида коладиган булди.
Г>ундан ташкари, Франсиянинг Элзас ва Лотарингия вилоятлари Германияга
берилди.
XIX АСРОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА ФРАНСИЯДА
ИКТИСОДИЙ ВАСИЁСИЙ ХАЁТ
Иктисодий ахвол. XIX аср сунгги чорагида Франсининг иктисодий
тараккиёти секинлашди. Чунонси, дунёа саноат ишлаб чикариш хажми буйича
иккинчи уринда туртинч уРинга тушиб колди, Хуш, Франсия иктисодий
тараккиёти секинлашувининг асосий сабаблари нималардан иборат эди?
Авало, Франсиянинг хомон майда товар ишлаб чикарувчилар давлати булиб
колаётганлиги импорт хажмининг экспортдан ортик булишига олиб келган.
Иккинчидан, ички бозорнинг чекланганлиги ва тиббий бойликларнинг камлиги
учун шундай булди. Учинчидан, Пруссия билан улган уруш Франсияга жуда
катта моддий талофат етказди. Урушда Франсия 13 млрд. франк зарар курди.
Айни пайтда Германияга 5 млрд. франк товон тулашга мажбур булди.
Шунингдек саноати тараккий этган Элзас ва Лотарингия вилоятлари (уларда 2
млн. ахоли яшарди) дан махрум булди. Т^ртинчидан, ички сиёсий вазиятини
бекарорлиги мамлакат иктисодий ахволига катта салбий таъсир курсатди.
Бешинчидан, дехконлар харид куватининг пастлиги саноат ишлаб чикаришни
ошишига сабий курсатаётган эди.
Бунинг окибатлари Франсияда экинлар хосилдорлиги пастлигича колди.
Мамлакат ахолисининг 70% и хамон кишлокда яшамокда эди.
Олтинчидан, Франсия четга куп капитал чикариб юборди. Бу сармоядорларга
катта фойда келтирарди. Шунинг учну хам сармоядорлар (капиталистлар) уз
сармояларини (капиталини) мамлакат ишлаб чикаришга эмас, балки четга
(катта фоиз эвазига албатта) чикаришни афзал курганлар.
ХОКИМИЯТ УЧУН КУРАШ
Пруссия билан уруш тугагач, хукумрон доиралар уртасида хокимият учун
кураш кучайиб кетди. Уларни шартли равишда икки гурухга булиш мумкин эди.
Биричиси - монархия тарафдорлари, иккинчиси - республика тарафдорлари
эди. Бош вазир Тюрнинг уз асли монархиячи эди. Тез орада у мамлакат
президенти этиб сайланди.
1873 - йилда Германияга товон тулаб булинди ва, нихоят шу йилнинг 16 сентябрида Германия уз кушинларини Франсиядан чикиб кетди.
141
ш
Республикачилар мамлакат парламентида (Миллий Мажлис) озчиликни
ташкил этганлар. Бирок Франсия ахолисиинг катта кисми монархияга карши
булганлиги уларга мадад буларди.
Буни Тюр хам яхши тушунарди. Шунинг учун монархияни тиклашга журъат
эта олмас эди. Шу туфайли монархиячи депутатлар уни “мамлакатда маънавий
тартибни таьмин кила олмаганлик” да айбладилар. Натижада, Тюр истеъфо
беришга мажбур булган (1873 - йил 24 майда).
Миллий Мажлис президентлик лавозимига яна монархиячи, маршал Мак Магонни сайлади. Бирок, унинг хам монархияни тиклашга уриниши натижасиз
тугади. Кескин ички сиёсий курашда охир - окибатда республикачилар галаба
козондилар.
Учинчи Республика конституцияси. 1875 - йил 30 - январда Учинчи
Республика Конституцияси кабул клинди. Унга кура президентлик лавозими
тикланди ва икки палатали (Депутатлар палатаси ва Сенат) парламнти (Миллий
Мажлис) ташкил этилди. Унинг ваколат муддати 4 йил этиб белгиланди.
Парламент хар икки палатасининг кушма йигилиши 7 йил муддатга мамлакат
Президентининг сайлар эди. Ижроия хокимият Президентга ва хукуматга
тегишли эди. Президент вазирларни тайинлаш, Республика номидан ташки
сиёсат юритиш, шунингдек, уруш эълон килиш ва сулх тузиш, умумий авф
эълон килиш каби ваколатларга эга эди.
Хуку мат аъзоларини Президент тайинласада, улар парламент олдида
жавобгар эдилар.
“Марселюза” кушиги мамлакат мадхияси деб белгиланади. Бастилия ишгол
этилган кун - 14 - июл Миллий байрам деб эълон килинди.
Уша давр учун катта ахамиятга эга булган катор хукук ва эркинликлар эълон
килинди. Хусусан, матбуот ва йигилиш утказиш, сиёсий ташвикот билан
шугулланииГкаби эркинлик ва хукуклар шулар жумласидандир. Лекин, хотин кизлар сайлов хукукини ололмадилар.
ФРАНСИЯНИНГ ИЧКИ ВА ТАШКИ СИЁСАТИ.
Учинчи Республика сиёсати. Республика хукумати ички сиёсатда бир
катор мухим тадбирларни амалга оширди. Чунончи, 1881— 1882 йилларда
таълим тугрисида конунлар кабул килинди. Унга кура мактаб черковдан
ажратилди. Таълимнинг дунёвийлиги таъминланди. 13 ёшгача булган болалар
учун мажбури бепул жорий этилди. Мактабларда таълим махсус давлат
дастурлари асосида олиб бориладиган булди.
Олий педагогик билим юртларида Укитувчи кадрлар тайёрлаш йулга
куйидди. Мажбурий таълим дастурида угил болалар учун гимнастика мажбурий
деб белгиланди. Бундан усмирларни булажак харбий хизматга жисмонан етук
килиб тайёрлаш максади кузда тутилган эди. К,из болалар учун литсейлар
очилди. Махсус олий Укув юртларида аёл Укитувчилар тайёрлана бошланди.
1884 т- йилда касаба уюшмаларининг эркин фаолиятига хамда иш ташлашга
рухсат этувчи клнун хам кабул килинди. Ишчилар уз касаба уюшмалари ва
мехнат биржаларини туздилар. Улар ишсизлар ва иш ташловчилар хакида
гамхурлик кила бошладилар.
142
Мунитсипал кенгащларга уз мерларини сайлаш чукуки берилли.
Бунгача улар марказий хокимият томонидан таййнланар эди.
Сиёсий ахвол. Мамлакатда Республикани мустахкамлаш тобора чукур карор
Оорди. 1876 ~ йилги Сенатга булган сайловларда республикачилар кули баланд
кслди. Мак Магон истеъфо берди. Жюл Греви президент булиб сайланди.
Монархияни тиклашга уриниши бехуда кетди. Йчки сиёсий хаётининг узига хос
(>ир хусусияти - бу, купфиргаликнинг карор топганлиги булди. Уларнинг ичида
Радикал, Сотсиалистик ва Республикачилар фиркаси етакчи нуфузга эга эди.
1887
-й и л га сиёсий тангликдан кейин Жюл Греви Сади Карно (1887 - 1894)
президент булди. Бу даврда Франсия сиёсий хаётида айнм пайтда демократиям
карши кучлар таъсири усиб бораётган эди.
демократияга карши кучлар таъсири усиб бораётган. Чунончи мамлакатда
миллатчилик, шовинизм гоялари кенг таркала бошлади. Улар кудратли
армиягина Элзас ва Лотарингияни кайтариб олишни мумкинлигига ишонар
>дилар. Франсия ички сиёсий хаётда анархистлар ва монархиячилар фаолияти
хам кучайди. Уларнинг максади - мавжуд тузумни агдариш эди. Бу максадга
>ришиш учун анархистлар курашниг террор усулини кулладилар. Чунончи,
улар 1893 - йилда Парламент биносига бумба ташладилар. Бунинг окибатида 80
киши ярадор булди.
1894
- йилда Сади Карно улдирилди ва унинг Казимир Пере киска муддатга
маллади. 1894 - йил Франсия контразведкаси мамлакат харбий кучлари хакида
жосус томониданГерманияга махфий маълумотлар берилиб турилаётганлигини
аниклади.
Махсус хизмат бу масала Франсия армияси Буш штабида хизмат килувчи,
капитан А. Дреюфусдан жосус эмас эди. Бирок, сохта хужжатлар ва сохта
гувохлар ёрдамида унинг “жосус” лиги фош этилди. 1894 - йилда харбий суд
у ни умрбод сургун жазосига хукм килди.
Бу орада Феликс президентлик лавозимини эгаллади (1895 - 1899). Реаксия
"Дреюфус иши” дан мамлакатда демократияга карши ташвикотни кучайтириш,
миллапчилик, шовинистик кайфиятларни янада авж олдириш учун фойдаланди.
Мамлакатда, А. Деюфуснинг жосус эмаслигига хал и хакикий фош
этилмаганлигига ишонувчила бор эди. Улар хакикий жосусни фош этиш учун
текширувни давом эттирдилар ва нихоят хакикий жосус аникланди. У бош штаб
майёри, венгр авнтиюристи, граф Эстергази булиб чикди.
Бирок, Бош Штаб ва у билан мустахкам богланган кучлар бу хакикатни
ошкор этишни узлари учун каггга шармандалик деб хисобладилар. Лекин, бу
хакикат сирлигича кетмади. 1897 - йилда у матбуот юзини курди. Машхур
ёзувчи Эмил Золя мактуби эълон килинди.
Франсиянинг барча демократик кучлари А. Дреюфус ишини кайта куриб
чикишни талаб эта бошлади. Шарманда булишни истамаган кучлар сохта
гувохнинг улдиришини уюштирдилар. Эстергази эса Франсиядан кочиб
кетишга муваффак булди.
1899
- йилда Ф. Фор тусалгдан вафот этди. 641Мутадил” республикачи Эмил
Лубе (1899 - 1906) президент этиб сайланди. “Дреюфус иши” атрофидаги кураш
узок давом этди. Хукмрон доиралар уни озодликка’ чикаришга мажбур
143
булдилар. Бирок, у айбсизлиги учун эмас, “соглиги ёмонлашгани" учун озод
клинди. А. Дреюфус факат 1906 - йилдагина тула окланди.
Ицтисодий хаётдаги узгаришлар. XX аср бошларига мамлакапгда
мутадил сиёсий баркарорлик таъминланди. Бунга XX аср 90- йилларининг
урталаридан бошланган иктисодий юксалиш туфайли эришилди. 1900 йилдаги 5,4 млн. тонна урнига 1913 - йилда Франсия 22 млн. тонна темир руда
ишлаб чикара бошлади. Бу сохада Франсия АКШ ва Германияни ортда
колдирди.
Саноатда янги тармоклар (электротехника, автомобил ва кимё) тез ривожлана
бошлади. Окибатда саноатда хизмат килаётган ахолининг сони 36% га етди.
40% ахоли кишлок хужалигида банд эди. 1889 - йилда баландлиги 312 метрли
машхур Эйфел минораси курилди.
Франсиянинг 1909 - йилдаги экспортида товарнинг кимматлиги жихатидан
жун биринчи, ип - газлама иккинчи, шойи газлама учинчи, франсуз винолари
туртинчи уринни эгаллади. Франсияда молия капитали тез усди. Унинг четга
капитал чикариш куввати янада ортди. Бу орада у дунёда Англиядан сунг
иккинчи уринга чикди. 1914 - йилга келганда Россияга 13 млрд., Англия ва
АКШ га 5 млрд., Жанубий Америка давлатларига 6 млрд. Франк микдорида
даромад келтирибгина колмай, айни пайтда сиёсий иттифокчиларни хам
вужудга келтирди.
Ижтимоий харакат
Франсия мехнаткашларининг ахволи огир эди. Улар кунига 10 - 12 соат,
баъзан 14 - 16 соагача ишлашга мажбур эдилар. Мехнаткашлар Уз хак —
хукулари учун кураша бошлади. Бундай шароитда ишчилар харакатини
уюштириш мухим ахамиятга эга эди. 1880 - Йилда’ ишчи тзшкилотлари
вакиллари “Франсия ишчи партияси” ни туздилар. Айни пайтда, ишчилар
касаба уюшмалари ва мехнат биржалари туза бошладилар. Улар ишчилар ва иш
ташлашда катнашаётганлар хакида гамхурлик киларди.
Чунончи, мехнат конунлари Кодексига кура, иш вактида олинган жарохат
учун тулов туланадиган булди. Хафтада бир кун - дам олиш куни жорий
этилди.
1910
- йилда эса пенсия хакида конун кабул килинди. Унда пенсия ёши 65
ёш деб белгиланди (бу курсаткич Германия ва Англияда 70 ёш эди). Ижтимоий
харакатда икки асосий оким мавжуд эди. Уларнинг бири - жамиятни парламент
йули билан (ислохотлар оркали) кайта куриш, иккинчиси эса ноконуний йул
билан (куролли кузголон) кайта куриш йули эди. Иккинчи йулга бора - бора уз
таъсирини бутунлай йукотди.
Ташки сиёсат
70 йиллардан бошлаб Франсиянинг халкаро мавкеи заифлашди. Унинг
континентал Европадаги етакчи давлат мавкеи бархам топди. Энди, Франсия
Германия хужумидан хавфсираб яшайдиган давлатга айланди.
Айникса, 1879 - йилда тузилган Германия - Австрия - Венгрия иттифоки
Франсиянинг халкаро мавкеини янада ёмонлаштириб юборди. Шундай булса да, Франсия бошка буюк давлатлар орасидаги низолардан усталик билан
фойдаланиб, мустамлака империясини тобора кенгайтириб боришга муваффак
144
булди.
Чунончи, 1881 - йилда Тунис тобе этилди. Германия атайин бунга каршилик
килади. Унинг максади Франсия - Италия муносабатларини кескинлаштириш
эди. Чунки, Италия хам Туниса давогар эди. Германия уз ниятига эришди. Бу
эса 1882 - йилда Германия - Австрия - Венгрия ва Италиядан иборат харбий -сиёсий иттифокнинг тузилишига олиб келди. Бу иттифок тарихда “Учлар
^ти ф о к” ном и кирди.
Франсия 1883 - йилда Ветнамга, 1885 - йилда Хитойга карши уруш
бошланди. 1891 - йилда Гвинея, 1892 - йилда Сахрои Кабирдаги Тамбуктани
забт этди, Лаос устидан протекторат урнатилди, 1894 - 1896 - йилларда
Мадагаскар босиб олинди.
Куп утмай Франсия Марокашни хам эгаллади ва уни шартнома тузишга
мажбур этди.
1912 - йилда бу давлат устидан Франсия протекторати урнатилди. 1914йилда Марокашда 100 минг франсуз жангчиси бор эди.
Айни пайтд, “Учлар иттифоки” Франсияда тобора купрок хавф сола
бошлади. Бу хол уни Англия ва Россия билан якинлашиш ёлларини кидиришга
мажбур этди. Охир - окибтда бу 3 давлат иттифоки карор топди.
Шу тарика, Европа буюк давлатлари булинган дунёни кайта булиш
гирдобига тортилдилар.
XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИДА ГЕРМАНИЯ.
ИМПЕРИЯНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ
Германия ни бирлаштиришнинг тугалланиши. Юкорида айтилганидск,
Франсия - Пруссия уруши давом этаётган бир пайтда, яни 1871 - йилнинг 18 январида барча герман давлатларининг монархлари Версалга тупланиб,
Пруссия кироли Вилгелм I ни Германия императори деб эълон килдилар.
(Германия биринчи марта качон империя деб эълон килинган?). Ил гари
Шимолий гентиан иттфокига кирган давлатларга яна туртта Жанубий Герман
давлати кушилди. (Шимолий герман иттифоки качон тузилган эди.?). Шундай
килиб, Пруссия мрнархияси рахбарлигида Германиянинг бирлашуви
тугалланди. Ягона ва яхлит Германия империяси барпо килинди.
1871 - йилги империя Конститутцияси. 1871 - йил апреида Таъсис
рейхстаги умумгер - ман Конститутцияси кабул килиди. Германия империяси
иттифокчилар давлати булиб колди. Империя тркибига узининг кирол ёки княз
сулоласи билан 22 монархия ва 3 эркин шахар: Любек, Бремен ва Гамбург
кирди. Элзас - Лотарингия империя таркибига хоким (штатгалтер) томонидан
идора килинадиган “махсус империя вилояти” б^либ кирди. Хокимни империя
- торнинг узи тайинларди. Империяга кирган айрим давлатлар уз
конститутциялари, вакиллик муассасаларини (ланпагларини) саклаб колдилар.
Конститутцияга мувофик Империянинг олий ваколати муассасалари
Иттифок Кенгаши (Бундесрат) билан Рейхстаг эди. Конституцияда, бирлашгап
Германияда Пруссия геемонлиги мустахкамлаб куйилди. Император уруш
эълон килар, сулх тузар, халкаро муносабатларда Империя номиан иш крарди.
Айни пайтда, у империя куролли кучларининг бош кумондони хам эди.
145
Император уз ихтиёри билан Рейхстаг ва Иттифок Кенгаши сессияларини
чакириш, .очиш, таркцтиб юбориш ёки муддатини чузиш хукукига эга эди.
1871
- йил Конститутцияга биноан император бир вактнинг узида Пруссия
кироли хам хисобланарди.
Империя канслери эса Бундесратнинг раиси хисобланиб у ига 58 аъзо,
Рейхстагга 397 депутат сайланарди.
Германиянинг биринчи Империя канслери Отто Бисмарк эди. У давлат
бошкарувида катта тажрибага эга булмаган бушангрок Вилгелм 1 ни узига
тамомила буйсиндириб олиб, деярли 20 йил давомида (1871 - 1890) мамлакатда
чексиз хокимлик килди. У Германия тарихида “темир канслер” лакаби билан
ном колдирди.
Рейхстаг Конститутцияга курсатилганидек, умумий сайлов хукуки асосида
беш йил муддатга сайланрди. Лекин амалга сайлов хукуки фвкат ном игагина
умумий сайлов хукукидан фойлдаланардилар.
Гёрманиянинг иктисоии таршщиёти. 70 - 80 йилларда Германия иктисоди
гуркираб ривожлана бошлади. Унинг саноат махсулотлари барча китъа
давлатлари бозорларига кириб борди. Хуш, кандай омиллар Германияга
иктисоднинг гуркираб ривожланишига сабаб булди?
Бош омил Германиянинг бирлаштирилганлиги эди. Бу бирлашув окибатида
ягона ички бозор вужудга келди. Яни, божхона тусиклари олиб ташланди. Ягона
пул, улчов ва огирлик бирликпари жорий тилди.
Иккинчи омил - Франсиянингталаниши булди. Франсия 3 йил ичида 5 млрд.
франк товон тулашга мажбур этилди. Ундан тортиб олинган ва темир рудасига
бой Лотарингия Саар тошкумир кони билан биргаликда Германия огир саноати
ривожида мухим ахамиятга эга булди.
Учинчидан, Германия тадбиркорлари бошка давлатлар тажрибаларидан
муваффакиятли фойдаландилар. Ишлаб чикаришга энг илгор технология хамда
фан ва техника ютукларини жорий этдилар. Айникса, Том - Сон томонидан
фосфор олиш жараёнини соддалаштириш Германия саноатининг гуркираб
ривожланиши учун катта имкониятлар яратди. Чунки, Германия фосфор
рудаларининг асосий макони эди.
Туртинчидан, саноатнинг тез суръатлари билан милитарлаштирилиши ишлаб
чикаришнинг ривожланишига таъсир этмай колмади. Франсиядан ундирилган
товоннииг маълум кисми харбий буюртмалар учун туланди. Бу омиллар, айни
пайтда, Германияни аграр давлатдан индустриал давлатга айлантирди.
Германия кимё саноатида жахонда биринчи уринга чикиб олди. Темир йуллар 1890 ~ йилдаги 43 минг км дан 1914 - йилга келиб 68 минг километрга
етди.
Темир ва пулат ишлаб чикариш буйича эса АКШ дан сунг иккинчи уринга
чикди. Чуян ишлаб чикариш 1892 - 1912 йиллар орасида 4,9 млн. тоннадан 17,6
млн. тоннага борди. Хусусан 1000 дан ортик ишчилар ишлайдиган корхонапар
сони 600 тага якинлашди.
Айни пайтда, саноатда ишлаб чикаришнинг консентратсиялашуви кучайди.
Масалан, кумир казиб чикариш, чуян ва пулат эритиш асосан 4 та
монополиякулига утди.
1914 - йилга келиб, Германияда саноат ишлаб чикаришни 1871 - йил га
нисбатан 7 марта купайди. Саноатда 1907 йилда 10,4 млн. га якин ишчилар
ишлар эдилар.
-v
Саноат ишлаб чикариш хажми буйича Германия дунёда АКШ дан кейин 2 Уринни эгаллади. Мехнат умудорлиги 40 йилда деярли 2 баравар ошди Кишлок
хужалии хам тез суръатлар билан тараккий эта бошланди.
ИМПЕРИЯНИНГ ИЧКИ ВА ТАШКИ СИЁСАТИ
Ички сиёсат. Ички сиёсатда Германияни пруслаштириш масаласига
алохида эътибор берилди. Империя Конститутциясига Пруссия киролларигина
Германия императори була олиб унинг кайд зтилганлиги бунинг ёркин далили
эди.
Полшанинг ва Франсиянинг Германияга утган худудларида хам
пруслаштириш сиёсати юритилди. Поляк тилида укитиладиган мактаблар ёпиб
куйилди. Бунга жавобан 1906 - йилда 100 мингдан ортик поляк болалари
мактабга боришдан бош тортди.
Бисмарк хукумати католик черковининг таъсирини камайтиришга каратилган
катор тадбирларни амалга оширди. Бу уринда 1872 - йилда кабул килинган
махсус конун мухим ахамиятга эга булди. Унга кура, мактаб черковдан
ажратилди. Рухонийларнинг сиёсий ташвикот олиб бориши такикланди.
Рухоний кадрлар тайёрлаш, уларни вазифаларга тайинлаш ишларини давлат уз
кулига олди.
Фукаролик холати актларини кайд этиш ишлари хам (тугилиш, никох, вафот
этганлик) дунёвий идоралар ихтиёрига утказипди. Бисмаркнинг католик
черкови таъсирига карши куллаган тадбирлари “Култур кампф” (Маданият учун
кураш) деган ном олди.
Бисмарк хукумати, айни пайтда, ишчилар ва сотсиалистик харакатини аёвсиз
бостириш сиёсатини юритди. Бу даврда 1875 - йилда тишкил этилган Германия
сосиал - демократик партиясининг (ГСДП) таъсири бораётган эди. Чунончи,
1877 - йилги парламент сайловида бу партия 12 та уринга эга булди.
1878 - йилда хукумат сотсиалистларга карши фавкулодда конун (“Сотсиал демократларнинг хавфли интилишларига карши конун” деб аталган) кабул
килди. Унинг кабул килинишига Император Вилгелм 1 га нисбатан икки бор
уюштирилган суикас бахона булди. Бу суикасдни сотсиалистлар уюштирмаган
эди. Шундай булсада, Бисмарк уларни жамоат тартибини бузувчилар деб
хисобларди. Бу конун партия фаолиятини амалга такикилаб куйди. Бу Сика сд ни
сотсиалистлар уюштирмаган эди. Шундай булсада,, Бисмарк уларни жамоат
тартибини бузувчилар деб хисобларди. Бу конун партия фаолиятини амалда
такиклаб к^йди. Конун 2,5 йил муддатга кабул килинган булсада, у 12 йил
давомида амал килди.
Бисмарк хукумати факат таъкиблар билан мамлакатда сиёсий баркарорликни
таъминлаб булмаслигини яхши тушунарди.У ишчиларга оид конунлар хам
кабул килиш лозим деб хисоблади ва бунга эришди. Чунончи, булар ишчилар
касал булганида, шикастанганда, карилик чогида ва мехнат кобилиятини
йукотганда сугурта олиш тугрисидаги конунлар эди. 70 ёшга тулган ишчи
давлат хисобидан пенсия олиш хукукига эга булди.
1888 йилда Вилгелм I вафот этди. Фридрих 111 нинг кунлик хукмронлигидан
сунг тахтни 28 ёшли Вилгелм 11 (1888 - 1918) эгаллади. Ундан хар кардай хатти
- харакатни кутиш мумкин эди. У хокимиятни хеч ким билан, хатто Бисмарк
билан хам б^лишишни истамади. У якка хукмдорликка интилди.
1888
- йилда Бисмарк Рейхстаг олдига сосиалистларга карши конунга
доимий туе бериш масаласини куйди. Бирок, Рейхстаг буни рад этди.
Император хам Бисмаркни куллаб куватламади. Бисмарк буни уз шанига ута
хакорат деб кабул килди ва 1890 - йилда истеъфо берди. Унинг урнига прусс
генерали Каприви канслер этиб (1890 - 1894) тайинланди. Янги хукумат
фавкулодда конунни бекор килди.
ГСДП очик холатда ишлаш шароитига утди. Партия мехнаткашлар
манфаатини химоя килиш сиёсатини давом эттирди. 1891 - йилдан бошлаб
якшанба дам олиш куни деб белгиланди. 13 ёшдан кичик булган болалар
мехнати такикланди. Хотин - кизлар учун 11 соатлик иш кум жорий килинди.
1900 - йилда 1 1 -1 2 соатлик, 1914 - йилда, 9,5 соатлик иш куни белгиланди.
Tomkju сиёсапь Англия ва Франсия жуда катта мустамлакаларга эга булган
холда Германия бундай мустамлакаларга эга эмас эди. Германия хукмрон
доиралари “куёшнинг хамманинг елкасига бирдай нур сочиши” талаби билан
чикдилар.
Бисмарк Германиянинг халкаро майдондаги таъсирини кучайтиришни уз
олдига вазифа килиб куйди. 1873 - йилда Германия Россия ва Австрия Венгрия билан иттифок тугрисида шартнома - “Уч император шартномаси” ни
тузди. Бисмарк янгидан вужудга келган франсуз армиясини касос олувчи армия
деб хисоблай бошлади. LUy туфайли, Франсия хали батамом мустахкамланиб
олмасдан, у билан уруш килишга шошилмокда эди. Бирок, Россия билан
Англия Германиянинг кучайиб кетишини истамас эдилар.
Бисмарк икки фронта уруш килишдан куркарди. У “коалитсиялар дахшати”
тинчимни бузяпти, деб хакига к^чган эди. 1879 - йилда Германия Австрия Венгрия билан иттифок тузди. Бисмарк Россиянину Франсия билан
якинлашувига халакит бериш ниятида 1881 - йили “Уч император иттифоки”
ни тикпешга муваффак б^яди. 1882 - йилда Австрия - Венгрия - Германия
итгифокига Италия кушилди. Бунга Италиянинг Франсия билан муносабати
кескинлашуви сабаб б^лди. Чунончи, Франсия 1881 - йилда Италия даво килиб
юрган Тунисни босиб олган эди. Австрия - Венгрия империяси эса бу вактда
Болкон ярим оролида Россия билан ракобатлашмокда эди. Шундай килиб, учта
маслакдош кучлар бирлашиб, 1882 - йили харбий иттифок - “Учлар иттифоки”
ни тузишга эришдилар.
Шу тарика Германия Франсия ва Россияга карши каратилган коа - литсияга
бош булиб олди. Бисмарк Россияни уз сиёсий режаларини амалга ошириш
ёлида асосий гов деб биларди.
Лекин Бисмарк бир вактда икки фронтда, яни хам Франсияга, хам Россияга
карши курашиш енгил эмаслигини англарди,
1891 - йилда шовинистик ташкилот - .Герман иттифоки тузилди. “К,ирол
Пруссия устида, Пруссия Германия устида, Германия дунё устида” деган шиор
148
MMI при сурилди.
t с/кчанияминг мустамлакачилик жспепсияси. Германия Европада урушга
щМ‘рланиш билан бир вактда мустамлакалар босиб олишга хам киришди. 1882
йил Бремен савдогарлари Африканинг жанубий - гарбий сохилидаги Ангра
Некем бу.хтасига келдилар. Улар 200 та эски милтик ва 2000 марка бадалига
грми кабила бошлигидан анчагина худудни сотиб олдилар. Германия бу ерни
I НК-1 йил апрелида уз протекторати деб эълон килди, Африкага амалдорлар ва
тлдаглар юборилди. Уларнинг янги ерларни босиб олишга уриниши махаллий
чпикнинг каттик каршилигига учради.
1884
- йил ёзида Германия Африканинг урта кисмидаги Того ва Камерун
нулудларини, Гвинеянинг шимолий кисмини ва унга ёндош оролларни ишгол
килли. 1885 - йилда эса Африканинг шаркий кисмилаги худудларни ва
1шпибарни заби этди. Бу худуд “Германия Шаркий Африкаси1' деган ном олди.
Вилгелм II Германия доиралари боскинчилик сиёсатининг “жарчиси” ва
<|)аол амалга оширувчиси булиб чикди. 90 - йилларнинг охирида Шандун
(Хитой) провинсиясининг бир кисмини эгаллаган эди. 1885 - йилда у Маршал
оролларини кулга киритди.
1895 - йилда Шимолий деннизни Болтик денгизи билан туташтирган Кил
капали очилди. 1898 - йилда Рейхстаг харбий Хот куришнинг улкан дастурини
кабул килди. Бу нарса Англия билан муносабатни янада кескинлаштирди.
Марокашга давоси эса Франсия билан бирга Хитойда миллий озодлик
харакатни бостиришда иштирок этди.
Африкада “бизни курук колдиришди” деб хисоблаган герман хукумрон
доиралари “кулдан кетганларнинг” Урнини Я кин Шаркда тулдирмокчи булди.
Улар Кичик Осиё, Сурия, Месопотамия ва Фаластинда жойлашиб олмокчи
)дилар. Чунки, бу ерларда дунёдаги энг йирик нефт конлари, галла ва пахта
жойлашиб олмокчи эдилар. Чунки, бу ерларда дунёдаги энг йирик нефт
конлари, галла ва хомашёлари бор эди. Немис банкири Сименс ташаббуси
(>илан Берлинни Форс култиги билан уловчи темирйул куриш режаси тузилди.
Германия Шаркка, Туркияга, славян халкларига карши харакатни "Шаркка
юриш” шиорида ифодалади. 1889 - йилда Вилгелм II “хазраги Исо кабри” ни
шёрат килиш бахонаси билан Фаластинга борди. У сафар вактида Туркия
султони билан учрашиб, режа буйича Бусфордан Кичик Осиё оркали Багдодда
на ундан Форс култигигача темирйул куриш тугрисида келишиб олди. Бу йул
“Багдод темирйул и” деб аталди.
Немисларнинг Форс култигига чикиши Англиякинг бу худуддаги
манфаатларига п>тур етказар эди. Шу сабабли Англия “Багдод темирйул и” нинг
Форс култигига чикишига йул куймаслик учун 1901 - йилда Кувайт устида
ирогекторатини эълон килди. Шунга карамай, 1903 - йилда Туркия билан
Германия уртасида темирйул масаласида якунловчи битим имзоланди.
Германия зур бериб куролланишни кучайтириб юборди. Армия сони кескин
купайтирилди. Рейхстаг катта харбий кемалар куришга ва сувости флоти учун
янгидан - янги маблагларни гасдиклаб турди.
1905 - йилда Марокаш масаласида Германия - Франсия жанжали келиб
чикди. 1907 - йилда тузилган Антанта Германиянинг ташки ахволини
149
мураккаблаштирди. 1911 - йилда иккинчи Марокаш жанжали бошланди.
Франсия билан Германия уртасида уруш хавфли пайдо булди. Энди Германия
уртасида уруш хавфли пайдо булди. Энди Германия Антана иттифокидаги
ракибларини тор - мор келтириш режасини туза бошлади.
XIX АСР О ХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА АНГЛИЯНИНГ СИЁСИЙ
ВА ИКТИСОДИЙ АХВОЛИ
Мамлакат сиёсии тузуми. Англия бу даврда хам Конститутциявий
монархия эди. Бирок, Германиядан фаркли уларок, Англияда кирол хокимияти
асосий рул уйнамасди. Англия кироллари давлат бошлиги эди, холос. Улар
давлатни амалда бошкармаганлар. Давлатнинг ички ва ташки сиёсатини
бошкариш парламент тузадиган хукумат кулида эди.
Англияда кайси партия парламент сайловида голиб чикса, шу партия хукумат
тузар эди. Мамалакатда кучли икки партиявий тизим карор топган булиб,
уларнинг бири Консерваторлар, иккинчиси эса Либераллар партияси деб
аталади. Консерваторлар партиясининг асосий таянчи эса урта синф вакиллари
эди.
Консерваторлар партияси анъаналарга содиклиги билан ажралиб турса,
Либераллар партияси замон рухига мос ислохатлар утказиш ташаббускорлиги
билан ажралиб турарди. Айни пайтда, уларни бирлаштирувчи я гона манфаатлар
хам мавжуд эди. Бу манфаатлар муштараклиги асосини Англиянинг дунёда
етакчи давлат макомини саклаб колишга интилиши, мусгамлака империяни
янада кенгайтириш, дунё бозорларидан уз ракибларини мумкин кадар купрок
сикиб чикаришга интилиш каби максадлар ташкил этган.
XIX аср урталарига келиб Англияда фукаролик жамияти асослари карор
топди. Булар - суз, намойишлар утказиш, матбуот эркинлиги кабиларда уз
ифодасини топди. Шунингдек, табакавий имтиёзлар тугатилди. Биринчи Уринга
инсоннинг кайси табакага мансублиги эмас, шахснинг эркинлиги, кобилияти,
мустакиллиги, индивидуаллиги куйилди.
1867 ~ йили утказилган парламент ислохати туфайли сайловда
катнашувчилар учун мулк сензи камайтирилди. Натижада ?ркак ахолининг 50
фоизи сайлов хукукига эга булди.
Либераллар партиясидан У. Гладстон (1809 - 1818) 4 марта бош вачирлик
лавозимини эгаллаган. 1864 - 1874 - йилларда бош вазирлик даврши унинг
хукумати кагор ислохатлар утказилди. Чунончи, фред - юнионларга уз
хукукларини судда химоя килиш хукуки берилди. Шунингдек, иш ташлашлар
Утказиш ига рухсат этилди. Парламентга сайловларнинг яширин овоз бериш
йули билан утказиши жорий этилди. Мактаб ислохати утказилди.
Б. Дизраели (1804 - 1881) бош вазирлиги даврида (1874 - 1880) 1875 - йилда
хафтада 54 соатлик иш вакти белгиланди. 10 ёшдан кичик болалари ишга кабл
килиш такикланди. 1911 - йилда яна бир марта парламент ислохати утказилди.
Бу ислохатлар Англияда фукоролик жамияти в хукукий давлатчилик тараккиёти
йулида мухим боскич булди.
Иктисодий тараккиётда оркада колиш. XIX асрнинг сунгги чорагида
Англия иктисодий жихатдан оркада кола бошлади. “Жахон устахонаси” деб ном
150
н и ли Лнглиянинг XIX аср охири — XX аср бошларида саноат ишлаб чикариш
ш*ми 2 марта, ташки савдодаги улуши эса 70 фоизга кискарди.. Саноат ишлаб
• и» ириш хажми буйича 3 - уринга тушиб колди. Мамлакатнит жахон
\< шчоиаси макои утмишга айланиб колди.
1»уиинг асосий сабаби - биринчидан, капиталнинг асосан четга чикарилиши
1/1Н Инглиз сармоядорлари мустамлакаларда завод, фабрика ва бошка
»•мрхоиалар куришни афзал курганлар. Чунки, мустамлакалар хомашё ва арзон
ишчи кучи манбайи эди. Уларни метрополияда олиб келиш кймматга тушар эди.
Чстга капитал чикариш жуда катта даромад келтирган. Чунончи, унинг
мчпирган фойдаси ташки савдо келтирган фойдадан 5 марта куп булган. Фонда
ксгидан кувиш окибатида Англиянинг узидаги корхоналар уз вактида замоиеий
м\хника ва тенологиялар билан кайта жихозлнмай колди. Бунинг натижасйда
Англия саноат махсулотларининг ракобатдошлик кувати пасади. Германия ва
АКШ товарлари жахоннинг барча бозорларида Англия товарларини таъкиб эта
Гюшлади. Чунки, Германия ва АК.Ш товарлари хам сифатли, хам арзон эди. Шу
I лбабли 20 йил мобайнида,, яни 80 - йиллардан тортиб XX аср бошларигача
Гсрманянинг Англияга экспорти 41 фоизи купайган, АКШ дан экспорт килиш
эса икки мартадан зиёдрок ошгани холда, бу давлатларга инглиз экспоргги
борёги 8 фоизга купайган.
Бундан ташкари, ёш ривожланаётган давлатлар инглиз товарларига кагта бож
туловлари жорий этган эдилар. Англия эса хамон божсиз савдо анъанасига
содик булиб колаверди.
Иккинчидан, халкаро майдонда булинган дунёни кайта булиш учун кураш
кучайган бир шароитда Англия харбий жихатларини купайтиришга мажбур
булди. 1900 - 1914 - йиллар оралигида бу харажат 3 марта купайди.
Шундай булсада, Англия иктисодий жихатдан хамон кудратли эди. Лондон
хамон жахон молия маркази эди. Жахон савдосида хисоб - китоб хамон Англия
пул бирлиги (рунт - стерлинг) асосида амалга ошириларди.
Инглиз капитализм и саноат сохасидаги олдинги биринчилигидан махру м
булган булса хам, жуда катта фойда олиш имкониятини саклаб колди. Бунга
купдан - куп мустамлакаларидаги жуда катта бозорларни уз кулнда саклаб
колиш оркали эришди. Бундан ташкари, Англиянинг саноат устунлиги аста секин кулдан кетгани билан, у бошка монополияларидан махрум буганича йук
эди. Англия буржуазияси бу монополияларни авало узининг мустамл^ка
империяси туфайли узок вакт саклаб кола олди.
Англия хамон капитал экспорти килишни давом эттирди. 1910 - йилда унинг
четга чикарган капитали 3,7 млрд. фунт - стерлингни ташкил этдй. Бу капитал
Англияга жуда катта фойда келтирарди. Четдан келаётган даромадлзр 1912 йилда 176 мм. фунт серлингни ташкил этди, Бу даврда 12 та банк барча б^Нк
капиталининг 70 фоизини уз кулига олди.
*
'
4
_
.
\
...
..
..
.
•
..
•
-■ ■’
-
АНГЛИЯНИНГ ИЧКИ ВА т а ш к и с и ё с а т и
- ;
Ички сиёсат . Англия ички сиёсатидаги кескин муаммбларидан бйри
Ирландия муаммоси эди. Ирландиянинг ижарага ер олиб кун курувчи
дехконлари нихоятда мухтожликда яшардилар.
151
Чунки, ерларни инглиз помешчиклари узларининки килиб олган эдилар.
Купчилик ирландияликлар тирикчилик куйида Америкага кучиб кетдилар.
Очлик, улим ва кучиб кетиш натижасида ахоли 1851 - йилдаги 6,5 млн.
кишидан 1900 - йилга келиб 4,5 млн. кишига камайиб кетди.
60 - йилларнинг охирида Ирландия масаласи яна сиёсий инкирозга айланди.
1875 - йилда инглиз Парламенти д е п у т а т Олстерлик протестант, ер эгаси
Парнелл Ирландияга мухторият хукуки берилиши хакида конун кабул килишни
(гомрул) талаб килди. Шунингдек, у ижаранинг мустахкам булиши, ижара
хакининг инсоф билан олиниши ва ижарага олинган ернинг кулдан - кулга
эркин утишини кузда тутувчи аграр ислохотни амалга оширишни талаб килган
хамжамият - Ирланд мухолифат гурухини уз атрофига бирлаштирди.
Парнелл мухолифат 70 - йиллар охирида нуфузли кучга айланди. Бу вактда
Ирланд дехконларининг "Ер - сув лигаси" (1879 - йил) номли оммавий
ташкилоти шу мухолифат таянчи булди. Ижарачиларнинг ердан хайдалишига
жавобан "Ер - сув лигаси" Ирландиядаги инглиз помешчикларига карши
оммавий терор бошлаб юборди. Инглиз товарларига бойкот кучайди.
Б. Дизраели хукумати (1874 - 1880) бирон чора курмади. Гладстон (1880 1885) хукумати эса ирландларга гомрул урнига "Ер - сув акти" ни (1881 - йил)
таклиф килди. Унда 15 йил мухлатга рента микдорини адолат билан
белгилайдиган ва ижарачига уз ер участкасини бошка бир шахсга утказиш
хукукини берадиган комиссия тузилиши кузда тутилган зди.
Ирланд "Ер лигаси" бу тартибга карши чикди ва бойкотни кучайтирди,
помешчикчилар куркитиш компаниясини бошлаб юборди. Парнелл парламенти
ваъда килган гомрулни талаб килди. Бирок хукумат таркибини кучайтирди.
Парнеляни камокка олди. "Ер лигаси" такиклаб куйилди.
Англия хукуматининг бу хатти - харакатини ёниб гурган оловга ёг куйиш
булди холос. Ирланд дехконлари Парнелнинг давлати билан инглиз
помешчикчиларига рента тулашдан бош тортдилар. Таки»сланган "Ер лигаси"
урнига "Хотин - кизлар ер лигаси" тузилди. У билан бир каторда "Ой ёгдуси
баходирлари", "Ок углонлар", "Енгилмас ботирлар" каби миллатчи жанговар
ирланд ташкилотлари пайдо булди.
Ирландияда тинчлик урнига очикдан - очик фукаролар уруши хавфли
кучайди. Шундан кейин Англия хукумати Парнелл ва унинг тарафдорларига
келишишини таклиф килди. 1881 - йил октябрида Парнелл билан тузилган
битимга мувофик, ирланд ижарачи дехконлари помешчикчиларга рента
тулашни давом эттиришлари ва бойкотни тунтаришлари, помешчиклар эса
ижарачиларнинг бокимандаларини кечиб юборишлари лозим эди.
Ирландия муаммосининг кескинлашуви 1882 - йилда Ирландиядаги
инкирозни якиндан кучайтириб юборди. Парнелл тутган келишувчилик йули
Ирландиядаги майда террорчи гурухларни фаоллаштириб юборди. 1882 - йил 6
майда Дублинда Ирландия ишлари буйича статус - секретар ва Ирландия лорд хокими улдирилди. Шундан кейин, инглизлар томонидан таъкиб ва политсия
террори бошланганлигига жавобан, ирланд кишлогйда янги "аграр терор"
тулкини кутарилди.
1886 - йилда хукумат гомрул беришига карор килди. Бирок, Парламент уни
152
I»11/I м ли.
Шундай шароитда Ирландия буржуазиясининг бир кисми Ирландияга
мучторият берилишини талаб этиши билан чекланишга мажбур булди
Ирландия буржуазиясининг савдо - саноат доиралари манфаатини кузловчи
мкми эса Ирландиянинг иктисодий мустакиллигини гаъминлашга каратилган
пирмунча кескин талаблар билан чикди.
Ушбу гурухнинг А. Гриффит 1905 - йили "Шинфейн" ("Виз узимиз")
мартиясини тузди. У мустакил Ирландия Парламенти тузиш ташвикотини олиб
бора бошлади. Фейнчилар Англияни ён беришга мажбур этиш учун инглиз
юнарларини бойкот килишни талаб эта бошладилар.
1912
- йилда хукумат яна гомрул хакидаги конун лойихасини такдим этишга
мажбур булди. Бирок, парламент яна уни тасдикламади. Натижада, Ирландия
фукаролар уруши ёкасига келиб колди.
Бирок, 1914 - йилда жахон уруши бошланиб кетди. Парламент гомрулл
чакидаги конунни тасдиклашга мажбур булди. Чунки, уруш даврида ички
*иС‘сат баркарорлиги хаводек зарур эди.
1911
йилги Парламент испороты. 1911 йилда Англияда парламент
ислохоти тугрисида конун кабул килинди. Бу конун Парламентнинг юкори
палатаси - лордлар палатасининг вето хукукларини чеклади.
Чунончи, парламентнинг кайси палатаси (умумпалата) бир конунни 3 марта
кабул килса, бу конун Лордлар палатаси томонидан тасдиьланмаса хам кучга
кирадиган булди. Лордлар палатаси молия масалаларини хам хал этишдан
чсглатиб куйилди. Парламентнинг ваколат муддати 5 йил этиб белгиланди.
Дспутатларга маош жорий этилди.
Англия мехнаткашларини уз хак - хукуклари учун доимо кураш олиб
(мрганлар. Англия ишчилари харакатида тред - юнионлар (касаба уюшмалари)
капа рул уйнаган. Тред - юнионларга аъзо булганлар сони хам йилдан - йилга
ОШиб борган. Чунончи, 1888 - йилда уларнинг сони 750 минг киши булган
(>Улса, 1892 - йилда 1,5 млн. кишига етди.
Иж тнмоий х;аракапи Англия тред - юнионлари курашининг парламент
йулини танлаганлар. конун ишчиларга иш ташлаш хукукини берар эди. Бирок,
иш ташлаш давом этган кунларда корхоналар курган зарар тред - юнионлар
хисобидан ундирилар эди.
Бу коида амалда иш ташлашни кураш усули сифатида йукка чикарар эди.
Тред - юнионлар уз партияларини тузишга карор килдилар. Бу партия 1900 йилда тузилган ва у "Ишчи вакилари кУмитаси", 1906 - йилдан бошлаб эса
Лейбористлар партияси деб атала бошланди.
Лейбористлар партияси парламент йули билан ишчилар манфаатини химоя
килиш уз максади, деб эълон килди Либераллар хукумати рахбари Л. Жорж
"Лейбористлар партиясининг тузилиши Либераллар хукуматининг хатх>си", деб
афсус билан кайд этган эди. Лейбористлар партияси тузилгандан сунг
утказилган биринчи парламент сайловидаёк бу партия 29 та депутатлик урнини
эгаллади.
Иктисодий
тараккиёт
суръатининг
пасайиши
зарур
истеъмол
махсулотларининг нархи кутарилишига олиб келди. Бу эса ишчиларни иш
ташлашга мажбур этди. Энг йирик иш ташлаш 1911 - йилда юз берди. 6 хафта
давом этган кумир казувчиларнинг иш ташлашни хукуматни зарур чоралар
кУришга мажбур этди. Чунончи "Иш хаки минимуми тугрисида” ги конун кабул
килинди. Иш ташлашлар вактида корхоналар курган зарарнинг фред юнионлардан ундирилиши такикланди;
•Ишлаб чикариш жараёнида бахтсиз ходиса туфайли жабрланганларга
корхона эгалари хисобидан нафака тулаш белгиланди;
•70 ёшгатулган кишиларга пенсия тайинланди;
•Кончилар учун 8 соатлик иш куни белгиланди;
•Касаллик ва ишсизлик буйича сугурта тулови жорий этилди.
Бир суз билан айтганда, Англия хукмрон доиралари биринчи жахон
уруши арафасида ички сиёсий муаммоларни юмшатишга ва халкни
жипслаштиришга муваффак булдилар.
Англиянинг мустамлака чил и к сиёсати. XIX асрдан бошлаб Англия
дунёнинг барча китъаларида жуда катта худудларни босиб олди ва уларни уз
мустамлакасига айлантирди.
1870 йилларда англия мустамлакаларининг ахолиси 200 млн. киши булган
булса, XIX аср охирига келиб 370 млн. кишига етди. Бу даврда босиб олинган
худуд 20 млн. кв. км. дан 33 млн. кв. км. га етди. Мустамлакалардан келадиган
даромадлар олинадиган фойданинг катта кисмини ташкил этарди.
Англиянинг энг илгор саноат мамлакати сифатидаги мавкеининг пасайиши
уни мустамлакалар босиб олишни кучайтиришга ундади. Б. Дизраели Осиёда
Белужистонни босиб олди. Англиянинг максадларидан бири Урта Осиё
худудларига сукулиб кириш эди. Аммо, унинг бу ниятига Россия тускинлик
киларди.
1876 - йилда Дизраели таклифи билан киролича Виктория Хиндистон
императори деб эълон килинди. Illy тарика Буюк Юританкя империяси вужудга
келди.
1877 - 1878 - ййллардаги Россия - Туркия уруши даврида Англия хукумати
аввал бошиданок Туркия томоиидан турди. Инглизлар флотини Дарданеллга
юборди. Англия хукумати Россия ва Туркия уртасида имзоланган Сан - Стефано
сулх шартномасининг Туркия фойдасига кайтадан куриб чикилишига муваффак
булди. Англия бунинг эвазига Туркия муСтамлакаси булган Кипр оролини
э галл ад и.
1878 - йил кузида Афгонистонга карши иккинчи афгон урушини бошлаб
юборди. 1879 - йил бахорида Афгонистонни туткинликда сакловчи Гандамак
шартномасини кабул килишга мажбур этди. -Пекин Афгонистонда халк
кузголони бошланиб кетди. Кобулдаги инглиз резиденти барча ходимлари ва
кУрикчилари
билан
кириб
ташланди.
Бу
кУзголон
афгонларнинг
мустамлакачиларга карши халк урушига айланди. Бирок, 1880 - йилда инглиз
мустамлакачиларнинг кУли баланд келди.
1877
- йилда Англия Африкадаги олтин ва олмосга Трансваал ва Оранж
республикасини аннексия килганлиги эълон килинди. 1882 - йилда Миср босиб
олинди. 80 - 90 - йилларда Бирма, Нигерия, Сомали, Кения, Танганика, Уганда
ва Занзибар ороли забт этилди. Англия 1899 - йилда Бур республикасига карши
154
уруш бошланди. By урушда 100 мингдан ортик булар кириб ТаШланли.
(увайш канали очилганидан сунг Англия Х,индистонга борадиган киска
оулга эга булиб олди ва бу Англия хукумати имтиёзли мустамлака савдо
комланиялари тузиш сиёсатини янгидан тиклади. Мустамлака экспансиясини
Оундай никоблаш, экспансияга хусусий ташаббус тусини бериш купай эди
Шундай килинганда, хукумат бевосита жавобгар булмас эди. 1890 - йилда
< есил Коде колонияси министри булди ва "уч К" (Кейптаун, Кохира, Калкутта).
1емирйули куриш гоясини илгари сурди.
Аиглиянинг xivu^apo ах,воли Возорлар ва мустамлакалар учун кучли
лавлатлар уртасида ракобатнинг кучайиб кетганлиги Англиянинг халкаро
ихволини анча ёмонлаштирди. Айникса, Германия билан Англия зиддиятлари
кучайди. Англия Германияга карши бошка давлатлар билан "тил топишга"
харакат килди
1806 - йилда Хиндистон Милке Конгресси партияси Хиндистонга уз - узини
бошкариш хукукини беришни талаб килди. Унинг давлати билан инглиз
говарларига бойкот эълон килинди. Хинд халкига карши террор сиёсагги ,
кучайтирилди. 1907 - йилда Хиндистонда йигилишлар ва матбуотга карши . *
катъий конунлар кабул килинди. Венгаллия иккига булиб ташланди. Бирок,
Англия хукумати жазолашлар билан максадга эриша олмади. Энди бир мунча
ён беришга мажбур булди. 1909 - йилда Хиндистондаги конун чикарувчи
кенгашларнинг таркиби кенгайтирилди. Хинд буржуазиясининг вакиллари хам
кенгаш таркибига киритилди.
Англиядан
кучиб
борган
инглизлар
жойлашган
мустамлакаларда
мустахкамланиб олган миллий буржуазиянинг тазйики остида хукумат бу
мустамлакаларга уз - уузини идора килиш хукукини (доминион) беришга
мажбур булди. 1900 - йилда Австралия, 1907 - йилда Янги Зеландия, 1910 йилда Жанубий Африка иттифоки доминионлик хукукини олди (1866 - йили
Канада шундай хукукни олган эди).
Англия доминионларида мустакиллик гояларининг усганлиги Англия
мавкеини пасайиб бориши билан хам изохланар эди. 1908 - йилга келиб
хокимиятни эгаллаган либерал Асквит 1916 - йилгача мамлакатни бошкарди.
Англия бу даврда Эрондаги (1905 - 1911 - йилги) Европада уруш хавфли руй
берган такдирда маслахатлашиб харакат килишга келишиб олдилар. Бу даврда
Болконда уруш харакатлари кетмокда ва жахон Юнисилли хавфи
кучайтирилган эди.
Ill БОБ
XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА АМЕРИКА ДАВЛАТЛАРИ
АМЕРИКА КУШМА ШТАТЛАРИ
Ицтисодий тараккиёт. Фукаролар урушидан кейин ягона ички
бозорнинг вужудга келганлиги, кулчиликнинг тугатилиши, кулдорлик
латиундияларининг бекор килиниши, унумдор ерларнинг, фойдали казилма
бойликларининг куплиги, серсув дарёлар ва поёнсиз урмонлар, Америка
хапкининг тадбиркорлиги мамлакат иктисодий тараккиётининг нихоятда
тезлашувига сабаб булди. Айни пайтда, АКД1 га кушни давлатлар (Канада ва
155
Мексика) кучсиз эди. Бу хол АКШ ни ортикча харбий харажатлардан халос
этди. Бундан ташкари, АкШ га яшаш учун келганларнинг катга кисми амалда
юкори малакали мутахассис кишилар эди.
1870
- 1914 - йилларда АКШ га 25 млн. киши кучиб келди. Бу хам АКШ
тараккиётида мухим рул уйнади. Шунингдек, ишчи кучига доимий мухтожлик
янги техника ва технологияларнинг ишлаб '¡икаришга кенг жорий этишига йул
очди. 1900 - йилда мамлакат ахолисининг атиги 6 фоизи саводсиз эди. Кулида
бирор хунарнинг йуклиги уят хисобланадиган ходисага айланди. Бу омиллар
хам АКШ нинг гуркираб ривожланишига олиб келди.
XIX асрнинг охирги уттиз йили АКШ тарихида тараккиётнинг юксаклиги ва
жуда мухим иктисодий ва сиёсий вокеалар булганлиги билан характерланади.
Агар 1860 - йил АКШ саноат махсулоти Гарбий Европадаги хамма мамлакатлар
махсулотининг ярмига тенг ва Буюк Британия махсулотидан эса икки баравар
ошик эди.
АКШ да кенг бозорнинг вужудга келтирилиши капитализм тараккиёти учун
жуда катта ахамиятга эга булди. Хаммадан олдин бунга кишлок хужалигидаги
капитализм тараккиётининг "Америкача йул" галаба килганлиги, гарбий
худудларнинг тезлик билан узлаштирилганлиги, катта тезлик билан
темирйуллар курилганлиги ва иммигратсия натижасида ахолининг тез
купайиши хам ёрдам берди.
АКД1 саноат усишида Европа капитали хам мухим рул уйнади. 1880 * йилда
Европа давлатлари АКШ га 2 млрд. доллар капитал киритган булсалар, бу
курсаткич 1890 - йилда 3 млрд. долларга етди. Бирок, АК.Ш четга капитал
чикариш буйича Англия, Франсия ва Германиядан оркада эдь.
АКШ XIX асрнинг сунгги 30 йили ичида барча сармояни асосан тинч
курилишга сарфлади.
Ишлаб чикаришнинг марказлашуви . XX аср бошларида мамлакатда ишлаб
чикаришнинг марказлашуви хамда банк капитали билан саноат капиталининг
к^шилиб кетиши давом этди. Корхоналар сони 1899 - 1914 - йилларда 208
мингдан 275 мингтага етди. Саноат махсулотининг киймати 1909 - йилда 20
млрд. доллардан ошди. Бу Буюк Британия саноат махсулотлари кийматидан 2,5
баравар, Германиядагидан 2 баравар ортик эди. даврида АКШ да казиб
чикарилаётгаи 1 жахон уруши даврида АКШ да казиб чикарилаётган
тошкумирнинг, ишлаб чикарилаётган чуян ва пулаггнинг микдори Англия,
Франция ва Германия эришган жами микдорга тенг эди. Саноатнинг барча
тармокдари буйича АКШ жахонда биринчи уринга чикди. Ишлаб чикаришнинг
деярли хамма тармокларида трестлар ташкил этилди. Пулат, нефт, мис, электр
ва шу каби саноат тармоклари "кироллари" нинг кудратли сулолалари вужудга
келди. Форд автомобил Кироллигига айланди.
1901
- йилда Морган 1 миллиард долларлик капиталга эга булган Пулат
корпоратсияси деб аталган катта трестни ташкил этди. Энди яхши
коксланадиган кумир конлари жойлашган 5000 гектардан купрок ер минг
миллиард купрок темир йул, 100 дан ортик дарё кемалари uiy трестнинг кулида
эди.
Рокфеллернинг "Стандарт уйил" трести жами нефт махсулотининг 90 фоизи,
156
юс Ш
!Да В
Ш I
ик I
ул Ш
ал I
Ф ■
■
1
Р
р
В
пикт км нефт кувурини, океанларида катнайдиган юзлаб пароходларни у <
ьУишп олди. Трест нефтидан сунг газ, электр саноатини, '’Анаконда*’ мис
........рнини, рух - кургошин заводларинини буйсундиришга киришди.
|*Ш - йилда Морган ва Рокфеллернинг иккита энг катга банки темирйули,
«уI у|>га компанияси ва бошка компанияларининг 22 млрд. Доллардан ортиь
мншили булган 112 та банкни назорат киладиган булди. 1914 - йилга келиб
иилининг 2 фоизи миллий бойликнинг 60 фоизига эга эди.
Кишлок хужалигидаги туб узгаришнинг мазмунини кул мехнаги урнини
ммшиианинг тобора купрок эгаллаб бориши, кун кечириш учун ер хайдашдан
I им/ю - сотик максадида хужалик юритишнинг мустахкам мавкеига эга була
Поришини ташкил этди. Натижада, 1860 - 1910 - йиллар оралигида АКШ да
фсрмерлар сони 3 марта купайди яъни 2 млн. дан 6 млн. га етди.
Кишлок хужалигида фойдаланиладиган ер эса 160 млн. гектардан 352 млн.
щ етди. АКШ да ерларнинг катта ккисми давлат ерлари эди. Бу мамлакатда
I арбий Европага ухшаш кирол хонадони хам, Шарк мамлакатларидаги сингари
йирик заминдорлари хам, катта - катта мулкларга эга булган черков ер эгалиги
кпмйукэди.
Гез орада кишлок хужалик техникалари ихтиро килинди. Булар хашакни
пресс киладиган машина, галла урадиган ва янчадиган машина (компанииг
жувчи, киркувчи, пуст ерни юмшатувчи, угит сочувчи, картошка экувчи, сомон
курутувчи, уй парандалари инкубатори кабилардан иборат булди. Кишлок
хужалигида илм - фан ютуклари хам кенг кулланила бошланди.
Жанубдаги ахвол. Жанубда фукаролар урушидан кейин катга узгаришлар юз
(>ерди. Кулчилик тугатилди ахоли фаоллашди 1870 - йилда АКШ
конститутциясига 15 - тузатиш кабул килинди. Унга кура "ирки, терисининг
ранги ёки илгариги куллик холатини бахона килиб" сайловларда иштирок
килишни хар канакасига чеклаш бекор килинди. Жанубдаги штатлар янги
чукуматлар таркибида негрлар хам катнаша бошлади. Жанубда федерал хукумаг
гопширигига кура бу ерга шимоллик республикачи амалдорлар билан озоа
килинган негрлар блоки вужудга келди. Янги типдаги хукуматларда катнашган
негрлар жуда ишчанлик курсатдилар. Бу хукуматнинг фаолияти тараккий
парвар характерда эди. Улар давлат мактаблари тизимини вужудга келтирди.
Адолатли солик тизимини жорий килдилар. Иркий камситиш конунларини
бекор килдилар. Махаллий хокимият органларини демократлаштирдилар.
Кексалар, ногиронлар учун хайрия жамиятларии ташкил килдилар.
Конгресс 1872 - йилда Жанубдаги собик исёнчиларга умумий авф бериш
тугрисидаги конун кабул килди. Айни пайтда исён бошликларидан 500 га я кин
кишининг давлат вазифаларида ишлаши такиланди. Бу хол плантаторларнинг
эски тартибларини тиклаш учун кураш олиб боришига бахона булди. Жанубда
"Ку - клукс - клан" сингари иркий - терорчи ташкилот я на "бош кутарди".
Гараккийпарвар зиёли ходимлардан уч олиш ва "Линч судлари" яна оддий
ходисага айланди. Жануб негр учун "турма" булиб колди. Президент
сайловлари олдидан факат икки жанубий штат' (Жанубий Каролина ва Луизиана
штатлари) радикал республикачилар кУли остида колди, холос.
Икки партиявий тизим. АКШ да кучли президентлик республиками карор
157
топди. Айни пайтда, кучли икки партиявий тизим хам чукур илдиз отди.
1828 - йилда ташкил топган Демократии - патрия уруш вактида "еган"
зарбаларидан узини тез "унглаб олиб", йирик ер эгалари, бой фермерлар, Жануб
буржуазияси ва Шимол саноатчилари, моллячилар манфаатини химоя килувчи
партия булиб колди. 1854 - йилда ташкил топган АКШ Республикачилари
партияси йирик саноатчилар ва молиячилар партиясига айланди.
Хар иккала партия хам майда фермерларга ва шахарлардаги буржуазия га,
ишчиларга уз таъсирини утказиш учун кураш олиб борди. Лекин, ишлаб
чикариш янада усиб, ижтимоий харакат ривожланиб борган сари партиялар
уртасидаги фарк аста - секин йуколиб борди.
Америка буржуазияси икки партияли тизимдан усталик билан фойдаланиб
келди. Агар хокимият тепасида республикачилар турган булса, демократлар
хукуматини танкиб килиб ва узларини халк манфаатларини химоя килувчилар
килиб курсатиб, норозиларнинг катта кисмини уз томонларига огдириб
олдилар. Демократлар галаба килган такдирда мухолифатчи партия рулини
республикачилар уйнардилар. Бу омил амалда бошка учинчи партия
тузилишига жиддий тусик булиб келди.
АКШ НИНГ ИЧКИ ВА ТАШКИ СИЁСАТИ
Ижтимоий харакат . АКШ иктисодининг ривожланиши ва дунёда
биринчи давлатга айланиши жамият хаётидаги барча ижтимоий муаммоларни
уз - узидан бартараф этишга олиб келгани йук. АКШ да хам ишчилар синфи уз
хак - хукуклари учун катгик кураш олиб боришга мажбур булган. Бу даврдаги
ишчилар харакатинииг асосий максади 8 соатлик иш куни жорий этишга
эришиш эди.
1886 - йил 1 май куни умумий иш ташлашларда 350 мингдан ортикк иштирок
этди. Бунинг натижасида 200 мингга я кин ишчи 8 соатлик иш куни жорий
этишга етилишига эришди. Бирок, кейинги 2 йилда бу муваффакият деярли
йукка чикди.
8 соатлик иш куни учун бошланган харакат Чикагога жуда, хам кескин туе
олди-ю 1886 - йил 3 - майда шахарнинг Сенно майдонида булган оммавий
милтик вактида политсия иш ташлаганларга караб ук узди. Натижада 6 киши
улдирилди ва куплаб ишчилар ярадор булди. Даргазаб булган Чикаго ишчилари
4 - майда шу хунрезликка карши норозилик билдириб, оммавий ритинг ташкил
килдилар. Куролли политсия отрядлари ишчиларга карши юборилди. Суднинг
карорига мувофик, 1887 йил 11 - ноябрда оммавий харакат рахбарларидан 4
киши (Парсонс, Фишер, Енгел ва , Шипслар) дорга осилди. Улар улимга тик
карадилар. Шпис охирги сузида "Шундай замон келадики, бизнинг сукунатимиз
нуткларимиздан хам уткиррок булади" деган эди.
XIX аср охирига келиб ижтимои- харакатга рахбарлик 1881 - йилда тузилган
"Кушма Штатлар ва Канада уюшган фред - юнионлари ва ишчи иттифоки
федертасияси" гап утди. 1886 - йилда у Америка Мехнат Федератсияси деган
ном олди. АМФ асосан юкори малакали ишчилар манфаатини химоя киларди.
1914 - йилда унинг аъзолари сони 2 мм. кишини ташкил этди. АМФ сиёсий
курашга карши эди.
158
Гаш кил от ишчилар манфаатини йулида курашда Конгресс аъзолари хамда
юрхона эгаларига таъсир утказишга алохида эътибор берди. Хукумат 1894 Нилла сентябрнинг душанбасини "Мехнат куни" байрами дею эълон килишга
мпжбур булди. Бу байрам хозиргача нишонланиб келинмокда.
1913
- йил сентябрда 12000 корхонада кон ишчилари чидаб булмайдиган
огир мехнат шароитига карши иш ташладилар. Улар 8 соатлик иш куни жор ии
милишини ва иш хакини 10 фоизга оширишни талаб этдилар. Хукумат
ишчиларга карши куч ишлатди. 1914 - йил бахорида бутун Кал орало штаги да
члрбий холат эълон килинди. 20 апрелда ишчи лагерлари укка тутилди. Куплаб
ишчилар халок булди ва ярадор килинди. иш ташловчиларнинг рахбарлари эса
(ниб ташланди. Ишчилар мажбуран конларга кайтарилди.
Негрларнинг ах вол и. Фукаролар урушидан сунг негрлар озодликка
фишдилар. Бирок, улар тенгликка эриша олмадилар. Мамлакатда сегрегатсия
пфтиби карор топди. Негрлар ок танлилар укийдиган мактабга, ок танлилар
клгнайдиган черковга боролмасди. Ок танли чиккан транспортга чика олмасди.
Хагто мозорлар хам алохида эди. Шу тарика, мамлакатда иркчилик авж олди.
АЙникса, Жанубда яшайдиган негрлар ахволи огир эли. Улар Шимолга кочиб
Vгapдилap. Бирок, бу ерда хам улар алохида мавзеларда (негр кварталларида)
ишашга мажбур эдилар. Карздор негр камокка олиниши ва карздан кутилиши
учун истаган кишига контракт асосидаги ишчи килиб бериши мумкин эди
Жанубий штатларда негрлар сайлов хукукидан махрум этилган эдилар.
Негрларнинг илгор зиёли гурухлари негр халкининг тенг хукукли фукаро
(>улишлари йулидаги курашга рахбарлик килдилар. Улар курашнинг тинч
йулини танладилар.
Хиндулар ахволи. AKUJ нинг туб ерли ахолиси - хиндулар 11 Хиндулар
ахволи азоб укубатларга дучор этилди. Хиндулар уз хак - хукуклари учун
кучлари етгунча курашдилар. Вирок, кучлар нихоятда нотенг булган курашда
улар енгилдилар.
1880
- йилги охирги жангда енгилган хиндулар алохида резерватцияларга
суриб чикарилди. бу резерватция энг умумсиз ташландик ерлар эди. Бу ерда
улар хукумат "васийлиги" га олиндилар. Хиндулар масаласи ана шундай йул
билан хал этилди.
Т. Рузвельт ва В. Вилсонлар даврида сиёсат. 1900 - 1914 - йиллар АКД1
гахтига "тараккийпарвар давр” номи билан
кирган.
Буига А^Ш
ирезидентларининг монополияларига карши кураш олиб борганликлари сабаб
булган.
Монополияларга карши курашдан максад - урта табакалар манфаатини нихоя
филиш эди. Монополияларга карши кураш тарафдорлари таракийпарварлар деб
пггалди. Уларнинг сафида!901 - йилда АКШ президенти лавозймини эгаллаган.
i Рузвельт хам (1858 - 1919) бор эди.
У Америка - Испан урушида шахеан катнашиб шухрат хам козон гак эди' Т.
Рузвельтнинг монополияларга карши кураш сиёсати "Адолатли йул” деб ном
олди. Т. Рузвельт хукумати айни ишчилар билан йш берувчи уртасидаги
мижороларда хакамлик вазифасини хам бажара бошлади. Т. Рузвельт хукумати
грсстларга карши 20 дан ортик суд жараёнини ташкил этди. Булар маълум
159
натижалар хам берди. Хусусан, суд карори билан Морган назорат киладиган
темирйул компанияси иккига булинди. 1906 - йилда темирйуллар фаолиятини
тартибга солувчи конун кабул килинди.
1912
- йилга президент сайловларида демократ В. Вилсон галаба козонди. У
биринчи жахон уруши арафасида божхона тарифлари тугрисида янги конун
(Унлервуд конуни) кабул килинишига эришди. Конунга кура тариф ставкаси 10
фоизга камайтирилди. Даромаднинг ошиб боришига караб кушимча солик
солинадиган булди. Сайлов тизимида хам ислохот утказилди.
Вахоланки, олдин айрим штатларнинг конун чикарувчи органлари
томонидан сайланадиган сенаторлар энди халкнннг овоз бериши билан
сайланадиган булди.
1914 - йилда АКШ Конгресси трестларга карши конун кабул килди. Конун
иш ташлаш даврида трестларга етказилган зарарни касаба уюшмаларидан
ундириб олиш хукуларини бекор килди.
Ташкм сиёсапи Мамлактнинг жуда катта ресурсларини ва Россиядан сотиб
олинган Аляскани (1867 - йил) узлаштириш билан банд булган АКШ
мустамлакалари ва уз таъсир доираларини кулга киритишга Европа
мамлактларидан кечрок киришди. Унинг эътибори Кариб хавзаси ва Тинч
океани буйида жойлашган мамлакатларга каратилди.
1889
- йилд Тинч океанининг энг марказида, Осиёга борадиган стратегик
жанатдан мухим булган денгиз йуллари кесишган жойдаги Гавайи ороллари
босиб олинди.
АКШ Лотин Америкасида хукумрон булиб олиш учун курашиб, риёкорлик
билан "Хамма Америка мамлакатларининг манфаатлари битта", деган гояни
таргиб килиб келди. 1889 - йилда АКШ Давлат департаменти ташабусси билан
Вашингтонда биринчи Панамерика конференцияси чакирилди. Биринчи
Панамерика конференсиясининг бирдан - бир аник натижаси халкаро "Америка
республикалари сийзди" еган асотсияси тузишдан иборат булди. АКШ нинг
Гарбий ярим шардаги мамлакатлар устидан танхо хукумронлик килишга
каратилган Панамери - канизм сиёсати шу тарика вужудга келди. 80 - йилларда
Венесуэла билан Британия Гвиняси уртасидаги зиддият жудакучайиб кетганда
АКД1 "Монро доктринаси" га таяниб, бу жанжални бартараф килишга узи
воситачилик килмоккчи булганлигини Англияга маълум килди. 1889 - йил
Венесуэла масаласи хал этилди. Куп утмай Самоа ороллари хам кулга
киритилди.
XIX асрнинг охирида АКШ нихоятда кудратли давлатга айланди. Испанияга
карашли Куба ороли Америка хукумрон доираларининг хавасини келтирарди.
АКД1 Испанияга карши урушга тайёрлана бошлади. АКШ уз манфаатини химоя
филиш бахонаси остида 1898 - йил 15 - февралда Куба сохилларига уз харбий
кемасини юборди. Бу харбий кема Гавана рейдида турган жойда номаълум
сабабга кура портлаб кетди. Натижада, 268 киши халок булди. 100 га якин киши
эса ярадор булди. АКШ бу кУпорувчиликда Испанияни айблади ва Конгресс
1898 - йил 22 апрелида Испанияга карши уруш характларини бошлаш хакида
карор килди.
Бу дунёни кайта булиб олиш йулидаги биринчи уруш эди, 3 ой давом этган
160
рушда Испания енгилди ва сулх сурашга мажбур булди 1898 - йил 10 декабрда
Париж шахрида АКШ - Испания тинчлик шартномаси имзоланди. Унга кура
M ill Пуерто - Рико ва Гуам оролларига, Испанияга 20 млн. доллар тулаб
Филипинга эга булиб олди. Гавайи ороллари батамом аннексия килиб олинди
I М'Ж - йилда Куба номига мустакиллик олди. Амалда эса АКШ га карам булиб
ьолавсрди.
Нашита капали. АКШ Кариб денгизи хавзасида хам агрессив сиёсат олиб
Порди. 1903 - йилда Кубага мажбуран кабул килдирди. Унга кура, АКШ нинг
1»учсатисиз биронта давлат билан иттифок тузиш ёки узининг ички сиёсатига
Оирорта узгариш киритиш хукукидан махрум этилди.
АКШ нинг Мексикага сарфланган капитали 1911 - йил охирида 1,5 млрд
шшларга етди. Ш ахталарнинг 78 фоизи, металлургия корхоналарининг 72
фоизи, нефтнинг 58 фоизи, каучук ишлаб чикарувчи корхоналарнинг 68 фоизи
АКШ монополистларининг кулига утди. АКШ Гватемала, Коста - Рика ва
Микарагуага асораггли заёмлар берди. Бу заёмларни бериш вактида куйилган
ширтлар АКШ нинг бу мамлактлар ички ишларига аралашувига имкон берарди.
Гавайи ва Филипин ороллари босиб олинганлиги хамда Тинч океан буйида
жОйлашган мамлакатлар билан савдо - сотикнинг кучайганлиги сабабли АКШ
I инч ва Атлантика океанларини бирлаштирувчи канал куриш масаласига
алохида ахамият б ера бошлади.
Панама каналини кураётган ва банкротга учраган Франсиядан аксионерлнк
жамиятини хамма аксияларини арзон - гаровга сотиб олди. Канал Колумбия
чудудида эди. Эндиликда канал куриш ва ундан фойдаланиш хукукига
Амсриканинг тула эга булишига Колумбия Сенати каршилик килди. Шундан
сунг 1903 - йил 3 - ноябрда АКШ Панамада Колумбияга карши исён ташкил
иди ва у ерда кугирчок давлат тузди. Панама "мустакил" республика деб эълон
нилинди. АКШ Панама Республикасининг "мустакиллигини тан олди. Панама
чукумати АКШ билан канал казиш, темирйуллари ва Панма канали буйида
исгехкомлар куриш учун Америкага жуда кенг хукулар берган шартн?маки
имзол ад и. Бунинг эвазига Панама 10 млн. доллар олди ва йилига 250 минг
доллар рента олиб турадиган булди. АКШ Панма канали куришига эътиборинн
кучайтирди. Курилиш 10 йил давом этиб, 1914 - йилда тугалланди.
Канал АКШ нинг Атлантика океани сохилларидан Тинч Океании
гохилларига борадиган денгиз й^лини анча кискартириб, АКШ учун сгратегик
ип иктисодий жихатдан жада катта ахамиятга эга булди.
Панамерика иттифокц. 1910 - йилда Буенос - Айресда утказилган [V
Ианмерика конфер>€нсиясида Америка Республикалари иттифоки ташкилоти
11пнамерика иттифоки днб номланди ва АКШ манфаати учун никоб булди. i 912
йилда Президент Тафт "доллар дипломатеияси" сиёсатини зълок килди. Бу
сиёсат асосан иктисоди ночор булган Лотин Америкаси давлатларига нисбатан
кУллана бошланди. "Ёрдам бериш" никоби остида сотиб олиш, давлат
гУнтаришлари уюштириш оддий холга айланиб колди.
Лотии Америкаси давлатларини узига буйсиндириш учун брш^а давлагларга
кпрши курашда А К Ш "Монро доктринаси" га таяниб иш олиб борди. Бу
доктринани Теодор Рузвелт АКШ манфаатларига мослаб талкин этди. Унга кУра
"Америка мамлакатларидан биронтасида тартибсизликлар доимий туе олган
такдирда" халкаро политсия рулини бажариш АКШ нинг бурчи" булиши керак
эди. Шу тарика "йугон калтак" атамаси вужудга келди. "Йугон калтак" сиёсати
АКШ ни и Гарбий ярим шарининг политсиясига" айлантирди.
"Очи к, эшиклар ва тенг им копия п и а р " доктрин аси. АКШ XX аср
бошларида Хитойга экспансия килишни кучайтириб юборди. Бирок, бошка
давлатлар Хитойни уз таъсир доираларига таксимлаб олганлари сабабли АКШ
учун уз таворларини шу "таъсир доиралари" га олиб киришга, сунгра узининг
танхо хукмронлигини урнатишга имкон берадиган доктрина топиш зарур булиб
колди.
1899
- йил сентябрда АКШ давлат котиби Хей Англия, Германия, Россия,
Япония, Франсия ва Италияга айни бир мазмунда нота (Хей доктринаси)
юборди. Бунда "Очик эшиклар ва тенг имкониятлар" доктринаси уз ифодасини
топди.
V.
АКШ Хитойга мавжуд "таъсир доиралари" ни тан олишдан воз кечмади,
лекин Америка товарлари учун шу "таъсир доиралари" ни очик килиб куйишни,
яни савдо - сотик эркинлигини ва "тенг имкониятлар" сиёсатини саклаб
колишни тапаб килди. Унга кура бирор бир давлат Хитойга савдо килиш учун
хеч кандай имтиёз олмаслиги зарур эди. АКШ бу имтиёзларни Америка
капиталининг Хитойга сукулиб киришига ва Осиёда узининг чексиз
хикумронлигини урнатиш режапари амалга оширилишига гов деб хисобларди.
Президент В. Вилсон ташки сиёсатда узининг якин утмишдошлари катори
АКШ нинг дунёда энг кудратли таъсирга эга булиши учун курашди. Чунончи, у
бундай деб ёзган эди; "Янги давр арафасида турибмиз. Бу даврда биз
Америкаликлар дунёни бошкаришимиз керак".
Ха, тез орада шундай б^лди, хам. Биринчи жахон уруши АКШ
максадларининг р^ёбга чикаришига имкон яратди. Охири ва XX аср бошларида
аси давлатлари Америкаси шартли равишда Шимолий ва Жанубий Америкага
булинди. "Жанубий Америка" атямаси урнига купинча "Лотин Америкаси"
ибораси хам ишлаггилади. Мпълумки, Жанубий Американ и ерропалик испанлар
ва португаплар истило килган эди. Уларнинг тили лотин тилидан келиб
чиканлигига писбат берилиб, Жанубий Америка Лотин Америкаси деб атапган.
Шимолий ва Жанубий Американинг тараккиёти бир хил кечгани йук.
Шимолий Америкада жойлашган АКШ дунёнинг биринчи давлатига айланган
булса, Лотин Америкаси тараккиётда оркада колиб кетди.
Лотин Америкасида сиёсий жихатдан мустакил булган давлатларнинг
ташкил топиш жараёни 1870 йилга келиб, деярли тугалланди. Аргентина,
Мексика Чилли, Уругвай, Венесуэла ва Колумбия мамлактлари Испания хамда
Португалия зулмига карши узок вакт уз мустакилликларини саклаш ва феодал
монархия ни агдариб ташлаш учун курашдилар.
Лотин Америкаси мамлакатларининг купчилигида XIX аернинг охирги
чорагида саноат тараккиёти эндигина бошланган эди. Уларнинг иктисодибтда
капиталистик муносабатлар билан бир каторда феодал муносабатлар, кулчилик
коидалари ва хиндуларнинг содда уруг - кабилачлик жамолари хам мавжуд эди.
Бу мамлактнинг асрий колоклигидан Англия, Франсия, АКШ ва Германия каби
162
Оуюк давлатларнинг монопалистлари фойдаланиб колдилар. XIX асрнинг
охирларига келиб, Лотин Америкаси мамлактлари амалда Англия ва АКШ пинг
ирим мустамалакаларига айланиб колдилар.
Лотин Америкаси давлатларида капитализмнинг карор топиши узок ва ута
машаккатли йулдан борди. Бу минтакада энг куп капитал киритган давлат
Англия эди, Асосий маблаглар бандаргохларга, темирйуллар курилишига,
Оанкларга хамда тропик усимликларни устиришга ва гушт саноатмга
сарфланарди.
XIX аср иохирида Лотин Америкасига АКШ капитал хам кириб кела
бошлади. 1897 - йили АКШ Лотин Америкасига 250 - 300 млн. доллар капитал
куйган булса, 1913 - йили курсаткич 1,5 млрд. долларга етди.
Испания - Америка уруши. 1868 - 1878 йилларда Куба халки Испан флоти
мустамлакачиларга карши озодлик кураши олиб борди (Испания Кубани 1510 йилда босиб олган эди). Бирок, Испан карамлигидан озод булишга эришилмааи
Шундай булсада, 1880 - йилда кулчиликнинг бекор килйнишига эришди.
Тез орада Кубага АКШ даъво кила бошлади. У Кубани сотйб олищ ни ятида
Испанияга мурожаат килди. Бирок, Испания рози булмади. 1895 - йилда Куба
халки уз миллий кахрамони Хосе Марти хамда Максимо Гсмеслар
(юшчилигида кузголон кутарди.
1898 - йил 25 - алрелда Испания билан АКШ уртасида уруш бошланиб кетди.
АКШ Испания флоти ва армиясини жуда тез тор - мор килди. Кубадагй
инкилобий миллий - озодлик харакатини бостирди.
1898 - йил декабрда Парижда сулх шартномаси имзоланди. Куба имуста кил”
деб эълон килинди. Бирок, амалда АКШ нинг протекторати булиб колди.
X IX асрнинг 70 йилларида АКШ - Мексика. АКШ (Мексика 18218 - Йилда.
мустакиллигини кулга киритган эди) муносабатлари кескинлаша борди. Бунга
АКШ нинг Мексикани узига сиёсий ва иктисодий карам килишга интилиши
сабаб булди. Чунончи 1876 - йилда АКШ узига чегарадош Мексиканинг
шимолий туманларида Америка корхоналари ва темирйуллар куриш учуг*
Себастиан Лердо Де Техада (1872 - 1876) хукуматидан "рухсат" су ради. Бирок,
хукумат мурожатини рад этди. натижада, давлат тунтариши уюштирилди. АКШ
на махаллий помешчиклар реаксиясига таянган Порфирио Диас 1876 - йилда
Президент деб эълон килинди ва бу лавозимида озгина танафус билан 1911 Иилгача турди.
Диас диктатураси даври Мексикани чет эл монополиялариининг ярим
мустамлакасига айлантириш даври булди.
Диас идора килган даврнинг охирига бориб, АКШ нинг Мексикага к /йган*
капитали 1 млрд. доллардан ошди. Холбуки, бу вактда инглиз капитали 350 млн.
доллардан ошмас эди. АКШ Мексиканинг нефт конларини уз калига олди.
Гашки савдонинг 90 фоизини уз назоратйга буйсундирди.
1909
- йили эса, Мексикада хосил булмади. Дехконлар галаёни кучайди.
Мехико жанубидаги Морелос штатида Эмилиано Сапата (1877 - 1919) гур.ухи
чиракат килди. 1909 - йил сентябрида Сапата дехконларни -х*^лоя кнлинк
чунтасини тузди. Унинг шиори "Ер ва озодлик" деган чакирикдан иосрат ?да.
Дикгатурадан норозилик буржуазия орасида хам усиб борди. Чуян куйувчи163
завод ва пахта плантасияларининг эгаси булган Франсиско Мадеро мухолифатга
бош булди. 1908 - йилда у сиёсий брошюра нашр килиб, унда Конститутсияга
мувофик конуний сайловлар йули билан хокимиятни алмаштириш зарурлигини
исбот килди.
1910 - йили июлида Мексикада президентлик сайлови утказилди. Диктатор
Диасни президентликка кайта сайлашга карши турган купчилик Мадеро
атрофида бирлашди.
Президентликка сайловда Мадеро уз номзодини куйди. Сайлов
окибатларидан курккан Диас Мадерони Сан Луис Потоси шахридаги турмага
ташлатди.
Сайловлар "тинч" утиб, одатдагидек, Диас яна "галаба козонди" Орадан анча
вакт утгач, турмадан бушатилган Мадеро АКД1 га кочди ва 1910 - йил 15 октябрда у уерда мСан - Луис - Потоси режаси" деб аталган уз дастурини эълон
килди. У сайловларнинг сохталигини ошкор килиб, узини эса конуний
президент деб атади. Диктатура даврида хиндулардан гайри конуний тортиб
олинган ерларнини кайтариб беришга, помешчикларга карашли ерларнинг бир
кисимни хак тулаш эвазига дехконларга бериШга ваъда берди. Халкни
кузголонга чакирди, 1911 - йил 10 майда Мадерони йуклаган партизан
отрядлари АКШ га чегарадош Хуарис шахарчасини штурм билан эгалладилар
ва Мадерога уз тарафдорлари билан Мексикага бостириб киришга ёрдам
бердилар. Диас Мексикадан кочишга мажбур булди.
1911 - ил 7 июнда Мадеро пойтахтга кириб келдь ва президентлик
лавозимини эгаллади. Бирок, Мексикадаги огир ички сиёсий вазияг туфайли у
бирор жиддий узгаришлар кила олмади.
Аммо иш кунини 10 соатгача чеклаб к^йди ва ишлаб чикаришда жарима
бекор килди. Чет эл капиталини чеклашга ва миллий иктисодини химоя
килишга интилди.
АКШ Мадеронинг миллий сиёсатига душманлик кузи билан каради ва
диктатор Диаснинг маслакдоши, генерал Уертани Мадерога карши уруш
бошлади. АКШ нинг куллашидан рухланган Уерта давлат тунтариши утказди.
Мадеро отиб ташланди.
ЛОТИН АМЕРИКАСИНИНГ БОШКА ДАВЛАТЛАРИ
Мексика инкрлоби. Уерта диктатуарси (1913 - йил феврал - 1914 - йил
июл) Мексикадаги ахволни янада огирлаштирди. Факат оддий халк эмас, балки
миллий буржуазия ва буржуалашган помешчикларнинг бир кисми Уертага
карши чикдилар. Мамлакатда фукаролар уруши бошланди. Миллий
ватанпарвар кучлар генерал Уерта диктатурасини агдариб ташладилар. XX аср
бошларида Мексикада кудратли дехконлар харакати бошланди. Бунинг сабаби
дехконларнинг ерсизлиги эди. Дехконлар харакати инкилобга айланди. Бу
инкилоб (1910 - 1917) тарихга буржуа инкилоби номи билан кирган.
Мамлакат жанубидаги дехконлар характининг рахбари Эмилиано Сапата
1911 - йилнинг 28 - ноябрида уз аграр дастурини - "Аял режаси" ни эълон
килди. Бу режа хиндулардан тортиб олинган ерларни мусодара килиш ва уларни
ерсиз дехконларга булиб бериш каби талаблардан иборат эди.
164
Мамлакагг Шимолидаги дехконлар харакатига Франсиска Вилия (1877 - 1(>2 >
НИ) рахбарлик килди. Уларнинг байрогига "Ер ва озодлик'’ шиори ёзилган )ди
I Сапата ва Ф. Вилия куролли кучлари 1914 - йилда мамлакат пойтахти
Мексика шахрини эгаллади. Лекйн куп утмай чекинишга мажбур зтилди 1917 пиша келибгина дехконлар кузголони бостирилди. Е. Сапата ва Ф. Вилиялар
|урми йилларда ёлланган котиллар томонидан улдирилди.
Дехконлар кузголони енгилган булсада, изсиз кетмади. Хукумат аграр
м.и алани кисман булсада хал этди. Чунончи, латифундистлар томонидан
нпконуний босиб олинган ерлар дехконларга кайтарилди. Бундан ташкари, 1917
Нилда демократик рухдаги конститутсия кабул килинди.
бразилияда кулчиликнинг декор кцлиниши . Бразилия Жанубий
Дмерикадаги йирик давлати Буржуазияда кулчиликнинг бекор килиниши
ааишрдан булиб, унда 15 ахоли яшаган. Бразилия, айни пайтда, энг колок
лаилат хам эди. Бразилияда куллик, кашшоклик, жахолат ва хукуксизлик кенг
•»к/к олган эди. Кулларни сотадиган бозорлар, уз оиласига, уз уйига эга булиш
чукукидан махрум булган кишиларни сотиш, захматкаш кулни назоратчилар
тмонидан камчилаб ишлатиш 70 - 80 йилларда одатий хол эди.
Йирик кузголонлардан бири Риу - Грандиду Норти вилоятида Бонифатсио
Оошчилигида шакаркамиш плантатсияларида кутарилган куллар кузголони
пулди. Куллар узларининг негр республикасини эълон килдилар ва
1»онифатсиони унинг президенти этиб сайладилар.
Республиканинг асосий вазифаси кулларни озод килиш, деб хисоблаган
1*онифатсио вилоят пойтахти Натал шахрига юриш бошлади. Бирок хукумат
нУшинлари йулда унга етиб олади ва тор - мор килади.
Негр Андрес Ребусаз Бразилиянинг кузга куринган мухандиси ва Рио Де
>Кдмеродаги кулчиликка карши булган конференсиянинг ташкилотчиси булди.
1К83 - йилда дусти, публисист Жозе ва Патросино билан бирга кулликдан озод
нинишга чакирувчи ’’Озодлик манифести” ни ёздилар.
Ьуржуалашган плантаторлар аболитснонистик харакатни куватладияэр. Энг
йирик плантатор Антонио Предо уз кулларини озод килиб юборди. У сарой
имири булгач, кулларни озод килиш хакида таклиф киритди. Касаллиги учун
I аропада яшаётган император Педру Пурнида вактинча турган регент - малика
Изабел 1888 - йил 13 майда Бразилияда кулларни озод кили хакидаги ”01 тин
конун" номи билан машхур конунга кул куйди. Мамлакатдз бу пайтда 750 минг
кул бор эди. К улчилик бекор килингач, республика учун килидоши кураш
кучайиб кетди 1889
йил 14 июлда Рио Де Жанейрода рест у' -»мка
Iарафдорларининг катга намойиши булиб утди. Намойишда 'та;«^алар,
чунармандлар, савдогарлар ва шахарликлар катнашди. Политсия намойишни
шркатишга уриниб курди ва бошликларини турмага ташлад?'
Бу намойишдан армияда маршал Деодору Де Фонсеко у *\бар,ь?»* идд исён
кУгарган республикачилар фойдаландилар. 1889 - йил 19 коябрда П е/ру ‘I
тхтдан воз кечиб, инглиз кемасида Португапияда жунаб кетди. Хок^мият
чарбийлар
калига ^тди. Деодору Де Фансеко бошчилигидаги хукумат
мамлакатни Республика деб эълон килди. Бразилия 1891 - йилда кабул кил^ан
миги Республика Конститутсияга биноан Бразилия К^шма Штатлари деб
аталадиган булди. Барча фукароларнинг конун олдида тенглигини эълон килди.
Ёзиш ва укишни билувчи фукароларга умумий сайлов эълон килди (ахолининг
90 фоизи саводсиз эди).
Аргентинадаги ахвол Мамлакатнинг иктисодий ахволи огир эди. Бундан
Инглиз, Франсуз, Герман ва Шимолий Америка монополиялари фойдаландилар.
Улар хал килувчи тармокларни эгаллаб олдилар. 1910 - йилда чет эл капитали 3
млрд. долларга етди. Одддий аскарлар хукуматдан тан жазосини бекор этишни
талаб килдилар ва бунга эришдилар. 1870 - йилда Аргентинада 2 мм. ахоли
яшарди. Узок давом этган ички кураш, Парагвай билан олиб борилган
вайронагарлик уруши (1870 - йил мартида) эндигина тугаган, мамлакат хароба
холда эди. 1871 - йил бошида Аргентинада сарик, безгак эпидемияси таркалди.
Иктисодий хаёт деярли тухтаб колди. Либераллар доиралари вакили
(федералистлар) булган Сермейнто хукумати (1868 - 1874) ички ахволни
баркарорлаштиришда катта муваф'Ьакиятига эришди. 1872 - йилда Буенос Айресда миллий банк очилди. хуку мат иммигрантлар келишига шароит яратди.
Сармиенто президентлиги даврида Аргентинага 300 000 киши кучи& келди. •
Европадан келган калонистлар имтиёзли шартлар билан давлатдан ер олдилар.
Куплаб шахарлар, йуллар куриб кенгайтирилди. Маориф ва илм - фан тез
ривожлана бошлади. Католик мактабларининг купи ёпилди ва уларнинг урнига
дунёвий мактаблар очилди. Буенос - Айресда пиёда аскарлар ва харбий денгиз
мактаби очилиб, харбий таълимга асос солинди.
1876 - йил иммигратсия ва колонизатсия тугрисида конун кабул килинди.
Конунга кура, хал и ахоли банд килмаган давлат ерлари 80 гектардан
ошмайдиган участкаларга булиниб сотиладиган булди. Бундан факат катта
пулдорлар фойдаландилар ва ерларни арзонга сотиб олиб, чорвачилик
хужаликлари ташкил этдилар. Хиндуларнинг хосилдор ер ¿ари тортиб олиниб,
зобитлар ва аскарларга бепул булиб берилди.
Мамалакатда дехкончилик ва чорвачилик нихоятда тез ривожланди. 1870 йилда экин майдонлари 1 млн. гектарга етмаган булса, 1908 - йилда 16,3 млн,
гектарга етди. Аргентина 1875 - йилда бугдой сотиб олищни тухтатди. 90 йилларда эса бугдой экспорт килиш буйича дунёда энг йирик давлатга айланди.
Аргентина ахолиси иммигрантлар хисобига купайди. 1870 - йилдан 1900 йилгача мамлакатга 2 млн. дан куп киши кучиб келди. Ишчилар уз хак хукуклари учун кураша бошлади. Улар 8 соатлик иш кунини талаб килди. 1895 йилда сотсиапистик партия тузилди. Партия диний таълимни бекор килиш,
ягона солик жорий килиш, касаба уюшмаларини бирлаштириш ва намойшларга
рухсат учун кураш олиб борди. 18 ёшга тулган эркак фукароларга (рухоний ва
харбийлардан ташкари) умумий сайлов хукукини бериш тугрисида конун
чикарилишига эришилди.
Марказий Америка давлатидаги ахвол. Уруш йилларида Аргентина
бетарафликка риоя килиб, дехкончилик ва чорвачилик махсулотларини экспорт
килувчи йирик мамлакат булиб колди. Бугдойни экспорт килиш йилига 1 5 -2 0
млн. сентнерга етди. Маккажухори экспорт килиш буйича дунёда биринчи
уринни эгаплади. Аргентинада Европага куплаб гушт ва г^шт махсулотлари
етказиб бериларди. Тукимачилик, ойна, семент, металлургия ва кемасозлик
166
• имопглари тез ривожланди. Айни пайтла, чет эл капиталини киритиш купайиб
Порди Чунончи, Англиянинг 1914 - йилда Аргентинада куйган капитали
Мрийиб 1,5 млрд долларга етди. Американинг бошка марказий давлатларидаги
н - ион
мамлакатларга К а р а г а н д а Гватемала ва Коста Рикага нисбатан
•моНшиталик шароитига тарракий этди. Руфуно Барриос (•1873 - 1895 ййч)
I имц-маларнинг мустакил яшашига асос солди. Бирок, кейинчалик ички
• урлшлар натижасида "холдан тойган" Гватемала AKUJ га карам булиб колди
Гондурас, Салвадор ва Никарагуа узаро жанжал ва тортишувлардан сунг
|Н‘Г) - 1896 - йилларда ягона давлат - Буюк Марказий Америка Республикаси
ОУлиб бирлашдилар. уч давлат иттифокига рахбарлик рулини Никарагуа
мннгатори Селая (1883 - 1909 йй.) уйнади. у AKJLL1 нинг бу мамлакатларга
нипган экспансиясига бирмунча каршилик курсатди. АК\11 моноиолиялари бу
мпмлакатлардаги клерикал - феодал гурухларга таяниб Буюк марказий Америка
IVi мубликасини таркатиб юбордилар.
Гслаяни Никарагуадаги унинг душманларига ёрдам бериш йули билан
(шдариб) ташладилар.
1914
- йил августида Панама канали очилгач, канал зонасида Америка
i у(>срнатори узига буйсунадиган йирик харбий кучлар билан Марказий Америка
мамлакатларига хавф солиб турди.
XIX АСР ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА РОССИЯ ВА ЖАНУБИЙ
ШАРКИЙ ЕВРОПА
УБОБ
XIX АСР ОХИРИ XX БОШАРИДА РОССИЯ
XIX
аср охири XX бошарида Россия бу даврда чекланмаган монархия
•/ni. сиёсий тузумни бутун хокимият подшо (cap) кулида тупланган эди. (Тарих
ипобларида подшо хокимиятига нисбатан "чоризм, "самодержавия иборалари
нам ишлатилади.
Подшо хокимиятининг асосий таянчи помешчиклар хамда православ эди.
Подшо хонадонининг узи энг катта помешчик булиб, 7 млн. десятина (1
лсситина = ,1 гектар) ерга эгапик киларди.
Помешчик хужапиги Россиянинг капиталистик тараккист;! йулидаги асосий
i Vchk эди. Помешчилар жон - жахдлари билан эски тартибларининг сакланкб
колишига харакат килар эдилар.
Россияда буржуазия синфи бор эди. Уларнинг сармояларк хажм.ч гобора усиб
оорди. бирок буржуазиянинг сиёсий нуфузи паст, давлатни бошкар^лидаги
нштироки деярли сезилмас эди. Мамлакат ахолисининг 85% кпшлокларда
ншарди. Шундай булсада, Россияда капитализм шиддат билак ргвс*слан:,0
ООрди. Чет эл капиталининг кириб келиши туфайли огир саноат езл.г.к Силан
мигарилади. унинг металлургия, машинасозлик, нефт ва кумир
т < ‘шч каби
шрмоклари юксала бошлади. Россия киска вакт ичида (1898 - 190? ,ч.) н:фт
иииб чикариш буйича АКШ ни хам ортда колдирди ва дунёда бир tи 'п Уринга
чикди. Четга асосан керосин экспорт килинди. Метал эритиш буйича дунёда 4 ~
Уринни эгаллади.
1905 - йилга келганда ишчиларнинг сони 500 дан ортик булган корхонагсарда
бутун ишчиларнинг деярли 50% ишлар эди.
Шу давр Россия иктисодий тарракиётига хос я на бир хусусият бу монополияларнинг вужудга келганлиги эди. Чунончи, Россия Жанубнинг кура
металлургиясида бу йилларда "Продмет" деган йирик монополистик ташкилот
карор топди. Бу ташкилот амалда бир канча синдикатларининг бирлашмасидан
иборат булиб, металлургия саноатининг энг асосий махсулотлари: сортли темир
ва тунука, балкалар, релслар ва бошка шу кабилар савдосини монополия килиб
олди. Металлургия заводларининг факат айрим хил махсулотлари савдосигина
уз кулига олган монополистик бирлашмалар ("Трубопродажа", "Кровля”)
вужудга келди. Рангли металлургияда мис прокати заводлари синдикатлари
(1903) билан "Мед” жамияти (1907) хал килувчи мавкени эгаллаб олди.
1909 - йил 1 январида Россияда 45 саноат тармогида 140 та монополистик
бирлашмалар (синдикатлар) булиб, уларнинг энг йириги "Продмет" ва
"Продугол” эди.
Россия иктисодий тарракиётига хос яна бир хусусият - Россия капиталини
четга чикаришдан кура четдан Россияга капитал киритишнинг устунлиги эди.
Бу, бир томондан, Россия капитализмининг заифлиги окибати булса,
иккинчидан, Россияда чет эл капиталига катта фойда келтирувчи сохаларининг,
минтакаларининг куплиги хамда зрзон йшчи кучининг мавжудлиги билан хам
изохланарди.
Мамлакат саноатига куйилган чет эл капиталининг асосий кисми (24%)
Франсия капитали эди. Англия ва Германия капитал и ‘2 - 3 уринларни эгаллади.
айни пайтда, Россия чет эл давлатларидан тез - тез карз хам олиб турди. 1914 йилга келганда бу карзлар, 5,4 млрд. рублни ташкил этди.
Россия кишлок хужалиги хам секинлик бйлан булсада, тараккий этди.
Кишлок хужалиги махсулотлари ни экспорт кИлиши хам усди. Асосий экспорт
махсулоти галла эди. Агар 1876 - 1880 йилларда 277 млн. пуд галла экспорт
килинган булса, бу куурсаткич 1886 - 1900 йилларда 444 млн. пудга етди. Галла
экспорти жами экспорт кийматининг 47% ини ташкил этди.
Россияда капитализм тараккий этиши билан молия капитали хам вужудга
келди. "Петербург халкаро банки", "Азов Дон" ва "Рус - Осиё" банклари
мамлакат хаётида етакчи рул уйнай бошлади.
XIX
аср охири — XX аср бошларида Россия уртача тараккий килган давлат
эди. У саноат ишлаб чикариш хажми буйича дунёда 5 - уринда эди. Ахоли жон
бошига хисоблаганда, Германияга нисбаган 13 марта, Англияга нисбатан 14
марта, АКШ га нисбатан эса 21,5 мартага якин саноат махсулоти ишлаб
чикарарди.
Россия империяси таркибида 100 дан ортик миллат халк яшар эди. Давлатлар
турли асрларда, турли тарихий шароитларда Россия томонидан истило этилган
эди. Истило этилган улкаларда руслаштириш сиёсати олиб борилди.
Боскинчилар зулмига карши курсатилган миллий - озодлик харакатлари эса
аёвсиз бостирилди. Босиб олинган улкалар Россия саноатининг хомашё
манбайига айлантирилди.
Хукумрон табакалар 1905 - йилдаги инкилоб сабокларидан тегишли
хулосалар чикарди. Унинг асосийси - дехконларни инкилобий харакатлардан
168
четлатиш хакидаги хулоса эди.
Иккинчиси, кишлокларда подшо
хокимиятининг кучли ижтимоий таянчини вужудга келтириш муаммоеи эди.
Бу максадларни руёбга чикариш учун аграр ислохот утк&зишга карор
килинди. Подшо 1906 - йил 19 ноябрда аграр ислохот ва дехконларни кучириш
гугрисида фармон чикарди. бу ислохот бош вазир Столипин ташаббуси билан
боглик булганлиги учун у тарихга "Столипин аграр ислохоти" номи билан
кирган. Унга кура дехконларнинг уз хусусий ерига эга булишни масаласини
куйидаги 3 усул оркали амалга ошрилиши мулжалланди:
•Жамоа ер эгалигини бекор килиш ва дехконларга сагиб олган жамоа
срларини хусусий мулкка айлантиришгэ рухсат этиш ва дехконга уз чекини
сотиш хукукини хам бериш;
•Дехконларнинг давлат ва помешчикларга карашли ерларни сотиб олишлари
учун уларга дехконлар банки оркали ёрдам бериш;
•Ер танкислиги кучли булган марказий минтакалардаги дехконларнинг бир
кисмини Сибир, Узок Шарк ва империянинг миллий чекка улкаларига кучириш.
Столипин аграр ислохоти кишлок ахолисининг табакаланишини ва ички
бозорнинг усишини кучайтирди. Бадавлат дехконлар (кулоклар) нинг мавкеини
мустах кам л ад и. Бирок, аграр ислохот помешчик ер эгалигини тугата олмади.
Кишлок жамоаси хам бутунлай йук булиб кетмади. Бундан ташкари, кучиб
кслганлар яна авалги жойларига кайта кучиб келишга мажбур була бои]ладилар.
Чунки кучириш моддий жихатдан етарли таъминланмади, улар уз холига
гашлаб куйилди. Бунинг окибатида 1911 - йилда кучиб келганларнинг
(уларнинг сони 3,5 млн. дан ортик эди) ярмидан купи кайта кучиб келди.
Бундан ташкари, кучириш сиёсати миллий чекка улкалардаги снёсий
назиятни кескинлаштирди. Бунга чекка улкалардаги, хусусан, Урта Осиёдаги
ихлолига карашли энг яхши ерларни кучиб келганларга берилганлиги, ерли
ихолининг эса ёмон ерларга суриб чикарилганлиги сабаб б^лди.
Шу тарика, Столипин мамлакатни "тинчлантира" олмади. Хукумрон
тибакалар унинг истеъфо беришини талаб эта бошладилар 1911 - йилнин!
сснтябрида Столипин отиб ^лдирилди. Лекин барча нуксонларига кг^амгй
('толипин аграр сиёсати кишлокда капитализм нинг тараккий этишига йул ом < 1
РОССИЯНИНГ ТАШКИ СИЁСАТИ
Чор Россияси мустамлакачи давлат. Россия хам кудратли мустамлакачи
д«\влатлардан бири булган. Боскинчилик урушлари йули билан улкан империя
иужудга келтирилди. Айни пайтда, Россия мустамлакачилик империяси Англия
ии ёки Франсия мустамлакачилик империясидан фарк киларди.
Бу фарк - Россия босиб олган худудларнинг бевосита империя таркибига
кУшиб олинишида эди. Шу туфайли Россиянинг океан еки денгиз орти
мустамлакалари йук эди.
Чунончи, Урта Осиёнинг босиб олинган кисми империя таркибига кушилкб,
бу худудда Туркистон генерал - губернаторлиги ташкил этилганлиги сизга
"'/збекистон тарихи" дан маълум.
Россия агресив сиёсатининг асосий йуналишлари Болкон, Узок Шарк,
1^ркия хамда Кора денгиз билан Урта денгизни богловчи Дарданелл ва
Босфорт бугозлари хамда Урта Осиёда уз хукумронлигини урнатишга эди.
Россия - Туркия. Россия XIX асрнинг 70 - йилларидан кейин хам Урта
Осиёда боскинчилик сиёсатини давом эттирди. 1873 - йилда Хива хонлиги
вассал давлатга айлантирилди. Боскинчилик юришлари 1885- йилда тула
амалга оширилиб булинди. Тез орада Болкон инкирози юз берди. 1875 - йил
уруши рунг ёзида Герсеговма ва Босмяда Туркия мустамлакачилигига карши
кузголон кутарилди. Улар миллий мустакилигига карши кузголон кутарилди.
Улар миллий мустакиллик талаб килдилар. Болгарияда хам шундай кузголон
кутарилди. Бирок, кузголон шафкатсизлик билан бостирилди. Болкон инкирози
буюк давлатларнинг манфаатини яна бир бор тукнаштирди.
1876
- йил Сербия - Туркия урушида Туркиянинг кули баланд кела бошлади.
Шундай шароитда 5 октябр куни Россия Туркиядан Сербия билан яраша
битими имзолашни ва армиясини демобилизатсия килишни талаб этди. Бирок,
Туркия бу талабнинг бажарилишни пайсалга солди.
ЗГ октябр куни Россия бу масалада Туркияга ултиматум топширди. Шу
тарика, Сербия халокатдан саклаб колинди.
1876
- йил 26 декабрда Константинополда Болкон масаласида халкаро
конференсия чакирилди. 1877 - йилнинг 28 февралида Серб - Турк тинчлик
шартномасини имзоланди. Босния, Гарсеговина ва Болгарияга мухторият бериш
талаблари эса когозда колди.
Туркия Сербия билан тинчлик шартномаси тузган булсада, уз армиясини
демобилизатсия килмади. Бу Россия учун айни муддао булди. Россия 24 - апрел
куни Туркияга уруш эълон килди. Сербия ва Черногория хам харакатларида
катнашди. Россия армияси Туркия армиясига катта талафот етказди. 1877 - йил
охирида Плевна ёнида Усмон подшо 43 минг кушини билан таслим булди. 1878
- йил январда Скобелев армияси Адрианополни ишгол килди.
Россиянинг муваффакиятлари Англияни ташвишга солиб куйди. 1878 йилнинг 3 февралида Англия уз харбий кемаларини Мармар денгизига киритди.
Россия армияси Константинопол шахрига бостириб кирса, Россия билан
дипломатик алокасини узушини маълум килди. 1878 йилнинг 19 февралида Сан
- Стефанода Россия Сан - Стефано шартномаси Туркия шартномаси имзоланди.
Шартнома Болкон V ярим оролининг сиёсий харитасини тубдан узгартириб
юборди. Чунончи, Болгария Туркияга номигагина карам, амалда эса мустакил
давлатга айланди. Черногория, Сербия ва Руминия тула мустакил давлатлар деб
тан олинди. Туркиянинг Россияга 1 млрд. 410 млн. рубл товон тулаш
белгиланди.
Бирок Сан - Стефано шартномасини "жахон хокими" - Англия тан олмади. У
шартномани кайта куриб чикишни талаб этди. Германия ва Австрия - Венгрия
хам бу талабга кушилдилар. Яккаланиб колган Россия янги халкаро конгресс Берлин конгресси чакирилишига ноилож рози булди.
Берлин конгресси. Конгресс 1878 - йилнинг 13 июнида очилди. Унда Англия
конгресси ва Франсия, Германия, Россия, Австрия, Венгрия, Италия ва Туркия
делегатсилари катнашди. (Болкон давлатлари Берлинга таклиф этилган
булсаларда, уларга конгресс катнашчиси макоми берилмаган).
13 июл куни конгресс уз ишини якунлади ва "Берлин трактати" деб
170
ИОМлннган хужжат имзоланди. Бу хужжат Россиянинг Сан - Стефано
ши|Пномаси натижасида кулга киритган катта муваффакиятларининг
пнимиятини камайтириб юборди. Чунончи, Англия харбий кемалари Кора
шгмгизга кириш хукукига эга булди, Кипр ороли Англияга, Босния ва
||?рсоговина Австрия - Венгрияга инъом этилди. Болгария иккига булиб
шборилди, Айни пайтда, Туркия тулаши лозим булган товоннинг катта кисми
иипига мустакиллиги тан олинди.
Узок, Шарц сиёсати. Рус савдо саноат доиралари Узок Шаркнинг сиёсати
кУлга киритилишидан манфаатдор эдилар. Амур буйи ва Призморе улкаси
ЧИТОЙ худуддига кирар эди. Россия бу ерларни босиб олди. Россия учун бу
vикаларни мудофаа килишга Сахалин гоят мухим урин касб этар эди.
Шунинг учун хам Россия Япония билан яхши муносабатда булишга
ннтилди. Чунончи, АКШ, Англия ва Франсияни Понияга карши каратилган
члрбий экспедитсияларида иштирок этмади. 1872 •• йилда Японияга доимий
нпкил тайинланиб, унга Япония билан буладиган муносабатларда бу
млмлакатнинг ички ишларига мутлако аралашмаслик хакида курсатма берилди.
Япония хукумати Жанубий Сахалинга булган давосидан воз кечиши шарти
билан Курил оролларини Японияга бериш тугрисида шартнома (1875 - йил 25 ипрелда Петербург шартномаси) тузиш га муваффак булди.
У
рта Осиё масаласидаги к,арама - царшиликлар. 70 - йилларда рус
хукумати билан инглиз хукумати уртасида у рта Осиёдаги таъсир доираларини
иниклаш учун музокаралар бошланди ва у 1873 - йил битим тузиш билан
икунланди. Унга кура, Россия Афгонистонни уз таъсиридан ташкари деб тан
олди. Англия эса Хивага даъво килмайдиган булди.
1878
- йилда Англия Афгонистонга карши боскинчилик харакагтларини
бошлади. Бирок, афгон халки боскинчиларига карши кУзголон кутарди. Бундай
кулай имкониятдан фойдаланилган Туркистон генерал губернатори Н. Кауфман
1856 - йилдан Тошкент шахрига яшаб келаётган хамда рус хукумати карамогида
булган Шералихоннинг жияни Абдурахмоннй Афгонистонга жунатди.
1880 - йилда Абдурахмон бошчилигидаги кузголончилар инглизлар устидан
нитаба козондилар. Инглиз хукумати Абдурахмоннй Афгонистон амири деб тан
олишга мажбур булди.
Узининг стратегик максадига эришган Россия хозирги Туркманистон
худудларини босиб олиш учун киришди. 1880 - йили июл ойида Россия
кУшинлари генерал Скобелев бошчилигида юриш бошлади. 1881 - йил
яивардаги шиддатли жанглардан кейин Куктепа калъаси чор кушиклари
гомонидан кулга киритнлди. Туркман кабилалари уртасидаги узаро
келишмовчиликлар уларнинг ягона куч сифатида чор кушинларига карши
бирлашиб курашишига имкон бермади.
1881 - йил 9 - декабрда Техронда Россия ва Эрон уртасида форс туркман
чегараси тугрисидаги махфий битим имзоланди. Унда Россия таркибига
янгидан киритилган худуд чегаралари аникланди. Бу худудлар хозирда хам
1Уркманистон ва Эрон чегаралари булиб хисобланарди. Шу йили Россия ва
Хитой чегара чизигини утказиш буйича шартнома имзоладилар.
Рус - Япония уруши. 1884- йил Россия Марини эгаллаб, Кушкага чикди.
171
1885 йил 26 - мартда Кушкани босиб олиб, асосий пункт - Хирот ва Кандахорни
кулга киритди. Шундан сунг Англия ва Россия уртасида Афгонистоннинг
гакдири ва унинг чегарасини белгилаш масаласи кун тартибига куйилди. 1891 йили Росиянинг тасарруфтга кирган Урта Осиё худуди ва Афгонистон
уртасидаги чегара Помирдан утказилди. Россия - Япония муносабатлари хам
Хитой хам Манжурия туфайли тобора кескинлашди.
.. 4
Япония буюк давлатлар мададига умид боглади ва, ни^о^т 1902 - йилнинг 30
январида Япония * Англия битими имзоланди. Улар хар кандай шароитда хам
оир - бирини куллаб - куватлашга келишиб олдилар.
АКШ хам Японияни Росияга карши урушга рагбатлантира бошлади. Харбий
ва дипломатик жихатдан урушга тайёр булган Япония харбий флоти 1904 йилнинг 24 - январида уруш эълон килмай туриб, Порт - Артурга Россия харбий
денгиз кучларига хужум килди. "Вариаг" ва "Корейтс" кемалари чуктирилди.
Росия харбий - иктисодий жихатдан урушга тайёр эмас эди. Бунинг
окибагидан хам денгизда, хам курукликда маглубиятга учради. Деярли 5 ойлик
камалдан сунг Порт - Артур таслим булди (1904 - йил 20 декабр). 1905 - йил 15
майда Сусима ёнида рус флоти яксон килинди. Деярли бутун Тинч океани
флоти халокатга учради. АКШ бу икки давлат Уртасида сулх тузилиши борасида
воситачилик килиши мумкинлигини маълум килди. 1905 - йил 23 августда сулх
имзоланди. Россия Кореядаги таъсиридан махрум булди. Уни Япония уз
г^анфаатлари доирасига карашли деб эътироф этди. Узининг Порт - Артур ва
Далний хамда бу жойларда булган барча мол * мулкини ижарага бериш
хукукидан батамом воз кечди; Хуанчензи станцияси билан бирга Токиога берди.
Япония Сахалиннинг 50° шимолий кенгликкача булган жанубий кисмини хам
олди. Япониянинг балик овлаш туфисидаги талаблари махсус битим оркали
тартибга солинди. Россия катта микдорда улпон тулади.
РОСИЯДА ДАВЛАТ ТУРМУШ ДАРАЖАСИ
ГАРБИЙ ЛАТ ДУМАСИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ
РОССИЯ АХОЛИСИНИНГ ИЖТИМОИЙ ХАРАКАТ
Ижгимоий харакат Европа давлатларига нисбатан жу&а паст эди. Бу хол,
мамлакатда чукур иктисодий - сиёсий ислохотлар утказилишини талаб килишга
ксдир конститутсиявий мухолифатнинг йуклиги окибатида эди. Мавжуд
уукмрон тузум эса чукур ижтимоий ислохатларнинг ашадий душмани эди.
Корхонапарда иш вакти Урта хисобда 12- 13 соат, тукимачилик саноатида эса
1 3 - 1 4 соат давом этар эди. Фабрикага йулланган ишчи хужайин дуконидан
махсулотни насияга олишга мажбур эди. Дукон корхона эгалари учун
пшчиларни кушимча эксплуататсия килиш воситаси эди.
Кавказорти Козогистон ва Урта Осиёда ишчилар айникса огир ва хукуксиз
ахволда эдилар.
Жамиятда мавжуд тузум ни узгартириш хакида уйловчи турли гурухлар,
уюшмалар йук эмас эди. Уларнинг бири Г.В.Плеханов рахбарлик килган
"Мехнаггни озод килиш" гурухи эди. Бу гурух 1883 - йилда тузилди. Г. В.
Плеханов ишчилар синфини инкилобий куч деб хисоблаган. Лекин у
хохимиятни куролли кузголон йули билан босиб олишга карши эди. У
172
жамиятни ислохотлар йули билан янгилаш гарафдори эди.
1895
* йилда Петербургда "Ишчилар синфини озод килиш учун кураш
Итгифоки" тузилди. 1898 - йилда Россиядаги барча сотсиал - демократии
|урухлар "Россия Сотсиал - демократии ишчи партияси" (РСДРП) деб аталган
иартияга бирлашдилар. 1903 - йилдан бошлаб бу партияда рахбарлик В.И.Ленин
Калига утди. У РСДРП даги болшевиклар деб аталган окимнинг етакчиси эди.
Болшевиклар Россияда хусусий мул к - мутлако булмайдиган, жамият
оъзолари эзувчи ва эзилувчиларга булинмайдиган, давлат хоким:*яти асосан
ишчилар синфи кулида буладиган, барча мулк давлатники хисобланадиган
жамиятни урнатмокчи эдилар.
Бундай жамиятни куриш учун тузумни ишчиларнинг куролли кузголони
(аслида давлат тунтариши) оркали агдариб ташлаш гоясини таргиб этганлар.
Россияда меншевиклар, кадетлар, сотсиал - револютсионерлар, "17 - октябр
игтифоки" каби сиёсий партиялар хам мавжуд эди. Россиянинг миллий чекка
улкаларида эса миллий - ижтимоий харакат ривожлана борди. Урта Осиёда бу
харакат жадидчилик деб аталади.
1905 - йил инцилобининг оошла ниши . 1905 - йилнинг 9 январ куни Россия
гарихида биринчи инкилоб бошланди. Бу инкилоб Россия мехнаткашларининг
огир турмуши рус - япон уруши натижасида янада ёмонлашиб кетиши
окибатида юз берди.
Подшонинг "одиллиги" га хали хам ишонган Петербург ишчиларидак 250
минг киши 9 - январ (якшанба) куни уз илтимосларини подшога билдириш учун
гинч намойишга чикдилар. Илтимосномада Таъсис мажлиси чакириш,
дсмократик эркинликлар бериш, 8 соатлик иш куни жорий этиш кабилар ил гари
сурилган эди.
Бирок подшо тинч намойишни укка тутишни буюрди. Бу вокеа Россия
гарихига "конли якшанба" номи билан кирган. Петербургдаги "конли"
иокеаларга жавобан Москва, Рига, Варшава, Боку ва бошка шахарларнинг
ишчилари иш ташладилар, намойишлар бошланди.
Мамалакатда дехконлар харакати хам бошланди. Инкилобий харакат, хатто
айрим харбий кисмларга хам таъсир курсатди. Чунончи, Кора денгиз флотиша
карашли "Потиомкин" броненосетси матрослари 1905 - йилнинг ёзида кузголон
кутардилар.
Инкилобий харакатнинг бундай туе олиши I нинг ташкил этиши Николай
Лим ён беришга мажбур этди. 17 - октябр куни подшо Манифести эълон килди.
Унда виждон, суз, матбуот эркинлиги, йигилиш утказиш ва турли иттифоклар
тузиш хукуки, шунингдек, конун чикарувчи хокимият - Давлат думмаси
(парламент) ни жорий этиш ваъда килинди.
Бирок, бу инкилобий харакатни тухтата олмади. Чунончи, 26 - 27 октябрда
Кронштадтда матрос ва солдатлар кузголон кутардилар. Бирок кузголон
Оостирилди. 1500 матрос ва юзлаб солдатлар харбий дала судига берилди.
Петербург ишчилари уларни химоя килиб чикди. Уларнинг оммазий иш
гашлашлари кузголон иштирокчиларини улим жазосидан куткариб колди
Хукумат 1905 - йилнинг декабрида Давлат думмасига са!'шов тугрисида
конун кабул килди. 1906 - йил 27 апрелда 1 Давлат думмаси уз ишини бошлади.
173
Унда 448 депутат катнашди. Думма фаолиятидаги асосий масала аграр масла
эди. Депутатларнинг 1/4 кием и га я кин дехконлардар иборат эди. Улар Думала
"Трудовиклар" (''Мехнат гурухи") фраксиясини ташкил этдилар. "Трубовиклар"
хамма ерларни "умумхалк" га берилишини ва дехконлар аро уртасида
таксимланиши таклиф этдилар. Бу амапда помешчик ер эгалигининг
тугатилиши англатар эди. Подшо эса Думадаги вазиятдан ташвишда эди. Дума
подшо уйлагандек ювош булиб чикмади. Шунинг учун Николай II 9 июнда
Дума ни таркатиб юборди. 9 ноябрда эса дехконлар ни кучириш хакида фармон
чикарди.
1907
- йилнинг январида II думасига сайлов утказилди. Бу Думада хам аграр
масала асосий масала булди.
Аграр масала хусусида Дума хукумат лойихасини тасдикламади. Тез орада
хукумат Думадаги сотсиал - демократларга давлат тунтариши тайёрламокда,
деб айб куйди ва уларни Дума таркибидан чикаришни тапаб этди. Бу талабга
жавоб беришнинг чузилиб кетганлиги бахонасида Николай II 3 июнда Думани
таркатиб юборди.Lily тарика биринчи рус инкилоби маглубият билан тугади.
1905 - йилги сайлов тугрисидаги конун бекор килинди. 1907 йил 3 июндан янги
сайлов конуни кабул килинди. Сайлов тугрисидаги янги конун узида янги
конун 11 хукмрон тапаба манфаатини максимап даражада акс этгирди Чунончи,
бир помешчикнинг овози 4 та йирик буржуазия вакилининг, 260 нафар
дехконнинг ва 543 нафар ишчининг овозига тенг эди. Шу тарика, III Думага
сайланган 442 нафар депутатнинг 202 нафари помешчикчиларнинг вакиллари
булди.
Айни пайтда, Россия Парламенти 2 палатапи парламентга айланди. Давлат
Кенгаши парламентнинг юкори палатаси вазифасини бажарди. Давлат Кенгаши
аъзоларининг 50% ни подшо тайинлар эди. Хукумат подшо олдида жавобгар
эди. Унга "вето" хукуки берилди.
Сиртдан Караганда Россия констутсиявий монархияга айлангандек эди.
Аслида подшо хокимияти чекланмаганлигича колаверди. Бу хам Россия
ижтимоий - сиёсий хаётининг узига хос бир хусусияти эди.
Биринчи рус инкилоби изеиз кетмади. Чунончи' ишчиларга касаба
уюшмаларига бирлашиш хукуки берилди. Иш ташлаганлик учун жиноий
жавобгарликка тортиш бекор килинди. Дехконларнинг эса ер учун тулашлари
бекор килинди. Ижара хаки камайтирилди. Подшо хокимияти измида булсада,
ваколати муассаса - парламент жорий этилди.
XIX АСР ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА АВСТРИЯ - ВЕНГРИЯ
ИМПЕРИЯСИ
Сиёсий тузум. Австрия - Венгрия империяси 1867 - йилда Австрия ва
Венгриянинг хукумрон табакалари уртасидаги битим асосида вужудга келди.
Империянинг Австрия кироллиги таркибига Чехия, Моравия, Галитсия ва
Буковина, Венгрия таркибига эса Словакия, Хорватия ва Транссилвания кирган.
Шу йилнинг узида империянинг янги конститутсияси кабул килинган. Унга
кура империянинг умумий хукумдори Австрия императори булган. Император
Габсбурглар сулоласи вакили эди. Сулола империяни 1867 - йилдан 1918 -
мил гама бошкарган. Империя ташкил этилган пайтда император Франс Иосиф
1/ 11! .
Лвстрияда император хокимияти расман Рейхстаг, Венгрияда эса Сейм
имонидан чекланган. Бинобарин, Австрия - Венфия конститутсиявий
монархия эди.
Империя ташкил этилгач, куйидаги 3 га умум империя вазирлиги ташкил
нилган. 1. Ташки ишлар. 2. Харбий ва денгиз. 3. Молия. Бошка вазирликлар
нмнериянинг хар икки кисмида хам мустакил фаолият юритганлар. Венгрия уз
нирламентига, ижроия хокимиятга, сиёсий ва маъмурий мухориятига эга
оулган. Империядаги 50 млн. ахолининг 30 миллиони буйсундирилган славян
ннлкларидан иборат эди.
Австрия - Венгриянинг ик,тисодий тарак^иётн. XIX асрнинг сунггии
чорагида Австрия - Венгрия Европадаги энг колок мамлактлардан бири эди.
Мамлакатда феодализм саркитларининг сакланиб колганлиги илгор Европа
мимлакатларига нисбатан саноат тараккиёти суръатларининг секинлашувига
олибборди.
90 - йилларда шахар ахолиси бутун Австрия - Венфия ахолисининг факат
учдан бирини ташкил киларди. Хатто империянинг энг ривожланган кисми
б^лган Австрияда хам кишлок ахолиси купчиликни ташкил этар эди. Венгрия
»си к^прок аф ар, ярим феодал мамлакатлигича колаверди.
1867 - йилда тузилган Австрия - Венгрия битими Венгриянинг иктисодий
жнхагдан ривожланиши учун маълум туртки булди. Венфия кумири базасида
( лноатнинг металлургия тармоги ривожлана бошлади. Лекин Венфиянинг
исосий саноат тармоги озик - овкат саноати булиб колаверди. 1898 - йилда
Венгриянинг ун тортиш, вино тайёрлаш, канд ва бошка озик - овкат
михсулоталри ишлаб чикариш буйича империядаги хиссаси 47,3% ни ташкил
иди.
Мамлактнинг индустриал туманлари Куйи Австрияда ва Чехияда ишлаб
чикаришнинг консентратсиялашуви ва монополияларининг вужудга келиши
жараёни жадаллик билан борди.
XX
аср бошларига келиб судда капитали асосан, Венадаги бир неча йирик
Оанкда (Миллий, мКредитаншталт", "Боденкредитаншталт" ва Вена банклари
Оирлашмасида) тупланди. мамлакат хаётида молия олигархиясининг таъсири
кучайиб борди.
Айни пайтда, империя тараккиётининг узига хос яна бир хусусиятини унинг
чет эл капитапига карамлиги кучайиб борганлиги ташкил этди. Франсия,
Ьслгия, Германия банклари заём бериш, саноатга маблаглар солиш билан
Австрияни уз капиталлари билан тулдириб юборди. Айникса, герман капитали
устунликка эришди.
Австрия - Венгрия саноатининг металургия, машинасозлик, электротехника
на шу каби тармоклари Германия фир^алари томонидан молиявий жихатдан
»аъминланиб турилди. Немис капиталининг тукимачилик ва машинасозлик
корхоналарида хам мавкейи юкори эди. Немис капитали кишлок х^жалигига
хам сукулиб кирди. Австриянинг 200 000 гектар ери немис помешчикларига
тегишли эди.
Ижтимоий харакат. Империя мехнаткацщфи, уз хак- хукуклари учун
кураш олиб борганлар. Чунончи, 1869 - йилнинг 13 декабрида империя
пойтахти Вена шахрида ишчиларнинг оммавий намойиши утказилди.
Намойишчилар демократик эркинлик берилишини талаб килдилар.
Хукумат бунга жавобан, 1870 - йилда Австрия ишчилар харакатининг
рахбарларини давлатга хиёнатга айблади. Суд уларни узок муддатга озодпикдан
махрум этди.
Эдуард Тааффе Бош вазирлиги (1879 - 1893 йй.) даврида Австрия хам
Бисмаркдан Урнак олиб 1884 - йилда ишчилар харакатига карши "фавкулодда
конун" жорий этди. Конун ишчилар харакатига карши политсия террорининг
кучайтирилишга рухсат берди. 80 - йиллар охирига келиб касаба уюшмалари
таркатиб юборилди. Ишчи газеталарини нашр этиш тухтатилди. Шундай
булсада, ишчилар курашни давом этгирдилар. Чунончи, 1889 - йилда
Гаенфелдда Вадлер рахбарлигида Австрия Сотсиал - демократик партияси
(АСДП) тузилди.
Партия дасгтурида (бу Гайнфелд дастури хам деб юритилади) сиёсий
эркинликларни жорий этиш, парламентни умумий, тенг тугри, яширин овоз
бериш йули билан сайлаш тугрисида конун кабул килиш, черковни давлатдан,
мактабни черковдан ажратиш, иш кунини кискартириш талаблари бор эди.
1893 - йил 9 июнда Венада бу талаблар илгари намойиш булиб утди.
Ишчилар Ратуша биносини эгаллаб олдилар. Хукумат сайловислохоти хакида
конун лойихасини мухокамага куйишга мажбур булди. Ушбу лойиха 1896 йилда
конунга айланди 1907 - йилда эса сайлов тугрисидаги янги конун кабул
килинди. 24 ёшли эркаклар сайлаш ва сайланиш хукукини олди.
1890
йил 7 - 8- декабрда Таъсис сиездида Венгрия сотсиал - демократик
партияси тузилди. Бу партияни тузишда ишчи Пал Энгелман катта рул уйнади.
Сиездда партиянинг "принсиплар дeклapaтcияcи,, деб номланган дастури кабул
килинди. Бу дастурда капиталистик эксплуатаггсияга карши, ишлаб чикариш
воситаларини умумлаштириш учун кураш зарурлиги таъкидлаб утилган эди.
Миллий озодлик харакати. Империяда хар кандай шароитда хам славян
халкларининг мустамлака холатни саклаб колишга интилувчи словинистик
кайфиятдаги кучлар хам уз сиёсий партияларини туздилар. Бу партиялардан
бири Пангерман партияси, иккинчиси эса Христиан партияси деб аталди.
Пангерман партияси Австрия - Венгрия ва Германияни бирлаштиришга
харакат килди.
Купрок австралиялик католиклардан иборат булган Христиан сотсиалистлар
партияси арбоблари "Буюк Германия" гоясини синфий тинчликни таргиб
килиш, барча ижтимоий жанжалларни "иноклик ва мухаббат рухида" хал
килишга даъват килиш ва антисемитизимни таргиб килиш билан кушиб
бордилар. Бирок хукмрон доиралар славян халкининг миллий - озодлик
харакатини тухтата олмади.
Чех мухолифати Венфияда берилгани сингари Чехияда хам хукуклар сиёсий
хукуклар берилишини талаб килди. Хукумат бунга жавобан таъкиб
чораларини кучайтириб юборди. 1868 - йил 7 октябрда Чехияда камал холати
килинди. Бирок бу усул чех мухолифатини "синдира" олмади. Кураш давом этди
176
М михоят 1880 - йилда Чехияда суд ва маъмурият ишлар учун икки тил жорий
• ннинди. 1882 - йилдан бошлаб Прага университетида хам укитиш икки тилда
(игмис ва чех) олиб бориладиган булди.
I илитсиядаги украин ахолиси хам миллий зулм остида эди. Австрия
-укумати Галитсиядаги хукумрон синфлари билан битим тузиб, улкани идора
мшишда уларга рахбарлик рулини берди.
XIX
асрнинг сунгги ун йилларида миллий зулм янада кучайди.
Мкарпатядаги украин ахолиси "венгрлаштирилди". Хорватия доимо харбий ёки
фипкулодда холатда туради, халк норозилиги каттик таъкиблар билан
имфкатсиз бостириларди.
Хорватиядаги миллий - озодлик харакатига Венфия хукумати 1912 - йилда
Хорватия Сеймини таркатиб юбориш ва Конституцияни тухтатиб куйиш билан
живоб берди.
Ташкц сиёсапи I Австрия- Венгрия империяси ташки сиёсатида Болкон ярим
ороли алохида уринда турган. У бу минтакада устунликка эришишга Россия
мп.сирини кескин камайтиришга, Болкон халклари миллий - озодлик курашини
Постиришга интилди. Бу хол уни Германия билан тобора купрок
мкинлаштирган.
Фарнси - Пруссия уруши тугагач, тез орада {1873 - йилда) "Уч император
мгтифоки" (Германия, Россия ва Австрия - Венфия) тузилди. 1876 - йил 6
июнда Австрия - Венфия Россия ва Туркия уртасида уруш келиб чикканда
Остараф колиш мажбуриятини олди.
Берлин
конгрессида
айнан
талаби
билан
Болгария
чегаралари
кискартирилди. Рус армияси кисмларининг Болгарияда туриш муддати 2
ЙНЛДан 9 ойга камайтирилди. Черногориянинг денгиз сохили назорати Австрия
Венфия кулига утди.
Бундан ташкари, Австрия * Венгрияга ва Герсоговинани босиб олиш хукуки
Гмэрилди. 1879 йилнинг 7 октябрида, асосан Россияга каратилган яширин
Австрия - Венгрия ва германия битими имзоланди. Болкон масаласида
муносабатларининг кескинлашуви окибатида "Уч император иттифоки" бархам
топди.
Кербер (1900 - 1904) ва Гауч (1904 - 1906) хукумати даврларида Австрия Пснгриянинг ташки сиёсати тобора афессив (тажавузкорона) туе олди ва улар
I»олкон давлатларини босиб олишга интилдилар. Энди хукумрон доиралар
"Харбий партия" ташкилоти атрофида бирлашдилар. Бу партияга тахт вориси
Франс Фердинанд рахбарлик киларди.
1908
- йилнинг 5 октябрида Австрия - Венгрия, Босния ва Герсоговинани
Оосиб олди.
Австрия - Венфия ташки сиёсати Германияга мутлак карам булиб колди.
Австрия - Венфия уруш га тайёргарлик к^ра бошлади. 1913 - йилда мамлакатда
кисман зафарбарлик утказилди. 1914 - йил мартида Рейхстаг таркатиб
Н)Г)орилди. Ана шандай калтис вазиятда, зерб миллатчилари томонидан 1914 йил 28 июлда Австрия - Венфия тахти вориси Франс - Фердинанинг
пшдирилиши Австрия - Венфия хукумрон табакаларининг урушни бошлаб
юборишлари учун бахона булди. Мамлакатда харбий диктатура щрнатилди.
XIX АСР ОХЙРИ - XX АС Р БОШ Л А Р ИДА ИТАЛИЯ
Италиянинг сиёсий ту д аш . Франсиянинг Пруссия билан урушда енгилиши I
Италияни тула бирлаштириш йулидаги охирги тусикни бартараф этишга имкон I
берди. t
1871
йилнинг 3 октябрида Рим хам мамлакат кушиб олинди. Пап
хокимияти Ватикан саройи билан чеклаб куйилди. Бунгача nana IX Италиянинг
кушилишига каршилик килаёУгн ва уни Франися армияси хамоя килаётган эди. I
Италия еиёсий тузумига кура конститутсиявий монархия булиб колди. I
Конститусияга кура икки палатали (Сенат ва депутатлар палатаси) парламент
ташкил этилди. Кирол Виктор Эмманиел II конун чикарувчи хокимиятни
парламент билан булиб олди. Сенаторлар кирол томонидан умрбод муддатга ]
тайинланар эди. Ижро этувЧи хокимиятни параламент билан булиб олди
Сенаторлар кирол томонидан умрбод муддатга тайинланар эди. Ижро этувчи 1
хокимият Бош вазир кулида тупланди. Сайловда катнашиш учун мулк сензи
жорий этилди. Натйжада 27 млн. алохида 600 минг киши сайлов худудига эга
б у Л Д И j ■1; ‘ ;
Конститутсяда барча фукароларнинг конун олдида тенглиги, уй - жой
дахлсизлиги, суз ва матбуот эркинлиги, йигилиши утказиш хукуки эътироф
этилди. Христиан динининг католиклик окими ягона дин булиб колди. 1871 •
йилда Черков ва давлат муносабатини тартибга солувчим конун кабул килинди
Конун Папани мукаддас ва дахлсиз деб эълон килди ва Ватиканга бошки
давлатлар билан дипломатик муносабат урнатиш хукуки берилди.
Икпшсодиы ахвол. Италиянинг кандай давлат булиб бирлаштирилишн
мамлакатда капиталистик тузумни баркарор килиш жараёнини тезлаштириш
учун кулай шарТ' - шароитлар яратиб берди. Бирок Италия хамон агрпр
давлатлигича колмокда эди.
Ерга, асосан йириК ^Мйндорларнинг эгалик килиши сакланиб крлди. Бунши
устига ердан фойдаланишнинг колок шакллари хукм ‘еурарди. Помешчиклар
ерининг катта кисми майда участкаларга булиниб, жуда огир шартлар билин
(хосилнинг 3/4 кисмини тулаш шарти билан) дехконларга ижарага берилардм
Мулкдор дехконлар жуда купчилигининг эгалик килувчи ер майдони 1 га дни
ошмасэди;
Айни Пайтда, мамлакат олдида жуда катта молиявий муаммолар турарди
Чунончи, И-галиянинг ички ва ташки карзи 8 млрд. 300 млн. лирани ташкии
этарди.
Усиб бораётган чикимларни коплаш учун хукумат заёмлари чикаришт
мамлакат ичидаги хамда ташкарисидаги капитал эгаларига ёрдам сУ|)«П
мурожаат килиш га мажбур булди.
Италиянинг давлат карзи Хийддат билан купайиб бораверди. Шунга карами И
капитализм тобора чукур карор топа борди. Хукумат аввало темирИУи
курилишини кенгайтирди. Бош вазир Мингетти (1873 - 1876 йй.) даврнмн
темирйулларнинг узунлиги 1615 км гаетди.
Савдо флоти куриш кенг авж олди. Италия савдо флоти дунёда учинчм
уринга чикди. 1870 - 1880 йилларда икки туннел (Мон - Сени ва Сен Готари)
курилди. Улар Италияни Франсия ва Шветсария билан боглади. Янги сано|1
178
----------------------------------------------------------- Ж
ырмоклари аксиядорлик. жамиятлари тарикасида вужудга келди. Бош вазир Ф
I' риспи (1887 - 1896 йй) даврида 574 аксиядорлик жамияти булиб, уларнинг
мнитали 1935 миллион лирани ташкил этди. Мамлакат иктисодиётида банк
мпиталининг мавкейи ортиб борди.
XX
асрга келиб купдан куп урта ва майда саноат корхоналари сакланиб
кол га ни холда, ишлаб чикариш ва капиталнинг консентратсиялашиш жараёни
кучайди. 1902 йилда чуян ва пулат эритиш картели, кейинрок 'Терни - Илва"
i индикати, 1904 йилда канд ишлаб чикариш картели юзага келди. 90
Пиллардаёк вужудга келган "Монтекатини", "Пирелли", "Ансалдор", "Эдисон”
м(>и аксиядорлик жамиятлари ва 1906 йилда ташкил топган (Фиат) номли
икс иядорлик жамияти кимё саноати, резина саноати, машинасозлик, электр
• .шоати, автомобил саноати ва бошка махсулотлар ишлаб чикаришга тезда
уаунлик мавкеини эгаллаб олди.
Бнринчи жахон урушига кадар Италия аграр мамлакатигача колиб, ишга
чрокли ахолисининг купчилиги кишлок хужалигида банд эди. Шундай булсада,
мпплок хужалиги билан банд булган ахоли сони йилдан йилга камайиб борди
( 15% ).
Ижтимоий харакати . Мамлакатда мехнаткашлар ахволи нихоятда огир
•ни. Италия ахоли жон бошига даромад таксимоти даражаси буйича Гарбий
I иропада энг охирги уринда турар эди. Иш соати 12 - 13 соат давом этарди.
Ахвол, айникса мамлакат жанубида огир эди. Куплаб чет элларга
1М1иратсияга кетдилар. Агар 1872 йилда эмигрантлар сони 95 минг киши булса,
ГЛ4 - йилга келиб хорижга кетганлар сони 7,5 млн. га етди.
Италия халки, уз ахволини яхшилаш ва уз хак - хукуклари учун кураш олиб
ьордилар. 1892 - йилда Италия Сотсиалистик партияси тузилди.
1893
- йилнинг охири 1894 - йилнинг бошларида Ситсилияда дехконлар
•»Vполон кутардилар. 1898 - йилда Миланда руй берган умумий иш ташлаш 5
иунлик барикада жангларига айланиб кетди. Хукумат ишчилар харакатини
мрмия кучи билан бостирди.
1903 - 1914 йилларда (орада маълум узилишлар билан) Италия хукуматини
VI даврининг машхур сиёсий арбоби Ж. Жолитти бошкарди. Ж. Жолитти ахоли
чприд куватини оширма.й туриб, саноат ишлаб чикаришини ривожлантириб
«•Уимаслигини яхши тушунар эди. Бунинг учун эса мехнаткашларга яхши иш
чаи и г^лаш зарур эди. Бу хакда у "Саноат тараккиёти тепасида иш хаки кжори
пумглн мамлакатлар туради", деб такидлаган эди. Унинг даврида касаба
\мппмалари тузилишига, иш ташлаш утказилишига рухсат этувчи, тунги
мсмада болалар ва аёллар мехнатидан фойдаланмаслик, сайловчиларнинг мулк
Ий I анодхонлик сензини бекор килиш хакида конунлар чикди.
АЙни пайтда, у давлатнинг мамлакат иктисодидаги рулини ошириш
т |) 1|фдори эди. Унинг фикрича, давлат мехнат ва капитал уртасида хакам
Н'иифасини бажариш лозим эди.
t'auiKM сиёсапи Италия ташки сиёсатида "ирредентизм" тарафдорларининг
мисири кучайди. Ирредентизм Италияга кушни Болгар давлатларининг
шимиянлар яшайдиган худудини Италияга берилиши талаби билан чикувчилар
"1|>1|кати эди. Бу хол унинг кушни давлатлар билан муносабатларини
ёмонлаштирди.
Италия даво килаётган Шимолий Африка давлатлари худудини бирин г кетин
Франсия эгллай бошлади. Бу хол италияни Германия биланякинлаштирди. 1882
йилда Италия Германия ва Австрия г Венгрия иттифокига кушилди.
Иттифокчиларга эга булган Италия 1889 йилда Сомалини босиб олди.
1890 йилда эса Эритреяни эгаллади. 1895 йилда Эфиопияни босиб олиш
максадида бу давлатга хужум килди.
Бирок 1896 - йилнинг 1 августида Адуа ёнида Италия кушинлари тор - мор
этилди. 5 минг италиян солдати халок булди.
Янги мустамлакалар босиб олиш учун эса кулай дипломатик шароит яратиш
зарур эди. Ж. Жолитти хукумати худди шундай шароитни ярата олди.
Чунончи, Ж. Жолитти Италия билан Франсия уртасида кескин
муносабатларини бартарф этишга эришди. 1902 йилда бу икки давлат уртасида
битим имзоланди. Битимга кура, томонлар икки давлатнинг бири бошка
давлатнинг хужумига учрайдиган б^лса, узаро катьий бетарафлик
мажбуриятини олдилар.
1908 - йили Италия Босния ва Герсоговинани Австрия истило килишга
катъий норозилик билдирди. Натижада гоят кескин вазият юзага келди. Италия
1909 йили Россия билан Болкон ярим оролидаги уз манфаатларини куватловчи
битим тузди. Иккала давлат Австрия - Венгриянинг Болкон мамлакатларига
сукулиб киришига катъий каршилик курсатишга келишиб олди.
Кдлай дипломатик шароит яратилгач, Италия 1911 йилда Ливияга хужум
‘ килди. Ливия бу даврда расман Туркия империяси таркибида эди. Бу хол 29
сентябр куни Италия - Туркия урушини келтириб чикарди. Уруш Италия
галабаси билан тугади. 1912 йилдан бошлаб Ливия Италия мустамлакасига
айланди.
Миллатчи гурухлар фикрича, Ж.Жолитти хукумати "тартиб ва осойицггалик"
урнатишга кодир эмас эди. Уларнингтазйики остида Ж.Жолитти истеъфо берди.
1914 йилнинг 14 март куни консерватив гурух вакили Самандра хокимият
тепасига келди. Либерализм даври тугади
XIX АСР ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА БОЛКОН ДАВЛАТЛАРИ
XIX асрнинг 70 йиллаига келганда жанубий славянларнинг купчилиги
хамон чет эл зулми остида эзилмокда эди. Факат кичкина Черногория ва Сербия
князлигини ташкил этган серб ерларининг бир кисмигина мустакил эди.
Жанубий славяклар - болгарлар, македоняликлар, Босния ва Герсоговина
славянлари, сербларнинг талайгин^ кисми Туркия хукмронлиги остида эди*.
Хорватлар, словянлар Австрия - Венгрия монархияси, гарбий славянлар
(чех, Словак, поляк) нинг бир кисми хам Гасбурглар хукмронлигида эди.
Полякларнинг иккинчи кисми Германия,учинчиси эса чрризм зулмидан азоб
чекардилар. Чет эл зулми члавян халкларининг сиёсий, иктисодий ва маданий
тараккиётига тускинлик киларди.
Миллий озодлик харакати. XIX асрнинг 60 йилларидан бошлаб»
халкларининг миллийг озодлик кураши кучайди. Жасур болгар инкилобчиси
Васил Левский мустакил демократик Болгария Республикасини барпо этиш
180
цежасини илгари сурди. У Болгария худудида яширин кумолончи кумиталар
|уши. 1872 йилда Влевскийни катл этишган булсада. оюдлик харакати
ткаймади. 1876
йил апрел ойида Болгарияда кузголон бошланди.
К.у полончилар уз байрокларига "Озодлик ёки улим" шиорини ёзгандилар
Овлантли публитсист ва шоир Христо Ботел (1848 - 1876) озодлик харакатига
пулбошчилик килди (у турклар билан булган жангда 1876 йил 1 июнда
кихрамонларча халок булди. У халок булган куни Болгарияла Хотира куни
»Ифатида нишонланди).
болгар халкининг кураши жуда огир кечди. Кучлар тенг эмас эди. Турклар 30
000 га якин болгарни киличдан утказилди ва куплаб кишлокларни култепага
ийлантирдилар.
Бу
вахшийликлар
куплаб
мамлакатлар
жамоатчилигини
каттик
ипаблантирди. Рус хукумати Болконда уз таъсирини мустахкамлаш учун
ку 1голонлардан фойдаланишга карор берди ва Болкон славянларини йуклаб
чикди.
Юклорида айтилганидек, Россия хукумати 1877 йил 24 апрелда Туркияга
карши уруш эълон килди. (20г§ га каранг).
Ьолгариянинг цайта тикланиши. Туркияга Болгария давлатининг
гузилишига розилик билдирди. Мустакилликка эга булган давлатлар
конститутсиявий монархия давлатлари булиб колдилар. Янги кужудга
кслтирилган Болгариянинг давлат иктисодий тикланиш тузуми 1878 йил
1ирново Таъсис мажписи томомнидан кабул килинган Болгар князлиги
Конститусияда (Тирново Конститутсиясида) узил - кесил расмийлаштирилди.
Iирново Конститутсиясига мувофик Болгария князлиги мерос булиб коладиган
конститутсиявий монархия деб эълон килинди. Бу конститутсия Болгария
мустакиллигини амалда тасдиклади.
Буюк Халк Мажлиси (парламент) болган тахтига прусс офитсери, рус
императритсасининг жияни Александ Баттенбергни сайлади. Уни рус
императори Александр II тавсия килди ва Европанинг буюк давлатлари буни
маъкуллади. Бирок у тез Россияга карши сиёсат юрита бошлади.
Росия Баттенбергнинг сиёсатига норозилик белгиси сифатида уз
юбитлариниБолгариядан чакириб олди. Шундай шароитда, бир гурух олий
юбитлар 1886 йилнинг 9 августида Баттенбергни тахтдан воз кечишига мажбур
иди л ар.
Бирок Буюк Халк Мажлисининг раиси С. Стамболов рахбарлигидаги сиёсий
кучлар бу зобитларни камокка олдилар. Мамлакатда хокимият С.Стамболов
бошчилигида Давлат Кенгаши кулида утди. Бу хол Россия г Болгария
дипломатик муносабатларинингузулишига олиб келди.
1887г йилда Буюк Халк Мажлиси немис шахзодаси Ф.Кобургни Болгария
подшоси этиб сайлади. Уни Австрия - Венгрия тавсия этган эди. Айни пайтда,
Англия Германия ва Туркияга бу номзодни к^ллаб куватлади
1896 г йилда Россия г Болгария дипломатик муносабатлари кайта тикланди.
Турклар зулмига карши Албаниянинг мустакиллик учун кураши кучайди.
Албаниядаги барча сиёсий кучлар Албанияни таксимлаб олиш режаларини
гузаётган чет эл давлатлари сиёсатиа карши чикдилар. Болгарияда чикаётган
"Календари ко&лбиар" ("Миллий календар") деган Журнал 1902 йилда шундии
деб ёзган: "Биз уйкуда ётибмиз, бу эса бизнинг устимизда савдолашмокдалар"
1912
- йил 28 ноябрда Албания мустакилликка эришди. Туркларнинг кари (in
беш аср давом этган хукмронлиги тугади.
1 г 2 Болкрн уруши. Болкон давлатлари Туркиянинг Болкондаги хокимиятиы
бутунлай чек куйишга карор килдилар. Шу максадни руёбга чикариш учуй
Болгария, Сербия, Черногория ва Гретсия узаро иттифок туздилар. Бу иттифоь
тарихга "Болкон иттифоки" номи билан кирди ва Россия томонидан кУллвО
куватланди. "Болкон иттифоки" 1912 йилнинг 17 октябрида Туркияга уруш
эълон килди. Бу урушда Туркия маглубимятга учради. 1913 г йилнинг 30 ми!»
куни Лондонда Болкон иттифоки билан Туркия уртасиа тинчлик шартномлт
имзоланди. Унга кура, Туркия Европада Константинопол шахри ва Кора деж и i
бугози киргокларидан бошка барча худудларидан ажради.
Тез орада 2 Болкон уруши юз берди. бу урушда Болкон давлатлари уртастш
тукия мустамлакачилигидан озод булган худудларни таксимлашда келиб чиккаи
низо сабаб булди Болгария Сербиянинг кучайиб кетишини асло хохламади.
германия ва Австрия г Венгрия мададига таянган Болгария 1913 г йилниш
29 июнида Сердия ва Гретсия га карши уруш харакатларини бошлади
Черногория ва Руминия Сербия ва Гретсияга ёрдам бердилар. Туркия хам
Болгарияга карши урушда иштирок этди. Болгариянинг кийин ахволга тушиб
колганидан фойдаланган Туркия 16 июл куни Болгарияга хужум килди
Болгария маглубиятга учради. 20 июлда Туркия ундан Адрианополни
кайтариб олди. Бухарест шахрида 1913 йил 10 августда Тинчлик шартномаси
имзоланди. Унга кура Болгария кулга киритган ерларнинг бир кис мида и
ажради. Руминия, Сербия ва Гретсия худудлари кенгайди. 24 сентябрда Туркия
ва Болгария уртасида Константиполда имзоланган шартномага кури
Адрианопол Туркияга кайтарилди.
Болконда Россиянинг Германия, Австрия - Венгрия иттифоки билан
муносабатлари кескинлашди. Болкон Европанинг портловчи модда солинган
"бочкаси" га айланди.
IIIБУЛИМ
J
УБОБ
XIX АСР ОХИРИ— XX АСР БОШЛАРИДА ОСИЁ ДАВЛАТЛАРИ
XIX АСИРНИНГ ОХИРИ ВА XX АСР БОШЛАРИДА ЯПОНИЯ
Мамлакатда бозор иктисодиётининг ривожланищи, 1867 - 1868 йилларда
булиб утган узгаришлардан Сунг? Японияда Токугава хонадони кулида булган
сиёгунлик бошкаруви бархам топди. 1868 - 1878 йилларда мамлакатда мохиятан
инкилобга тенг "Мейдзи ислохотлари" (император Мутсихито "Мейдзи" номи
билан тахтга 5^казилган. Бу суз "маърифатли бошкарув" деган манони
англатади) деб аталган ислохотлар 5пгказилди. Император Мутсихито
парламентга ухшаш Давлат Кенгаши ташкил этди. Ишлаб чикариш Имс Варинг
ривожига тускинлик килувчи конун ва тартиблар бекор килинди. Уша вактга
кадар Европанинг илгор давлатларига, уларнинг Япония билан савдо иктисодий алокларига карши сиёсат хукмрон эди. Янги хукумат Японияни
182
| И)..... билан "якинлаштириш" сиёсатини юритди. Мамлакатда ягона пул
ЙН|1ИНГи (Иен) жорий этилди.
Ч1рим г айрим хокимликлар чегараларидаги божхоналар ва бошка тусиклар
...... шшланди. Бу тадбир мамлакат микёсида савдо иктисодий алокларга кенг
Р1 м очилди. Йулларда дехконларнинг шахарга кочиб кетишига карши, уларни
IV(НО жойига кайтариш учун куйилган пойлокчилик манзиллари тугатилди.
......... саноат кишлокдан ишчи кучи "окиб" келишидан манфаагдор эдй. Бу
инЛмрлар Японияда ички бозорнинг, саноат тармокларининг ривожига хизмат
• ими (тшлади. 1869 йилда "турт табака" хакидаги конун бекор килинди. Феодал
мчнндор самурай, дехколн хунарманд ва савдогар табакалар расман тенг
кукли деб эълон килинди. 1871 йил хукуксиз куйи табака хакидаги конун хам
Пииор килинди. Барча табака вакиллари касб танлашда эркин, тадбиркорлик
мнншрига хакли булишди.
Мамлакатда апохида феодал мулклар тузими, хокимлар тугатилиб, 75 та
ннпоят тузилди. Натижада марказлашган хукумаг бошкаруви юзага келди. 1872
инила ялпи хизмат хакида конун кабул килинди.
1К71 - 1878 йилларда кишлок сохасида ислохотлар утказилиб, ерни олди г
и паи килиш, истаган турдаги экинларни экишга рухсат берилди. Хосилдан
т е с а куринишдаги солик пул солиги билан алмаштирилди. Ернинг майда
*»Vмпкларга булиниб кетишига карши конун чикарилди.
Шароит канчалик огир булмасин, Японияда капиталистик муносабатлар тез
риножлана бошлади. Япония Европа тажрибапаридан Шаркда биринчи булиб
ФоИдаланилди; европада узок вакт давомида юзага келтирилгин илго саноат
м'чникасини Япония тайёр холда олар эди. Давлат бозор ишлаб чикаришини
ЫЧ1Г йулга куйиш учун хрмийлик илиш йулидан борди.
Ьиринчи галда Японияда тукимачилик саноати тез ривожланди. 1890 г йилда
у (»арча саноат тармокларининг 45% ташкил этди. 1868 - 1885 йилларда давлат
-исобидан 1300 саноат корхонаси курилди. Улар давтлаб бадавлат
• пноатчиларга ижарага берилди. Кейинрок эса саноат корхонапари уз
и.фхининг ярмига, хатто 10 - 15% хусусий килиб сотиладиган булди. Натижада,
Ммтсуи ва Митсубиси. Сумитомо, Ясуда, Фурукава, Кавасаки, Танака, Асано
|.»()н банк эгалари йирик саноат корхоналарининг эгаларига айландилар.
Ниония саноат ва капитал сохапарида уша даврдаги Россиядан ун баробар
Тв «рок ривожланмокда эди. Япон капитализми купрок банк капитализми тусини
олди. Саноат марказлашуви ва ихтисослашувидан кура банк сармояларинйй1г
марказлашуви тезрок борди. Ислохотлар даври, саноатда янгиланиш жараёни
ышитьал жамгариш билан баробар давом этди. Маблагларни савдо, транспорт
м»| банкларга солиш купрок фойдали булиб колди. Японияда монополистик
капитализм феодал монархия колдиклари билан чирмашиб кетди. Бу жихатдан
Чиония Россияга ухшаб кетарди.
Англия, Франсия, АКШ дан фаркли уларок, Японияда хокимият буржуазия
кУлида булмай, балки помешчик г буржуазия блоки кУлида эди.
Япония Хитойдан контрибутсия тарикасида олган катта микдордаги товон
нулини армия ва флотни кучайтиришга сарфлади. Харбий буюртмалар
юэвсидан киладиг^н хисоб г китоблар натйжасида бу маблаглар
саноагижтимоий хаёти ва темирйулларга сарфланадиган булди. Япония
хукумати огир индустрияни ривожланишига алохида эътибор берди. 1900 - 1913
йилларда саноат ишлаб чикаришни АКШ да 85%, Германияда 54%, Франсияда
51%, Англияда 25% усган булса, Японияда 181% усди. У ишлаб чикариш
буйича Италиядан узиб кетиб, Франсияга якинлашди. Мамлакатда саноат, савдо
- сотик ва банклар консентратсиялашиб, монополиялар вужудга келди.
Японияда янги ислохотлар тезкорлик билан руй берди. Саноат ривожи уз
натижасини курсата бошладилар. Капитализм тараккиёти дехконларнинг 1883
йилда 33 минг дехкон ердан ажралган булса, 1885 йилга келиб бу ракам 108
мингга етди. Натижада, улар шахарга кетиб, ёлланма ишчиларга айландилар.
Саноат эгалари янгича, илгор ишлаб чикаришни кеяг йулга куйиб, мамлакатни
янги тараккиёт боскичига олиб чика бошладилар. Саноат корхоналарининг сони
йилдан йилга купайиб борди.
Лекин ишчиларнинг иш хаки паст эди. Иш вакти 1 5 -1 8 соат давом этарди.
Корхонада техника хавфсизлигига жавобгарлик йук эди. Бунинг устига япон
ишчилари ва мехнаткашлари на сиёсий, на ижтимоий хукуклардан фойдаланар
эдилар. Бундай шароит, албатта, норозиликка сабаб булар эди. Бу холат 1881 г
1896 йиллар орасида Япония мехнаткашларининг бир кагор касаба уюшмалари
тузилишига олиб келди.
1889
йил Конститутсияси Япония жамиятининг илгор катлами 1872 г 1882
йилларда ваколатли парламент тизими урнатиш учун курашдилар. Хукумат 1878
г йилда префектура (вилоят) ларда махаллий уз - узини бошкарувни жорий
’килишга мажбур булди. 1881 - йилда император парламент тузишга ваъда
берди. Иктисодий ислохотлар буржуазиянинг усишига ва сиёсий жихатдан
кучайишига сабаб булди. Буржуазия давлатга рахбарликни уз кулига олишни
даъво кила бошлади. Мамлакатда императорнинг мутлок хокимиятини
чеклайдиган конститутсия жорий килиш учун харакат кучайди.
Хукумат мён беришга" карор килди. Нихоят, 1889 йил 11 февралда Пруссия
Конститутсияси намунаси асосида тузилган Конститутсия юзага келди.
Мамлакатда икки паоатадан: юкори (перлар) ва куйи палата (вакиллар) дан
иборат парламент тузилди. Парламентнинг юкори палаггаси аъзоларидан бир
кисми зодагонлардан ва император тайинлайдиган шахслардан иборат булса,
бир кисми мулкдорлардар 7 йилга сайланар эди. Куйи палата 4 йилга сайланган.
Япониянинг атиги бир фоиз ахолиси сайлов хукукига эга булди.
Конститутсия Императорнинг мавжуд барча хукукларини нафакат саклаб
колди, балки унга янада кенг хукуклар берди. Масалан, у парламентни
чакириш, очиш, таркатиб юбориш, конунлар Урнига олий фармонлар чикариш,
кушинларнинг Олий бош кумондони булиш, уруш эълон килиш, сулх тузиш
каби хукукларни узида саклаб колди. Конститутсияга кура, Вазирлр кенгаши
факат Императорга хисоб берарди.
Ташкц сиёсат . Император хонадони вакилларидан иборат давлатмандлар
перлар палатасидан асосий купчиликни ташкил киларди. парламентнинг барча
карорлари Император хузурига яширин кенгашдан утиш зарур эди. Сайлов
хукуки мол г мул к сензи билан чекланди. Сайлов ёши 25 ёш килиб белгиланди.
Шунга карамай, Япониядек феодал анъаналарга бой мамлакатда конститутсия
184
кабул килишнинг уузи катта вокеа эди. (Ташки сиёсат) ахолининг камбагаллиги
снноат махсулотларининг сотиб олишини кийинлаштирди Бу ходиса Япон
хукмрон доираларини кушни давлатлар худудларини босиб олишга ундаган. Бу
максадни руёбга чикариш учун Япония зур бериб куролланди. Япониянинг
(юскинчилик максадлари Кореа, Хитой, Тинч океан хавзасига каратилди. Тез
орада Япония боскинчилик урушларини бошлаб юборди. 1874 йили тайван
оролига хужум килди. 1872 г 1879 йилларда Япония, Хитойнинг норозилигига
карамай, Рюкю оролини босиб олди. АКШ 1875 - йилда Японияни тан олиб,
унга мустамлакачилик ишларида "мадад кули" ни чузди. 1875 йилда Япония
Жанубий Сахалин хисобига Курил оролларини Россиядан ажратиб, узига кушиб
олди. 1875 йилда Япония Кореяга хужум килди ва Канхва оролини босиб олди.
1876 йили японлар учун Корея "очик" мамлакат деб эълон килинди. Япон
моллари божсиз сотиладиган булди. Шу йул билан Корея Хитой таъсиридан
ажратиб олинди.
1894 - 1895 йилпардаги Япония - Хитои уруши. Япония - Хитой
муносабатларидаги зиддият 1894 - 1895 йилларда урушга олиб келди. 1893 йили
япон куш инлари Кореяга бостириб кирди. 1894 йил июлида Япония Сеулда
сарой тунтарилйшИ килиб, японпараст хукумат чуктирилди, Айни пайтда, япон.
кушинлари уруш эълон килмасдан Кореяда турган Хитой харбий кисмларига
хужум килди. 1894 йилда хитой кушинлари Пхеньян ёнида маглубиятга учради.
Бу хол Япониянинг Узок Шаркда устунликка эга булишига йул
очдиЯпонияниянинг замонавий куроллар билан таъминланган харбий кучлари
хам курукликдан, хам денгиздан хужум уюштириб, Хитой кушинларини
маглубиятга учратди. 1895 йил 17 апрелда Симоносеки сулхи тузилди. Хитой
Кореянинг мустакиллигини тан олди. Ляодун, Тайван, Пенху (Пескадор)
оролларини Японияга берди. Шунингдек, Японияга кагга микдорда товон
тулашга мажбур этилди.
Тенг булмаган шартномага кура, Япония уз савдоси учун Хитойни "очиб"
куйиш, Хитой худудида янги саноат корхоналарини куриш ва улардан
фойдаланиш хукукини олди.
Япония г Хитой уруши Японияни монополистик капитализм йулига кирди.
Узок Шаркда унинг харакатлари эркинлашди. Шу билан бирга, Гарб давлатлари
билан Япония уртасида нотенг иктисодий битимларининг б<жор килинишига
олиб келди.
1895 йили Япония 10 йиллик куролланиш дастурини кабул килди. Айни
пайтда, Япония халкаро микёсида зур бериб дипломатик музокаралар олиб
борди. Масалан, 1902 йили Англия билан 5 йиллик битим тузиб, Хитойда
Англия - Япония манфаатларини белгилаб олди. АКШ Японияни куватлашики
билдирди ва Германия, Франсияни хам шунга чакирди. Шундай килиб,
мукаррар булиб колган урушга Россия ёлгизлатиб куйилди. Рус - Япок уруши
1904 йил 24 январда бошланди (20 - га каранг).
1910
йил Япония Кореянинг аннексия килинганлигини расман эълон
килди. Япония хукуматининг талаби билан Корея императори узининг бутун
хокимиятини "абадий ва батамом" Японияга топширилди. Кореяда маъмурий
мансабларининг барчасини японлар эгаллаб олдилар. Корейс халкининг миллий
185
маданияти поймол килинди. Мактабларда корейс тКлида укитиш такикланди.
Кореяда курилаётган япон саноат корхоналарида корейслар катти к
эксплуатация килина бошланди. Япон боскинчилари "килич билан чопиш"
режимини урнатдилар. Япония эндиликда барча эътиборни Хитойга каратди.
Европа давлатлари ва АКШ нинг Хитой бойликларидан фойдаланиш Японияни
хам Хитой мулкларидан фойдаланишга ундар эди. Иштахасининг "очилиб"
кетиши АКШ ва Англия билан муносабатларининг ёмонлашувига олиб келди.
Японмия узок шаркда мхавфли ракиб” га айланди. Россия билан Мугулистон ва
Манжулияда "Таъсир зуналари" ни билиб олиш хакидаги битимлар (1907 - 1912
йй.) узок Шарклдаги кучлар нисбатини Япония фойдасига кескин равишда
узгартириб юборди. шу тарика Япония хам янги уруш гирдобига тобора купрок
тортила бораверди. (23-§.)
9 боб. XIX АСРНИНГ ОХИРИ ВА XX АСР БОШЛАРИДА ХИТОЙ
XIX АСРНИНГ ОХИРИДА ХИТОЙНИНГ ИЖТИМОИЙ Г
ИКТИСОДИЙ АХВОЛИ
XIX аср охирида хам хитой колок, ярим феодал давлат эди. Ернинг асосин
кисми заминдор бойлар кулида эди. Купчилик дехконлар заминдорлардан ерни
ижарага олар, ижара хакини пул билан ёки хосил хисобидан тулар эдилар. Ери
бор дехконлар жуда кам эди. Дехконлар шахарга иш кидириб келардилар.
Лекин хар доим хам иш топилмас эди. Чунки Хитойда саноат жуда секин
тараккий этаётган эди XIX асрнинг с^нгги чорагидан бошлаб мамлакатда
капиталистик муносабатлар хам ривожлана бошлади. Дастлабки темирйуллар
курилди. Иктисодий алоклар кенгайди. Йирик шахарлар бгрпо этилди.
Ишчилар сони купайди. Саноат пайдо булиши билан миллий буржуазия хам
шакллана бошлади. Бирок миллий буржуазиянинг купчилиги компрадорлардан
иборат эди. Улар амалда чет эл фирмаларининг агентлари эди. Улар четдан
келтирилган товарларни сотиш ва арзон хомашё сагиб олиш хисобига бойиб
борардилар.
Пулга мухтож булган Син сулоласи чет эт давлатлари билан асоратли
шартномалар тузар ва миллий манфаатларга хилоф равишда уларга "ён"
берарди. 70 йиллардаёк ажнабийлар Хитойнинг 26 порти (бандаргохи) га
бемалол кирардилар ва хужайинлардек иш юритардилар.
Темирйуллар
курилиши
хорижликлар
тасарруфида
эди.
Кумир
шахталарининг, конларининг катта кисми хам уларнинг ихтиёрида булиб,
Хитой чет эл давлатларининг хомашё базасига айланиб колди. Чет элликлар
катта шахарларда хатто уз районларини ташкил этиб, Хитой маъмурларини
менсимасдан иш юритдилар.
Хитойнинг Япония билан 1894 - 1895 йиллардаги урушда маглубиятга
учраши чет эллик монопалистларнинг Хитойни янада купрок талашлари,
асоратга солишларига сабаб б^лди. 1897 йилда Германия Цуамчжувань
курфазини босиб олди ва Шандун вилоятини
тасир доирасига киритдн.
Франсия Цуамчжувань курфазини эгаллади ва Юнан вилоятида хукмронлик
таъсирини утказа бошлади. россия Порт - Артурни, Англия Вэйхай порти ни
босиб олди. Энг бой худуд Янсзи дарёси хавзаси Англиянинг таъсир доирасига
186
mimo колли. Футзияни вилоятила япон боскинчилари хукмрон булиб олдилар.
нгондаги хар кандай курилиш ёки узгаришлар боскинчилар томонидан
жнорат килинарди. шундай килиб, Хитой ярим мустамлакага айланди.
САНОАТ ТАРАККИЁТИНИНГ БОШЛАНИШИ ВАУНИНГ
ХУСУСИЯТЛАРИ.
ХАЛК ХАРАКАТЛАРИ
XIX асрнинг охирида Хитойда илк саноат корхоналари пайдо бошлади.
I НКI йилда Шиомлий Хитойда биринчи тамирйул ишга гуширилди. 1897 йилда
fly ерда 600 га якин чет эл фирмалари мавжуд эди. Лекин
<.шоаткорхоналарининг усиши ва купайиши суст борли.
Г нропанинг савдодаги хиссаси 1890 йилда 40 млн. иенга тенг булди. Импорт
жспортдан анча куп эди. хитой билан Англия уртасида 1876 йили тузилган
мжвенсия Хитойни янада асоратга солди. конвенсия Англияга Хитойнинг 10
мин ортик портига эркин кириш, катор вилоятларда имтиёзли савдо килиш
\укукини берди.
1880
йилларда Франсиянинг Ветнамни босиб олишни туфайли Франсия
Хитойга карши уруш очди. 22 та Хитой харбий кемаси чуктирилди. Хитой
ч.шкидаги баланд рух, миллий шаклланиш жараёни Син императорларида
ипчима уйготдн. Бундан чучиган Хитой хукумаги Франсия билан шошилинч
о т им тузди. У голибона урушни маглуб сифатида якунлаб, Франсияга катор
мисалаларда "ён берди".
Япония хам Хитойга нисбатан боскинчилик режаларини амалга оширишга
мфишди. 1872 йили Рюкю оролини, 1874 йили Тайванни босиб олишга харакат
килди. Тайвандаги урушда АКШ харбий кучлари иштирок этгани учун бу орол
пмсрикалик савдо - саноатчилар учун "очик" деб эълон килинди.
Ижтимоий харакапи Хитой эндигина саноатлашув йулига кадам 10 юганда
ч()рйий давлатлар томомндан талон - тарож килиниши хапк ахволига таъсир
кУрсатди. Хитойни тугри тараккиёт йулига олиб чикиш хакида турли илгор
нжтимоий харакатда Сун Ят Сеннинг "Хитой уйгониш жамияти" номли
шшкилоти манжурларнинг Син сулоласини агдариб ташлаш ва хитойда
чомократик миллий давлат тузиш учун курашар эди.
Хитойда бу даврдаги ижТимоий харакатда "Ихет>ан" - "Тинчлик ва адолат
учун кутарилган мушт" деб аталган яширин ташкилот хам катта рул уйнадм.
Ихсгуан" лар "Манжур сланларини хайдаб чикарамиз, чет элликларни
НУкотамиз" шиори ости да иш кутардилар.
1899
йили Ихетуан харакати кузголон тусини олди. Ихетуан Японияга товон
|Уяашни тухтатиш, Тайванни Хитойга бирлаштириш каби талабларни
кУйдилар. Син хукумати кузголондан чучиб колди. Чунки ихетуанлар пойтахт
и.» нилоятларнинг карийб ярмини к^лда тутиб турган эдилар. 1900 йили хукумат
нУи олончиларга карши юборган кушин енгилди.
К^зголончиларнинг яхши уюшган отрядлари Пекинга юриш бошладилар ва
Оу ерда уз хокимиятини урнатдилар.
Хитойга кррши интервенция си. Бу вокеа Пекинга чет элликлар
ингервенсияси Интерверслиг бошланишига бахона булди. Интервенсияда
саккиз давлат Германия, Япония, Италия, англия, АКШ. Франсия. Россия ва
Австрия г Венгрия катнашди. Уларнинг хар бири Хитойда каттарок улушга эга
булиш максадмни кузлар эди.
1900
йил июл ойида чет эл интервентлари ялпи хужумга утдилар. Август
ойида Пекин эгалланди. Хорижликлар шахарни ва Император саройини талонг
тарож килдилар. Саккиз давлат асоратли шартномани (1907 йил 7 сентябрда)
имзолашга мажбур килди. Шартномада кузголонда XX аср бошларида
Хитойнинг ижтимоий - иктисодий ва сиёсий ахвол катнашган мансабдор
шахсларни катл этиш ёки сургун килиш талаб этилди. Шунингдек, Пекин билан
денгиз сохили уртасидаги йулларни мухофаза килиш учун ажнабий давлатларга
Хитойда уз кушинларини саклашга рухсат берилди. Бундан ташкари, Хитой чет
эл интервентларига 33 млн. доллар товон т^лашга мажбур этилди. Хитойга
куролг
аслаха
киритиш
такикланди.
Ажнабийларнинг
Хитойдаги
имтиёзларикупайди. Натижада Хигой янада химоясиз булиб колди.
Айни пайтда "Ихетуан” кузголони мустамлакачиларни эхтиёткорлик билан
харакат килишга мажбур этди. АКШ монополистлари 90 йилларда Хитойга
бостириб киришни узларига асосий максад килиб олдилар.
1899 йил сентябрда АКШ давлат котиби Хейнинг "очик эшиклар ва тенг
имкониятлар" сиёсати эълон килинди ва "Хей" доктринаси деб ном олди. (15—
16§ га каранг).
Узининг иктисодий куч г кудратига ишонган Америка капитали Хитойда
барча ракибларини енгишга умид боглади.
Ижтимоий - иктисодий ахвол. XX аср бошларида Хитойда ижтимоий
зиддиятлар кучайиб кетди. Манжурларнинг Син сулоласи хукмронлиги
инкирозга юз тугди. Шошилинч курилган ислохот чоралари жамият ахволини
тубдан яхшиламади. Хитойда саноат тараккиёти билан унга тусикка айланган
ер мулкчилигига хос колок ишлаб чикариш муносабаглари уртасида зиддият
чукурлашди. Омниа орасида манжурлар бошкарувига карши харакат кучайди.
Хорижий давлатлар Хитойда уз мавкеларини мустахкамла'б олдилар. Хитой
миллий саноати ривожланиши анча оркада колди. Шундай булсада, хар йили 50
тадан купрок корхона ишга туширилди. Натижада, экспорт 1901 йилдан 1911
йилгача 122 млн. долларга 245 млн. долларга усди. Хорижий давлатлар ичида
Англия товар айирбошлада биринчи урнида (50%) турар эди. 1914 йилга келиб
Хитой хорижий давлатлардан 835 млн. доллар карз булиб колди.
Муваффак, Республика хукуматининг тузилиши. Сун Ят Сен ташкилоти
конститутсиявий публото хукумат нархия хакидаги фикрларини коралади. Син
(нинеф тузилиш сулоласини умуман йукотиб, Республика конститутсия т>^зиш
тапаби куйилди. Бу чакириклар манжурларга карши харакатни янада
кучайтирди. Бу харакат 1911 йили чет элликлардан темирйул курилиши учун
карз олиш хакида битим тузилгач, куролли каршилик тусини олди. Хатто
армияда хам норозилик бошланди.
Сун Ят Сеннинг фаолияти ва унинг Президент этиб сайланиши. Ухан
шахрида аскарлар ётогини тинтув килишга кирган манжур маъмурияти
тарафдорларини аскарлар улдирдилар. Курол - аслаха омборини босиб олдилар.
Бошка кУшин кисмлари хам уларга кУшилди. Инкилобчилар 11 октябрда
188
Утиши тула кулга киритдилар. Улар Республика хукумати туздилар ва барча
Читой вилоятларини Республика атрофида бирлашишга чакирдилар. Манжур
I уиоласи хукмронлиги тугатилгани эълон килинди. Бу инкилоб Хитой тарихига
( имхай инкилоби номи билан кирган. Шундай килиб, "Синхай инкилоби
иуролл и кузголон йули билан Хитойда XVII асрдан бошлаб хукм чурган
минжурлар хокимиятини агдариб ташлади. Инкилобчи демократ Сун Ят Сен
(1866 - 1925 йй) Сун Ят Соннинг Хитойдаги миллий озодлик харакатининг
«мокли арбоби эди. У Гуанчжоц (Кантон) якинида дехкон оиласида таваллуд
пиши, сун Ят Сен 90 йилларнинг бошида Гонконг (Сиянган) дан инглиз
шббиёт институтини тамомлади. Ккейинги хаётини у сиёсий соха билан
Ооглади.
Сун Ят Сен 1905 йил август ойида ’’Хитой уюшмалари иттифоки”
( Гунминхай) деган сиёсий ташкилот тузди. Йирик шахарларда бу иттифокнинг
мширин булимлари очилди. Иттифок 1905 йил ноябрида ’’Минбао" (Халк
I¡1 ^етаси) ни чикара бошлади.
"Иттифок" Сун Ят Сен рахбарлигида дастур кабул килди. Даслурда Син
монархиясини агдариб ташлаш, Хитойда Республика таъсис этиш ва ерга
малик хукукини тенглаштириш, мустакилликни тиклаш, миллатпарварлик,
демократия ва халк фаровонлиги талаб этилган эди.
Сун Ят Сен ижтимоий - иктисодий жихатдан суст тараккий этган Хитойда
>тал и к хукукини тенглаштириш йули билан, ижтимоий адолатли тузум яратиш
мумкин, деган фикрда эди.
1911 йил 25 декабрда куп йиллик мухожирликдан сунг Сун Ят Сен Хитойга
кайтиб келди. Уни хитой халки хурсандчилик билан кутиб олди. 29 декабрда
Ианкинда инкилобий вилоятлар вакилларидан иборат Миллат Мажлиси
гупланди. Миллат Мажлиси Хитойни Республика деб эълон килди ва
мухожирликдан кайтиб келган Сун Ят Сенни Хитой Республикасининг
вактинча Президенти этиб сайлади. 1912 йил 1 январдан Сун Ят Сен уз
мрезидентлик вазифасини бажаришга киришди. Миллат Мажлиси вактинча
кабул килган Конститутсияда барча фукароларнинг тенглиги ва турдидемократик эркинликлар эълон килинсада, дехконларнинг орзу - тилакларини
ифода этувчи "Ерга эгалик килишга тенг хукукли булиш" шиори Конститусияда
хам, Миллат Мажлисининг курган чора тадбирларида хам уз аксини топмади.
Бунинг сабаби г ерга эгалик килишга тенг хукукка эга булишга карши
кучларнинг катта мавкега эга булганлиги эди.
Юан Сухлкай диктатураси. Инкилоб натижасида Хитойда икки
хокимиятчилик вужудга келди. Уларнинг Бид - Хитой Республикаси императори
хокимияти, иккинчиси Шимолда сакланиб колган император хокимияти эди.
Пекиндаги император хукуматининг бошлиги Юан Шикай эди.
Чет эл монополистларининг Хитойдаги мавкеларининг кай ахволда колиши
ташвишга солиб куйди. Шу сабабли улар турли бахоналар билан Хитойнинг
ички ишларига тобора купрок аралаша бошладилар. Хорижлик боскинчклар
Хитойдаги инкилобни курол кучи билан бостириш максадида уз кучларини
бирлаштиришга эришдилар.
Ривожланган хорижий давлатларининг Пекин хукуматини к^ллаб -
куватлаш:*^н максади Хитойнинг ички ишларга уз билганича аралашиш эди.
Бирок оу Хитойда умумий норозилик келитириб чикарди. А холи чет эл
товарлариНи бойкот кила бошладилар. Шундай шароитда реаксия бош вазир
Юан Ш ик^й атрофида бирлашди.
Пекин £ аР°н ахли унга монархиянинг хомийси - холоскори дсб карар эди.
Бирок ЮаИ Шикай инкилобий харакагнинг тазйики билан 1912 йил 12 феврал
куни суло/*асини тахтдан воз кечишга мажбур этди. Хукмрон табакалар бутун
хокимияти**и Унга топширишга уриндилар. Юан Шикай Нанкинда хукумат
тузди. Бу о Р ада' хорижий давлатлар хам Сун Ят Сеннинг хукумат "тепасидан"
кетишиниомиклан очи* талаб килдилар ва Хитойга интервенсия уютиришга
ошкора гаЙёргарлик кура бошладилар. Хитойга карши интервенсия хавфли
остида 1912 йил 1 апрелда Сун Ят Сен президентлик лавозимини Юан
Шикайга то пшиРишга мажбур булди.
Хокими#т "тепасига" келган Юан Шикай демократик эркинликларни йукка
чикара 5с?11,лади* ^
ишни, аккало инкилоб кушинларини бутунлай
куролсизлаИтиРишДан бошлади. Хукуматга карши тузилган хар кандай гурух
аъзолариниИг такдири улим биланякунланарди. Хар бир кишлокда жазо
экспедитсиЯси иш курадиган булди.
Айни ваК™* "Бнрлашган иттифок" билан либерал гурухлар кушилиб 1912
йил августИ^а Гоминдан (Миллий партия) ни туздилар, партия бошкаруви
раислигига (-'У**
Сен сайланди.
Аксил инкилобининг галабасидан рухланган Юан Шикай Миллат
Мажлисини 9ЗИИИ оеш йил муддатга Президен этиб сайлашга мажбур килди.
Юан Шикай бУю Давлатлар билан янги асоратли карз тугрисида шартнома
имзолади. 1 Иундан сунг хорижий давлатлар Хитой Республикасини тан
олганликлар**нинг маълум килдилар. Хитойнинг иктисодий ахволи огирлашди.
Сун Ят Сен Хитой халкини кУзголон бошлашга ундади.
1913 йил ёзига Хитойнинг жанубида хукуматининг рэексион сиёсатига
карши "ИкКинчи инкилоб" деб номланган кузголон бошланиб кетди.
Кузголонга СУН ^ ен бошчилик килди.
Бирок, к у ^ аР тенг булмаганлиги, кузголончилар замонавий куроллар билан
т а ъ м и н г а н л и * ^ ^ туфзйли чет эл давлатларидан харбий мадад олган хукумат
кушинлари т ^ монилан "Иккинчи инкилоб" харакати тор г мор этилди.
1914 йил МаРт ойида Ю ан Шикае Конститутсиявий Кенгаш чикарди. Унда
"Янги Хитой Конститутсияси" кабул килинди. Тупланган одамлар унинг сузини
"икки" килм ^днганлар эди. Юан Шикай Президент сифатида чекланмаган
хокимиятга э га булди. Х арбий диктатура урнатилди. Республика бошкарув
органлари ту г^и лд и . Бу х о л амалда 1911 "Синхай инкилоби" нинг маглубияти
эди.
х , х АСРОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА ХИНДИСТОН
МустаМ^акачилик- Хиндистон бу даврда Англия мустамлакаси эди.
Метрополия Х индистонни витсекирол бошчилигидаги амалдорлар ва политсия
аппарати ёрдаМида оош карар эди.
Инглиз мУстамлакачилиги шароитида Хиндистонда сармоядорликка
190
(Ипсланган махаллий ишлаб чикариш т ти м и юзага кела бошлади. Йирик
• опоят корхоналари куришга киришли. 1886 йилда тукимачилик саноатида 95 та
фпирика бор эди. Конлар сони 1880 1900 йилларда 286 тага етди. Темирйул
•.»рмоклари 1900 йилда салкам 40.000 км ни ташкил килди. Бу хОмашё
мИСрлаш ва ташишда мухим ахамиятга эга булди.
Агнглия Хиндистонда саноатни узига кулай килиб жойлаштиришга харакат
килди. Асосий саноат корхоналари денгизбуйи порт шахарлари якинида эди
Ьундан Хиндистон бойликларини арзон ва осон олиб чикиб кетиш максади
кУзланди. 1873 йилдан 1883 йилгача Хиндистон билан Англия савдоси 60%
Усди. Хиндистон инглиз буржуазиясининг капитал киритиш зунасига айланиб
колди.
Саноатга бир ёклама зор бериш кишлок хужапигини кийин ахволга солиб
кУйди. Дехкончиликда агротехгурамаданияти пастлигича колди.
Мустамлакачилик томонидан очилган сугориш иншоатлари бор йуги 20%
грни сугоришга етар эди. 60 - 70% ер хосилни катта кисмини тулаш шарти
оилан дехконларга ижарага бериларди. Карз хисобига ишлаб беришга мажбур
оламлар тоифаси тобора купая борди.
Кишлок хужалигининг энг сердаромад тармокларига (чой, каноп, пахта)
ырмоя солиш катта фойда келтирар эди. Бу сохада инглиз ишбилармонлари
ишчилар йуллар ва улар куи деб атапар эди.
Хиндистон XIX аср охирида дунё бозорига катта микдорда саноат ва кишлок
к^жалиги моллари чикара бошлади. Лекин олинган даромад инглиз
мусгамлакачиларини бойитди. Кишлок хужапигида монокултура вужудга келди.
Ьснгалия каноп, Ассам чой, Бомбей ва марказий Хиндистон пахта, Панжрб
бугдой етиштиришга ихтисослашди. Заминдорлар, банк эгалари, судхурлар
дсхконларни карзга ботириб, уларни аянчли ахволга солиб куйдилар. 1870 1890 йиллар давомида 20 маргадан куп очарчилик юз берди. Натижада 18 млн.
одам кирилиб кетди.
1871 йил 17 январда Англия кироличаси Хиндистон кироличаси деб эълон
килинди. 1877 йилдаДехлида киролича Викторияни Хиндистон кироличаси
килиб кутариш маросими булиб утди. Хиндистоннинг турли бурчакларидан
келган князлар Викторияга содиклик хакида касамёд килдилар. Мамлакат
худудининг 1/3 кисми инглизларга тобе булган князлар кулида эди.
1878 йилда инглиз маъмурияти (энди витса кироллик деб аталарди).
Хиндистондаги миллий тилларда чикадиган матбуот хакида конун кабул килди.
Конун барча газетапарни инглизлар назоратига утказди. Орадан бир йил утгач,
Укотар куролларни сакламаслик хакида акт кабул килинди.
Англия шу билан бир вактда узларини махаллий буржуазияга "ён бергандай"
килиб курсатишга харакат килди. Шахар маъмуриятига бой хиндлар
сайлансада, амалда хокимият шахар бошлиги инглиз кулида эди. Хиндистон
факат Англия оркали савдо килишга мажбур этилган эди.
Ик/писодий ахволи. Иктисодий ахвол XX аср бошларида Хиндистонда
капитализм секинлик билан булсада, ривожлана бошлади. 1910 йилга келиб
каноп - тола фабрикалари сони икки баробар купайди. Пахта хомашёси
гайёрлаш, сурп мато тукиш корхоналарининг 215 таси хинд капиталистлари
191
кулида эди. Саноат ишчилари сони сапкам 1 млн. кишига етди. Англия барч.»
кумир хавзалари, каноп саноати, чойзорларни, транспорт, савдо ва сугурта
жамиятларини уз кулига туплаб олди ва бутун Хиндистон ишлаб чикариш
тизими устидан назорат урнатди.
Бу ерда Англия капитали жуда тез усиб борди. 1893 - 1907 йилларда
темирйуллар буйича инглиз капитали 56%, хусусий компанияларда 23,
банкларда 95% гача усди. 1905 йилда Хиндистонда 165 та чет эл аксионерлик
компанияси мавжуд эди. Бу компаниялар мамлакатни талади. Халкнинг ахволи
угирлашиб борди. 1896 - 1906йилларда 10 млн. дан ортик одам очликдан улди
1904 йилда 1 млн. одам вабодан кирилди. 1901 йили витсе кирол Керзон "Кон
конунлари" номли хужжат эьлон килди. Унга кура, 20 тут чукурликдан бошлаб
барча ерости бойликлари инглизлар назоратида казиб олинадиган булди. Бу
Хиндистон миллий бойликларини талаш эди.
1905
г йилги Керзон университетларига кириш пулини икки баробарга
оширди. Улардаги факултетлари "ёпиб” фуйилди. Демократик рухдаги, халк
мафаатини кузлокчи талабаларнинг университетларга кириши бутунлай
такикланди.
Миллий озодлик харакати . Хиндистон халклари мустамлакачилик зулмига
карши харакати озодлик кураши олиб борди. 1885 йил Броче V вилоятида Лакх
бошчилигида кузголон булиб утди. Бу вилоятда инглизлар хукмронлигига
бархам берилди, Хиндистон мустакил подшолик деб эълон килинди. Бирок
инглизлар куч билан кузголонни бостирдилар. Лакх ва унинг икки сафдоши
"осиб улдирилди.
1885 йилда Бомбай шахрида муайян дастурига эга сиёсий партия "Хиндистонлик Миллий Конгресси" (ХМК) тузилди. Айни пайтда,
"Мусулмонлар лигаси" хам тузилди. Энди инглизлар хинд мусулмон
ракобатини янада кучайтириб юбордилар.
Конгресс уз сафига савдо саноат капитали вакиллар, либерал помешчиклар
хамда миллий зиёлиларни бирлаштирди. Дастлабки вактЛарда Хиндистон
Миллий Конгрессига инглиз мустамлака маъмурияти каршилик килмади.
Бундай муносабатни Англиянинг Хиндистондаги витсе кирол лорд Дафферин
“Миллий Конгресс инкилобдан арзонроки деб изохлаган эди.
Инглизлар уйлагандек, Миллий Конгресснинг талаблари дастлабки
пайтларда жуда хам мштадил булди. Бу талаблар Британия хукмронлигининг
колган холда, баъзи ислохотлар утказишнигина кузда тутарди. Яни, четдан
келтирадиган
ип газламаларга бож белгилаш,
махаллий
вакиллик
мусасаларининг хукукини кенгайтириш, хиндларни бошкариш ишларига жалб
этиш, техник таълимни уюштириш ва бошкалар эли. Бирок вакт зтиши билан бу
партия каггта мавкега эга була борди. Айни пайтда, Конгрессда турли окимлар
турли окимлар хам вужудга келди.
1890
йилда "сул" - радикал оким шаклланди. Унга Бал Гангадхара Тилак
(1856- 1920) рахбарлик килди. У хинд халкининг миллий онгини уйготиш,
миллий гурурини кутариш йулидан борди. Динга, унинг оммани уюштирукчи
кучига катта бахо берди. Тез орада у Пуна шахрида мустакил урта мактаб
ташкил килди ва ватанпарварлик гояларини укувчиларга сингдира бошлади.
1НМ0 йилда Тилак "Кесари” (Шер) газетасини ташкил этди. Ёшлар уртасмда
ммишарварлик гояларини тагиб килди. Хиндистон шароитида куролли
• Vполон йули билан озодликка чикаришнинг иложи йуклигини англаган Тилак
муч ишлатмаслик" тарафдори эди. Бу усулда асосий эътибор инглиз
мншрларини бойкот килишга каратилди. "Худо Хиндистонни хорижий
млмлакатларга хеч качон хадя килган эмас" дер эди Тилак.
Гилак тарафдорлари оммани мустамлакачиларга карши нафрат рухида
мрбиялашардилари. Бундан хавфсираган инглизлар 1897 йили Тилакни бир
мцнм йилга камалдилар. Лекин тез орада килишга мажбур булдилар. Миллий
(1Ю Д Л И К харакатини "богишга" интилиб инглиз.
Кснгалиянинг булиниши. Бенгалиянинг мустамлакачилари 1905 йил октябр
иАида Бенгалияни икки кисмга булиб ташлади. Чунки Бенгалия
чусгамлакачиликка карши курашнинг энг кучли харакат марказларидан бирига
•нЫанган эди. Бу тадбир акс таъсирга эга булди. Хиндистонда миллий г озодлик
чрлкати янгидан кучайиб кетди. Калкутада намойиш булиб, унда 100 минг
мини катнашди. Халк "Салом сенга, Ватаним - Онам" кушиги билан чикди.
("Ьанде матарам").
Морозилик чикишлари бирин г кетин мамлакатнинг катта кисмини эгаллади.
Инглиз молларидан "юз у г и р и ш " каби уз - узидан бошланиб кетган харакат
I аплода катта зарарга айлана бошлади.
'
1906
йил декабрда "сул" радикал оким талаби билан Хиндистон Миллий
1<0нгресси кушимча карор кабул килди. "Свараж" ("уз хокимиятимиз"),
'( надеши" ("уз ишлаб чикаришимиз"), "Инглиз молларига бойкот" халк орасида
иита эътибор козонди. Тилак нафакат инглиз молларидан, балки инглиз
и«ни кару видан хам воз кечишга чакирди. Бошкарувни хиндлаштиришга,
мвхаллий миллатни фабрика ва завод куришга чакирди. "Пайса фонд" номли
Мвблаг жамгармаси тузди. Хинд саноати молларининг кургазмаларини ташкил
иди.
"('вараж", "Свадеши" дастури оммага катта таъсир курсатди. 1908 йили
(»омбай вилоятининг Сурат шахрида Хиндистон Миллий Конгрессининг
курултойи булди. Унда "Свараж", "Свадеши" дасгуридаги асосий мазмун г *уз
нокимиятимиз" гояси кабул килинмади. Иутадил оким инглиз империяси
шркибида колиш, айни пайтда, уз г узини бошкариш хукуки берилиши
м1кидаги резолутсияни макуллади.
Радикал оким (Тилак бушлик) ХМК таркибидан чикарилди.
Инглиз маъмурлари тез орада "Конунга хилоф" мажлислар ва матбуот хакида
П1КИКЛОВЧИ конунлар чикардилар ва шафкатсиз катагонга зур бердилар. Иш
пинлаш харакатининг рахбарларини суд килинмасдан отишга хукм килина
пошланди. Шу йул билан Хиндистонга озодлик харакатини вактимча
востиришга муваффак б^линди.
Уруш арафасида. Хиндистоннинг заминдор хукмрон доиралари инглиз
мустамлакачи маъмурияти билан келишиб, 1909 йил ноябрида "Хиндистон
мннашлари хакида конун" номли хужжат кабул килди. Бу конунга кура
мнолининг факат ярим фоизгина сайлок хукукини олдию Сайловлар диний
жпмоа асосида утказиладиган булди. (яъни хиндлар ва мусулмонлар алохида
алохида овоз бералиган булдилар). Бу "сайлов уйини” дан максад хиндлар ни
мусулмонлар уртасига нифок солиш эди.
1910 йилдан кейин Хиндистон Англиянинг булгуси жахон уруши
режаларида мухим рул уйнай бошлади. Шунинг учун хам у Хиндистонда! и
вазиятни юмшатишга интилди. Чунончи, 1911 йили мустамлака маъмурияти иш
вактини 12 соат билан чеклаш хакида конун кабул килди.
1911
йил мехнаткашларнинг харакатларидан
чучиган
мустамлака
маъмурлари Керзон томонидан булиб ташланган Бенгалия ни бирлаштиришги
мажбур булдилар. Пойтахт хавфсизрок худудда жойлашган Дехлига кучирилди.
XIX АСР ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА ЭРОН
XIX аср охири
— XX аср бошларида Эрон Англия ва Россия
карамликнинг кучайиши Англия ва Россияга дунё сармоядор давлатлариниж
ярим карамликнинг мустамлакасига айланди. Шох тузими ва мустамлакачилик
зулми халкахволини янада огирлаштирди. Мамлакатда норозиликлар кучайди.
Эрондаги мустабид хокимият феодал - бюрократик катламлар, айникса
мамлакат худудида яшовчи майда элатлар - озарбайжан, афгон, туркман, курд,
арман ва грузинларни шафкатсиз эзиб келаётган вилоят хокимлари хамда
уругларининг хонларига таянар эди. Эронда саноатнинг буржуалашуви суст
кечди. Ер дехконларни эксплуатация килиб келаётган мулкдорлар кулида эди.
Шахарларда яшовчи хунармандлар ва майда савдогарлар каби дехконлар хам
судхурлар томонидан карзга ботирилганди.
^ Эрон заминдорлари, савдогарлари ва судхурлари шох хокимиятини чеклаб
куйишни, у3 мулкларининнг дахлсиз булишини, губернаторлар ва хонлар
узбошимчалигига бархам беришни, эронлик сармоядорларнинг хукукларини
чет эллик капитал эгалари билан тенг килиб куйилишини талаб килдилар
Эронга капитал чикариш буйича Англия биринчи Уринда эди. 1872 йили
Эрон нефт конларидан фойдаланиш, тош ва темирйул куриш консепсиялари
олинди. 1889 йили инглиз монополисти Рейтер Эронда 'ЧПоханшохбанк"
очишга эришди. Шартга к}/ра, банк когоз пуллар чикариш ва мамлакат ерости
бойликларидан эркин фойдаланиш хукукини олди. I жахон уруши арафасида
Эрой Англиядан 9,6 миллион фунт стерлинг карз булиб колди.
Эронни карам килишда Россия хам иштирок этди. Биринчи жахон уруши
арафасида Эроннинг Россиядан карзи 164 миллион рублни ташкил этди.
Эроннинг иктисодий карамлиги сиёсий карамликни хам кучайтирди. Айникса,
русларнинг шох саройига, таъсири кучли эди. Инглизлар эса бошка йулдан
бордилар. Улар Форс вилояти, бахтиёрлар (кабилалар), Хузистон хонларни
Марказга, шох хукмронлигига карши гижгижлаб турдилар.
1905
- 1911 йиллардагч Эрон инкцлоби. Ички ижтимоий зиддиятлар, ташки
иктисодий ва сиёсий сукувлар Эронда 1905 йили инкилобий харакат
бошланишига сабаб булди.
Мамлакат ахолиси бутун мамлакат саноат тармокларига хужайинлик килувчи
рус г инглиз сармоядорларини мамлакат худудидан чикариб юборишни талаб
килдилар.
Мамлакатда у мумий иш ташлаш юз берди. Шох хукумати иш
194
ышиовчилардан шафкатсиз уч олишга киришли. Бунга жавобан халк харакати
нншланиб кетди. Халк масжид ва кабристонларда тинч утириб, пассив
• иршилик курсатиш тактикасини куллади. Бу бест деб аталганди. Бестда
V(ирган одага жазо чораси куллаш мумкин эди. Намойишчилар "адолатхона"
1шикил этиш, евуз амалдорларини хайдаш талаби билан чикдилар.
Шох халк харакатига карши армиядан фойдаланмокчи булди. Бирок, кушин
*длкка у к узишдан бош тортди. Натижада. 1906 йилнинг 5 августида шох
1<0мститугсия кабул килиш хакида фармон чикаришга мажбур булди. Лекин
фармон ижросиз колгач халк яна кузгалди. Бунинг окибаггида Табризда Эрон
ырихида биринчи парламент Мажлис тузди. Мажлис амалда шохнинг хатти
*(||>акатлари устидан назорат урнатди. Мажлис Эрон сотсиал демократлари
ип.еири остида эди. 9 сентябрда шох халк тазйики билан Мажлисга сайловлар
\тказиш хакида фармон берди.. Сайлов икки боскичга ижтимоий катламлар
пуйича утадиган булди. Кожарлар (яъни шох уругига мансублар), рухонийлар,
совдогарлар, заминдорлар ва дехконлар, хунармандлар жами 6 ижтимоий
котлам сайлок хукукига эга булдилар.
1906 йил 7 октябрда Мажлисга сайлов утказилди. 1906 йил 30 декабр куни
шох Музаффариди Конституциянинг биринчи кисмини тасдиклади. Унга
биноан шохга барча конунларни тасдикла'Ш, буджет кабул килиш, унинг
ижросини назорат килиш берилди. Чет элйклар билан тузиладиган иктисодий
битимларга Мажлиснинг розилиги олиниши белгилаб куйилди.
1906 йил 8 январда шох Музаффариддин вафот этди. Урнига мустабид тузум
гарафдори, янгиликка карши Мухаммад Алишох у т и РДи - ва инкилобий
Узгаришларга карши кураш бошлади. Янги Шох Мажлисга катьий карши эди.
Лекин, инкилобий, харакат калами уни Эронда конститусиявий тартибни саклаб
|утишга мажбур этди. Шу билан 1905 - 1907 йиллардаги Эрон инкилобининг
биринчи боскичи тугади.
1907 - 1911 йиллар Эрон инкилобининг иккинчи даври дейилади. Харакат
жди асосан мустамлакачиларга карши каратилди. Шахар камбагап катламлари
хам уз талаблари билан чикишди.
Айникса, мухожидлар ташкилоти катта таъсирга эга булди. Улар хаммага
тенг, яширин сайлов хукуки, суз, жамиятлари тузиш, шахе эркинлиги, шох
ерларини мусодара килиш, уларни дехконларга таксимлаш иш вактини 8 согт
килиб чеклаш, бепул ва мажбурий таълим жорий килиш каби талаблар билан
чикдилар.
*^*
Демократик харакат таъсири остида шох заминдор зодагонпарнинг
мафакасини кискартирди. Феодал замонга хос булган унвонларни бекор килди.
Порахурлик тамагирликка карши кураш тугрисида конун эълон килди. Шох
Эрон Конститусиясининг энг мухим демократик мазмундаги моддапарини
тасдиклаб имзо чекйшга рози булди. Конун олдида хамма тенг, шахе ва мулк
дахлеизлиги, жамиятлар тузиш, мажлислар утказиш, дунёвий суд (шариат суди
билан бир каторда), конун чикарувчи ва ижро этувчи давлат урганларини
ажратиш каби моддалар мухим ахамиятга эга эди.
Айни пайтда, шохга катта хукуклар хам берди. Чунончи, шох
жавобгарликдан озод шахе, у Бош кумондан сифатида уруш эълон килиш, сулх
тузиш, вазирларни тайинлаш ва бушатиш кабк хукукларга эга эди. Шохнинг
Конститусия ва конунларига содиклик хакида касамед килиши коида килиб
куйилди. Кабул килинаётган конунларнинг шариатга мувофиклиги устидан
назорат килиш учун беш улуг диндор (уламо) тайинланадиган булди.
Англия - Россия битими . Жахон мустамлакачилик тизими Эрондаги
инкилобий узгаришларга бефарк ккараб турмади. Уларнинг барчаси Эронга
нисбатан зуравонлик сиёсати юритдилар. 1907 йилнинг 31 августида Англия
Россия битим имзоланди. Битимга кура Эрон уч кисмга булинади. Шимолий
Эроннинг Россия, Жанубий Эроннинг Англия таъсир зунасида булиши
тасдикланди. Эроннинг урта кисми эса бетараф деб эълон килинди. Айни
пайтда, бу даврда Шох инглизлар ва руслар ёрдамида 1908 йил 23 июнда
аксилин инкилобий давлат тунтариши утказди. Рус казак кушинлари Мажлис
биносини тупга тутди. Мажлис ва анжуманлар таркатиб юборилди. Демократик
матбуот такикланди.
Мажлис халокатга учрагач, инкилобий харакат маркизи Табризга кучди. Шох
кушинлари Табризга хужум килди. 1909 йил январдан то апрел ойигача Табриз
шох кушинлари камалида колди. Очарчилик бошланди. Ташки дунёдан узиб
куйилган Табриз кузголонни енгилди.
;
*< ..
Буюк даелатларнинг Эрондаги сиёсати. Табриз кузгололни бостирилгани
билан шохга Буюк давлат/1арнинг Эрондаги сиёсати харакатлар тухтамади. 1909
йил июл 5 ойида Техронда Мухаммад Алишох тахтдан туширилди.
Урнига ёш угли Ахмад шох деб эълон килинди. Конститусия (1906 - 1907
йиллардаги) тикланди. Хукумат чет элдан карз олиш йулидан борди. Чунончи,
Англиядан 1 миллион 250 минг фунт стерлинг карз олинди. Ташки сиёсатида
АКШ ва Германияг суяниб иш кура бошлади. 1911 йил май ойида АКШ дан М.
Шустер молия миссияси Эронга келди. Унга каггта ваколатлар берилди. У нефт,
темирйул консеясияларини АКШ га утказишга уринди. У Англия ва Россия
уртасида низо чикаришга уринди. Ички аксилининкилрбчи кучлар эса
инкилобий Мажлисга карши хужумга утди. Рус казак бригадалараи кумондони,
арман дашнокларидан Ю.Давидянс бошчилигида 1911 йил декабрида
аксилининкилобий давлат тунтариши утказилди. Эрон инкилоби бостирилди.
Эрондаги 1905 - 1911 йиллар инкилоби каггта ижтимоий ходиса, феодал
монархия тузумидан конститусиявий монархияга утиш ьоскичи булди.
Биринчи жахон уруши арафасида Эроннинг хорижга тобелиги янада
кучайди. 1912 йил февралида Россия Англия (таъсир зоналари хакидаги)
битимини Эрон тан олди. Россиядан 14 миллион рубл карз олинди ва Эрон
иктисодий, сиёсий сохада карам булиб колди.
XIX АСРНИНГ ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА АФГОНИСТОН
Афгонистон Россия билан Англия уртасида бахсга сабаб булган мамлакат
булиб колди. 1873 йили Англия Хиндистон Афгонистон чегарасида харбий куч
туплай бошлади. Афгон амири Шералихон Россиядан ёрдам сураб, элчи
юборди. Россия бунга жавобан кичик бир рус харбий кисмини чегарага якин
жойлаштирди. Кобулга генерал Столетов бошчилигида элчилик миссияси
юборилди. Бирок, бундан ортик харакатларга журъат эта олмади. Бунга Урта
196
(h/нёни тула буйсундириш хамда якинлашиб колган Россия Туркия уруши
муаммолари имкон бермади.
Иккинчи инглиз афгоп уруши. 1878 йили Шералихон инглиз миссиясини
Кобул шахрида кабул килишдан бош тортди. Англияга бу Афгонистонга карши
Ооскинчилик уруши очишга бахона булди. 1878 йил 20 ноябрда Афгонистонга
м|рши уруш харакатлари бошланди. Шералихон вафот этгач (1879 йил феврал)
мхтга угли Ёкубхон утирди. У инглиз ёрдамида хокимиятни саклашга харакат
килди. Шу максадда инглизлар билан 1879 йил май ойида Гандамак деган
Жойда битим тузди. Афгонистон амапда мустакиллигини йукотди. Кобулга
инглиз резиденсияси очилди. Унинг вазифаси афгон амири хатти г харакатлари
кимда Англиядан юбориладиган карзлар кандай сарфланаётгани устидан
иазорат килиш эди.
Амир Ёкубхоннинг таслимчилик сиёсати мамлакатда кескин каршиликка
учради. 1879 йил авгус ойида Кобулга кузголон кутарилди. Шахарликлар
инглиз резиденсиясига бостириб кириб, уни эгапладилар. Инглиз Гандамак
Оитимидан кейин кайтариб олиб кетган кушинларини яна Афгонистонга
пиилади. Инглизлар катта куч билан Кобулни кайта эгапладилар.
Бу орарда Афгонистон ни нг собик амири М.Афзалхоннинг угли Абдурахмон
кузголончи кушини билан Кобулни ураб олди. Инглизлар танг ахволда
колдилар. 1880 йилнинг бошида Абдурахмон Шимолий Афгонистонда уз
хокимиятини урнатди.
Инглизлар Абдурахмон билан музокаралар бошлашга мажбур булдилар.
Абдурахмонга Кобул топширилди. Кандахор Англия таъсир доирасида колди.
Буларнинг эвазига Афгонистон Англия хамда инглиз Хиндистондан бошка
(>ирор чет эл мамлакати билан дипломатик алока килмаслик мажбуриятини
Олди. Абдурахмон факат ички сиёсатдагина нисбатан мустакилликни саклаб
колишга эришди.
Афгонистон тахтининг клнуний вориси амир Шералихоннинг угли Аюбхон
Кандахорга юриш бошлади. 1880 йил 27 июл куни Майбанд кишлоги ёнида
жанг булди. Инглиз харбий бригадаси янчиб ташланди. Инглизлар янги харбий
кисмлар чикаришга мажбур булди. Бу янги кучлар Аюбхонни Хйротга
чскинишга мажбур этди. Лекин, ахолининг каттик каршилиги туфайли
инглизлар Кандахорни ташлаб чикиб кетишга мажбур булишди. Шундай килиб,
иккинчи инглиз г афгон уруши Англиянинг маглубияти билан тугади.
Ички низолар. (Тинчлик низолар) тахт давогарлари орасида уруш
харакатлари бошланиб кетди. 1880 йили Абдурахмон Аюбхон кушинларини
каттик тапафотга учратди. Аюбхон чет элга кочишга мажбур булди.
Афгонистонда Абдурахмоннинг тулик хокимияти урнатилди. Амир Абдурахмон
(1880 г 1901 йиллар) даврида Афгонистон кийин иктисодий ижтимоий ахволни
бош идан кечирди. Инглизлар билан урушлар ишлаб чикаришни издан чикарди.
Кобул ва бошка шахарлар вайрон килинган эди.
Афгон амири мамлакатда "ёпик" сиёсат олиб борди. Чет элликлар,
айниксаевропаликларнинг бу мамлакатга кириши такикланган эди. Амир
мамлакатни сиёсий жихатдан бирлаштириш учун кураш олиб борди. Маъмурий
молитсия аппарати (бошкармаси) тузилди. Унинг харакати билан хазинага
197
соликлар тушиши оирмунча яхшиланди. Карвон йуллар хавфсизлиги бир кадар
таъминланли. Карокчилар шафкатсиз жазоланадиган булди. Улар темир
кафасларга солиниб, йул ёкасидаги устунларга осиб куйилар, очлик хамди
ташналикда улимга махкум килинар эди. Диний уламоларни уз тарафида тутиш
учун бир хил тарози ва узунлик улчовлари жорий килинди. Бу тадбирлар
туфайли Афгонистонда савдо сотик, ишлаб чикариш ва хунармандчилик бир
кадар ривожланди.
Дюранд битыми. Дюранд битими Афгонистоннинг XIX аср охири ва XX аср
бошларидаги халкаро ахволи тшла маънода РОссия ва Англиянинг узаро
муносабатларига боглик эди. Амир Абдурахмон бу мураккаб шароитда икки
улкан мустамлакачи давлат келишмовчиликларидан усталик билан фойдаланди
Натижада, Абдурахмон узининг сиёсий мавкеини мустахкамлади. Мамлакат
худудини шимолда Амударёгача кенгайтириб олди. 1887 йилда туркманлар
яшайдиган жойларда афгон, рус чегаралари катьий белгилаб олинди.
Шундан кейин, Абдурахмон жанубда Хинд дарёси буйларида яшайдиган,
лекин 1849 йилда инглизларга буйсиндирилган афгон кабилаларини уз давлати
атрофида бирлаштириш харакатини бошлаб юборди. Амир Абдурахмон узини
уларга "диний хомий" килиб курсатди ва инглизларга карши жиходга чорлади.
Бу эса Англия билан уруш хавфини тугдирди. Бундан чучиган Абдурахмон
инглизлар билан 1893 йилда битим тузишга мажбур булди. Унга кура,
Афгонистон жанубидаги афгон кабилалари худудлари инглизлар карамогида
колаверадиган булди.
XIX АСР ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИЯ
Инглизлар келишилган чизикка (музокара олиб борган инглизлар вакили
Дюранд номи билан аталган Дюранд чизиги) кушин юбордилар. Бунга жавобан
тоглик афгонлар кузголон кутардилар.
1901
йили Абдурахмон вафот этди. Урнига угли Хабибулло амир булди. У
отаси йулидан бориб афгон кабилаларини бирлаштириш сиёсатини олиб борди.
Инглизларга карши курашни давом этТирди. Росия билан савдо алокапарини
урнатишга уринди. Лекин, 1904 йили Англия Кобулга Ден миссиясини юбориб,
Афгонистонга битмим таклиф килинди! Унда ташки савдо Англия назоратида
булмоги, мамлакатда инглизларнингтемирйул куришига розилик бериш, инглиз
фукароларининг Афгонистонга эркин кириб чикишига рухсат бериш талаб
килинган эди. 1907 йили шу масалаларда битим имзоланди. Унга кура,
Афгонистон Англия манфаатлари минтакаси деб эълон килинди. Россия учун
эса саавдо хукуклари берилди холос.
Афгонистон XX аср бошида ишлаб чикариш саноати йук колок давлат булиб
колаверди. Соликлар пул билан эмас, махсулот сифатида олинарди. Огир
шароитга карамай, Афгонистон ташки дунёдан узилиб колгани йук.
Афгонистонда хам республикачилик харйкати пайдо булди. Бу харакат
тарафдорлари "Ёш афгонлар" деб аталди. Улар мактаб маориф, маданият, фан,
техника тармокларини ривожлантириш гояларини ил^ри сурдилар. Улар
амирлик хокимияти билан бо\аробар конститутсия хам бУлишини талаб
килдилар. Махсулот солигини бекор килиш, ички бож тулокларини йукотиш,
198
мпилалар тенглигига эришиш ва куп масалаларда илгор карашларни ифода
■миmi г дипломатик вакиллари кароргохи этдилар. "Ёш афгонлар" Харакатига
» мрож ул ахбори афгония" ("Афгон хабарлари чироги" газетаси) мухаррири
М\ чиммад Тарзий рахбарлик килди. У Хабибуллохонниинг учинчи угли
| »монулоххоннинг кайнатаси эди.
Мслохотчиларнинг бутун умиди шу Омонуллохонга каратилди. Чунки, у "ёш
мфюнлар" рухида тарбияланган эди.
!\ркиянинг ижтимоий - шуписодии а^во.ш. Туркия монархия булиб, уни
• \ пгон бошкарарди. Мамлакатда урта асрчилик феодал тартиблари хукмрон эди.
Гуркия Иктисодининг асосини ташкил килган кишлок хужалиги нихоятда
мркала колган эди. Хайдаладиган ерларнинг 65% катта ер эгалари ва
рухонийларга карашли ва у ерсиз кам ерли дехконларга ижарага бериларди.
AИиикса, 1873 - 1875 йиллардаги кучли очарчиликдан куплаб одамлар кирилиб
М' Iли.
Шахар ахолисининг хам ахволи угирлашди. Хунармандчилик "тушкунликка"
учради. Эски тартиблар ва хорижий товарларнинг куплиги мамлакатда
икшсодиётининг гараккиетига тусик булди. Саноатда усиш йук эди. Чуноки,
• ННоат учун кишлок хужалиги зарур хомашё егказиб беришга кодир эмас эди.
(ултон хукумати узининг молиявий яхшилаш учун чет элдан карз
илобошлади. Чунончи, 1870 - 1874 йилларда 3 млрд. франкдан ортик асоратли
Iuip3 олинди.
Давлатнинг молиявий ахоли халокат ёкасида колди. Ташки карз янада
кУиайиб 5,5 млрд. франкка етди. 1876 йилда хукумат Туркияни молиявий
(мшкрот деб эълон килишга мажбур булди.
Огир иктисодий ахвол бора бора Туркияни чет эл давлатлари ярим
мустамлакасига айлантирди. Европанинг буюк давлатлари империясининг у ёки
0у мустамлакаларини тортиб ола бошладилар. Факат Германия империядан
улуш ололмаган давлат эди. Шунинг учун хам Туркия хукумати XIX аср охири
XX аср бошларида Германия билан якинлашди.
Германия капитали катта муваффакиятни кулга киритди. 1888 йили булажак
Ьагдод темирйул лойихасининг Измир Анкарага кисмини куриш уларга тегди.
1903 йили немислар бу лойихани (Багдод оркапи Форс култигигача темирйул
куриш) тула кулга киритдилар.
Конститутсиявий монархия учун кураш. Туркия 1875 йилда карзлар
учун йилига 570 млн. франкдан ортик фоиз тулаши лозим эди. Давлатнинг
даромади эса 380 млн. франкни ташкил этди.
Туркия карзни тулаш у ёкда турсин ишловчиларнинг иш хакини тулашга хам
кодир б^лмай колди. Окибатда, хапк оммасининг турмуш даражаси нихоятда
ёмонлашди. Айни пайтда, султон хокимиятини тугатиш гояси кучая борди. Бу
юя ташаббускорлари "Янги усмонлилар харакати" аъзолари эди. Харакатнинг
"Ибрат" газетаси илгор демократик гоялар таргиботчисига айланди.
Миллатпарвар зиёлилар хам бу харакатга кушилди.
Халк кузголони уларни к^ркитиб юборди. 1876 йилнинг 22 майида
Абдулазиз Шайх Ул - Ислом фатвоси Ман тахтдан туширилди. Тахтга Мурод V
Уткизилди. Бирок, куп утмай саломатлиги туфайли у тахтдан туширилди.
199
Тахтни Абдул хам ид II эгаллади.
1876 йил 23 декабрда Туркияда Конститутсия эълон килинди. Унга кура,
мамлакатда икки палатали парламент жорий этилди. Куй и палата кисмигина
сайлов хукукига эга булди. 'Ъирлик ва тараккиёт" палатасининг хокимиятга
келиши Абдулхамид II даври Туркия тарихида "зулм даври" номини олган тез
орада парламент хокимиятга келиши ментни таркатиб юборди. Конститутсия
тарафдорларини кувгин килди. Уларнинг купи улимга хукм килинди. Мамлакат
жахолат зулматида колди. 1889 йили Истанбулда харбий медитсина билим юрги
курсантлари яширин "Бирлик ва тараккиёт” ташкилоти туздилар. Ташкилотнинг
шубалари бугун Туркия буйлаб таркалди ва мамлакатда конститусиявий тартиб
урнатиш хакида ташвикот бошланди. Кейинчалик, бу жамият кучли сиёсий
партияга айланди. Султон Абдулхамид II 1897 йили ташкилот устидан суд
уюштирди. 13 киши улимга, 69 киши каторга ишларига хукм килинди. "Бирлик
ва таракиёт" партияси аъзолари ва шунга ухшаш сиёсий тугаракка иштирок
этганлар умумий ном билан "Ёш турклар" деб аталди.
"Ёш турклар" 1902 йилда Париж шахрида узларининг биринчи курултойи
утказдилар. Унда бекор килинган Конститутсияни тиклаш хакида карор кабул
килинди.
1907-1908 йилларда Туркияда инкилобий вазият юзага келди. 1908 йил 3 июл
куни "Ёш турклар" дан булган армия зобитлари рахбарлигида кузголон
кутарилди. Унга Ниёзбий рахбарлик килди. У "Бирлик ва таракиёт" партияси
аъзоси, харбий гарнизон кумондони эди. 1908 йил 20 июлда Монастир шахрида
^Бирлик ва тараккиёт" партияси тантанали бир взиятда Конститусия
тикланганлигини эълон килди ва султондан бу масапада фармон беришни талаб
килди. Армия "Ёш турклар" томонидан эканлиги Абдулхамидни чучитиб куйди.
У 1908 йилнинг 24 июл купи эълон килиб, конститусияни тиклади. Парламентга
сайлов утказишни ваъда килди. 1908 йилги Туркия инкилоби галаба козонди.
Бирок, эски тартиб тарафдорлари хар кандай ислохотга карши эдилар. Уларнинг
ичида хомийларнинг урни кучли эди. Рухонийларнинг "Иттиходи Мухаммади "
партияси "Ёш турклар" ни худосизликда айблади. "Иттиходи Мухаммади"
партиясининг тарафдори булган харбийлар 13 апрелда акси инкилобий исён
кутардилар. Исёнчилар парламентни бекор килиш, шариат ва султон
хокимиятининг тикланишини талаб килдилар. Абдулхамид 11 га айнан шу керак
эди. Шунинг учун хам у исёнчилар талабини тезда бажарди.
"Ёш турклар" арбобларидан бир кисми Салоники ва Адрианополга кочиб
кетдилар. Салоники ва Адрианополдаги харбий кисмлар ёш турклар тарафид
эди. Ёш турклар узларига содик армия кисмлари билан 26 апрелда исёнчилар
хукуматини агдаришди. Султон Абдулхамид тахтдан агдарилди. Тахтга унинг
укаси, мамлакат ички сиёсий хаётидан йирок Махмуд V Ришод (1844 - 1918)
уткизилди. Парламент кайта тикланди. Ёш турклар инкилоби буюк давлатларни
гашкил капди.
Ички ва ташкц ахвол. Ички ва ташки солик куйилди улар Туркияда ички
сиёсий баркарорликдан фойдаланиб янада к^прок улжага эга булиб олишга
харакат килганлар.
1911 йилда Италия Ливияни босиб олгач, инглизларга хайрихох "Хуррият ва
200
Оирдамлик партияси", "Ёш турклар” хукуматини нокобилликла айблади. Улар
1913 йил 5 августда мамлактда давлат тунтариши утказишди.
Тез орада, Туркиянинг ташки ахволи янада ёмснлашди. 1 ва 2 Болкон
урушларида Туркия Болкондаги таъсиридан деярли тула ажралди. Бу ходиса
"Хуррият ва бирдамлик" хукуматини огир ахволга солиб куйди.
Шундай шароитда, иЁш турклар" рахбарларидан бнри Анварбей
Гюшчилигида 1913 йилнинг январида исён кутарилди. "Хуррият ва бирдамлик"
хукумати агдарилди. Хокимият яна "Ёш турклар" кулига утди.
Хокимият 3 кишидан иборат "Учлик" деб аталган гурух (Анвар, Талъат ва
Жамол) кулга утди. Учликка Анвар пошшо рахбарлик килди. "Учлик" Германия
билан якинлашиш сиёсатини давом эттирди.
"Учлик" нинг Германия билан якинлашиши Германиянинг Туркия империяси
худудларига даъво килмаётганлиги билан изохланди.
VI боб
XIX АСРНИНГ ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА АФРИКА
МАМЛАКАТЛАРИ
ШИМОЛИЙ, ТРОПИК ВА ЖАНУБИЙ АФРИКА
Германия пантурк ва панислом мафкураларини узига шиор килиб олган
"Учлик" ни куллаб куватлай бошлади. Бу мафкура гоялари Антанта
манфаатларига зид эди.
Бундан ташкари, 1913 йилдан кейин Германия Туркия империясининг
булинишига карши чика бошлади. Бундай шароитда Германия "Ёш турклар" куз
унгида Туркиянинг ягона "химоячиси" га айланди. Энди Германия Туркияни
иттифок шартномаси тузишга ундай бошлади ва нихоят, 1914 йилнинг 2
августида махфий суратда иттифок шартномаси тузилди. Бу шартномани
имзолаш билан Туркия хукмрон доиралари империя ни халокатга махкум
этдилар.
Ижтимоий - ыкршсодии ва сиёсии ахволи. Африканинг шимолий кисмида,
Сахройи Кабирнинг сиёсий хаёт Жанубий чегарасига кадар ахолининг
купчилигининг араблар ташкил этарди. Бу худудларда барбарлар, хабашлар ва
бошка халклар хам яшарди.
XIX асрнинг 70 йилларига кадар Африканинг шимолида ва шимоли г
шаркида, яъни араблар яшовчи худудларда мутлак аБг подшолик тузумлари
хукм сурарди. Улар орасида расман Усмонли турк империяси таркибига кирган
Миср, Триполитания, Киреналик (хозирги Ливия) ва Тунис амалда Туркия
султонига итоат этмасдилар.
XIX аср охирида Миср ва Судан Англиянинг, Тунис, Жазоир ва Марокаш
Франсиянинг, Марокашнинг бир кисми Испаниянинг Ливия эса Италиянинг
мустамлакаларига айланди.
Мусулмон рухонийларидан ал - Азхар мадрасида мударрис булган
Жалолиддин ал - Афгоний ва унинг шогирдлари миллий - озодлик харакатида
катта обру козонишди. Улар барча мусулмонларни мустамлакачиларга, Туркия
зулмига карши бирлашувга, конститутсиявий тузум урнатилишига чакирдилар.
1871 йилда Жалолиддин ал - Афгоний "Хизб ул - Ватан" ("Ватан партияси")
201
партиясини тузди. Бу партия чет элликларга карши "Миср мисрликларники"
шиори остида курашди. "Ватан" чилар хукмдор (Хадив) нинг хукукини
чекловчи консттусияси учун курашдилар. 1882 йилда 7 феврал куни Хадив янги
конунга имзо чекишга мажбурр булди. Унгакура хукумат Депутатлар
палатасига буйсунадиган, парламент буджет устидан назорат килиш хукукини
оладигац, бирорта конун депутатлар палатаси рухсатисиз кабул килинмайдиган
булди. Буларнинг хаммаси феодал мустабид тузумидан буржуа парламент
тузумига утиш йулидаги катта галаба эди.
Чет элликлар Миср хукуматига ултиматум юбориб, амалдаги хукуматни
таркатишини тапаб килдилар. Мустамлакачиларнинг бу талаби кескин
норозиликка сабаб булди. 1882 йил 11 июл куни инглизлар Искандарияни
туплардан укка тутдилар. Англия десанти шахарни эгаллади. Бунга карши,
Миср армияси рахбарларидан бири Ахмад Орабибей Кохирааа олий давлат
органи вазифасидаги Муваккат кенгаш тузди. 60 минг кишилик кушин туплади.
Айни пайтда, инглизлар 1882 йил 7 августида Сувайшни босиб олдилар ва
Кохирага юриш бошладилар. 1882 йил сенпгабрда Миср кушинлари енгилди.
Кузголончиларнинг купи кириб ташланди, полковник Ахмад Орабибей Сейлон
оролига умрбод сургун килинди. Шундай илиб, Миср инглизлар
мустамлакасига айланди.
Англия Мисрда Усмонли Турк империяси хокимиятини расман тугатмади.
Миср хадивлари сулоласи, Вазирлар кенгаши номига булса хам сакланди.
Молия устидан назорат тулалигича инглиз маслахатчиларига утди.
•
1888
йили. 29 декабрда Истанбулда Сувайш каналидан фоидаланиш буйича
Англия, Германия, Испания,, Италия, Россия, Туркия, Франсия ,дайлатлари
конвенсия имзолашди. Унга кура каналдан барча давлатлар хох уруш, хох
тинчлик пайтида эркин фоидаланиш хукукини олишди.
Миллий озодлик учун курашнинг фаол тарафдори булган "Ватан" партияси
инглизлар назарида энг хавли булиб чикди. Уни кучсизлантириш учун кескин
чоралар курилди. Натижада "Ватан" партияси кенг сиёсий кураш й^лидан якка
террор йулига утиб кетди. Партиянинг "Ал - Лива" ("Байрок") газетаси
такикланди.
Аммо озодлик харакати эса бошка куринишларда давом этди. Мажлис витсе
г президенти Саад Заглул демократик, миллий озодлик рухидаги депутатларни
уз атрофига туплаб, мажлис номидан инглиз хукмронлигига карши хужжатни
утказишга эришди.
Махдийлар кузголони.
XIX аср охири — XX аср бошларида Шаркий Судан Миср карамогида эди. 1881
йилнинг майида суданликларнинг етакчиси Мухаммад Ахмад халкни Миср
Турк зулмига хамда европаликларга карши "мукаддас уруш" га чакирди.
Мухаммад Ахмад узини Махдий деб эълон килди. Губернатор Махдийни камаш
учун юборган 200 кишилик харбий гурух йук килиб ташланди.
1882 йилда Хартумга Мисрлик Абдул К,одир генерал губернатор этиб
тайинланди. У мадхийлар харакатини бостиришга уринди. Лекин, маглубиятга
учради. Бу орада инглизлар Мисрни босиб олдилар. 1883 йили генарал Хикс
бошлик инглиз к^шинни Судан ансорлари томонидан Эл Обейд ёнида кириб
мшшланди. 1884 йили инглизлар Суданга генерал Гордон бошчилигида харбии
ним юборишди. Бирок, бу кушин хам ансорлар томонидан йук килинди.
I гисрал улдирилди Судан озод килинди.
1885
йилда Суданда мустакил махдийлар давлати тузилди. Кузголон рахбари
мпчдий Мухаммад Ахмад вафот этиб, унингбиринчи халифи (халифлари туртта
i/m) Абдуллох хокимиятни уз кулига олди. Омдурман шахри пойтахт этиб
Оелгиланди. Мамлакат вилоятларга булинди. 200 минг кишилик кушин
линлатнинг асосий таянчи булиб колди.
Ички низолар махдийларни кучсизлантирди. Бундан фойдаланган Англия
)фиопияни Суданга карши гижгижлади. Натижада, 1885 йил бу икки вилоят
Ургасида уруш харакатлари бошланди. Бу орада Италия Эфопияга хужум килди.
1887 йил 16 январда Адуа ёнида Италия кушини тор - мор килинди. Эфопия
чукмдори Йухонни Абдуллохга мурожааг килиб, умумий душманга карши
(жргаликда курашга чакирди. Лекин, Абдуллох бунинг эвазига Йухоннинг
исломга утишини талаб килди. Окибатда, зарур битим тузилмай колди. Эфопия
Судан урушида куп кон ту килди. 1889 йил март ойида Эфопия императори
Менелик суданликлар фойдасига туузилган битимни имзолашгд мажбур булди.
1889
йил августда эса Англия - Миср бирлашган кушинлари Судан
махдийлари кушини устидан галаба козонди. 1898 йилга келиб Суданнинг
псосий кисмини босиб олишга эришди.
Буюк давлатларнинг Шимолий Африкадаги сиёсати. Шимолий
Африкадаги 1911 йил 28 сентябрда Италия I сиёсати Ливияга боскинчилик
уруш бошлади. Туркия тайинли жавоб чораси куролмади. 1911 йил 5 ноябр
куни Ливия Италия мулки деб эълон килинди. 1883 йил Тунисда Франсия
хукмронлиги урнатилди. Бунгача Франсия Жазоирни хам эгаллаган эди.
Жазоирда XIX аср охирида 300 мингдан ортик франсуз яшарди. Хосилдор ерлар
франсузлар кулда эди.
1905
- 1906 йилларда Жазоирда мустамлака зулмига карши кураш бошланди.
"Ёш жазоирликлар" ташкилоглари пайдо булди. Улар жазоир халкини жабр
зулмидан, камситишдан куткариш йулларини кидирдилар.
1912
йилда "Ёш Жазоир" партияси тузилди. Бу партия суд ишларида
жазоирликлар учун "махаллий кодекс" номли камситувчи тартибни бекор
килиш, солик олишда жазоирликлар ва европаликларни тенглаштириш, халк
маорифини кенгайтириш, араблар учун сайланадиган лавозимларини
купайтириш каби талабларни куйди.
Европа давлатларининг мустамлака таксимотида Франсия Марокашга хам
эга булди. 1900 йили Италия Франсиянинг Марокашга нисбатан "хукукларини"
тан олди. Бунинг эвазига Италия Ливияга дахлдор "хукук" ка эга булди.
Франсия Марокашга карши уруш очиш учун бахона кидирар эди. 1907 йил
август ойида Марокш шахрида франсуз врачи улдирилди. Франсия зудлик
билан уруш харакатларини бошлаб юборди. Киска вакт ичида Франсия
Марокашнинг барча аосий шахарларини босиб олди. Испания хам Марокашга
баъзи худудларни босиб олди. XIX асрнинг охирги чорагида Африкада
мустамлака боскини янада кучайди. Жанубдаги казилма бойликларга бой
ерларда 70 йилларда олмос ва 80 йилларда олтин конларининг топилиши
203
европаликларнинг "окно келишларини" янада тезлаштирди. Жанубий Африкани
мустамлака килишда Англия асосий рул уйнади. Куп утмай бу ерга Германия
хам кириб кела бошлади. Мозамбик ва Ангола каби ерларни бирлаштиришни
португаллар уз режапарига киритдилар. Асосий мустамлака "учок" ларидан
бири Бурлар Республикаси булиб колди. 70 йиллардан бошлаб Англия уз
мустамлакаларини бирлаштириб федератсия тузишга уринди. Бурлар бу фикрга
кушилмагач, Англия 1877 йилда Трансваални босиб олди, Зулулендни хам узига
карашли мустамлака деб эълон килди. Гарбий Африка учун кураш Гарбий
Судан, Сенегал ва Нил дарёси хавзаси XIX аср охири XX аср бошларида
Франсия, Голландия ва Англия уртасида ракобат майдонига айланди.
Гарбий Судан 1892 йилда Франсия мустамлакасига айланди. Гарбий
Суданликларнинг озодлик курашида Самори Туре номи ёркин из колдирди. У
атокли лашкарбоши ва сиёсатчи эди. Самори Туре франсуз боскинчиларига
карши 18 йил давомида кураш олиб борди.
Франсузлар 1898 йилдагина уни таслим эта олдилар. Асир олинган Самори
Габбонга сурган килинди ва уша ерда вафот этди. 1900 йилда Чад кули атрофи
буйсундирилди. 1904 йили Гвинея курфази буйлари хам Франсияга тобе
этилди. Унга Франсия Гвинеяси деб ном берилди.
Англия, Франсиядан кейин Белгия хам Африка ерлари учун курашга
кушилди. 1883 йилда Конго хавзасидаги ерлар Белгия мустамлакаси деб эълон
килинди.
Шаркцй Африканинг оулиб олиниши . Шаркий Африкага Европаликлар
кириб кела бошладилар. Нил дарёси бошланиш хавзаларини илмий урганиш
бахонаси билан европаликлар Буганда мамалакатни "очишди". 1894 йили
Буганда Англия томомнидан тузилган Уганда протекторати таркибига
киритилди.
Занзиблар араб султонлиги хам куи савдосига карши кураш бахонаси билан
немислар, франсузлар ва инглизлар томонидан булиб олинди. XIX аср охирида
Англия Буноро давлатини босиб олди.
XX
аср бошларида Гамбия, Сьерра - Леоне, Олтин киргок, Нигерия,
Сенегал, Франсия Гвинеяси, Фил Суяги Киргоги, Дагомея Франсиянинг, Того,
Камерун Германиянинг, бир кисми эса Португалия мустамлакаси эди. Европа
мустамлакачилари турли бошкарув тузимлари жорий килишди. Англия
махаллий бошкарув тизимларини саклаб, уларни уз манфаатларига
бусундирилди. Франсия эса уз мустамлакалар учун курашда Голландия, Белгия,
Португалия, Англия, Германия, Франсия ва нихоят АКШ манфаатлари
тукнашди. Белгия кироли Леополд II Конгони илмий урганиш ассотсиатсияси
тузиб, унинг "соясида" усталик билан иш олиб борди. Бу мамлакатнинг катта
булагини эгаллашга муваффак булди. Конго "эркин" давлати тузилди. Аслида, у
Белгия мустамлакасига айланди. Конгонинг бир кисми Франсияга, яна бир
кисми эса Португалияга тегди.
Жанубий Африто . Бу Африкада дунёнинг йирик олмос конларимавжуд эди.
Инглиз кочапон Сесил Родс "Де Раде" компаниясини 1узиб, олмос конларини уз
кулига киритди.
1887 йилда Трансваал олтин ва мис конлари очилди. Сесил бу конларни хам
ниллали. Униш ташаббучи билан "БританияЖанубий Африка имтиёзли
КОМпанияси" тузилди.
Компания
"Кейптаундан
Кохирагача
Англия
мустамлакаси булиши керак", деган маънода боскинчилик харакатларига р\\сат
олди. Тез орада Шимолий Родезияда инглиз протекторати урнатилди. Англия
буларга карши янги урушга тайёрланди. 1899 йилда инглиз буруруши
(юшланди. 1902 йил Бур Республикаси Британия мулклари таркибига кушиб
олинди.
1910
йил Англия мустамлака худудлари булган Трансваал, Оранж, Натал.
Капни ’'Жанубий Африка иттифоки" номи остида бирлаштирди.
Мадагаскарни эгалланиши. Хинд океанининг гарбида, Африканинг жануби
I шаркий эгалланиши киргоги якинида жойлашган бу орол жахон
капитализмининг мустамлакачилик сиёсатида алохида урин тутди 1883 йили
Франсия Мадагаскара уруш эълон килди. 1885 йили бу уруш томонлар учун
нотенг битим билан якунланди. Франсузлар Мадагаскар устидан протекторат
зрнатди ва унинг ташки сиёсатини назорат киладиган булди. 1896 йилда эса
Франсия Мадагаскарни уз мустамлакаси деб эълон килди.
Зулуслар. Сомали ва Эфопия зулусларни буйсундириш учун шафкатсиз уруш
олиб борди. Зулуслар хукмдори Кетчваё 1879 йилда уч тукнашув давомида
инглизларнинг 2 минг кишилик армиясини яксон килиб ташлади. Лекин,
Англия туплар ёрдамида устун келди ва Зулуленд ерларини эгаллаб, уни 13 та
майда хокимликка булиб ташлади. Зулуленд хокимликларини узаро уруштириб,
уз фойдасига иш куриш инглиз хукмдорларига хос хусусиятга айланди.
((Сомали ва тл Элфопия ва Сомали 1869 йили Сувайш канали Эфопива
очилиши туфайли алохида савдо г иктисодий ва харбий - стратегик ахамиятга
эга булиб колди. Бу хол мустамлакачиларни бефарк колдирмади. Бундан сал
олдин, 1867 йили инглизлар Эфопияга карши уруш килиб, подшо ("негус” деб
агалган) Феодор II нинг бирлаштирувчи сиёсатига путур етказди. Турли динлар
орасида низо туфайли Феодор II га карши булган рухонийлардан фойдаланиб,
инглизлар хабаш кушинларини тор - мор килишди. Феодор II узини - узи
улдирди. Тахтга инглизларга тобе Иоан IV утказилди. 1889 - 1913 йилларда
Кизил денгиз буйи ва Сомали ярим ороли Англия, Франсия, Италия уртасида
таксимлаб олинди.
Эфопияда Италия уз мустамлака режаларини юзага чикаришга уринди.
Бирок, бунга эриша олмади. Эфопия уз мустакиллигини саклаб колди.
Жанубий Африканинг шимоли - гарбий кисми 1883 йилдан Германия
томонидан босиб олина бошланди. Махаллий готентот ва гереро кабилалари
резерватсияларга кувилди. Колганлари немис мустамлакачиларига куи булиб
колди. 1904 йил барча гереро кабилалри Самиул Магареро бошчилигида
боскинчиларга карши кузголон бошладилар. Бирок, бу нотенг курашда
кузголончилар тор - мор этилди. Гереролардан тирик колганлари мамлакат
шимолига кочиб, жон саклашга мажбур булди.
Нама кабилалари хам кузголон кутардилар. Намаларнинг кузголонига
Хендрик Витбуй бошчилик килди. Витбуй нама кабилаларини бирлаштиришга
муваффак булди. Бирок у 1905 йилги жангда хаток булди.
VII боб
1914 — 1918 ЙИЛЛАРДАГИ БИРИНЧИ ЖАХОН УРУШИ.
БИРИНЧИ ЖАХОН УРУШИНИНГ БОШЛАНИШИ ВА БОРИШИ
Унинг улимидан кейин хам намалар курашни яна икки йил давом
эттирдилар. Лекин, замонавий немис техникаси устунлиги уз кучини курсатди
Германия боскинчилари 200000 дан ортик намалардан 140 мингни кириб
ташладилар. Германияга карши Шаркйй Африканинг жануби ва марказида
(Танганика) 1905 йил августида бошланган кузголон икки йилдан ортик давом
этди. Немис кушинлари 120 минг африкаликни кириб ташлаб, кузголонни
бостирдилар. Бу хухудда неча асрлардан буён яшаб келган катга - капа
кабилалар томом ила йук булиб кетди.
Урушнимг бошланиши. Бирирнчи жахон урушининг бош сабаби икки
харбий г сиёсий гурух уртасида булинган дунёни кайта булиб олиш эди.
Дунёнинг етакчи давлатлари уз ёвуз максадпари йулида маънавий тубанлика
кетиб бойлик ортириш учун миллионлаб инсонларни курбон килишга бел
богладилар. 1914 йилнинг 28 июлида сербиялик миллатчи томомнидан
Сараейвода Австрия г Венгрия тахти вориси Ф.Фердинанд улдирилди.
Австрия - Венгрия хукумати Сербияга жуда хакоратли талаблар куйилган
ултиматум юборди. Сербия хукумати ултиматумнинг факат биргина талабига,
яъни суикасд утказиладиган тергов ишларини Австрия - Венгрия давлат
.хукукий идоралари олиб боришга розилик бермаган. Бу эса Австрия Венгриянинг 28 июлида Сербияга уруш эълон килишга бахона б^лди. Сербия
иттифокчиси Россия бунга жавобан 29 июл куни кисман харбий сафарбарлик
эълон килди.
Бундан Германия хукмрон доиралари 1 августда Россияга 3 августда эса
унинг иттифокчиси Франсияга уруш эълон килиш учун бахона сифатида
фойдаланди. Германия Белгиянинг бетарафлик мафомини бузиб, бу давлвтга
хужум килди. Белгиянинг бетарафлиги тугрисидаги халкаро хужжатни бир
вкактлар Пруссия хам имзолаган эди. Бирок, 1914 йилда Германия хукумати бу
хужжатни сурбетлик билан "бир парча когоз" деб атапди. Германиянинг
Белгияга хужумига жавобан Англия Белгияни химоя килиш бахонаси билан 4
август куни Германияга уруш эълон килинди. Уруш шу тарзда бошланиб кетди.
15 август куни Япония Германиядан Хитойдаги мустамлака худудларини
Японияга бериш талаби билан чикди. Рад жавобини олгач, 23 августда Япония
Германияга карши уруш эълон килди. Германия 1914 йилнинг октябр ойида
Усмонли турклар империясини, кейинчалик Болгарияни ;уз тарафига туриб
урушда катнаштиришга муваффак булди. Тез орада Кавказорти, Сурия ва
Фаластинда, Болкон ярим оролида, шунингдек Германиянинг Африкадаги
мустамлакаларида янги фронтлар вужудга келди.
Факатгина Сербия ва Белгиядан ташкари барча давлатлар учун бу уруш
боскинчилик уруши эди.
Яшин тезлигида галабага эришишнинг барбод булиши.
(Яшин тезлигида Гемания армияси генерали Фонд Шлиффен галабага
эришиши яшин тезлигида галабага эришиш режасининг барбод булиши) тузиб
206
НИМ
НИ ЭЛИ.
рг жа га кура Германия армияси бетараф Белгия худуди оркали Франция га
\ пум килиши, Германия -Франция чегарасида тупланган Франция армиясини
нршаб олиб, уни кузгача тор-мор этишни ва шу оркали Франциянинг таслим
нумишига эришиши керак эди. сунгра киска вакт ичида Россияни хам тор -мор
ннгириш мулжапланган эди.
1 августда шиддат билан хужумга утган Германия армияси якин бир ой
ичида Парижга якинлашиб колди, Франциянинг таслим булиши мукаррардек
»ли. Хатто, хукуман вактинча булсада, Париждан чикиб кетишга мажбур булди.
Бирок, Шиффен режаси амалга ошмай колди. Бунга Франция хукуматининг
мигимосига кура 17 август куни Россиянинг Германия ва Австрия Венгирияга
КАрши бошланган хужуми сабаб булди.
гарбий фрондда Германия харбий кудратининг маълум даражада
ьучсизланиши Францияни саклаб колди. Нафакат саклаб колди, бу хол
Францияга куч туплаб карши хужумга утишга имкон яратди. Германия рус
прмиясини
шаркий
Пруссиядан
сикиб
чикарсада,
рус
армияси
АнстриягВенгрияга карши хужум давом эттирди.
Марна дарёси буйида Франция ва Англиянинг бирлашга армияси 1914
Пилнинг сентябрида Германия кушинларига карши хужумга утди. Марна
жангида хар 2 томондан 2 миллионга якин жангчи катнашди. Бу жангда армия
на Франция армиясини кули баланд келди.
Туркиянингурушга кириши. Огир ахволга тушиб колган немия кумондонига
(>гсентябрда бутун гарбий форнд буйлаб чекинишга буйрув беришга мажбур
б^лди. Марна жангида эришлиган галаба туфайли Германиянинг яшин
гезлигида галаба козониш режаси барбод булди. Марна жангида эришилган
галаба туфайли Германиянинг яшин тезлигида галаба козониш режаси барбод
булди. Туркия хукумрон доираларининг аксарияти урушга кириши Германия
гарафида туриб урушда катнашишини максадга мувофик деб хисобларди,
чунки уларнинг фикрича, Туркиянинг узи босиб олиши мулжалланган ерлар ё
Россия кул остида, ёки Ангилия кул остида эди.
Ана шу боскинчилик ниятини амалга ошириш илинжи Туркияни 1914
йилнинг 2 августида яширин шароитда Германия билан иттифок шартномасини
имзолашга олиб келди.
11
октябр куни Германия Туркияга катта микдорда карз таклиф этди.
Туркиядан шу карзни олган захотиёк урушга киришга вада олди.
Германпараст, харбий вазир ва бош кумондон Анвар подшо 29 октябр куни
Туркия флотига немис адмирали Сушан кумондонлигига Кора денгизга
чикишга ва Россиянинг худудларини укка тутишга буйрук берди.
2 ноябр куни Россия Туркия хужумига жавобан унга уруш эълон килди.
Уруш харакатлари узунлиги 350 км булган Кавказ фронтини вужудга келтирди.
5 - 6 ноябр кунлари Англия ва Франция хам Туркияга карши эълон килди.
1915
йилнинг 19 январида Антанта харбий денгиз кучлари Туркияга карши
Дарданелл бугозида харбий оператсияларини бошлаб юборди. Германия
мумкин булган барча имкониятлардан фойдаланиб, Туркияга ёрдам курсатди.
"Буюк чекиниш" Нагижада, Англия денгиз флотига талафот етказилди. Бу
207
опретсия натижасида 200 минг инглиз солдати халок булди ва яраланди.
Шаркий фронти 1915 йилда асосий уруш харакатлари майдонига айланди.
Германия ва Австрия - Венгрия куролли кучларнинг ярмига якинини Россияга
ташлашга карор килдилар. Иттифокчиларнинг кУшинлари 1915 йилнинг
бахорида хужум харакатларини Галитсиядан (Гарбий Украина) бошладилар.
Натижада, 1915 йилнинг бахори ва ёзида рус армияси конли мудофа жанглари
олиб боришга мажбур булди. Рус армияси мислсиз даражада талафот курди. 850
минг солдат ва офитсер халок булди. 900 минг нафари эса асирга тушиб колди.
Рус армияси каттик каршилик курсатсада, кучлар нотенг булган жанглар
натижасида Полшани, Болтик буйи, Гарбий Белоруссия ва Гарбий Украинанинг
бир кисмини ташлаб чикишга мажбур булди. Бу чекиниш биринчи жахон
урушини "буюк чекини" номи билан кирган. Шаркий фронтдаги дастлабки
мувафаккиятлардан Гарбий фронтдаги ахвол армия фронти рухиян Германия
Гарбий фронтдаги ахволини хам узгартириб олмокчи булди. Бу онда у мутлако
янги курол сувости кемаларига катта ум ид боглади.
Айни пайтда, Германия харбий харакатлари худудларидаги хар кандай сув
усти кемаларини хам чуктириб юбориш ниятида эди. Шундай килди хам.
Чунончи, 1915 йилининг 7 май куни Германия сувости кемалари Англиянинг
"Лузитания" деб аталувчи улкан йулокчилар ташиш кемасини чуктириб
юборди. Унинг бортида жами 2000 га якин йуловчи (шу жумладан 126 нафар
АКШ фу кароси) бор эди.
Улардан 1195 нафари халок булди. Германия томонидан юзлаб юк кеммалари
йук килиниб ташланди.
Италиянинг урушга кириши. Германия факат сувости кемаларидагина
фойдаланиб колмади. У 1915 йилнинг 25 апрелида Ипр жангида урушлар
тарихида биринчи маротаба кимёвий курол г захарли газ (хлор) ишлатди.
Бунинг натижасида 15000 киши захарланди. Улардан 5 минги вафот этди.
Бирок, бу курол хам Германия кутган натижани бермади. Антанта армияси тез
орада газга карши химоя воситаси (противогаз) билан гаъминланди. Италия
расман "Учлар иттифоки" нинг азоби булса урушга кириш унинг максади
кимнинг кули баланд келишига амалда ишонч хосил килиш хамда кайси томон
Италияга урушдан сунг куп улжа вада килишини кутиб туриш эди. Антанта
Италияга у сураган худудларининг барчасини беришга рози булди. 1915
йилнинг 26 апрелида Антанта билан Италия уртасида Лондонда шартнома
имзоланди. Шартномага кура, Италия бир ой утгач узининг собик
иттифокчиларига карши урушга к;ириш зарур эди. Бу мажбурият Англининг
Италияга 50 млн. фунт гстерлинг хажмда карз бериши билан мустахкамланди.
3
май куни Италия хукумати "Учлар иттифоки" тугрисидаги шартномадан
чикканлигини билдирди. 23 май куни эса Австрия Венгрияга карши уруш эълон
килди. Италиянинг Антанта томонига огдирилиш Германия дипломатсиясининг
катта маглубияти эди.
У 1915 йилнинг 18 январида Хитой хукумати олдига Шандун вилоятини
Германия таъсир доирасидан Япония таъсир доирасига утказиш; Шаркий Ички
Мугулистон ва Жанубий Манжурияда Япониянинг мавкеини янада
мустахкамлашга имкон бериш; Порт - Артур, Жанубий Манжурия ва Андун г
208
Мукден темирйулларнининг ижара муддатини янада 99 йиллак муддатга
, мйгириш; Япония фукароларининг Жанубий Манжурия ва Шаркий Ички
Иугулистонда ер майдонларига эга булиши ва бошка талабларни куйди. Айни
ниИгла, Япония вокеага АКШ нинг аралашуви мумкинлигидан ташишга хам
•ушиб колди. Шу туфайли, Хитой олдига куйган катор талабларидан воз кечди.
К май куни Хитой Япониянинг бироз юмшатилган талабларини кабул килди.
Дарданелл оператеиясининг муваффакиятсизликка учраши ва Россия
ч|»миясининг 1915 йилги буюк чекиниши Болгарияни кимнинг тарафида урушга
i ириши масаласини хал этди.
1915
йилнинг 15 сентябр куни Болгария ва Туркия, 6 сентябр куни эса,
Дистрия - Венгрия ва Болгария уртасида иттифокчилик шартномалари
мм юланди. Шу тарика "Туртлар иттифоки" вужудга келди.
14
октябр куни Болгария Сербияга хужум килди. Германия, Австрия Мснгрия ва Болгария уртасида иттифокчилик шартномалари имзоланди. Шу
пфика Сербия Германия ва унинг иттифокчилари томониданбосиб олинди.
1916-1 91 7 ЙИЛЛАРДАГИ УРУШ ХАРАКАТЛАРИ
Германия хукмрон доиралари тор г мор эта олмагач яна асосий
н.гиборини Гарбий фронтга картди. Бундан кузланган, максад Франсия
шкдирини узил - кесил хал этиш эди. Германиянинг Франсияга хужуми Верден
калъасига уюштирилди. Чунки, бу клъа Париж йулини тусиб турар эди.
Германия армиясининг хужуми 1916 йилнинг 21 февралида бошланди ва 21
мартгач давом этди. Немис пиёда аскарлари хужумга кутарилганда фрасузлар
кнритилмаганда уларни туплардан каггтик окка тутдилар.
Ёзгача булган оралик муддатда немис армияси атиги 7 км олдинга силжий
олди. Германия армиясининг Верден йуналишидаги харбий харакатлари
шиддатини янада камайтириш максадида Франция ва инглиз арияси 1 июлда
( омма дарёси буйида хужумга утдилар. Бу конли жанг 18 ноябргача давом этди.
Бу жангда инглизлар урушлар тарихида биринчи бор бир янги курол г
i лнкни мишга солдилар. Пулатдан ясалган бу дахшатли куро душман кУшиини
дастлаб каттик саросимага солиб куйди. 1916 йилнинг 21 декабридан бошлаб
немис армияси мудофага утишга мажбур булди.
Верден ва Сомма жанглари мисли курилмаган даражада киргинбарот хам
булди. Уларда хар икки томондан 2 миллион 260 мингдан ортик халок булган.
Верден жанги тарихга "Верден киргини" номи билан кирганлиги бежиз эмас.
Германия армияси 1916 йил феврал ойида Шарций фронтдаги ахволи.
I арбий фронтда хужумга утгач, Франция ёрдам cÿpa6 яна Россияга мурожаат
килишга мажбур булди. Бунга жавобан генерал А. А. Брасилов
кумондонлигидаги рус армияси май ойида хужумга утди. 4 июл куни Австрия г
Венгрия армиясининг Галитсиядаги фронти ёриб утилди ва Австрия - Венгрия
армиясига каттик зарба берилди. Бу зарба, айни пайтда, Италияни маглубиятдан
саклаб колди. Рус армиясининг хужуми окибатида Австрия - Венгрия
армиясининг 1 миллиондан ортик жангчиси халок булди. 400 мингдан ортиги
>са асир олинди. Рус армияси 60- 100 км олдинги силжишга мувафак булди.
1914 йилининг 1 октябрида Россия - Румыния. Руминиянинг урушга
209
киришц. Гарбий фронтда хужумга утгач, Франция ирдаМ сураб яна Россияга
мурожаат килишга мажбур булди. Бунга жавобан генерал А.А.Брасилов
кумондонлигидзги рус армияси май ойида хужумга утди. 4 июл куни Австрия г
Венгрия аомиясининг Галитсиядаги фронти ёриб утилди ва Австрия - Венгрия
армиясига каттик зарба берилди. Бу зарба, айни пайтда, Итлаияни маглубиятдан
саклаб колди. Рус армиясининг хужуми окибатида Австрия - Венгрия
армиясининг 1 миллионами ортик жангчиси халок булди. 400 мингдан ортик эса
асир олинди. Рус армияси 60 -100 км олдин^а силжйшга муваффак (рулди.
Россия Руминиянинг худудий яхшилигини кафолатлайдиган булдиГШунингдек,
Руминиянинг Австрия - Венфия империясидаги раминлар яшайдиган
худудларга булган хукукини тан олди.
'
’
1916 йилнинг 17 август куни Руминия билан Антанта давлатлари уртасида
шартнома имзолади. ва Руминия Австрия - Венгрия га карши у ру ш га кириш
мажбуриятини олди. Бунинг эвазига унга Транс ид вания, Бунковина ва
Банатнинг катта кисми ваъда килинди. 28 август куни Руминия Австрия г
Венгрияга карши уру?н эълон килди. Бирок, харбий .жихатдан мустахкам
тайёргарлик курмаган Руминия армияси тезд<а тор г мор этилди.
1917 йилда Антанта куролли кучларнинг сон томонларнинг режалари
жихатдан устунлиги 40% ни ташкил этарди. Хатто, харбий -иктисодий
жихатдан колок Россия хам 1917 йилнинг бошларида ойлик ук - дори ва харбий
техника ишлаб чикариш буйича юкори курсаткичга эришди. Антанта йилнинг
бошларидаёк хужумни бошланшни режалаштирди. Хал килувчи зарбани эса
ёзда беришга карор килди.
Айни пайтда, "Туртлар иттифоки" хам кул ковуштириб утирганим йук. 1916
йилнинг 29 августида генерал - фелдмаршал фон Гиндербург Германия
армиясининг кумондони этиб тайинланди ва куп утмай Германия армиясининг
1917 йилги харакат режасини тузиб чикди. Режа фронт чизиги хажмини
камайтириш максадида армияни олдиндан мустахкам да^иажада тайёрлаб
куйилган марраларга кайтаришни назарда тутарди. АК,Шнинг,урушга кириши.
Ураш бошланган вактда АКД1 бетарафлик эълон килиши Гугуне Бирок,
АКШ биринчи жахон урушининг боришини диккат билан кузатиб борди. Айни
пайтда, урушувчи гурухларнинг бирортаси тула галаба козонишини истамади.
У Европанинг бир - бирига душман булган давлатдар гурухига булинганича
кушинни истар эди.
> '
,,,с
Урушнинг мисли курилмаган даражада харбий харажатлар талаб килиши ва
узокка чузилиши шароитида АКШ жуда катта молиявий манфаат куриши аник
эди. Бу имкониятни кулдан чикаришни истамаган АКШ Антантага ёрдам
курсата бошлади.
.
;
Хусусан, биргина 1915 йилда АКШ Англия ва Франция билан 500 млн.
доллар микдорида карз бериш хакидаги шартнома имзолади. Европадаги 20
давлатнинг АКД1 дан карзи 10 млрд долларни ташкил этди.
1917 йилнинг 3 февралидан бошлаб Германия Англияга карши чекланмаган
сувости уруши эълон килинганлиги ва бу урушнинг» айни пайтда, АКЦ11
манфаатларига хам катта зарар етказилганлиги АКШ хукмрон доираларини
210
и. щрцф колдирмади.
Кулай фурсатдан фойдаланилган АКШ хукумати 6 апрел куни Германияга
11»чН1 тьлон килди. АКШ харбий кучларининг дастлабки кисмлари 26 июндан
Франция худудига ташланди. Бир йилдан сунг Гарбий фронтда жанг килаётган
\illl кушинларининг сони 2 млн кишини ташкил этди. АКШ нинг урушга
М1риши уруш такдирини Антанта фойдасига хал этиш йулида катта омил
ПУлДи. Биринчи жахОн урушининг якунлари ва окибатлари урушаётган,
-шииитлар урушнинг иштирокчилари булган давлатлар жуда катта иктисодиёт
»нрбий максадида буйсундирилди. Чунончи, огир маноатнинг 70%, енгил
• нноатнинг эса 50% уруш эхтиёжларини кондириш учун ишлади. Уруш, айни
(ШЙгда, кишлок хужалигини хам ахволга солиб куйди. Кишлок хужалиги
м^хсулотлари ишлаб чикариш кескин камайди.
Деярли барча давлатларга озик - овкат танкислиги вужудга келди. Натижада,
чукуматлар озик - овкат махсулотларига картошка тартиби (катъий белгиланган
мсьёр) жорий этдилар.
Ахоли уртасида шовинизм зур бериб этила бошланди. Шу тарика, уруш
парламент демократсиясига каттик зарба берди. Унинг ахоли куз онгида обруси
|ушиб кетди.
Бутун уруш давомида биронта хам парламент конли киргинга карши
иорозилик билдирмади.
Энди давлат чикарини тартибга сола бошлади. Банклар, хомашё таксимоти
ил харбий буюртмалар устидан давлат хокимиятининг назорати кучайди.
Ахоли урушдан чарчаган ва юмшнинг тезрок тугатилишини талаб этиб
хукуматга карши бош кутара бошлаганлар. Шу тарика, урушнинг дастлабки
йилларида жамиятда карор топтирилган фукаролик бирлиги бузилди. Баъзи
(|>ронтларда солдатларнинг биродарлашуви, душман томонларининг бир г
Оирига ук отмаслиги юз берди. Чунки, анния, хам урушдан чарчаган эди.
Уруш Россиянинг иктисодий ва сиёсий ахволини хаддан ташкари
кескинлаштириб юборди. Бунинг окибатида, 1917 йилнинг феврал ойида
Россияда инкилоб юз берди.
Муваккат хукумат урушни давом эттиришга карор килди ва хатто шу ёзида у
рус
армиясининг
хужумини
хам
уюштирди.
Бирок,
бу
хужум
муваффакиятсизликка учради.
Бу муваффакиятсизлик Россиядаги бусиз хам ута мураккаб булган сиёсий
вазиятни янада муракаблаштириб юборди. Натижада, 1917 йилнинг 7 ноябрида
давлат тунтариши юз берди. Муваккат хукумат агдарилди. Хокимиятни
болшевиклар (коммунистлар) партияси босиб олди ва Совет хукумати деб
аталган хукумат тузди.
1917 йилнинг 8 ноябр куни Совет давлати "Сулх тугрисида" ги декретни
кабул килди.
Сулх тугрисидаги декрет боскинчилик урушини кескин коралаган ва уни
инсониятга карши энг огир жиноят деб эълон килган.
Совет хукумагги хар кандай шароитда хам сепарат сулх тузишга интилди.
Чунки, армия жанговар рухини тула йукотган ва Шаркий фронт чок - чокидан
сукилиб кетган шароитда урушни давом эттириш тула халокат билан баробар
эди.
1917 йилнинг 15 декабрида Совет Росияси ва Австрия - Германия
кумондонлиги уртасида ярашиш битими имзоланди. Бундай битим 9 декабр
куни Руминия билан хам имзолаган эди. Шундай килиб, Шаркий фронт
харакатсиз котиб колди.
Германия мудофаа чизигини ёриб утишга муваккат булмади. Акссинча, бу
жанглар окибатида катта курбонлар берилди. Бу курбонлар Франция куролли
кучларининг бош кумондони Нивеи номи билан "Нивел киргини” деб ном олди.
1917
йилнинг октябр ойида Капоретто ёнида Италия армияси
муваффакиятсизликка учради. Англия ва Францянинг шошилинч равишда 14
дивизияни Италия фронтига ташлашигина Италияни саклаб колди. 1917
йилнинг ноябр ойида инглиз армиясининг хужумини кайтаришди.
Германия яна бир янги курол г огнемётни куллади. Кавказ фронтида уруш
харакатлари 1917 йилда деярли тухтади. Месопотамия ва Фаластин
фронтларида инглиз армиясининг харакатлари кучайди. 1917 йилнинг март
ойида инглизлар Багдод шахрини эгалладилар. Кузга келиб Туркия Арабистон
ярим оролини тула, Фаластинга эса бир кисмини бой берди.
Совет Россиясининг урушдан чикиши Совет Россияси 1918 йилнинг 3 март
куни нина урушдан "Туртлар иттифоки” билан уларнинг шартлари асосида
чикарилиши Брест тинчлик шартномасини имзолади. Шартноманинг шартлари
РОссия учун жуда огир эди.
Вудро Вилсоннинг тинчлик дастури. Шартномага кура Россия уз '
армиясининг тула демоблизатсия килиши харбий флотини кайгариши лозим
эди. Шунингдек, Россия Болтикбуйи, Полша Финландия ва Украинадан воз
кечар эди. украина ва Финландия мустакил давлатлар деб тан олинди.
Кавказдаги Карс, ардаган ва Батуми Туркияга берилди. Бунданташкари, Россия
Германияга 6 млрд. марка микдорда репараггсия тул^йдиган булди. АКШ
президенти В.Вилсон 1918 йилнинг 8 тинчлик 9 январида I Жахон урушидан
сунг имзоланадиган тинчлик шартномаси ва кайта тузйлаж&к дунё харитаси
буйича АКШ хукуматининг нуктайи назарини дунёга*' маълуй килдй ва у
тарихга "Вилсон тинчлик дастури” номи билан кирган.
Урушнинг сунгги боскинчи бу дастур голиб Антанганинг маглуб "Туртлар
иттифоки” билан имзоланган тинчлик шартномаларига аСос булиб хизмат
килган Гарбий фронтда бутун дивизияларининг 80% ни артиллериянинг 90% ни
туплаган Германия 1918 йилнинг март ойида хужумга утди. Бу унинг охирги
хужуми булди. Бирок, бу хужум бирор - бир жиддий муваффакиятга олиб
келди. Шундай булсада, хар икки томон 300 минг кишини курбон берди.
Шундай шароитда Англия ва Франция ягона к^мондонлик тузишга карор
килдилар. Франция генерали Фош бирлашга кучларнинг кумондони этиб
тайинланди. 18 июл куни Франция кушинлари карши хужумга утци. Шу
хужумдан сунг Антанта кучларининг кумондони этиб тайинланди. 18 июл куни
Франция кушинлари карши хужумга утди. Шу хужумдан с^нг Антанта
хужумини тухтатишнинг иложи булмади.
15
сентябр куни Болгарияга какшатгич зарба берилди. 28 сентябр куни эса
Болгария битим имзолашга мажбур булди. Шу тарика, Болгария "Туртлар
212
мттифоки" давлатлари ичида биринчи булиб урушдан чикди. 29 октябр куни
шундай шартнома имзоланди ва Австрия - Венгрия хам урушдан чикди. 30
октябр куни Туркия Антанта билан яраш битимини и мзол а ш га мажбур булди.
Ураш Германияда инкилобий вазиятни вужудга келтирди. 9 ноябрда
Германия империяси кулади. Император Вилгелм 11 тахтдан воз кечди. ва
мамлакатдан кочиб кетди. 10 ноябр куни сотсиал - демократ Элберт
бошчилигида янги хукумат тузилди. 11 ноябр куни Компен урмонида маршал
Фошнинг штаб вагонида Антанта билан яраш битими имзоланди. Шу тарика
биринчи жахон уруши Антантанинг галабаси билан тугади.
1919 йил 28 июнида Версалда сулх шартномаси имзоланди. Герман блоки
давлатлари тапланди, купгина худудларидан ажралди. 132 млрд. марка
репаратсия тулайдиган булди.
Биринчи жахон урушидан дунёнинг 38 давлати иштирок этди. Уларда, 1,5
млрд. дан ортик ахоли эди. Урушга 74 млн. га якин киши сафарбар этилди.
Жами 10 млн киши улдирилди, 20 млн. киши эса ярадор булди. Бундан
ташкари, жуда куп кишилар касаллик ва очликдан улиб кетди.
Биринчи жахон урушидан унинг асосий иштирокчилари булган давлатлар уз
миллий бойликларининг учдан бир кисмини йукотдилар.
Инсоният биринчи жахон урушигача булган 1000 йил давомида юз берган
барча урушларда хам бунчалик КУРБОН БЕРМАГАН ЭДИ.
IV БУЛИМ
АКШ 11РЕЗИДЕНТИ В.ВИЛСОННИНГ 1916 ЙИЛ ИЮЛ ОЙИДА
СУЗЛАГАН НУТКИДАН:
"Биз дунёда катта рул уйнашимиз мумкин. Стз бир фактнинг ахамиятини
эътиборга олаётибсизми, охирги бир ёки икки йил ичида биз карздор давлатдан
карз берувчи д!авлатга айландик. Жахондаги ортикча олтиннинг шу кадар к^п
кисми бизнинг кулимиздаки, илгари хеч качон бунчалик олтинга эга
булмаганмиз. Шу вактдан бошаб бизнинг бутун жахонни талайгина микдорда
маблаг билан таъминлашимизга ва уни у3 билганича ва хохлаганимизча
бошкара олишимизгатугри келмокда. "
XIX АСРНИНГ ОХИРИ — XX АСР БОШЛАРИДА ФАН ВА
МАДАНИЯТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
XIX асрнинг 70 йиллари XX аср бошларида техника ва тиббиёт илмининг
тараккий этишга монополистик капитапизмнинг янада ривожланиши билан
боглик ижтимоий - иктисодий шароит таъсир курсатди.
Йирик корхоналарнинг вужудга келиши техникадан фойдаланиши янгича хал
килишни талаб этди.
XIX асрнинг 70 йилларида паровозсозликни таракий эттиришдаги
бошлангич давр тугади. Паравозни такомиллаштириш, унинг куватини ва
тортиш кучини оширишда катта ишлар амалга оширилди.
1875
йилдан 1913 йилгача булган даврда бутун дунёда асосан энг йирик
капиталистик мамлакатлар томонидан курилган темирйулпарнинг узунлиги
деярли 4 баробар ошди. Шимолий Америка, Осиё ва Африкани кесиб утувчи
213
темирйуллар курилди.
XIX асрнинг 80 йилларида Г.Даймлер билан К.Бене бензинда ишлайдигам
моторни биринчи автомобилни яратишгач, автомобил транспорти те i
ривожлана бошлади. ва у тошйуллар куришни талаб килди.
Электр. Электр двигателидан дастлаб шахар транспортидан фойдаланиллн
1895 йилдаёк Англия ва АКШ нинг энг йирик шахарларида "конка" (шахар
темирйулида оти билан тортиладиган вагонча) урнига трамвай ишлатилли
Электр саноат техниканиниг янги мувафакиятлари учун энг хос нарсадир. 1>у
саноат юксак даражада тараккий килган мамапкатлар нихоятда ривожланди.
Саноатнинг ривожланиши фабрика, завод жойлари ва идораларнинг сунъиИ
ёриткичларга булган талабини йил сайин ошириб борди.
1876
йилда рус ихтирочиси П.Н.Яблочковнинг (1847 - 1848) "электр шами"
деб аталган лампаси ёругликнинг янги манбаи сифатида вужудга келтирилли
Яблочков "шами" икки соатча ёниб турарди.
XIX асрнинг охирларида ёй лампалар, урнига тежамли ва фойдаланиш
бирмунча кулай лампалар чогланиш лампалари ишлатила бошланли
Амеркиапик машхур техник ихтирочи Т.Эдисон (1847 - 1931) бир неча йилги
ишланишлардан кейин, 1879 йилда хавоси суриб олинган, кумир толали
чогланиш лампасининг янги турини яратишга муваффак булди. У 1882 йилла
Нью Йоркда биринчи иссиклик электр станциясини курди.
Турт тактил двигател принсипини 1862 йилдаёк франсуз мухандиси А. Боде
Рош "майдонга ташлаган" булиб, ундан 1876 йилда немис ихтирочиси Н. Отто
(1832 - 1891) амалда фойдаланиб курди. Оттонинг газ билан ишлайдиган Tÿpi
тактил двигателига 1878 йили ташкил килинган Париж жахон кургазмасила
юксак бахо берилди.
1891
йилда Германияда 175 км га чузилган электр линия курилиб, иш1 а
туширилди. Бу эса электртехника тарихида янги даврни очиб юерди.
Кемасозлик. XIX асрнинг иккинчи ярмида пароходлар такомиллаштирила
бошланди. Кемалар куришда пулатни кенг куламда ишлатиш яхши натижалар
берди. 1909 йилда мисли курилмаган даражада катта кемалар - сув сигими 20
ООО тунна келадиган кемалар пайдо булди. Йуловчилар ташиш кемалариниш
тезлиги 20 узел (карийиб 40 км) га етди. Катта сигимли кемаларнинг курилиши
йирик бандаргохлар шаклланишига сабаб булди. Уша вактда тугон ва дамбапар
курила бошланди, сунъий каналладансув йули сифатида тобора кеш
фойдапанила бошланди.
Бинокорликда метал ва ойнадан фойдаланиш . Шахарларда ойнадан
фойдаланиш усиши ойнадан фойдаланиш бинолар яъни фзбрикалар, банклар,
заводлар, хизмат бинолари, савдо растапари, бозорлар, универсал дуконлар,
вокзаллар, ижарага куйиладиган уй - жойлар, катта мехмонхонапар ва бошкалар
курила бошланди.
«•
Я
Курилиш ишида семент катта ахамиятга эга эди. Уша даврда янги курилиш
материали темир - бетон пайдо булди, темир г бетонни франсуз богбони Моне
ихтиро этган деб хисобланади. Германияда 1884 йилдан бошлаб бу янги
курилиш материалининг хоссапари мукаммал Урганила бошланди. Шундан
кейин темир бетондан бинокорликда кенг фойдаланиш кучайиб кетди.
214
Курилишда темир - бетон ва айникса, ойнанинг ишлагилиши биноларнинг
конструктив шаклларини хам узгартириб юборди. Tvpap жой биноларининг
ирчнтектураси анча оддий булиб колди. Аммо зарур кулайликлар яратиш,
курилиш техникаси жуда илгарилаб кетди.
Куириклар куришда пулат тусинлар ишлатладиган булди. Шотландияда XIX
рминг охирларида курилган ’’Форт Бриж” куприги уша вактдаги энг катта
и ирик эди. Бу куприкнинг узунлиги 2133 метр, баландлиги эса 47,5 метр булиб
М'малар харакатининг тухтовсизлигини таъминлар эди.
Мепиилургия. Металлургия хар кандай саноатнинг "юраги” хисобланиб,
VM/in фан ютукларини жорий килиш йилдан йилга ошиб борди.
XIX асрнинг 70 йиллари у р т п а р и д а "Бессемер усули” металлургияда
мусгахкам урин олди. АКШ да 1880 йилда эритилган хамма пулатнинг 86%
икини "бессемер усули” билан тайёрланди.
Айни пайтда мартер печлари хам таком иллаштирилди, дастлабки мартен
• imими 1,5 тонна эди. Лекин 1880 йилдаёк сигими 10 г 15 тунна булган печлар
курила бошланди. XX аср бошларида эса бир йула 100 туннагача ва ундан
м|ггик пулат тайёрлайдиган мартенлар пайдо булди.
Ьессемер
конверторлари
ва
мартен
печларидан
металлни
фосфорсизлантириш муаммоси хал этилди. Бу вазифани инглиз мухандиси ва
м<чаллурги Сидни Томас (1850 - 1885) муваффакиятли равишда амалга
оширилди. Унинг кашфиёти металлургияга асос солиб, фосфорли темир
рулаларидан эритилиб олинган ч^янни пулатга айлантириш масаласини тула
ч*ш килди ва метал чикаришда тез таркалди.
1886 йилда П.Эм (Франция), Ч.Холлер (АКШ) электролит йули билан
• |уминий олдилар.
1907 йилда В.Вилм (Германия) самалёт учун
ауралуминийни ихтиро килди. XX аср бошида J1.Бакеланда (Белгия) пластмасса
пиши йулини топди. 1890 йилда англиялик Л.Монд тоза никел, 1910 йилда
•1мсрикалик Хантер тоза титан олиш усулини яратдилар.
XIX
асрнинг 70 йилларида 1914 йилгача жахон машинасозлиги катта
сурьатлар билан ривожпанди.
Металларни келиши жараёнини илмий жихатдан текширишга Петербург тог
ииститутининг профессори А.Тиме асос солди, у у3 асарларида метал
ич ишининг асосий конунларини таърифлаб берди.
Америкалик ишбилармон Ф.У.Тейлор (1856 - 1915) токарлик ишларида
пуладиган кесиш режимларини эмпирик й^л билан аниклади.
Электр билан пайвандлаш усулини дастлаб 1867 йилда америкалик
шскгротехник Томсон куллаган эди.
Электр
билан
пайванлашнинг
Н.Н.Бенардос
яратган
усулини
ршюжлантирган в такомиллаштириб борган бошка бир рус олими Н.Г.Славянов
IMH8 йилда кумир электрод билан эмас, балки метал электрод билан киздириб
пайвандлаш усулини топди. Инглиз Ч.Порсон, швед К.Г.Лавал франсуз
() Ратолар турбинали двигателларга, немис Г.Голварт газ турбинали,
М Пиколский самолётлар учун турбовинтли двигателларга асос солди. 1903
Пили ака г ука Райилар самолётда учдилар. М.Ниоклский самолётлар инглиз
Ч Бсбиж, тикув. машиналарида дастурлаштиришни франсуз Жаккард,
металлургияда автоматлаштиришни Г.Кирхгоф (Германия), самолётлари
автоматик бошкаришни Л.Спенд (АКШ), ракеторланни Н.И.Кибалчич (Россия)
яратдилар.
Нефтни кбайта ишлаш. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида
хужаликнинг мучим тармокларидан нефтни кайта ишлаш саноагги вужудга
келди ва анча юкори даражада кутарилди. Нефтни хайдаш аппаратларидан
бирини 1874 йилда мухандис А.Тавризов яратди. 1882 йилда Д.И. Менделейв
узлуксиз ишлайдиган биринчи куб лойихасини тузди ва уни Москва ёнидаги
Кусково нефт хайдаш заводида урнатди, бу кубнинг конструксияси мураккаб
булмаганлиги учун тез орада ундан бошка заводларда хам фойдалана
бошланди.
.
,
. ,
1885 йилда. Бокудаги заводда кублардан иборат узлуксиз ишлайдиган
биринчи батарея урнатилди. Ички ёнув двигателининг тараккий этиши билан
XX асрнинг бошларидаёк, нефтни кайта ишлаш саноати олмда бензин олиш
муаммоси пайдо булди, бензин эса уша вактга кадар нефтни кайта ишлаш
чикиндиси деб келимнар эди.
Ёнилги сифатйда бензиндан фойдаланиш
бошлангач, ички ёнув двигатели транспортда етакчи урин тутди. XIX асрнинг
80 йилларида рус флотининг денгизчиси О.С.КостовиЧ (1851 - 1916 йй.) бензин
билан ишлайдиган, карбураторли, енгил ички ёнув двигателнинг лойихасини
такдим этди. Костович лойихаси асосида 8 силиндрли двигател курилди, бу
двигател дирижаблга урнатиш учун мулжалланган эди.
Бензин билан ишлайдиган енгил двигателлар яратиш еохасида немис олими
Готлиб Даймлер (1834 - 1900) катта ютукларга эришди. У автомобил, моторли,
кайик, момтосиклга урнатилган уз двигатели учун 1885 йилда патент олди
Даймлер яратган икки синдрли дастлабки двигателнинг кувати 34 от кучига
тенг булиб, вали минутига 800 марта айланар эди.
Огир ёнилги билан ишлайдиган двигател мухандиси, ихтирочи Р.Дизел (1858
- 1912) ’’ратсионал иссиклик двигатели" яратиш гоясини илгари сурди. 1897
йилда Дизел ёнилги сикилганда уз -узиДан алангаланиб кетадиган янги
двигател яратди.
Биринчи аэропланни ажойиб рус ихтирочиси А.Ф.Можайский (1825 - 18900)
яратди. 1876 йилда Петербургда Можаский моделларининг учиши халк олдида
намойиш килинди.
1892
йилда инглиз ихтирочиси ПФлиррс жахонда биринчи булиб катта
аэроплан яратди, бу аэроплан гарчи одамсиз булсада, хавога кутарилди.
Шундан кейин Англияда Хайрем Максим катта аэроплан курди, бу аэроплан
1898 йилда учириб курилди. Ичида учта ёловчиси булган самолёт югуриб
бориб кутарилди, хавода баркарор учолмаганлиги туфайли ён томонга огиб,
синиб кетди.
Дастлабки учиш аппаратларини яратишда, уларни такомиллаштиришди
немис мухандиси Отто Лилиэнталнинг (1848 - 1896) хизматлари хам катта
ахамиятга эга. 1896 йилда кучли шамолда учиш вактида Лилиэнтал планери
хавода баркарорлигини ёкотди. Ихт»фочи 25 метр баландликдан йикилиб халок
булди.
90 йилларнинг бошларида Америкада ака г ука Уилбур ва Орвил Райтлар г
жанубий каролиналик велосипед фабрикантлари. б> сохадаги уз фаолиятларини
бошлашди. 1902 йилда улар узлари яратган тажриба планерига ички ёнув
двигатели урнатдилар. Ака - ука Райтлар аэроплан да бир неча марта учиб
курдилар. Аэроплан анча кучли шамолда хам секундига 4 - 5 метр тезлик билан
учди. 1907 - 1908 йилларда ака г ука Райтлар анча такомиллаштирилган бир
неча аэроплан курдилар. Техника сохасида килинган энг буюк кашфиётлардан
радиомнинг ихтиро килиниши булди. 1886 - 1889 йилларда немис олими Г.Герс
(1857 - 1894) электромагнит тулкинлари таркатиш фактини жахонда биринчи
булиб тажриба йули билан исбортлади. Г.Герс ёруглик тулкинлари хам худди
шу конунларга буйсунишини аниклади.
1895 йил 7 майда рус олими A.C.Попов (1859 - 1906) рус физика г
математика жамиятининг Петергбургда утказилган мажлисда жахонда биринчи
булиб радиопрёмник намойиш килди. Бу кун Радио куни деб эълон килинди.
________ A.C.Попов 1896 йил 24 мартда инсониятда тарихида биринчи
марта 250 метр масофага радиотелеграф алокани амалга оширди.
Бунда узатувчи ва кабул килувчи антеналардан фойдаланилди. 1897 йилда
Г.Маркони (1874 - 1937) Англияда симсиз телеграф учун патент олди.
Барча мамлакатларда телефон жуда тез раем булди. Дастлабки шахар
телефон стансияси AKJU да, Нью - Гаванада 1878 йилда ишга туширилди. 1877
йилда Т. Эдисон овоз ёзиб олиш ва уни такрор эшиттириш аппарати г фонофаф
яратди. Фонограф асосида граммафон ва бошка механик усулда овоз ёзиб олиш
учун ишлатиладиган асбоблар вужудга келди.
Франсуз ака г укалар Л.Ж.Люмер ва О.М. Люмер киноматограф яратдилар.
1895 йилнинг мартида ана шу аппарат ёрдамида киноплёнкага олинган филм
тажриба максадида курсатилди, уша йилнинг декабридан эса Парижда биринчи
кинотеатр ишлай бошлади. XIX аернинг 70 йилларидан эътиборан барча
мамлакатларда дала кушинлари ва дала артиллерияси сони тухтовсиз уса
бошлади, бу хол пиёда артиллерия кушинлари учун курол - ярок ишлаб
чикаришнинг сон ва сифат жихатидан тез усишига сабаб булди.
XIX
аернинг 70 йилларида окдонли тезотар милтик ихтиро этилди. Аммо
тутунли порох ишлатилиши бу милтикнинг жанговар сифатларини камайтирар
эди. 1884 йилда франсуз олими Веле пироксилини тутунсиз порохнинг
"сирини" топди. 1894 йилда завод шароитида Менделейв усулида тутунсиз
порох ишлаб чикариш йулга куйилди.
1893
йилда Франсияда артиллериянинг янги тури анча теотар узи;орар туп
пайдо булди.
Янги портловчи модда тайёрлаш сохасидаги бу иш билан шветегялик
мухандис А.Нобел (1833 - 1896) шугулланди. 188$ йилди Нобел
нитроглитсеринли порох г баллиетитни такли килди. НсС шиш Ыгсгсия,
Франсия, Германия ва бошка мамлакатлардаги янги портяov и мод/т ишлаб
чикариладиган фабрикаларни уни жуда бойитиб юборди.
Биринчи жахон уруши арафасида ук отар куроллар t ; артклик. ли анча
такомиллаштирилди. Станокли пулемёт билан бир к ат о р г уруш давомида
енгил пулемётлар хам яратилди. Уларнинг утиш узоклиги анча оширилди. Ута
узокка (120 км гача) утадиган туплар пайдо булди. Ички ёнув двиггтели
217
урнатилган, занжирли, зихрли, замбарак билан куролланган танк Сомма дарёси
жангида биринчи марта инглизлар томонидан ишлатилди. Танк дахшатли жанг
куролига айланди.
XX
аср бошларида соатига 220 км гача тезлик билан учадиган, учиш
баландлиги 7000 метргача, учиш узоклиги эса 900 км гача булган самолётлар
курилди.
41 §. АНИК ВА ТАБИИЙ ФАНЛАР РИВОЖИ.
Математика ва астрономия. XIX аср охири XX аср бошларида фан
янада ихтисослаштирилди. Янги кашфиётлар оламнинг эски, механистик
манзараси асосларига зарба берди, тиббиёт илмида эволюцион гояларнинг
янада тараккий этишига йул очиб берди.
Математик тараккиётидаги янги даврнинг бошланиши НЛЛобачевский,
Я.Болья ноэвклидча геометрияга оид хулосаларни янада чукуррок текшириши
билан богланадиган. Уларнинг тадкикотларини италиян олими Е.Бельтрами
(1835 - 1900), немис математига Ф.Клейн (1849 - 1925 йй.) ривожлантирдилар.
Немис математиги Д.Гилберт (1862 - 1925 йй.) жахонда биринчи булиб, аник
тарифлаб геометрик тизим тузиш масаласини чукур илмий тарзда хал килди. Бу
билан математик мантикка гоят катта хисса кушди.
Италиян математиклари В.Волта (1887) ва С.Пинкерле (1895), Д.Гилберт
(1904) хамда венгр олими Ф.Рис (1912) функсионал фазоларни текширдилар.
XIX асрнинг 70 - 80 йилларидан юлдуз катталиклари аник белгиланди,
бирмунча мукаммал фотометрик катапоглар тузилди. Я.Каметейн (1904),
К.Швардшилд (1907) ва бошкалар ^з тадкикотларида юлдузларнинг хусусий
харакати конуниятларини исботлаб бердилар.
X IX асрнинг охири XX асрнинг боиигарида Механика. Механиканинг
умумий булимлари "каттик жисмлар динамикаси", "харакатнинг устуворлиги"
назарияси хамда суюкликлар ва газлар механикаси ривожлантирилди.
Немис олими Г.Гелмголс (1821 - 1894 йй.) суюкликнинг уюрма харакати
тугирисидаги таълимотни, рус олими Н.Петров (1836 г 1920 йй.)
ишкаланишнинг гидродинамик назариясини яратди.
Аэродинамика асосларини яратишда рус олими Н.Е.Жуковский (1847 - 1921)
гоят мухим рул уйнади. Жуковский 1905 йил 15 ноябрида Москва Математика
жамиятида килган маърузасида ("Кушилган гирдоблар хакида") канотнинг
кутариш кучини аниклаш формуласини асослаб берди, бу формула
самолётларнинг барча аэродинамик хисоблари учун асослидир.
Механиканинг янги булими узгарувчан масса динамикаси ракеталарнинг
учишини текширишда жуда катта ахамиятга эга булди. Узгарувчан масса
динамикасини В.Мешерский (1859 - 1935 йй.)узининг "Узгарувчан масса
нуктасининг динамикаси" (1897) деган асарида ишлаб чикди.
Машхур рус олими КЕ.Сиолковский (1857 - 1935) биринчи булиб,
планеталар аро учишда ракеталардан фойдаланиш мумкинлигини математик
жихатдан исботлаб берди.
Физика. Машхур инглиз Майкл Фарадей (1791 - 1867 йй.) электр хакидаги
фанни яратди.
218
Инглизлар физиги Жеймс Кларк Максвелл (1831 - 1879 йй.) 1855 йил
мамлакатларидаги физикларнинг электромагнитизм, термодинамика ва ёруглик
сохасидаги тажрибалари хамда назарий хулосаларини умумлаштирувчи
"ёругликнинг электро г магнит майдони" назариясини яратди. Унинг
назариясига кура электрни бошликдан утказувчи куринмас электромагнит
тулкинлар мавжуд.
Вир гурух олимлар: А.Беккерел (1852 - 1908), Пейр Кюри (1852 * 1963 йй.),
Маррия Скалодовская * Кюри (1867 - 1957), Ф.Соддик (1877 - 1956 йй.)
I Резерфорд (1871 - 1937 йй.), Ниле Бор (1885 - 1963) радиоактивлик
ходисасини урганди ва атомнинг мураккаб тузилиши хакидаги таълимотни
яратди. Умуман бу давр физика фани тараккиётининг энг мухим якуни
нисбийлик назариясининг яратилиши булди. Бу назария асосчиси машхур олим
А. Энштейн (1879 г 1955 йй.) эди. Бу назарияни у 1905 (нисбийликнинг махсус
назарияси) ва 1916 йилда (нисбийликнинг умумий назарияси) баён этди.
Ушбу назария бутун XX аср фанининг ривожланишига кагта таъсир
курсатади. Кимё фанининг бу даврдаги ривожланишига, бир томондан, шундан
олдинги боскичга килинган кашфиётлар, айникса Д. И. Менделев (1834 - 1907)
яратганкимёвий элементларнинг даврий конуни таъсир курсатган булса,
иккинчи томондан, физика сохасида килинган кашфиётлар, айникса, рентген
нурлари, радиоактивлик ходисаларй, электрон ва атом мураккаб ту зил ишининг
кашф этилиши катта таъсир этди.
Чунончи, кимё фани тараккиёти янги кимёвий ишлаб чикаришнинг
(синтетик буёклар, дори г дармон, пластмассалар, сунъий ипак) барпо этишига
ёрдам берди.
Органик синтез сохасида гоят катта муваффакиятларга эришилди. В.Гриняр
(1871 - 1935) 1900 йили хилма - хил органик моддаларни синтез килиш усулни
кашф этди. П.Грисснинг диазотлаш реаксиясини кашф этиши азотли буёклар
деб аталган буёкларнинг катта бир синфини хосил килишга имкон берди.
Буёклар синтез килиш сохасидаги ишлар дорилар ишлаб чикаришнинг
ривожланишига
ёрдам
берди.
Кимёвий
жараёнларни
текширишга
термадинамиканинг татбик этиши натижасида кимёвий термодинамика пайдо
булди. 1887 йили С.Аррениус электролитик диссотсиатсия назариясини яратди.
1881 йили М.Г.Кучеров эса гидратланиш реаксиясини кашф этди. Немис олими
Теадор Шван томонидан килинган барча организмларнинг хужайра тузилиши
хакидаги кашфиётлар табиатшуносликнинг илмий асосини мустахка^лашга
хизмат килди. Буюк инглиз табиатшунос олими Чарлз Даивининг (1809- 1882
йй.) "Турларнинг келиб чикиши" асарининг нашр килиниши фанда тунтариш
ясади. XIX аернинг сунгги чорагини дарвинизмнинг таркалиши ва карор топиш
даври дейиш мумкин. Дарвин таълимоти биология сохасидаги таакикотларнинг
йуналиши тубдан узгартириб юборди. Дунё буйлаб килинган беш йиллик саёхат
даврида тупланган улкан ботаник ва зоологик материалларни умумлаштириш
асосида Ч.Дарвин бутун тирик табиа шу жумладан одам хам эволютсия (узок
ривожланиш) жараёнининг махсулидир, деган хулосага келди.
Микробиология фанидаги инцилобий узгариш . Микробиология суз
микробиология ва киёгар, хозирги замон микробиология ва иммунология
219
фанининг асосчиси Луи Пастер (1822 - 1895 йй.) номи билан боглик. V
жараёнини урганиб, вино ва бошка махсулотлар ишлаб чикариш саноатмш
илмий асос солди. махсулотларнинг жараёни микроблар келтириб чикарадипт
биологик жараён эканлигини исботлади. Унинг кашфиётлари вино
пиширувчиларни хонавайрон булишдан куткарди. Пастернинг тажрибалирм
турли озикг овкат махсулотларини стериллаш ва пастерлаш усулларини яратиш
учун каггта ахамиятга эга булди. Буюк олим одам, хайвон ва парандаларниж
юкумли касалликлари куйдирги, кутуриш, вабо ва бошкапарни урганпС»,
уларнинг (айникс кутуришнинг) олдини олувчи эмлаш усулларини яраиш
Унинг изланишлари иммунитет хакидаги фаннинг яратилиши учун асос булди
Шу даврда дитсина фани хам катта ютукларга эришди. 1880 йилда немн»
олими К.Эбер ич терлама, 1884 йилда Ф.Люофер бугма тугдирувчи микробни
топдилар. Немис олими Р.Вирхов (1821 - 1902) хозирги замон патолопп.
анатомия асосларини яратди. 1875 йилда рус олими Ф.А.Леш амМм
дизентериясини тугдирувчи микробни аниклади.
Физика сохасидаги кашфиётлар хам медитсинага ёрдам берди. Максвелниш
электромагнит тулкинлари хакидаги назариясидан келиб чикиб немис физиги
Вилгелм Конрад Рентген (1845 - 1932) хар хил буюм; нарсалардан турличя
утувчи куринмас нурларни кашф этди. Нурларнинг келиб чикиши олими»
маълум эмасди ва улардан "X нуриар" деб атади ана шу кашфиётга асосланшм
ва олимнинг номи билан "Рентген" деб аталган аппарат яратилади. Эиди
шифокорлар ички жарохатларни суяк синишларин.и куришлари мумкин эди Пу
кашфиёт учун физиклар орасида
булиб Рентагенга нубель мукофош
берилди. Бу кашфиёт учун физиклар орасида биринчи булиб Рентгенга Ноб#Л
мукофоти берилди.
Кимё сохасидаги кашфиётлардан хам медитсинада фойдаланилди. Соиум
олишнинг саноат усулини эгаллаш, ундан касалхоналарда, айникса жаррохлпц
томонидан фойдаланиш оператсиялар пайтида инфексия хавфини камайтирди
юкумли касалликларга карши кураш ишига сил касаллигини келтириь
чикарувчи батсиллани кашф килган немис олими Роберт Кох (1843 - 1910)
улкан хисса кушди. У эпидемияларга карши профилактик чораларни ишлпо
чикди ва дори - дармонлар яратди. Рус олими, Нобел мукофоти лаурсшм
И.Мечников эса организмларни микроблардан химоя килиш хакида яшм
таълимот яратди.
Техника тарракиёти юкон савиях мутахассис ва Халк фалирми ишлпрт
булган эхтиёжни кучайтириб юборди.
Ривожланган мамлакатларда 12 - 13 ёшгача булган болаларни умумми
мажбурий ва бепул укитиш жорий килинди. Бу омил ахоли савод хонлигиниш
ошишига олиб келди.
Имтиёзли укув юртлари тармоги кенгайди. Бирок халкнинг асосий киОмн
кашшок яшаганлиги, ёмон уй - жой шароитлари, болалигидан тирикчилик учуй
пул топиш зарурлиги бир катор мамлакатларда куплаб болаларни Укишиим
охирига етказмасдан мактабни ташлаб кетишига мажбур киларди.
Айни пайтда, таълим сохасидаги сапбий жихатларни хам курмаслик мумкмн
эмас эди. Чунончи, баъзи мамлакатларда ёщлдрни миллапгчилйк, иркчилин,
г
220
рухида тарбиялашга эътибор берилганди.
Хусусан Америка Кушма штатларида халк маорифи тизими иркчилик р\\и д а
эди. Негрларнинг болалари учун алохида мактаблар очилган булио. бу
мактабларда ок танлиларнинг болалари учун ташкил этилган мактаблардагига
Караганда кам хажмда билам берилар эди. Мамлакатда хукм сураётган
иркчиликка карши кураш масалалси Гарриет Бичере Стоунингн "Том тоганинг
кулбаси" асарида уз ифодасини яккол топди.
Бу даврда шаркда халк таълими сохасида гарбнинг ютуклари ташвик
килина бошланди. Европа таъсири кучайдит. XX аср бошларига келиб жамият
тараккиёти учун зарур булган тиббий фанларнинг жадал ривожланиши
техниканинг янада илдам тараккиёти диний хирофотлардан холи булган илмий
дунё карашларнинг мавкеи мустахкамланиши учун шароит яратди. Гуманитар
фанларда биринчи навбатда фалсафа иктисодиёт назарияси, адабиёт ва
социология да реалистик вокеапикни акс этувчи асарлар юзага келди, Бир катор
олим ва ёзувчилар инсонларнинг яхши яшаши учун, демократия, тенгликни
таминловчи жамиятни барпо килиш максадида интилувчи гояларни ифодаловчи
ва улугловчи асралари юзага келтирадилар. Лекин кандай килиб булса хам
бойлмик туплашга харакат килишни тасвирловчи асарлар хам пайдо булл и.
Бу даврда маданият, адабиёт ва санъатнинг демократик асосида
ривожланиши учун шароит ярагилди. Айникса, бу нарса адабиётда яккол уз
ифодасини топди. Шу сабабли танкиди реализм ва натурализм юзага келди.
Тарихчилар инсоният тараккиётининг турли даврлари хакида жуда катта
ашёвий далилар тупладилар.
Бу даврда хам азалий кураш яхшилик ва ёмонлик уртасидаги кураш
мафкуравий гоявий хаётнинг асосини ташкил килди.
Гуманитар соха олимлари XX аср бошида руй бераётган янги иштимоий
иктисодий жараёнларни урганишни кучайтирдилар.
Фалсафа ва бу даврда масаллали фани хам ривожланиш даврига
юстамлакачилик мслашди. Маърифатчилик кучли булса, энди инсон
хукукларига эътибор кучайди. Фаннинг ривожланиши билан унинг жамиятдаги
урнини белгилаш барча иштимоий муаммоларни хал килишда фаннинг ижодий
ходитса эканлигини асослаш кучайди.
Бу даврнинг машхур файласуфларидан бири Фридрих Нитсше (1844 - 1900)
инсон иродаси масаласига катта эътибор берди. Инсон борлигида махлуклик ва
холиклик бирлашиб кетганини асослаш га харакат килди. У зардуштийлик
таъсири остида "Зардушт таваллоси" асарини ёзди. Бу асарда кучли холиклик
бирлашиб кетганини асослашаг харакат килди. У зардуштийлик таъсири остида
"Зардушт таваллоси" асарини ёзди. Бу асарда кучли шахсларни тарбиялаш
гояси илгари сурилди.
О.Шпенгелер (1880 - 1939) "Европасентризм" га карши чикди. Хар бир
маданиятнинг узига хослиги, бир г биридан мустасно холда ривожланиш
гоясини мутлаклаштирди. Бу фикрлар унинг "Европа куёшнинг ботиши"
асарида ^з ифодасини топди.
3.
Фрейд (1856 - 1939) психоанализ назариясининг асосчиси, дунёга
танилган олим. Унинг асарлари XIX аср охири ва XX бошларида Европада
адабиёт ва санъатнинг ривожланишига катта курсатди. Фрейд килган буюк
инкилобнинг мохияти
шундаки, у Декартнинг инсон тугрисидаги
тасавурларини инкор этиб феноменологии (фавкулодда, нодир) ёндашун
ёрдамида онгсизликни тахлил килиш мумкинлигини асослаб берди.
Психоанализ анъаналарига мувофик онгсизлик билиб булмас жараён деб
тушунтириларди. Фрейднинг психоаналитик фалсафаси инсон борлигини
вужудГа келтирган асосларни аниклашга, киши хулк атвори, характерининг
юзага келиш сабаблари, индивид турмуш тарзи тамойилларининг хосил
булишини тушунтиришга интилади.
Купгина файласуфлар жамият тараккиётининг бош мезони саноатнинг
ривожланиш даражаси деб хисоблай бошладилар. Тарихий тараккиётининг
даврий модели, дунё динлари (буддавийлик, христианлик, ислом) нинг барча
халкларни якинлаштирувчи ва жипслаштирувчи бош омил эканлиги гоялари
илгари сурилди.
Шу тарика, черков виждон эканлиги, диний эътикод эркинлиги, барча
динларнингтенглиги тамойилларига токат билан куника бошлади.
Бир катор ёзувчилар уз асарларида денгиз ва океанлар "эгаси", "куёшли хеч
качон сунмайдиган" империя булмиш Британия империясини к^кларга кутариб
мактади. Улар "ок танли киши” бошкалардан устун булиб, "рангдор" халклар
орасига маданий олиб киришга тайёр туради, деган акидани илгари сурдилар.
Шундай Ооялар инглиз ёзувчиси Р.Киплингнинг "Ок танли кишининг бурч
андухи" китобида хам учрайди.
Франсияда Пиер Морис Баррес улуг давлатларнинг мустамлакачилик
тизимини окловчи асрлар ёздилар.
Прусс барони Детлев фон Лменкорнинг шеър ва хикоялари шовинизм рухи
билан сугорилган эди. Инлиз ёзувчиси Рейдер Хайгерт узининг "монтасумма
кизи", "Подшох саломнинг ёйи" асарларида мустамлакачиликни ташвик килди.
Италиялик ёзувчи Габриелла Анун Сиё (1863 г 1938) капиталистик жамият
"кучли шахси" нинг идеаллаштирди.
XIX асрга келиб театр сохасида замонавий драматургия билан хамкорликда
янги г янги асарлар пайдо булди ва томошабинлар калбилдан жой олди. Театр
хапкнинг энг севимли маданий масканларидан бири булиб колди.
Францияда "Комеди Франсез" театри машхур булиб кетди. Бу театрда улуг
франсуз актрисаси Сарра Бернард (1844 - 1923) узок йиллар фаолият куосатди.
Эмилл Золя нинг "Трезза Ракен" романи асосида ишланган пъесса европанинг
театрларида айникса италиян театрлари сахнасида Элеонора Дюзе (1859 - 1924)
сингари буюк актёрларнинг диккатини узига тортди ва халкка манзур булди.
Инглиз танкидий реализмнинг йирик номоёндаси Б.Шоу драматургияси
Европа театрини демократлаштириш учун жуда катта ахамиятга эга булди. XIX
асир охирида у "Ёкимсиз пъессалар" деган гайриоддий кочирмапарга бой
пъессаларни яратди.
Норвегия лик машхур драматург Г.Иьсеннинг (1828 - 1906) пъессаларида
буржуа никохининг сохталиги, оилада хотин кизларнинг камситилиши, ахлокий
конунлар мавзулари даъдил кутариб чикилди.
Париждаги таникли режиссёр ва актёр А.Антуан (1858 - 1943) рахбарлик
222
килган "'Эркин театр" Лондондаги "Мустакил театр", баъзи немис театлари
реал истик спетакллар яратдилар. Айникса, "Коронгулик хокимияти", "Ореанлик
кари киз", "Юхе Сезар", "Киш хикояси" каби спектакллар узок вакт бутун
Гвропада шухрат козонди.
Г. Гаумтманинг машхур "Тукувчилар" пъесеаси катта ижтимоий
вокеани
кутарган эди. Уни Сензура бир неча бор такикилаб куйди лекин у барибир
Германия ва бошка мамлакатларнинг илгор театрлари сахнасига чикди.
Франция муеика санъатида реализм ва хавфчилик декадентларча нозикликка
на шаклан муракабликка карши курашда ривожланди. Бу даврда Мюнхенда
австрия оиласида тугилган композитор Рихард Штраус (1864 - 1949) "Саломея",
"Электра", "Гуллар ошиги", австриялик симфонист Густав Малер (1860 - 1911)
"Казо килган болалар хакида хакида кушик", "Боланинг сехрли шохи" ва бошка
асарлар билан шухрат козонди.
Р. Штраус мотсартча операни кайтадан тиклади. Унинг асарлари
хаётбахшлиги, инсонпарварлиги, гузалликни тараннум этиш билан ажралиб
туради.
Бетховен
анъаналарини
австриялик
композитор
Г.Майлер
ривожлантирди. Малиер мусика асарларини ижтимоий мхамиятини юксакликка
кутарди, мураккаб мусикавий мавзулар билан содда халк куйларининг
уйгунлашиб кетишига эриша олди.
Россиялик композитор новатор А.М.Скрябин мусикада гоя ва образларнинг
гавдалантирди. Композитор, пианиночи ва дрижиор С.В.Рахманинов бой куйлар
воситасида Ватан мавзусини романтик пафос ва лирика билан очиб берди.
Бу даврда, меъморликда темир - бентон ва уйна уз меъморчилик утказди
Париждаги жахон кургазмаси муносабати билан 1889 йилда 312 метрлик
Ейфел минорасининг курилиши янги анъананинг бошланиши булди. Бунга
модерн усули дейилди. XIX аср охирида Хитой меъморлиги югукларидан бин
императорининг ёзги саройи курилди. Бу окимга кирган рассомлар вокеликни,
кузатишдан олинган таассуротларни соф холда акс эттирарди. Эдуард Мане
(1832 - 1883), Клод Моне (1840 - 1926), Огюст Ренуар (1841 - 1919) ва Камил
Писсаро (1831 - 1903) импрессионизмнинг энг истеъдодли номоёндалари
эдилар. Уларнинг нозик буёклар уйгунлиги ифодаланган асарларида хаётга
чексиз мухаббат акс эттирилган. Улар куёш ёгдусини, фазо ва теранликни акс
эттиришнинг янги техник воситапарини топдилар. Лекин улар инсоннинг ички
дунёсини, унинг ижтимоий хаётдаги урнини курсатиб беришни уз олдидаги
максад килиб куймаган эдилар.
Россомчиликда реал хаётни бутун борлигича акс эттириш окими хам мавжуд
эди. Бу орада пол Сезанн (1839 - 1906), Пол Гоген (1848 - 1903) ва Винсент Ван
Гог (1853 - 1890) мехнат ахлини алохида уринларга тасвирлар олдилар. Чунки
улар ишчиларнинг азоб г укубатларидан каттик таъсирланган эдилар.
Машхур хитойлик рассом Жен Бонян (1840 - 1896) ипак матога раем
солишнинг кулай усулини яратди. Буюк франсуз хайкалтароши О.Роденнинг
"Мутафаккир" деган асарига караб хеч ким инсоннинг, декабентлар
ишонтирмокчи булганидек, "олий"кучлар кУлида уйинчок эканлигига
ишонмайди.
Умуман, хулоса килиб айтганда фанлар, адабиёт ва саньат давринийг
эхтиёжига айланди хамда турли хил мафкуранинг шаклланишига хизмат килди.
XIX аср охири г XX асрнинг бошларида Европа мамлакатларининг маданий
хаётида реалистик оким билан декадентлик окими уртасида кураш авж олди.
Халк декадентлик рухида ёзилган асарларини кабул килмади. Натижада
турмушни аник ифодалайдиган асарларга эхтиёж ортди. Реалистик ёзувчилар
атрофдаги вокеликни кабул ва хакконий акс эттиришга интилдилар. Шунинг
учун бу давр реализм ёки танкидий реализм номини олди. Бу даврда рус
адабиёти намоёндалари Ф.М.Достоквский, Л.Н.Толстой, А.Р.Чехов чет
эллардагизамондошлари учун реалистик ижоднинг янги имкониятларини очиб
бердилар.
Ги де Мопассан, Эмил Золя, Аннатол Франс, Ромен Роллан, Генрих Манн,
Жон Голсуорси, Бернард Шоу, Марк Твен, Теодор Драйзер^ Рабиндранат Тагор,
Лу Син ва бошкалар танкидий реализмнинг энг йирик гамоёндалари эдилар.
Ги де Мопассан (1850 - 1893) узининг "Хает" (1883), "Азизим" (1885),
"Монтг Ориол" (1886) ва бошка асарлари билан франсуз бадиий дунёсида катор
ижтимоий масалаларни махорат билан ранго - ранг буёкларда тасвирлаган
тенгсиз ижодкордир.
Белгиялик машхур шоир Эмил Верхарн (1855 - 1916) "Халокат", "Кора
Машъала", "Окшом", "Алахлаган дала", "Галаговур шахарлар" каби асарларида
кишлок ва шахарларда халк хаёти, и?тироби, кечинмаларини усталик билан
каламга олади. Германиялик Герхарт Гауптман (1862 - 1946) "Тонг,
"Тукувчилар" пъесалари, англиялик Герберт Уэллс (1866 - 1946) "Вакт
машинаси", "куринмас одам" номли фантастик асарлари билан машхур булди.
Ж. Лондоннинг ижлди радикал интилишлар билан ажралиб турар эди. Унинг
"Темир товон" романида инсоният олдида турган халокат ёки дахшатли азоблар
олдиндан айтиб берилди. Автобиографик тарздаги "Мартин Иден" романида
ёзувчи халол санъаткорларнинг сохта маданият билан фожиали тукнашувини
очиб берди.
Америкалик ёзувчи Т.Драйзернинг "Молиячи", "Титаи" ва "Женни
Гердхардт" романларида америкалик монополист, тожсйз кирол, пулдор
Каупервуднинг умумлашган образи берилган. Каупервуд бойиш учун курашда
каллоблик усулларидан, одамларни алдаш, сотиб олишдан фойдаланиб, уз
максади сари интилади.
Р.Роллан узининг куп тумли "Жан Кристоф" романида франсуз ва герман
буржуа жамиятининг бузидиши курсатади. Унинг кахрамони композитор
Кристоф разиллик, , мунофиклик, амалпарастликни куриб азобланади.
"Майдондаги ярмарка" китоби гоят кескин фош килиши билан ажралиб туради.
Бунда муаллиф соткин- . вазирларни, "сарой тутиларини", "сотсиал"
амалпарастларни, санъат курчалонларини фош килишда сатирик усуллардан
фойдаланилади.
.
Ж.Голсуорси танкидий реализмнинг йирик устасига айланди. У "^унофиклар
ороли", "Форсайтлар хакида достон" асарларида хукмрон доираларининг
жахолати, иккиюзламачилиги ва ута чекланганлигини кескин танкид килди.
Бу даврда сатира катта ахамиятга эга б^лди. Немис ёзувчиси, юморист
Г.Маннинг "Содик фукаро" романи хамда "Империя" филологиясига кирган
224
бошка асарлари жуда катта фош этувчи куч сифатила намоем булди. Унинг
сахифаларила куплаб кироллар ва канслерларни, зодагонларни. халкка хиёнат
килганларни хамда вилоятлардан чиккан зодагонларни, хаггто император
Вилгелм II ни куриш мумкин.
Мавжуд тузимни хажв килишнинг йирик атокли франсуз ёзувчиси А.Франс
эди. Унинг ’’Силвестер Боннарнинг жинояти" (1881). ”Ок тошда” (1904),
"Пингивинлар ороли” (1908) асарларида ’’Учинчи республика’’ нинг иллатлари,
хукмрон доираларининг маънавий бузилиши, сиёсат арбобларининг
соткинлиги, монархларнинг фитналари кескин, ошкора кулги остига олинди.
Бернард Шоу драмалари, атокли америкалик сатирик ёзувчиси М.Твеннинг
романлари хикоялари, маколалариаянчик ва даргазаб сатирага боидир. ”01 омон
килувчи Кушма Штатлар” маколасининг номи ёки "Сеноатор турмада
утирмаган вактларида конун чикарувчи киши", "Халк хизматкорлари порани
таксимлаш учун уз лавозимларига сайланган шахслар" номли уткир
тарифларнинг узи жуда кимматлидар.
Бу даврда жахон демократик маданиятнинг фонди Осиё ва Лотин Америкаси
мамалкатлари ёзувчиларининг ижоди билан хам бойиди. Атокли Япон ёзувчиси
А.Рюноске новеллаларида паразит мулкдорлари ахлокининг инкирози, халк
оммасининг умумий кучини аиглаш уз аксини топди, Хинд гуманист ёзувчиси
Р.Тагор (1864 - 1941) фалсафий теранлиги ва бадиий баркамоллиги билан
ажралиб турувчи романлар, пъессалар, хикоя ва шеърлар билан бутун дунёга
машхур булди. Унинг бутун ижоди миллий мустакилликка оташин чакирикдан
иборат эди. Айникса, "Халокат ва тубанлик" романи машхур булди. Хитойлик
Лу Синнинг ижоди камбагалларнинг огир ахволига чу кур хамдардлик рухи
билан сугорилган эди.
Лотин Америкасида мавжуд тузумнинг иллатлари фош килиш китъанинг энг
йирик шоирларидан бири булган никарагуалик Р.Дарио ижодида уз аксини
топди. Дарио "Рузвелтга" номли газабнок шеърида узининг ватанпарварлик
туйгуларини ифодалади.
Демократик адабиёт. Демократик адабиёт ижодкорлари тенглик ва адолат
тамойилларининг галаба килишга, инсоннинг ижодий кучларига, унинг дунёни
узгартира олишга ишонар эдилар. Унинг намоёндаларидан бири америкалик
адиба Г.Бичер Стоудир (1811 *1896). Бичер Стоуннинг "Том тоганинг кулбаси"
романи жазон адабиётининг нодир асарларидан хисобланади. XIX аср Америка
куллари ва кулдорлари хаёти, улар уртасидаги зиддият, кулчиликка карши
негрлар исёни хакконий ёритилган. Унинг "Дред, лаънати боткоклик хакида
кисса", "Мен ва менинг хотиним", "Биз ва кушинларимиз" асарларида хам
америка хаёти хаконий тасвирланади.
Америкаа ёзувчиси Жек Лондоннинг (1876 - 1916) ёшлиги кашшоклик ва
огир мехнатда утган. Иш кидириб АКШ ва Канадани кезиб чиккан 16 йиллик
адабий фаолиятида 19 та роман ва бошка куплаб асарлар яратди.
Жек Лондоннинг табиатни буйсундирган кахрамон хакидаги "Хаётга
мухаббат", ишчи ва дехконлар хаётига багишланган "СокраментО сохилларида",
"Бир парча гушт", "Денгиз буриси" ва бошка асарлари машхурдир.
Ингпиз драматурги Бернард Шоу (1856 - 1950) уз асарларида
225
эксплуатация ни, мешчанлик ахлокини, мунофиклик, сохталикни коралаган
"Кариялар уй.ида", "Уоррен хонимнинг касби", "Курол ва инсон", "Кандид",
"Яшасак курамиз", "Шайгон шогирди", "Маёр Барбара" каби асарларида
жамиятдаги кусурларни танкид килиш билан бирга ижтимоий тараккиётга,
адолатга хизмат килувчи кучларни зуравонликка карши куйиш гояларни
сурилади.
Франсуз адиби Виктор Гюго (1802 - 1885) шуининг "Дахшатли йил",
"Хурланганлар", . "Туксон учинчи йил", "Денгиз захматкашлари" каби
асарларида залмга, жахолат ва адолатсизликка карши норозилик боскинчиликка
нафрат, курашчан халкка хайрихохлик билдиради ва хакоратларйган мехнаткаш
инсоннинг фожиали хаёти ва курашини тасвирлайди.
Франсуз ёзувчиси Жюл Верн (1828 - 1905) илмий фантастик романчиликнинг
йирик вакили. Ёзувчи "Хаво шарида беш хафта", "Ер марказига саёхат", "Едан
ойгача", "Капитан Грант болалари", "Ой атрофида", "Ун беш ёшли капитан"
асарЛарининг кахрамонлари жасоратли, довюрак, миллий мустамлака зулмига
карши курашувчи кишилардир.
Л.Н.Толстой умрининг с^нгги йилларида чор Россиянинг давлат, черков,
иктисодий ва ижтимоий тартиботларини» аклоксиз негизларини танкидкилишни
давом эттирди. А Л . Чехов "Уч опа г сингилп, "01 чазор бог" пъессаларида жуда
катта куч билан ижтимоий масалаларни умумлаштиришга эриШЙи:
Бу даврда, япониялик машхур ёзувчи Симей Фтабатейнинг "Сузаётган
булутлар", Рука Токутоминнинг "Куросиво", "Яшамаган яхши", Наое
Киноситонинг "01 овли устун" романлари феодал колдикларга карши, миллий
кадриятларни асрашга хорижнинг маънавий таъсирига карши каратилган эди.
Хитой шоири Хуа Сзунсян (1848 - 1905) уз шеърларида халкни хорижликларга
карши курашга чакирди. Танкидий романлар кучайди. Ли Баотсизия (1867 1905) "Бизнинг чиновниклар", У Вояо (1866 - 1910) "Йигирма йил ичида", Лю
Е. (1857 - 1909) "Лао Сан саёхати", Сзен Пу (1871 - 1935) "Кахрли денгиздаги
гуллар" романлари билан машхур булди. Бу асарларда мамлакат хаётидаги
турли ёзувликлар, карама - каршиликлар, хорижликларнйнг килмишлари
бадиий ифода килинган эди.
Хиндистонда бенгал ёзувчиси Шоротчандра Чаттопадхай, шоир Мухаммад
Икбол асарлари шахар ва кишлок хаётини ёркин тасвирлади, халкни уйгонишга
ундади.
Натурализм адабиётни адиий янгилашда инкилоб ясади. Уша давр хаётини
5пгкир бадиий буёкларда тасвирлаган бир гурух санъаркорлар узларини
натуралистлар деб атадилар. Уларнинг йирик намоёндаларидан бири франсуз
ёзувчиси Эмил Золя Франсиядаги барча синфла ва ижтимоий гурухларнинг
мавкеини, турмуш тарзини ва психологиясини курсатишни олдига максад
килиб куйди. Эмил Золянинг 20 томлик "Ругон - Маккарлар" серияси Иккинчи
империя давридаги бир оиланинг хаёти ва ижтимоий тарихига багишланади.
"Жерминал" ва "Тор * мор" романлари унинг ижодининг чуккиси хисобланади.
Италияда натурализм намоёндаларидан Луиджи Капуана (1839 - 1919) ва
Жованни Вега (1840 - 1922) ларни курсатиш мумкин. -Улар уз асарларида
Жанубий Италиядаги кашшокликни, унга карши курашувчиларни бадиий
махорат билан акс эттирдилар. Америка натуралистларидан Стивен Крейн (1871
- 1930) "Мегги куча кизи", "Жасоратнинг конли белгиси", Френк Норрис (1870 1932) "Саккизоёк", "Гирдоб" асарларида жуда катта ижтимоий масалаларни
кутариб чикдилар.
Фанни дин билан ва идеалистик фалсафа билан кушишга уриниш, зурликка
сигина бошлаш. шовинизм ва иркчиликка утиш. бу даврда маданиятда
тушкунлик кайфиятини келтириб чикарди. Бу ходиса XIX асрнйнг1охирларида
"декадентчилик" деган умумий ном билан маълум булган бир канча окимларда
яккол намоён булди.
Декадентлик дастлаб франсуз адабиётида яккол намоён булган. "Лаънати
шоирлар" деб ном козонган П.Верлен, А.Релебо, С.Маллорме каби шоирлар
етакчилик килган символизм окимига декадентлик нихоятда кучли таъсир
этган.
Франсуз ёзувчиси Жак Мореас символистларни "тушкунлик куйчилари" деб
атади. Артур Рембо узининг "Дузахдаги ёз", "Равшанлик" асарлари билан
машхур булсада, Африкада кашшокликда вафот этди. Немис символистларидан
Райнер Мария Рилке ахлокий тубанликка кетган кишилар образини ёритди.
Белгиялик ёзувчи Морис Метерлинк (1862 - 1949) инсонни у Р а <5 турган
дунёда алохида ажратиб олиб табиат конунларига юзма г юз куяди.
Шундай килиб, XIX аср охири ва XX аср бошларида фан ва маданият анча
юксалиб инсонларнинг яхши хаёт кечиришлари учун хизмат кила бошлади.
ТАРИХИЙ АТАМАЛАР ЛУГАТИ
1. Рим лашкарбоши Красс милл. авв. 55 йилда Парфияга бостириб кириб,
Карри шахри якинида маглубиятга учрагач, сулх чогида лашкарбоши
Сурена томонидан хоинона улдирилган.
2. Маат мисрликларнинг адолат ва адлия илохаси.
3. Хиндлар дунёда биринчи булиб шакаркамишдан шакар олганлар.
4. Зафарёр - “Урта подшолик”, бу Хитойдаги Чжоу подшолиги булиб
хукмдорлари “осмон угиллари” деб аталган.
5. Зарафшон дарёсининг кжори окимидаги Саразм манзилгохида, Сурхон
вохасидги Сополлитейа ва Жаркургон манзигохларида кадимги хинд
шахарлар:ь Хараппа ва Мохинжодорода ясалган хунармандчилик
буюмлари топилган. Шимолий шаркий Афгонистондан Амударёнинг чап
киргогида археологлар Хиндистон цивилизацияси вакиллари асос солган
Шуртукай савдо манзилгохини топишган.
6. Юртимиздаги илк ёзувларга асос солинишига сабаб булган бромий
кабилалари Дажла дарёсининг юкори окимида яшаган улар асос солган
Оромий ёзуви кейинчапик миххлат ёзуви урнини эгаллаган.
7. Мел. авв. XIII асрда подшо Саманасар хукмронлиги даврида Оссурия
подшолиги кучайган.
8. Мел. авв 627 йилда Бобил ва Мидия Оссуриядан ажралиб чиккан.
9. Хитойда шоли к^чати 20 - 25 см булганда далаларга экилган.
10. Юнонистонда шахар - давлатлар - “полис” деб аталган.
11. Перейкинлар - Спартада тула тукис хукукларга эга булмаган фукаролар.
227
12. Ниневияда кадимги олд Осиёдаги энг йирик, сопол тахтачаларилан
иборат кутубхона жамланган эди.
13. Мел. авв. 621 йили Афина хукмдори Драконт халк бошкарувини бекор
килган. Конунларни ёзади ва амалга киритади. Бунга кра конунни
арзимас даражада бузганларга хам; бировнинг богидан олма
угирлаганларг хам улим жазоси берилган. Халк бу конунни кон билан
ёзилган дерди. Кузгалон кутарилиб Драконт шахардан хайдалган.
14. Византиядаги дехконилик конунлари VIII асрда таъсис этилган.
15. Троя уруши пайтида Узбекистон тарихида сунгги бронза даври
ривожланган.
16. Жахондагй энг кадимги ривоятлардан бири “Туфон” ривояти
Миссопотомияда пайдо булган.
17. Осирис ибодагхонаси харобалари Абидос шахрида хозиргача сакланиб
колган.
18..Мусулмон календари амалдаги Григорян календаридан 11 кун киска.
19. Мел. авв III минг йиллик уртапарида Лагаш давлати кучайган
20. Узбекистон худудидаги энг кадимги шахарлар Афроосиёб, Ер кургон,
Узинкир.
21.Сугд
ёзави
Панжикент якинидаги
калъаси
Мугда,
Шаркий
Туркистондаги турфон шахри якинида, Самарканддаи Африосиёбдан
топил ган.
22. Кува ва Ажинатепадан бахайбат будда хайкаплари топиб урганилган.
23. Анофема - 471 йилда жорий этилган черков лаънатлаши
24. Кримерий - кора денгиз
25. Энг кадимги шахар давлатлар: Урта осиёда - кадимги Бактрия, кадимги
Хоразм, Хиндистонда - Магадха, Малла Кашалли. Кадимги Олдосиёда:
Ур, Умма, Урус, Лагаш. Юнонистонда: Кносса, Миккана Тяринф, Пилос.
26. Болаликтепа - термизшохлар калъа - касри 5 - 6 асрларга олд Археолог
Альбаум томонидан 1953 - 55 йилларда уРганилган. Туртбурчак
шакилдаги пахса ва хом гиштдан курилган.
27. Японияда дастлабки ёзма ёдгорлик намунаси “Кадимги ишлар
йилномаси” деб атапади.
28. Японияда VIII асрда дастлабки ёзув пайдо булган IX асрдан ироглиф,
ёзувлари кенг таркала бошлаган. VIII асрдан бошлангич, урта ва марказий
мактаблар фаолият к^рсатиб, XIII - XV асрларда уч турдаги мактаб
ривожланган. Булар диний, дунёвий ва харбий.
29. XII асрда Японияда император хокимияти урнатилган. 1192 йилда
Миномото хонадони Суёгунликни кулга киритган.
30. Илк урта асрларда Япони кишлок хужалигида ипакчилик ва шоличилик
етакчи тармок булган.
31.Содик
хукукшунослар
штауфенлар
сулоласининг
Фридрих
1
Барбароссани “Ердаги жонли конуни” деб агаганлар.
32. 1219 йилда Сиёгунликни кулга киитган Худзио мамлакатда диктаторлик
тартибини жорий этган.
228
33. Усмонилар империясида харбий мажбурият твашга аж рати л га н катта
капа ер эгалари зоимлар ва бийлар, майдарок ер эгалари туморилар ва
сипохилар деб агалган. Мамлакатда вилоятларни валилар санжокларни
(туман) санжкбийлар бошкарган.
34. Авесгонинг 1 кисмига миллоддан аввалги 9 8 минг йилликларда асос
солинган.
35. "Махобхорат” ва “Рамаяна” асарлари санкрит гилида ёзилган.
36. Аюра - кадимги Юнонистон шахарларида халк йигилиши жойи,
марказий майдон.
37. Акведук - устида шахарга сув келадиган анхори булган баланд куприк.
38. Алтамир - Испаниядаги сунгги палеолитга оил коя расмлари топилган
гор.
39. Амфитеатр - сахна атрофида томошабинлар утиришига мулжапланган
курилмалар билан куршалган томсиз кагта иншоог.
40. Амфора - суюк махсулотларни ташиш ва саклаш учун мулжалланган
бугзи ингичка ва кушалок катта куза.
41. Амулет - Мисрликлар фикрича мабодо инсон узи билан бирга олиб юрса,
ёвуз рухлар ва бало - офатлардан химоя килувчи кичик буюмлар; тумор.
42. Анимизм - инсонни куршаб турган мухитда жонлар ва рухларнинг
мавжудлигига эътикод.
43. Антик тарих - кадимги Юнонистон ва Кадимги Рим тарихи.
44. Аргонавтлар - олитин муйнали (сехрли кучкор терисини) излаб “Арго”
деган куп эшкали кемада юришга чиккан Эллада кахрамонлари.
45. Арийлар - кадимги хапклар; таржимаси “содиклар”, “эркинлар”
маьносини англатади; Орийлар.
46. Археология - ашёвий манбаларни урганувчи ва улар буйича тарихий
утмишни кайттикловчи фан; кадимшунослик.
47. Архив - давлатга оид хужжатлар сакланадиган жой.
48. Архитектура - бинолар ва бошка иншоотларни барпо этиш санъати.
49. Австрополитек - энг кадимги одам тури.
50. Аболитсионистлар (инглизча) - Америкада кулликни бекор килиш
тарафдорлари.
51. Адмирал (арабча) - харбий - денгиз флоти кумондорларига бериладиган
унвон.
52. Академик (франсузча) - юксак илмий унвон.
53. Актсиядорлик жамияти - даромад топиш максадида хиссадорлик
коидалари асосида уюшган шерикчилик жамияти.
54. Амин ад - давла - Молия ва ички ишлар вазири.
55. Армада - катта флот.
56. Аскетизм (юнонча) - туйгу ва истакларни чеклаш ёки бостириш, азоб
тортиш, хаёт неъматларидан воз кечиш.
57. Астролябия (лотинча) - XVII асргача хизмат килган жойининг географик
координатларини, вактни, юлдузларнинг чикиш ва ботиш пайтини
астрономик асбоб.
58. Афюн - Кучли гиёхванд моддаларнинг бир тури.
229
59. Билл (инглизча)
конун лойихаси, Конститутсияга тенглаштирилган
хужжатларнинг ном и.
60. Бойкот (инглизча) бирор бир давлат ёки корхона товарларнинг харид
килишдан воз кечиш
.
61. Боярлар думаси - рус давлатида князлар, сунг подшо хузуридаги (1547 йилдан) Олий давлат кенгаши.
62. Буржуазия (франсузча) - ахолисининг савдо - саноат, банк ва бошка
тадбиркорлик фаолияти натижасида даромад топувчи хамла ишлаб
чикаришда ёлланма мехнатдан фойдаланувчи катлами.
63. Будда Сиддхартха Гаутаманинг иккинчи
исми, лакаби;
4kMaъpифaтлaнгaн,' тарзида таржима килинади.
64. Буддавийлик - миллоддан аввалги VI асрда Хиндистонда Сиддхартха Гаутама томонидан асос солинган диний таълимоти.
65. Чакана савдо - Товарларни доналаб майдалаб тортиб сотиш ёки сотиб
олиш.
66. Давлат суверенитет (франсузча) хокимиятнинг мамлакат ичида олийлиги
ва ташки муносабатларда тула мустакиллиги.
67. Давлат тунтариши - давлат хокимиятни конунда кузда тутилмаган
усуллар билан эгаллаб олиш.
68. Декларатсия (лотинча) - хукуматнинг бирор тацжилотнинг мухим бир
хужжатни, конунни, вокеани купчилик эътиборига етказувчи баёноти.
69. Декрет (лотинча) - олий хокимият чикарган конун кучига тенг карор.
70. Деспотик хукуки секланмаган зуравонликка асосланган хокимият.
71.Дивидент (лотинча) - актсиядорлик жамияти фойдасининг актсия
эгасига хар йил бериладиган ва унинг даромадига айланадиган кисми.
72. Диктатура (лотинча) - хокимиятнинг бир шахе ёки шахслар гурухи
кулида тупланиши. Сиёсатда зуравонлик ва террорга таянилиши.
73. Директория (лотинча) - Франсия республикасининг 1795 - 1799 йилдаги
хукумати.
74. Доминион - узини - узи бошкариладиган карам ер.
75. Дурри - Дурон - жавохирлар жавохири
76. Данайлар - Гомер “Лиада” Юнонларни шундай атаган.
77. Делта - Нил дарёси уртаер денгизига куйилаётган учбурчаксимон ялпи
манзарани юзага келтирувчи макон.
78. Демократия - хар бир фукаро уз мамлакатини бошкариш масаласи
буйича уз фикрини баён этадиган, шунингдек, давлат бошкарувида
иштирок этадиган ижтимоий тузум.
79. Диадохлар (ворислар) - Македониялик Александр вафотидан кейин
турли худудлар устидан хокимиятни эгаллаб олган харбий саркардалар.
80. Диктатор - фавкулодда вазиятлар руй берган такдирда тайинланувчи
яккабошчи хукмдор.
81. Динатсия (сулола) - бирин - кетин хукмронлик килувчи подшолар уруги;
сулола вакиллари купинча битта ном билан айтилган, масалан
Амонийлар.
•
82.Эдикт - киролнингалохида мухим фармони.
230
83. Эксплуатация - ишлаб чикариш восшалари наеининг бошкалар
мехнати махсулини узиники килиб олиш.
84. Эксплуататсия (франсузча)
корхона >га шрининг ишчилар мехнати
натижаларини узиники килиб олиши.
85. Экстериториал хуку к - чет эл фукаролари шахсининг ва уй - жойи, мол мулки дахлизлиги хамда махаллий давлат судининг уларни суд кила
олмаслиги.
86.Эллада - кадимги Юнонистон.
87. Эллинлар - кадимги юнонлар; дастлаб Юнонистоннинг барча ахолиси
шундай аталган.
88. Фаланга - огир куролланган аскарларнинг бир неча одатда 9 ёки 16
шеренгада саф тортиши.
89. Фиръавн - Миср хукмдори; “улуг хонадон" маъносини англатади.
90. Фреска - селгимаган сувокка чизилган раем.
91. Форум - йигилиши жойи ва бозор майдони булиб хизмат килган шахар
маркази.
92. Фавкулодда суд - алохида вокеалар, ходисалар ёки шароит талаби билан
жорий этиладиган суд.
93. Фавкулодда холат Ташки хавф, ички куролли мажоролар ва турли табиий
офатлар руй берганида жорий этиладиган ва фукароларнинг хукук хамда
эркинлии махсус конунлар билан чеклаб куйиладиган холат.
94. Фанат (лотинча) - Диний зътикодига ёки бирор таълимотга каттик
ёпишиб олувчи.
95. Фермер - Хусусий ёки узок муддат ижарага олинган ерда кишлок
хужалиги махсулотлари етиштириш билан шугулланувчи кишлок
хужалиги тадбиркори, фермер хужалиги эгаси.
96. Фургон - савдо араваси.
97. Генерал Штатлар - Франсияда рухонийлар, дворянлар ва бой
шахарликлардан иборат йигин, олий вакиллик органи.
98. Гоместедлар хакидаги - Гарбдаги бош ётган катта жамгармасини фермер
хужалиги юритишни истаган шахсларга бепул булиб бериш тугрисидаги
конун.
99. Гилгамиш - Миссопатамиянинг афсонавий кахрамони, тарихий шахе,
Урук шахри подшоси.
100.
Гоплит - кадимги Юнонистон ва Юнонистон Микедония
армияларининг огир куролланган пиёда жангчиси.
101. Хакимбоши - сарой бош табиби.
102. Хокимият (арабча) - сиёсий хукмронлик.
103. лохиёт (арабча)
диний коидалар ва улар хакидаги Худо
курсатмаларини уз ичига олган асосий диний таълимот.
104. Индулгентсия - Католик черкови томонидан чикарилган авф когози.
105. Инкилоб - Жамият ривожланишида р^й берадиган луб сифат узгариш.
106. Истеъфо (арабча) мансаб ёки хизматдан
ихтиёри билан воз кечиш.
107. Ибодатхона - мукаддас деб эълон килинган одамлар худоларга сигинган
бино ёки жой.
231
108. “Иллада" - Гомернинг Троя уруши хакидаги достони.
109. Империя - хукмдорнинг чекланмаган хокимияти жорий зтилган давлат.
110. Италиклар - Апенин яриморолида истикомад килган кадимий
кабил ал ар.
111. Ийроглифлар - кадимги Юнонлар, Мисрликлар ёзувини шундай
аташган; "мукаддас битиклар'’ маъносини англатади.
112. Жахолат (арабча) - илм - маърифатдан махрумлик, колоклик.
113. Жахолатпараст - илм - маърифатдан йирок булган шахе.
114. Жогир - харбий хизмат эвазига инъом этиладиган ер.
115. Казарма (италиянча) - харбий кием жойлаштирадиган махсус бино.
116. Каторга (юнонча) - жуда огир шароитда ишлатиш ва камашдан иборат
жазо чораси хамда шундай жазони уташ жойи.
117. Кашфиёт - Излаб топиш, текшириш натижасида топиладиган,
яратиладиган илмий янгилик.
118. Коммуна (франсузча) - шахарларнинг узини - узи бошкариш ургани.
119. Конкиста - забт этиш, босиб олиш. 1) 1799 - йилда Франсияда ташкил
этилган олий ижроия, суд ва кисман конун чикарувчи хокмиятни уз
кулида туплаган олий мансабдор шахе:
120. Консул (лотинча) - 2) бир давлатнинг бошка давалат худудида уз
мамлакат фукаролари манфаатларини химоя килиш, икки давлат уртасида
сиёсий, илмий ва маданий алокаларни ривожлантиришга ёрдам бериш
учун тайинланадиган мансабдор шахе.
121. Консул - республика даврида Римдаги олий сиёсий лавозим. Хар йили
сайланган икки нафар консул Сенат ва армияга рахбарлик килган.
122. Континентал Конгресс - АКД1 да мустакиллик уруши даврида олий
конун икарувчи хокимиятни амалга оширган орган.
123. Контрибутсия - урушда етказилган зарар уРнини коплаш учун
тупланадиган тулов.
124. Контреформатсия - XVI - XVII аерлар урталарида ев|Зопада Рим папаси
рахномолигида реформатсияга карши каратилган диний - сиёсий заракат.
125. Конфедератсия - уз мустакиллигини тула саклаган холда бир неча
давлатларнинг, асосан мудофа ва ташки сиёсат масалаларини
мувофиклаштириш максадида тузиладиган иттифок.
126. Контсетрация (лотинча) - бирор нарсанинг муайян бир жойда
тупланиши.
127. Контсессия (лотинча) - давлат корхоналарини, мулкни муайян муддатга
чет эл капиталига бериш хакидаги келишув шартнома.
128. Корруптсия - мансабдор шахсларнинг шахеий бойиши максадида
сотилиши.
129. Креоллар - лотин Америкасига дастлаб к^чиб клган испан ва
порту галл арн инг авлодлари.
130. Капитолий тепалиги - Римдаги энг баланд тепалик.
131. Кохинлар - ибодатхона рухонийлари.
132. Колониялар - уз юртини тарк этган одамлар томонидан янги ерларда
асос солинган манзилгох ва шахарлар.
133. Кучманчилар - доимий истнкомад жойига эга булмаган кишилар.
134. Лег ион - Рим армиясида энг йирик бирлик.
135. Лига - иттифок, бирлашма.
136. Метер - Афинада яшовчи ажнабий.
137. Метрополия (юнонча)
узига мустамлакаларнинг айлантириш
мустамлакачи давлат.
138. Мин сулоласи - Хитойда 1644 - 1912 йиларда хукмронлик килган.
139. Модернизатсия - замонавийлаштириш.
140. Монопол хукук - бирор бир сохада якка, танхо хукукка эга булиб олиш
141. Монополия (юнонча) - иктисодиётнинг бир сохасидаги танхо
хукмролик.
142. Мустамлака - ривожланган давлатлар томонидан босиб олиниб,
эксплуатация килинувчи мамлакат.
143. Мухолифат - (арабча). амалдаги хукумаг, унинг сиёсати билан келишмаи
бошкача фаолият юритиш тарафдорлари.
144. Мутадил буржуазия - Буржуазиянинг муросага интилуви, муаммоларни
тинч ёл билан хал этиш гарафдори, хукмрон табакалар билан кслишуш а
интилувчи кием.
145. М иххат- шумерлар ва форсларнинг кадимги ёзуви.
146. Мохенжадаро - Хиндистондаги энг кадимги сивилизация.
147. Мозаика - рангли сопол ёки шиша парчаларидан деворда ёки полда
ишланган сувокка кадалган манзарали раем.
148. Мимиёланган жасад - дафн этишга тайёрланган, махсус узок
сакланувчи моддалар кушилмалари билан ишлов берилган жасад.
149. Некропол - кабристон; макбара.
150. “Ном” лар - Мисрдаги илк давлатлар.
151. Негосиант - Улгуржи савдо билан шугулланувчи савдогар. Бу атама
купинча чет эллар билан киладиган савдогарларга нисбатан ишлатилган.
152. Опричина - подшо хокимияти душманларини купол зурлик ва террор
воситалари билан бостиришга уруниш сиёсати.
153. “Ост - Индия” - Колумбнинг саёхатидан сунг Кариб денгизи ороллари
Вест - Индия - (Гарбий Хиндистон) деб аталган, Вест Индиядан фарк
килиш учун Хиндистон ярим орлидаги мамлакатлар эса Ост - Индия (Шаркий Хиндистон) деб аталган.
154. Олимпияда уйинлари - Пелопенос яриморолидаги Олимпия шахрида
турт йилда бир марта Олимпиялик Зевс шарафига багишлаб
утказиладиган умумюнон спорт мусобакалари.
155. Ойкумена - Ер юзининг одамлар яшайдиган кисми, чегараси.
156. Папирус - поясининг магзи ёзув ёзишга материал тайёрлаш учун
ишлатиладиган камиш.
157. Патритсиялар - сенаторларнинг авлодлари.
158. Пирамида - махобатли тош иншоот, фиравнлар макбараси.
159. Плебейлар - оддий, халк шахарликларо, камбагаллар.
160. Пантеизм - худо билан табиатни бир нарса, улар бир бутунни ташкил
килади, деб хисоблочи атама.
233
161. Партизан (франсузча) - душман босиб олган жойларда озодлик учун
кунгилли равишла куролли кураш олиб борувчи.
\
162. Патент (лотинча) - 1) бирор бир ихтиронинг давлат томонидан тътироф
этилгани ва ихтирочининг уз ихтиросига олган хукукни тасдикловчи
хужжат; 2) савдо ёки ишлаб чикариш хукуки ёк имтиёзини берувчи
хужжат.
163. Петитсия (лотинча) - олий давлат ёки хукумат бошлигида купчилик
томонидан биргаликда бериладиган расмий ариза, илтимосиома.
164. Планета (юнонча) - куёш атрофида айланувчи ва ундан тушган
ёругликни акс эттирувчи осмон жисми, сайёра.
165. Протекторат (лотинча) - мустамлака карамлиги шаклларидан бири.
протекторлик килувчи давлат узига карам давлатга айрим ишлар
буйичагина мустакиллик беради. Ички ишлар буйича маслахатчи ёки
рахбар тайинлайди.
166. Проффесионал парламент - депутатларни доимийлик асосида
ишлайдиган, асосий вазифаси конун яратишдан иборат булган парламент.
167. Карздорлик
куллиги карзни
вактида
кайтармаган
эркин
фукароларнинг кулларга айлантириши жараёни.
168. Кул - узга бир кишининг мулки булган ва сотиб юбориш мумкин
булган.
*,
=
169. Курбонлик багишлаш - мехр - шафкатни козониш максадида худоларга
тортик этиладиган хадялар.
170. Реактсия кучлари - илгор гояларни такиб этувчи, эски тартибларни
еаклаб кол иш га ёки уларни кайта тиклашга интилувчи интилувчи кучлар.
171. Реал (русча) - Хакикатан хам мавжуд булган; амалга ошадиган;
бижарилиши мумкин булган.
172. Регент - вактинча хукмдор.
173. Рейхстаг (немисча) - XII асрда Германия императори хузурида ташкил
этилган табакалар вакиллик органи - парламент.
174. Рекрут - сони олдиндан белгилаб куйилган дехконлар ва посад
хонадонларидан биттадан кишини солдатликка олиш.
175. Ремонстратсия (лотинча) - норозилик хужжуати
176. Ренессанс (франсузча) - гарбий европа уйгониш даврини англатувчи
атама.
177. Республика - «умумий иш» маъносини англатади; тузум номи.
178. Сенат - “Оксоколлар кенгаши” маъносини англатади.
179. Стратег - афинанинг харбий бошлиги.
180. Сфинкс - жасади шерники ва калласи инсонники булган,
пирамидаларни курикловчи афсонавий мавжудот.
181. Сивилизатция - жамият тараккиётининг анча юксак даражаси.
182. Садраъзам - бош вазир.
183. Самодержавий - (русча) Россияда олий хокимиятнинг монархия
шаклида идора килиниши. Бу хокимиятнинг намоёндаси подшо (cap) ёки
император хисобланган.
184. Сиёсий махбус - мавжуд тузумт <‘ки чуьмлирш кмршинши учуй камокка
ташланган шахе
185. Сиёсий партия - уз олдига хокнмпишн бошкприш чукукиии iiiNiioi» <1ми Г)план кУлга
киритиш учун курашувчи у Ски бу еннфниш ИЛЮр он« нм. ушшган кисмини
бирлаштирган гашкилот.
186. Сипохи - инглиз зобитлари рахбарлик килуичи хиндлнрдан гу пип ни Сллапма кУшин.
187 Судебник - конунлар туплами.
188. Сургун - жазо тарикасида бошка ерлардан жу шггит
189. Сензура (лотинча) мавжуд хокимият сиСеипн а жд булган гоя ва маълумотларнинг
таркалишига йул куймаелнк Ски унн чсклпб максадида магбуот устидан
урнатиладиган давлат назорати.
190. Таъсис мажлиси - мамлакат хаётига оид - бирор мухим масалан хап этиш учун олий
ваколат берилган вашу туфайли парламент пазифасини хам бажарувчи мажилис.
191. Тезис (юнонча) - Бахеда ёки бирор таълимотни баён килишда айтиладиган аеоеий
фикр.
192. Террор (лотинча) - ракибларни ёкотши ёки куркитиш, ахоли уртасида вахима
келтириб чикариш.
193. Тиюл - амалдорга хизмат вазифасини бажариш максадида ё ёш олдидаги алохида
хизмати ёки умрбод муддатга бериладиган ер - мулк. Бундай ерларни мерос колДириш
мумкин булмаган.
194. Термлар - кадимги Рим шахридаги жамоат хаммомлари.
195. Тиран - мутлак хокимиятига ira булган хукмдор.
196 Уния - ягона бирлик.
197. Утопия (юнонча) XVI аерда Англия да яшаб ижод этган Томас Мор ёзган “Утопия’*
китобининг номидан олинган. Т.Мор хусуеий мулкчилик булмаган орол хакидаги
ёзган ва уни утопия деб атаган.
198. Вето (лотинча) - давлат бошлигининг бирор конуни ёки карорни кучга киришдан
тухтатиб кУйиш хукуки.
199. Виждон эркинлиги - хар бир фукаронинг хохлаган динига эътикод килиш ёки хеч
кайси динга эътикод килмаслик хукуки
200. Викуп - Крепостной дехконларнинг узига берилган ерни хак тулаш эвазига сотиб
олиши.
201. Витсе - уринбосар; витсе кирол хокимияти вакили тушунилади. Испан
жамиятининг олий табакасидан 3 йил муддатга тайинланган. Уларга зи билан оила
аъзоларини олиб кетиш, у ерда кучмас мулк сотиб олиш ва тадбиркорлик билан
шугулланиш такикланган.
202. Варвар - дастлаб юнон тилида сузламайдиган хар кандай чет мамлакатлик киши;
кейинчалик бу суз маданийлашмаган одамларга нисбатан ишлатиладиган булди.
203. Хронология - аерлар, даврлар, вакт улчови хакидаги фан; турли - туман вокеалар
санаси хронология ёрдамида аникланади ва аниклаштиради.
204. Хитобнома (арабча) - бирор иш ёки харакат килишга ундан ёзилган мактуб, ёзма
чакирик, мурожаатнома.
205. Холиса - давлат ерлари.
206. Хурофот - бирор диний эътикодга каттик берилиш.
207. Зиккурат - тепасида ибодатхонаси булган зинапояли йирик минора.
208. Шахар - давлат (полис) - теварагидаги худудларни тасарруфига олган узини узи
бошкарувчи шахар; кадимги Юнонистон ва Римдаги кичик мустакил давлат; полисда
хокимият тенг хукукли фукаролар кУлида булган.
209. Чоппер - ишчи учи факал' бир томондан угкирланган тош курол.
210. Урта табака - а\олининг узига тук катлами.
211. Ягона ички бозор - бир хил улчов (метр), огирлик (кг) ва ягона пул бирлигининг
карор топганлиги.
212. Янги дворянлар - Крепостной дехконлар кучи билан эмас, ёлланма мехнатдан
фойдаланиб хужалик юр!пувчн ер - мулк эгалари
Кириш............................................................................................. ......................................... 3
I БОБ
КАДИМГИМИСР............................................................ л......... ....................................... .......4
ДАВЛАТНИНГ ПАЙДОБУЛИШИ..................................................................................................4
ИЛМИЙБИЛИМВАЕЗУВНИНГ ПАЙДОБУЛИШИ.......................................................................... 7
МИСР ХУДОЛАРИ....................................................................................................................... 8
КАДИМГИДАВРДАОЛДОСИЁ.....................................................................................................9
ЖАНУБИЙИККИДАРЁОРАЛИГИ..................................................................................... ........... 9
АХАМОНИЙ ХУКМДОРЛАР.................................................... .............. .................................... 12
КАДИМГИХИНДИСТОН............................................................................................................14
КАДИМГИ ХИТОЙ.................................................................................................................... 17
ЭНГ КАДИМГИ ГРЕЦИЯ............................................................................................................21
ЕТТИМУЪЖИЗА........................................................................ !............. ............................... 25
Македония...................................................................................................... ...........:..........26
ЭРАМИЗДАНАВВАЛГИ III - II АСРДА ФАННИНГТАРАККИЙ
ЭТИШИ............................................................................................................................. ........................;;.............. .....л:............... 27
ЭНГ КАДИМГИРИМВАУНДА РЕСПУБЛИКАНИНГ
УРНАТИЛИШИ.......................................................................................................................... 28
РИМК^ШИНИ ВАУНИНГ ИТАЛИЯДАГИ ИСТИЛОЧИЛАРИ.......................................................... 29
РИМРЕСПУБЛИКАСИНИНГУрта ДЕНГИЗ БУЙИДАГИ................................................................. 30
ЭРАМИЗДАНАВВАЛГИII - I АСРЛАРДА РИМДА КУЛДОРЛИКНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ....................................................................................................................... 30
СПАРТАКБОШЧИЛИГИДАГИКУЛЛАР КУЗГАЛОНИ....................................... ............................. 32
РИМДА РЕСПУБЛИКАНИНГ КУЛАШИ......................................................................................... 33
РИМИМПЕРИЯСИНИНГ КУДРАТЛИДАВРИ................................................................................. 35
УРУШХУДОСИ- МАРС..............................................................................................................35
ХРИСТИАНЛИКНИНГПАЙДОБУЛИШИ..................................... .................................. ............. 36
КУШИМЧА МАНБАЪЛАР............................................................................................. ;.Л.:..... .....!37
II БОБ 'УРТААСРЛАР ТАРИХИ............................ ................................................................... .38
ГЕРМАНЛАР.............................................................................................................................38
ФРАНКЛАРДАВЛАТИНИНГТАШКИЛТОПИШИ........................................................................... 39
БУЮККАРЛИМПЕРИЯСИ.......... ............................................................................................... 40
БУЮККАРЛСАЛТАНАТИНИНГ БУЛИНИБ КЕТИШИ................... ................................... ............. 41
VI - XI АСРЛАРДАСЛАВЯНЛАР............................................. ,.................................................... 43
ГАРБИЙВАМАРКАЗИЙЕВРОПА МАДАНИЯТИ...........................................................................44
VI - XI АСРЛАРДАВИЗАНТИЯСАЛТАНАТИ................................................................................ 44
ИЛКФЕОДАЛИЗМДАВРИДАХИТОЙ............... .......................... .............................. .................46
ИЛКУРТА АСРЛАРДАХИНДИСТОН................................................... .'.......................... ;.........:.мг..47
?РТА АСР ШАХАРЛАРИНИНГ ВУЖУДГАКЕЛИШИ.,....................... ...................... .................... :. .48
ОСИЁМАМЛАКАТЛАРИДАФЕОДАЛ ШАХАРЛАРИ.
ХУНАРМАНДЧИЛИК ВАСАВДО.................................................................. :....... ....... *...„'..;.53
УРТААСРЛАРДАЯПОНИЯ....................................................................................................53
XI - XII АСРЛАРДАХРИСТИАНЧЕРКОВИ
САЛБЮРИШЛАРИ.......................................................... ................... ......... V
...................... 54
ФРАНЦИЯНИНГБИРЛАШИШИСАБАБЛАРИ...................................... ........................... Л..'.....58
ЮЗ ЙИЛЛИКУРУШНИНГБОШЛАНИШИ..
ЖАКЕРИЯ
I
59
АНГЛИЯДАмЯЖЖшГАН ДАВЛАТНЙ ....
ташкил топиши..... ...................... .................... ....................................................... 62
РУСДА МАРКАЗЛАШГАНДАВЛАТНИНГ ТАШКИЛТОПИШИ.
(XI - XVАСРЛАР)... ..... ................... ............................. .................................................. 66
БУЮК НОВГОРОД..................................................................................................................... 66
III боб
Африканинг гарбий сохили буйлаб кемалар сафари.............................................................. 88
XVI Англияда капиталистик тараккиётнинг бошланиши.......................................... ............ 87
Гов тугиш ва унинг окибатлари.............................. .................... ..........................................90
Европада реформация Гсрманияда Дехконлар уруши........................................................... 94
Папаларнинг реформацияга карши кураши................................ ........................... ;.............. 95
Нидерландия буржуа революцияси...................... ........... ........................................ ............. 95
Францияда абсолют монархия............................................... ............................................... 97
XVII асрнинг иккинчи ярмида абсолют Монархия............................................. ..................97
Россия ХУ1-ХУН асрнинг бошларида...................................................................................98
Россия XVII асрнинг бошларида Рус м а д а н и я т и . . , . 4 ...................................... 99
Европанинг XV аср охири
XVII асрнинг биринчи ярмидаги маданияти........................................................................100
Италияда санъатнинг гуллаб яшнаши.................................................................................. 101
236
Германия, Нидерландия ва Испаниянинг букж санъаги
Устал ари.............................................................................................................................................. 102
Fарбий Европанинг буюк гуманист - Сзувчилари.........................................................................102
Фан билан Христиан чсркоиипинг кураши.......................................................................... .........103
Янги тари х.......................................................................................................................................... 104
Англияда Буржуа революцияси инкилоби..................................................................................... 106
Улуг Ф ранцу буржуа инкилоби............... ........................................................................... ..........107
AKJU нинг ташкил топиши...............................................................................................................112
АКД1 XIX асрнинг биринчи ярмида
иккинчи буржуа революцияси........................................................................................................ 113
Лотин Америкасида мустакил давлатларнинг
ташкил топиши
Гаитида куллар кузгалони.......................................................... ......................................... ......... 114
Перудаги кузгалон..................................................»..........................................................................114
Мексикада кузгалон..................................................................... ..................................................... 115
Капитализмнинг ривожланиши........... ................................. .............. ....V......................... ............116
Англия.................................................................................. ............................................................. 116
Маданият.................................'...................................................... ........................... ......................... 117
XVI - XVIII асрларда Германия империяси........ .................. ................. . ..................................117
Германиянинг бирлаштирилиши..................................................................................................... 118,
Италиянинг бирлаштирилиши.................................................................... ................. .................. 118
Россия империясининг ташки топиши....................................................................л...л...............119
Мутлок Монархиянинг карор топиб бориши............................................................................... 119’
Пётр I ислохалари....................................................... t................ ;........................................1120
XVI - XVIII асрларда Х итой.................................................... .............................................. 122
XVI - XVIII асрларда Япония.....................................................V.................................................. 123
XVI - XVII асрларда Эрон............. ............................................................................................. :...124
Техника ва табиатшунослик муваффакиятлари
Адабибт ва санъат.............................. ..............................................................................................125!
I БУЛИМЖАХОН XIX АСР ОХИРИ-XX АСР БОШЛАРИДА
Iбоб ДУНЁНИНГ- ИЖТИМОИЙ- ИКТИСОДИЙ ВАСИЁСИЙМАНЗАРАСИ
XIXАСР ОХИРИ- XX АСР БОШЛАРИДА КАПИТАЛИЗМТАРАККИЁТИГАЮЗ БЕРГАНТУБ
УЗГАРИШЛАР...........................................................................................................................131
МОНОПОЛИСТИККАПИТАЛИЗМНИНГ УРНИ............................................................................ 134
ИНДУСТРИАЛЦИВИЛИЗАТЦИЯ
ИНДАУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАТЦИЯ ХАКИДА................................................................................134
II БУЛИМЕВРОПА ВА АМЕРИКАДАВЛАТЛАРИ
II боб ГАРБИЙ ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИXIX АСРОХИРИВА XX АСР БОШЛАРИДА
ФРАНЦИЯ ПУРССИЯ УРУШИ ВА УНИНГЯКУНЛАРИ........... ...................................................... 137
УРУШНИНГ БОШЛАНИШИВАУНИНГСАБАБЛАРИ....................................................................138
ФРАНСИЯДАДАВЛАТ Т^НТАРИШНИ ВАУНИНГОКИБАТЛАРИ...................................................139
1871 -ЙИЛ 18-МАРТ ВОКЕАЛАРИ.............................................................. .............................139
XIXАСРОХИРИ—XX АСР БОШЛАРИДА
ФРАНСИЯДА ИКТИСОДИЙВАСИЁСИИ
ХАЁТ............................................................;.................................................. ....................... 141
ХОКИМИЯТ УЧУН КУРАШ........................................................................................................141
ФРАНСИЯНИНГ ИЧКИ ВАТАШКИСИЁСАТИ.............................................................................. 142
XIX АСР ОХИРИXX АСР БОШЛАРИДА ГЕРМАНИЯ.
ИМПЕРИЯНИНГТАШКИЛТОПИШИ..........................................................................................145
ИМПЕРИЯНИНГ ИЧКИ ВАТАШКИСИЁСАТИ............................................................................. 147
АНГЛИЯНИНГИЧКИВАТАШКИСИЁСАТИ................................................................................ 151
III БОБ
XIXАСР ОХИРИ- XX АСР БОШЛАРИДА АМЕРИКА ДАВЛАТЛАРИ
АМЕРИКА КУШМАШТАТЛАРИ.................................................................................................155
АКШНИНГ ИЧКИВАТАШКИСИЁСАТИ..........................................................................158
ЛОТИНАМЕРИКАСИНИНГ БОШКАДАВЛАТЛАРИ........
164
XIX АСР ОХИРИ—XX АСР БОШЛАРИДАРОССИЯ ВАЖАНУБИЙ ШАРКИЙ ГИРОНА
УБОБ XIX АСРОХИРИXX БОШАРИДАРОССИЯ............................
РОССИЯНИНГТАШКИСИЁСАТИ....................................
РОСИЯДАДАВЛАТТУРМУШДАРАЖАСИ
ГАРБИИЛАТДУМАСИНИНГ ТАШКИЛТОПИШИ
РОССИЯ АХОЛИСИНИНГ ИЖТИМОИЙХАРАКАТ.......................
XiX АСРОХИРИ—XX АСР БОШЛАРИДА АВСТРИЯ- ВЕНГРИЯ ИМ1ШРИЖ И
237
167
...169
174
Download