Ñåðãåé Ñåêóíäàíò (Îäåññà)
advertisement
Ñåðãåé Ñåêóíäàíò (Îäåññà) ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ È ÄÅÊÀÐÒ: ÈÄÅß ÊÀÊ ÎÁÚÅÊÒ ÏÎÇÍÀÍÈß Íè Ôîìà Àêâèíñêèé, íè Ðåíå Äåêàðò íå îòíîñÿòñÿ ê òåì ôèëîñîôàì, äëÿ êîòîðûõ ïîíÿòèå èäåè è ñàìà ïðîáëåìà èäåé áûëè öåíòðàëüíûìè. È. Ï. Áýêìàíí ñ÷èòàåò, ÷òî Äåêàðò, îïðåäåëÿÿ èäåè êàê «ôîðìû, çàïå÷àòëåííûå â âîîáðàæåíèè» (species in phantasia depictae) [9, X, p. 414, 440], ôàêòè÷åñêè âîñïðîèçâîäèò âçãëÿä Ò. Ãîááñà, êîòîðûé ïîíèìàë èäåþ êàê îáðàç â ïàìÿòè (phantasma) [6, a. “Idee”]. Ñàì Äåêàðò, ïðàâäà, îòâåðãàåò ýòó òî÷êó çðåíèÿ. «Âåäü ÿ, - ïèøåò îí â ïèñüìå ê Ìåðñåííó, – íå äàþ èìÿ èäåé ïîïðîñòó îáðàçàì, çàïå÷àòëåííûì â íàøåé ôàíòàçèè, íî ÿ äàþ èìÿ èäåè âîîáùå âñåìó òîìó, ÷òî ñîäåðæèòñÿ â íàøåì óìå, êîãäà ìû ïîñòèãàåì êàêóþ-òî âåùü, êàêèì áû ñïîñîáîì ìû åå íå ïîñòèãëè» [3, ñ. 613]. Ñòîëü îáùåå ïîíÿòèå èäåè, ïî-âèäèìîìó, äàëî ïîâîä íåêîòîðûì èññëåäîâàòåëÿì ðàññìàòðèâàòü ýòî êàê ïîäòâåðæäåíèå òîãî, ÷òî ïðîáëåìà èäåé ó Äåêàðòà íå ñòàëà ïðåäìåòîì îñîáîãî ðàññìîòðåíèÿ [5, s. 10] è, êàê ñëåäñòâèå, îí íå âíåñ íè÷åãî ñóùåñòâåííîãî â ðàññìîòðåíèå ïðîáëåìàòèêè èäåè. Íà ýòîò íåäîñòàòîê óêàçûâàëè åùå ñîâðåìåííèêè Äåêàðòà Ñ. Ôóøå è Ï. Ãþý. Äåéñòâèòåëüíî, èäååé Äåêàðò íàçûâàåò âñå, ÷òî îñîçíàåòñÿ íàìè êàê íàø âíóòðåííèé îïûò. Ïîýòîìó, åñëè ñòðîãî ïðèäåðæèâàòüñÿ òàêîãî îïðåäåëåíèÿ, òî èäåé ñëåäóåò îáîçíà÷àòü òàêæå íàøè âîëåâûå àêòû, ýìîöèè, ÷óâñòâåííûå îáðàçû è ïðîäóêòû íàøåãî âîîáðàæåíèÿ. Íî èìåííî ïîñëåäíåãî ñòðåìèëñÿ èçáåæàòü Äåêàðò.  îòëè÷èå îò ïîçäíèõ ñõîëàñòèêîâ, êîòîðûå îòîæäåñòâëÿëè èäåþ, êàê ïðàâèëî, ñ ÷óâñòâåííûì îáðàçîì (imago), ïîçíàâàåìîé ôîðìîé âåùè (species intelligibilis) è ïðîäóêòàìè íàøåãî âîîáðàæåíèÿ (phantasmàe) [7, p. 532], Äåêàðò ÿñíî óêàçûâàåò, ÷òî ìåæäó èäåÿìè è âíåøíèìè âåùàìè íåò íèêàSententiae XIX (¹ 2 / 2008) 43 êîãî ñõîäñòâà è, ñëåäîâàòåëüíî, èõ íåëüçÿ îòîæäåñòâëÿòü ñ îáðàçàìè ýòèõ âåùåé. Òåì íå ìåíåå, ñëèøêîì øèðîêîå óïîòðåáëåíèå ýòîãî ïîíÿòèÿ, êàê îòìå÷àåò Â. Ðèññå, ñòàâèò ïîä ñîìíåíèå âîçìîæíîñòü åãî ïðèìåíåíèÿ â ôèëîñîôñêîì êîíòåêñòå [11, s. 113–114]. À. Êåííè, â ÷àñòíîñòè, óêàçûâàåò íà òî, ÷òî èäåþ Äåêàðò ïîíèìàåò, ñ îäíîé ñòîðîíû, êàê ïñèõîëîãè÷åñêóþ äèñïîçèöèþ, ò.å. êàê ñïîñîáíîñòü ìûñëèòü [10, p. 98], à ñ äðóãîé – êàê ñóáúåêòèâíûé àêò ìûøëåíèÿ. [10, p. 106]. Õ. Áóðêõàðäò îáîáùèë è äîïîëíèë ýòó êëàññèôèêàöèþ çíà÷åíèé ïîíÿòèÿ èäåè ó Äåêàðòà.  êà÷åñòâå îñíîâíûõ îí âûäåëÿåò ïîíèìàíèå èäåè 1) êàê ôîðìû ìûñëè è 2) êàê åå ñîäåðæàíèÿ. Òå äâà ïîíèìàíèÿ èäåè, íà êîòîðûå óêàçûâàë À. Êåííè, îí îòíîñèò ê âçãëÿäó íà èäåþ êàê ôîðìó ìûñëè, ïîíèìàíèå æå èäåè êàê ñîäåðæàíèÿ ìûñëè îí äåëèò, â çàâèñèìîñòè îò ïðîèñõîæäåíèÿ ýòîãî ñîäåðæàíèÿ, íà èäåè, èìåþùèå ñâîé èñòî÷íèê â îïûòå, è èäåè, èìåþùèå ÷èñòî äóõîâíîå ïðîèñõîæäåíèå [8, s. 149]. Ñ ïîäîáíîé îöåíêîé âêëàäà Äåêàðòà â ðàçðàáîòêó ïîíÿòèÿ èäåè ìîæíî áûëî áû ñîãëàñèòüñÿ, åñëè áû íå ñïîð î ïðèðîäå èäåé, êîòîðûé âîçíèê ìåæäó À. Àðíî è Í. Ìàëüáðàíøåì, à òàêæå òîò îãðîìíûé èíòåðåñ, êîòîðûé Ñïèíîçà è Ëåéáíèö ïðîÿâèëè ê äàííîé ïðîáëåìå. Âñå ýòî ñòàâèò ïîä ñîìíåíèå òî, ÷òî ïðè÷èíîé ïîäîáíîãî èíòåðåñà ê ïðîáëåìå èäåé ìîãëà ñòàòü òîëüêî íåîïðåäåëåííîñòü ýòîãî ïîíÿòèÿ ó Äåêàðòà. Õîòÿ Äåêàðò íå îïèðàëñÿ íåïîñðåäñòâåííî íà Ôîìó Àêâèíñêîãî, â ñòàòüå ïðåäïðèíèìàåòñÿ ïîïûòêà ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà êîíòåêñòà ïðîáëåìàòèêè èìåííî ýòèõ äâóõ ìûñëèòåëåé. Ýòî äåëàåòñÿ ñ öåëüþ ïðîñëåäèòü òîò ñäâèã â ïðîáëåìàòèêå è, ñîîòâåòñòâåííî, òå èçìåíåíèÿ â ïîíèìàíèè èäåé, êîòîðûå ïðîèçîøëè ñî âðåìåí êëàññè÷åñêîé ñõîëàñòèêè â åâðîïåéñêîé ôèëîñîôèè. Ïðè ýòîì ñîçíàòåëüíî óïóñêàþòñÿ èç âèäó âçãëÿäû Ãåíðèõà Ãåíòñêîãî, Äóíñà Ñêîòà è Ô. Ñóàðåñà, êîòîðûå âîçðîäèëè â ïîçäíåé ñõîëàñòèêå èíòåðåñ ê ïðîáëåìå èäåé, âïåðâûå òåìàòèçèðîâàííûé â ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè Àâãóñòèíîì. Âîïðîñ îá îáúåêòå ïîçíàíèÿ Ôîìà Àêâèíñêèé ðàññìàòðèâàåò â êîíòåêñòå ñâîåé òåîðèè èñòèíû, à èìåííî ñ öåëüþ îáîñíîâàòü ñâîé âàðèàíò êîððåñïîíäåíòñêîé èñòèíû. Ïðè÷èíû òîãî, ïî÷åìó îí ñêëîíÿåòñÿ ê ýòîé êîíöåïöèè èñòèíû, ñëåäóåò èñêàòü íå â åãî ïðèâåðæåííîñòè àðèñòîòåëåâñêîé òðàäèöèè (ó Àðèñòîòåëÿ, âîïðåêè áûòóþùåìó ìíåíèþ, ìû âñòðå÷àåì íåñêîëüêî êîíöåïöèé èñòèíû), à â åãî êîíöåïöèè ÷åëîâåêà. Ê ïðîáëåìå æå ÷åëîâåêà îí îáðàùàåòñÿ, â ñâîþ î÷åðåäü, â ó÷åíèè î òâîðåíèè äóõîâíûõ è ìàòåðèàëüíûõ ñóáñòàíöèé. Îñíîâíàÿ èäåÿ Ôîìû – ýòî îáîñíîâàòü ñðåäèííîå ïîëîæåíèå ÷åëîâåêà â êîñìîñå, ìåæäó ìèðîì àíãåëîâ, ÷èñòî èíòåëëèãåíòíûõ ñóùíîñòåé, è ìèðîì ïðåõîäÿùèõ çåìíûõ òâàðåé. ×åëîâåê ó Ôîìû – ñóùåñòâî äóàëüíîå, ñîåäèíÿþùåå â ñåáå äâà ïðîòèâîïîëîæíûõ ìèðà – ìèðà âå÷íûõ èíòåëëèãåíòíûõ ñóùíîñòåé è ïðåõîäÿùåãî òâàðíîãî ìèðà. Ýòîò äóàëèçì ó íåãî íîñèò ñóáñòàíöèàëü44 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) íûé õàðàêòåð.  ïåðâîé ÷àñòè «Ñóììû òåîëîãèè», à èìåííî â òðàêòàòå î ÷åëîâåêå, Ôîìà óêàçûâàåò, ÷òî ÷åëîâåê ñîñòîèò èç äóõîâíîé è òåëåñíîé ñóáñòàíöèè. Íî, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü ïëàòîíèêàì, îí íå ïðîòèâîïîñòàâëÿåò, à, íàïðîòèâ, ïîä÷åðêèâàåò òåñíóþ ñâÿçü ýòèõ ñóáñòàíöèé. Ó íåãî äóøà îáúåäèíåíà ñ òåëîì òàê, êàê ôîðìà ñ ìàòåðèåé. Ïîýòîìó äóøà ó íåãî – ëèøü ÷àñòü ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäû, íî íå âñÿ ïðèðîäà. Çà ýòèì ïîä÷åðêèâàíèåì èõ òåñíîé ñâÿçè è äàæå çàâèñèìîñòè äóøè îò òåëà, êàê ñïðàâåäëèâî çàìå÷àåò Ê. Áàíäóðñêèé, ñêðûò ðåëèãèîçíûé ìîòèâ, à èìåííî ñòðåìëåíèå îáîñíîâàòü, «êàçàëîñü áû, ñàìûé àáñóðäíûé ðåëèãèîçíûé äîãìàò õðèñòèàíñòâà – äîãìàò î ãðÿäóùåì âîñêðåøåíèè âî ïëîòè» [2, c. 10]. Èìåííî â ñèëó äóàëèçìà ñâîåé ïðèðîäû ÷åëîâåê íå îáëàäàåò ïðèðîæäåííûì çíàíèåì èñòèíû, êàê àíãåëû, è äîëæåí ïîëó÷àòü ñâîè çíàíèÿ îò ìàòåðèàëüíûõ ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìûõ âåùåé. Èíòåëëåêòóàëüíàÿ äóøà ïîýòîìó äîëæíà îáëàäàòü íå òîëüêî ñïîñîáíîñòüþ ïîíèìàíèÿ, íî è ñïîñîáíîñòüþ îùóùåíèÿ. Ãíîñåîëîãè÷åñêàÿ ïðîáëåìàòèêà ó Ôîìû ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ îïðåäåëÿåòñÿ ýòèìè îíòîëîãè÷åñêèìè ïðåäïîñûëêàìè, â îñíîâå êîòîðûõ, êàê îòìå÷àëîñü, ëåæèò óêàçàííûé âûøå ðåëèãèîçíûé ìîòèâ.  òðàêòàòå î ÷åëîâåêå îí ñòàâèò âîïðîñ (Questio 84): «Êàêèì îáðàçîì ñâÿçàííàÿ ñ òåëîì äóøà ïîñòèãàåò ìàòåðèàëüíûå âåùè, êîòîðûå íèæå åå» (Quomodo anima corpori conjuncta intellegat corporalia quae sunt intra ipsam) [12, p. 1, q. 84, a. 1].  ïåðâîì ïóíêòå, ïîñâÿùåííîì âîïðîñó «Ïîçíàåò (cognoscat) ëè äóøà òåëà ñ ïîìîùüþ èíòåëëåêòà?», Ôîìà, êàê è Àðèñòîòåëü â òðàêòàòå «Î äóøå», îñòðèå ñâîåé êðèòèêè íàïðàâëÿåò ïðîòèâ òåîðèè, ñîãëàñíî êîòîðîé ïîäîáíîå ïîçíàåòñÿ ïîäîáíûì. Ê ñòîðîííèêàì ýòîé òåîðèè îí îòíîñèò íå òîëüêî ìíîãèõ íàòóðôèëîñîôîâ, íî è Ïëàòîíà. Ïåðâûå, èñõîäÿ èç ýòîãî òåçèñà ðàññìàòðèâàëè ïîçíàíèå êàê ìàòåðèàëüíûé ïðîöåññ è ñ÷èòàëè, ÷òî äóøà ìàòåðèàëüíà. Èç ýòîãî îíè, ñîãëàñíî Ôîìå, äåëàëè âûâîä, ÷òî â ìèðå íåò íè÷åãî, êðîìå òåë. Ìàòåðèàëèçì, ïî åãî ìíåíèþ, âåäåò ê ñêåïòèöèçìó. Òàê êàê íàòóðôèëîñîôû âèäåëè, ÷òî âñå òåëà ïîäâèæíû, è ïîëàãàëè, ÷òî îíè íåïðåðûâíî òåêó÷è, òî îíè, ïî-ìíåíèþ Ôîìû, ñî÷ëè, ÷òî ìû íå ìîæåì èìåòü äîñòîâåðíîãî çíàíèÿ îòíîñèòåëüíî èñòèííîé ïðèðîäû âåùåé (Et quia videbant omnia corpora mobilia esse et putabant ea in continuo fluxu esse, existimaverunt, quod nulla certitudo de rerum veritate haberi posset a nobis) [12, p. 1, q. 84, a. 1]. Ñòðåìÿñü èçáåæàòü ïîäîáíîãî ðîäà âûâîäîâ, Ôîìà óêàçûâàåò, ÷òî äóøà ïîçíàåò ñ ïîìîùüþ èíòåëëåêòà, íî íå ïîñðåäñòâîì òåë è íå ïîñðåäñòâîì ìàòåðèàëüíûõ è òåëåñíûõ ïîäîáèé, à ïîñðåäñòâîì íåìàòåðèàëüíûõ è èíòåëëèãèáåëüíûõ âèäîâ, êîòîðûå ïî ñâîåé ñóùíîñòè ìîãóò ñóùåñòâîâàòü â äóøå (Cogniscit enim intelligendo, sed non per corpora, neque per similitudines materiales et corporeas, sed per species immateriales et intelligibiles, quae per sui essentiam in anima esse possunt) [12, p. 1, q. 84, a. 1].  ýòîì îí ñáëèæàåòñÿ Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 45 ñ Ïëàòîíîì. Òåîðèÿ èäåé Ïëàòîíà âîçíèêëà, ïî åãî ìíåíèþ, êàê ðàç ñ öåëüþ îáîñíîâàòü âîçìîæíîñòü äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ èñòèíû. Ñîãëàñíî Ôîìå, ÷òîáû ñïàñòè âîçìîæíîñòü äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ íàìè èñòèíû ïîñðåäñòâîì èíòåëëåêòà, Ïëàòîí ïðåäïîëîæèë, ÷òî ïîìèìî ýòèõ òåëåñíûõ âåùåé ñóùåñòâóåò èíîãî ðîäà ñóùíîñòè, îòäåëåííûé îò ìàòåðèè è äâèæåíèÿ, êîòîðûé îí íàçâàë âèäàìè, èëè èäåÿìè (ut posset salvare certam cognitionem veritatis a nobis per intellectum haberi, possuit praeter ista corporalia, aliud genus entium a materia et motu separatum, quod nominabat species, sive ideas) [12, p. 1, q. 84, a. 1]. Ôîìà, êàê ìû âèäèì, íå îáõîäèò ñòîðîíîé âîïðîñ î äîñòîâåðíîñòè çíàíèÿ, íî îí îòâåðãàåò ïëàòîíîâñêèé âàðèàíò ðåøåíèÿ ýòîãî âîïðîñà. Òåîðèþ Ïëàòîíà îí ñ÷èòàåò ëîæíîé ïî äâóì ïðè÷èíàì. Âî-ïåðâûõ, òàê êàê ýòè âèäû íåìàòåðèàëüíû è íåïîäâèæíû, òî èç íàó÷íîãî ïîçíàíèÿ èñêëþ÷àþòñÿ äâèæåíèå è ìàòåðèÿ, ò.å. òî, ÷òî ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåòîì íàóêè î ïðèðîäå, è äîêàçàòåëüñòâî ÷åðåç ïîñðåäñòâî ìàòåðèàëüíûõ è äâèæóùèõ ïðè÷èí. Âî-âòîðûõ, òàê êàê êàæåòñÿ äîñòîéíûì îñìåÿíèÿ, êîãäà ìû èùåì çíàíèÿ î âåùàõ, êîòîðûå íàì èçâåñòíû, èñïîëüçîâàòü â êà÷åñòâå ñðåäñòâà äðóãèå ñóùíîñòè, êîòîðûå íå ìîãóò áûòü èõ ñóáñòàíöèÿìè, ïîñêîëüêó îòëè÷íû îò íèõ ïî ñâîåé ïðèðîäå, òî, äàæå ïîçíàâ ýòè îòäåëüíî ñóùåñòâóþùèå ñóáñòàíöèè, ìû íå ìîãëè áû ñóäèòü íà îñíîâàíèè ýòîãî îá ýòèõ ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìûõ âåùàõ (primo quidem, quia cum illae species sint immateriales, excluderetur a scientiis cognitio motus et materiae, quod est proprium scientiae naturalis, et demonstratio per causas moventes et materiales. Secundo, quia derisibile videtur, ut, dum eorum quae nobis manifesta sunt, notitiam quaerimus, alia entia in medium afferamus, quae non possunt esse eorum substantiae, cum ab eis differant secundum esse; et sic, illis substantiis separatis cognitis, non propter hoc de istis sensibilibus judicare possemus) [12, p. 1, q. 84, a. 1]. Òåîðèÿ ïîçíàíèÿ íàòóðôèëîñîôîâ, ñ÷èòàåò Ôîìà, áàçèðîâàëàñü íà äâóõ îøèáî÷íûõ ïðåäïîñûëêàõ: 1) ïîçíàíèå ïðîèñõîäèò ïîñðåäñòâîì íåêîòîðûõ ïîäîáèé (similitudines) è 2) ôîðìà ïîçíàííîé âåùè ïî íåîáõîäèìîñòè íàõîäèòñÿ òàêèì æå îáðàçîì â ïîçíàþùåì, êàê è ïîçíàâàåìîì. Èñõîäÿ è ïðèíöèïà, ñîãëàñíî êîòîðîìó ñïîñîá äåéñòâèÿ ñîîòâåòñòâóåò ñïîñîáó ñóùåñòâîâàíèÿ ôîðìû äåÿòåëÿ, Ôîìà ôîðìóëèðóåò äâà îñíîâíûõ ïîëîæåíèÿ ñâîåé ãíîñåîëîãè÷åñêîé äîêòðèíû: 1) ôîðìà ïîçíàííîé âåùè ñóùåñòâóåò â èíòåëëåêòå óíèâåðñàëüíûì, íåìàòåðèàëüíûì è íåïîäâèæíûì îáðàçîì, ïîñêîëüêó «äóøà ïîçíàåò òåëà ñ ïîìîùüþ èíòåëëåêòà íåêîòîðûì íåìàòåðèàëüíûì, óíèâåðñàëüíûì è íåîáõîäèìûì îáðàçîì» (anima per intellectum cognoscit corpora, immateriali, universali, et necessaria cognitione) [12, p. 1, q. 84, a. 1], è 2) ôîðìà ÷óâñòâåííî ïîñòèæèìîãî îäíèì îáðàçîì ñóùåñòâóåò â âåùè âíå äóøè è äðóãèì – â ÷óâñòâå, êîòîðîå âîñïðèíèìàåò ôîðìó ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàå46 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) ìîãî áåç ìàòåðèè. Òàê êàê âîñïðèíÿòîå ñóùåñòâóåò â âîñïðèíèìàþùåì ïî ñïîñîáó ñóùåñòâîâàíèÿ âîñïðèíèìàþùåãî, òî è èíòåëëåêò, ñ÷èòàåò Ôîìà, ñîãëàñíî ñïîñîáó ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ âîñïðèíèìàåò âèäû íåìàòåðèàëüíûõ òåë íåìàòåðèàëüíî è íåïîäâèæíî.  êà÷åñòâå îíòîëîãè÷åñêîé ïðåäïîñûëêè, îáîñíîâûâàþùåé âîçìîæíîñòü ïîçíàíèÿ òåêó÷èõ ìàòåðèàëüíûõ òåë, ó íåãî âûñòóïàåò ïîëîæåíèå, ñîãëàñíî êîòîðîìó âñÿêîå äâèæåíèå ïðåäïîëàãàåò íå÷òî íåïîäâèæíîå. Îòâåðãíóâ òåçèñ Ýìïåäîêëà, ÷òî äóøà àêòóàëüíî ñîñòîèò èç âñåãî, Ôîìà ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê Àðèñòîòåëþ, êîòîðûé ñ÷èòàë, ÷òî äóøà «íåêîòîðûì îáðàçîì» åñòü âñå, ïîñêîëüêó îíà ïðåáûâàåò â ïîòåíöèè êî âñåìó, à èìåííî ïîñðåäñòâîì ÷óâñòâà – ê ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîìó, à ïîñðåäñòâîì èíòåëëåêòà – ê óìîïîñòèãàåìîìó (“quodammodo animam esse omnia”, inquantum est in potentia ad omnia, per sensum quiddem ad sensibilia, per intellectum vero ad intelligibilia) [12, p. 1, q. 84, a. 2].  ïðîòèâîïîëîæíîñòü íàòóðôèëîñîôàì, êîòîðûå ñòèðàëè ãðàíü ìåæäó ÷óâñòâîì è èíòåëëåêòîì, Ôîìà ïîä÷åðêèâàåò èõ ðàçëè÷èå. Èíòåëëåêò, êîòîðûé àáñòðàãèðóåò âèäû íå òîëüêî îò ìàòåðèè, íî è îò ìàòåðèàëüíûõ èíäèâèäóàëüíûõ óñëîâèé, ñîãëàñíî Ôîìå, ïîçíàåò áîëåå ñîâåðøåííî, ÷åì ÷óâñòâà, êîòîðûå âîñïðèíèìàþò ôîðìó ïîçíàþùåé âåùè áåç ìàòåðèè, íî âìåñòå ñ ìàòåðèàëüíûìè óñëîâèÿìè. Îòíîøåíèå ìåæäó ÷óâñòâàìè è èíòåëëåêòîì ðåãóëèðóþòñÿ ïðèíöèïîì, ñîãëàñíî êîòîðîìó íèçøàÿ ñïîñîáíîñòü íå ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ íà òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê âûñøåé ñïîñîáíîñòè, íî âûñøàÿ ñïîñîáíîñòü èìååò äåëî ñ òåì, ÷òî îòíîñèòñÿ ê íèçøåé ñïîñîáíîñòè, è ïðè ýòîì áîëåå ïðåâîñõîäíûì ñïîñîáîì. Èç ýòîãî ïðèíöèïà Ôîìà âûâîäèò ïîëîæåíèå, ÷òî âñå òâîðåíèÿ áîëåå áëàãîðîäíûì ñïîñîáîì ñóùåñòâóþò â ñóùíîñòè äóøè è ïîýòîìó îíà â ñèëó ñïåöèôèêè ñâîåé ñóáñòàíöèè ìîæåò ïîçíàâàòü òåëåñíûå òâîðåíèÿ (Ergo omnes creaturae nobiliori modo existent in ipsa essential animae quam in seipsis. Per suam ergo substantiam potest creaturas corporeas cognoscere) [12, p. 1, q. 84, a. 2]. Íà âîïðîñ, ïîñòàâëåííûé â ïóíêòå òðåòüåì, «Ïîçíàåò ëè äóøà âñå ïîñðåäñòâîì âèäîâ, âëîæåííûõ â íåå åñòåñòâåííûì îáðàçîì» (Utrum anima intelligat omnia per species sibi naturaliter inditas) [8, p. 1, q. 84, a. 3], Ôîìà äàåò îòðèöàòåëüíûé îòâåò. Îí îòâåðãàåò òåîðèþ âðîæäåííûõ èäåé è âñëåä çà Àðèñòîòåëåì ñ÷èòàåò, ÷òî èíòåëëåêò – ýòî äîùå÷êà, íà êîòîðîé íè÷åãî íå íàïèñàíî. Îòðèöàòåëüíûé îòâåò îí äàåò è íà âîïðîñ, èñòåêàþò ëè èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû â äóøó èç íåêîòîðûõ îòäåëüíî ñóùåñòâóþùèõ ôîðì (Utrum species intelligibiles effluent in animam ab aliquibus formas separatas) [12, p. 1, q. 84, a. 4]. Ñîãëàñíî Ôîìå, èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû, êîòîðûì ïðè÷àñòåí íàø èíòåëëåêò, âîçâîäÿòñÿ, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå, ê íåêîòîðîìó íà÷àëó, èíòåëëèãèáåëüíîìó ïî ñâîåé ñóùíîñòè, à èìåííî ê Áîãó (species intelligibiles, quas participat noster intellectus, reducuntur, sicut in primam causam, in aliquid principium per suam Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 47 essentiam intelligibile, scilicet in Deum) [12, p. 1, q. 84, a. 4]. Ññûëàÿñü íà Äèîíèñèÿ Àðåîïàãèòà, îí ïîëàãàåò, ÷òî îò Áîãà ïðîèñõîäÿò îïîñðåäóþùèå ôîðìû ÷óâñòâåííûõ âåùåé, îò êîòîðûõ ìû ïîëó÷àåì çíàíèå î âíåøíåì ìèðå. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, âñëåä çà Àâãóñòèíîì Ôîìà ïðèçíàåò, ÷òî èíòåëëåêòóàëüíàÿ äóøà ïîçíàåò âñå èñòèííîå â âå÷íûõ ïîíÿòèÿõ. Ïîçíàíèå ýòèõ âå÷íûõ èäåé ñòàíîâèòñÿ âîçìîæíûì áëàãîäàðÿ íàëè÷èþ â íàøåé äóøå íåêîåãî èíòåëëåêòóàëüíîãî ñâåòà. Ýòîò ñâåò, áëàãîäàðÿ ïðè÷àñòíîñòè, ÿâëÿåòñÿ ëèøü íåñîâåðøåííûì ïîäîáèåì íåñîòâîðåííîãî ñâåòà, â êîòîðîì ñîäåðæàòñÿ âå÷íûå ïîíÿòèÿ. Ñëåäóÿ ñâîåìó îñíîâíîìó ïðèíöèïó èññëåäîâàíèÿ, Ôîìà èùåò ñðåäíèé ïóòü ìåæäó ýòèìè ïîçèöèÿìè è âèäèò åãî â ïðèçíàíèè íåäîñòàòî÷íîñòè îäíîãî òîëüêî èíòåëëåêòóàëüíîãî ñâåòà äëÿ ïîçíàíèÿ ìàòåðèàëüíûõ âåùåé. «Íî òàê êàê, – ïèøåò îí, – äëÿ îáëàäàíèÿ çíàíèåì î ìàòåðèàëüíûõ âåùàõ êðîìå èíòåëëåêòóàëüíîãî ñâåòà â íàñ òðåáóþòñÿ (exiguntur) òàêæå èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû, âîñïðèíÿòûå îò âåùåé, òî íå òîëüêî áëàãîäàðÿ ïðè÷àñòíîñòè âå÷íûì îñíîâàì <áûòèÿ> (non per solam partipationem rationum aeternarum) ìû èìååì çíàíèå î ìàòåðèàëüíûõ âåùàõ, êàê ïîëàãàëè ïëàòîíèêè, ñ÷èòàÿ, ÷òî îäíîé ïðè÷àñòíîñòè èäåÿì äîñòàòî÷íî äëÿ îáëàäàíèÿ çíàíèåì» [12, p. 1, q. 84, a. 5]. Äëÿ ïîçíàíèÿ ìàòåðèàëüíûõ âåùåé, ñ÷èòàåò îí, íåîáõîäèìû ÷óâñòâåííûå îáðàçû (phantasmata). Îáîñíîâàíèå èõ íåîáõîäèìîñòè äëÿ èíòåëëåêòóàëüíîãî ïîçíàíèÿ ñòàíîâèòñÿ îäíîé èç íàèáîëåå âàæíûõ çàäà÷ ãíîñåîëîãè÷åñêîé äîêòðèíû Ôîìû Àêâèíñêîãî. È çäåñü îí îáðàùàåòñÿ ê Àðèñòîòåëþ, ïîçèöèþ êîòîðîãî îí ñ÷èòàåò ñðåäíåé ïî îòíîøåíèþ ê ïîçèöèè Äåìîêðèòà, êîòîðûé íå îòëè÷àë èíòåëëåêò îò ÷óâñòâ («Î äóøå» 427à17), è ïëàòîíèêîâ. Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, ÷óâñòâåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ íåîáõîäèìû äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðèâåñòè â äåéñòâèå èíòåëëåêò. Íî ÷óâñòâî, ñ÷èòàë îí, íå îáëàäàåò ñîáñòâåííîé äåÿòåëüíîñòüþ áåç ñîîáùåíèÿ (absque communicatione) ñ òåëîì, ïîýòîìó ÷óâñòâîâàíèå ñâîéñòâåííî òîëüêî äóøå, ñîåäèíåííîé ñ òåëîì. Íàïðîòèâ, èíòåëëåêò áåñòåëåñåí è ïîýòîìó äåéñòâóåò áåç ñîîáùåíèÿ ñ òåëîì. Ôîìà, êàê è Àðèñòîòåëü, ñ÷èòàë, ÷òî íè÷òî òåëåñíîå íå ìîæåò âîçäåéñòâîâàòü íà áåñòåëåñíîå (nihil autem corporeum imprimere potest in rem corpoream). È òàê êàê äëÿ òîãî, ÷òîáû âûçâàòü èíòåëëåêòóàëüíîå äåéñòâèå (ad causandam intellectualem operationem), íåäîñòàòî÷íî òîëüêî ÷óâñòâåííîãî âïå÷àòëåíèÿ îò òåë (impressio sensibilium corporum), òî òðåáóåòñÿ ÷òî-òî áîëåå áëàãîðîäíîå (nobilius), ïîñêîëüêó äåéñòâóþùåå áëàãîðîäíåå èñïûòûâàþùåãî âîçäåéñòâèå (patiente) [12, p. 1, q. 84, a. 6]. Ýòî áîëåå âûñîêîå è áëàãîðîäíîå äåéñòâóþùåå <íà÷àëî> (superius et nobilius agens), êîòîðîå Àðèñòîòåëü íàçûâàåò äåéñòâóþùèì èíòåëëåêòîì (intellectus agens), äåëàåò ïðåäñòàâëåíèÿ, ïîëó÷åííûå îò ÷óâñòâ, àêòóàëüíî èíòåëëèãèáåëüíûìè ïóòåì èõ àáñòðàãèðîâàíèÿ (facit phantasmata a sensibus accepta intelligibilia in actu, per modum abstractionis cujusdam). Íî 48 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) òàê êàê, ñ÷èòàåò Ôîìà, ÷óâñòâåííûõ ïðåäñòàâëåíèé íåäîñòàòî÷íî äëÿ òîãî, ÷òîáû èçìåíèòü ïàññèâíûé èíòåëëåêò (intellectum possibilem, áóêâ. «âîçìîæíûé èíòåëëåêò»), è íåîáõîäèìî, ÷òîáû îíè ñòàëè àêòóàëüíî èíòåëëèãèáåëüíûìè áëàãîäàðÿ äåéñòâóþùåìó èíòåëëåêòó, òî íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òî ÷óâñòâåííîå ïîçíàíèå åñòü ïîëíàÿ è ñîâåðøåííàÿ ïðè÷èíà (totalis et perfecta causa) èíòåëëåêòóàëüíîãî ïîçíàíèÿ, íî, ñêîðåå, îíà åñòü íåêîòîðûì îáðàçîì ìàòåðèàëüíàÿ ïðè÷èíà (materia causae, áóêâ. «ìàòåðèÿ ïðè÷èíû») [12, p. 1, q. 84, a. 6]. Âìåñòå ñ Àðèñòîòåëåì îí ïðèçíàåò, ÷òî äóøà íè÷åãî íå ïîçíàåò áåç ÷óâñòâåííûõ îáðàçîâ, íî îí ñîëèäàðåí è ñ Àâãóñòèíîì, ÷òî èñòèíó íå ñëåäóåò îæèäàòü âñåöåëî îò ÷óâñòâ. Îí óáåæäåí, ÷òî Àðèñòîòåëü ðàçðàáàòûâàë ñâîþ êîíöåïöèþ àêòèâíîãî èíòåëëåêòà èìåííî äëÿ òîãî, ÷òîáû îáîñíîâàòü âîçìîæíîñòü âîçäåéñòâèÿ ÷óâñòâ íà äóøó. Áëàãîäàðÿ âîçäåéñòâèþ àêòèâíîãî èíòåëëåêòà ÷óâñòâåííûå îáðàçû ïîëó÷àþò òó ñòåïåíü àêòóàëüíîñòè, êîòîðàÿ ïîçâîëÿåò èì âîçäåéñòâîâàòü íà äóøó. Ôóíêöèÿ ÷óâñòâ ó Ôîìû ñâîäèòñÿ ê òîìó, ÷òîáû ïðèâåñòè â äåéñòâèå ñïîñîáíîñòü âîîáðàæåíèÿ (virtus imaginaria), èíòåëëåêò æå – ýòî íåêîå äåéñòâèå äóøè â ÷åëîâåêå, êîòîðîå ôîðìèðóåò, ðàçäåëÿÿ è ñîñòàâëÿÿ, ðàçëè÷íûå îáðàçû âåùåé, äàæå òå, êîòîðûå íå áûëè âîñïðèíÿòû îò ÷óâñòâ (quaedam operatio animae in homine, quae dividendî et componendo format diversas rerum imagines, etiam quae non sunt a sensibus acceptae) [12, p. 1, q. 84, a. 6]. Õîòÿ èíòåëëåêò ìîæåò äåéñòâîâàòü áåç òåëà, íî äëÿ ÷åëîâå÷åñêîãî èíòåëëåêòà â ñîñòîÿíèè íûíåøíåé æèçíè, êîãäà äóøà ñîåäèíåíà ñ òåëîì, íåâîçìîæíî, ñ÷èòàåò Ôîìà, àêòóàëüíî ïîçíàâàòü ÷òî-íèáóäü áåç îáðàùåíèÿ ê ÷óâñòâåííûì ïðåäñòàâëåíèÿì. Äåéñòâèå âîîáðàæåíèÿ è äðóãèõ ÷óâñòâåííûõ ñïîñîáíîñòåé òðåáóþòñÿ äëÿ òîãî, ÷òîáû èíòåëëåêò àêòóàëüíî ïîçíàâàë, íå òîëüêî âîñïðèíèìàÿ çíàíèå ñíîâà, íî è èñïîëüçóÿ óæå ïîëó÷åííîå çíàíèå (ad hoc quod intellectus actu intelligat, non solum accipiendo scientiam de nuovo, sed etiam utendo scientia jam acquisita) [12, p. 1, q. 84, a. 7]. Íî â êà÷åñòâå îñíîâíîãî àðãóìåíòà ó Ôîìû âûñòóïàåò âñå æå ìåòàôèçè÷åñêèé ïðèíöèï: «ïîçíàâàòåëüíàÿ ñïîñîáíîñòü ïðîïîðöèîíàëüíà ïîçíàâàåìîìó» (potentia cognitiva proportionatur cognoscibili) [8, p. 1, q. 84, a. 7]. Ïîýòîìó, ñ÷èòàåò îí, èíòåëëåêò àíãåëîâ, êîòîðûé ïîëíîñòüþ îòäåëåí îò òåëà, èìååò ñâîèì îáúåêòîì (objectum proprium) èíòåëëèãèáåëüíóþ ñóáñòàíöèþ, îòäåëåííóþ îò òåëà (substantia intelligibilis à corpora separata). È ïîñðåäñòâîì òàêîãî ðîäà èíòåëëèãèáåëüíîãî îí ïîçíàåò ìàòåðèàëüíîå. ×åëîâå÷åñêèé æå èíòåëëåêò, êîòîðûé ñîåäèíåí ñ òåëîì, èìååò ñâîèì îáúåêòîì òî, ÷åì äàííàÿ âåùü ÿâëÿåòñÿ â äåéñòâèòåëüíîñòè, èëè ïðèðîäó, ñóùåñòâóþùóþ â òåëåñíîé ìàòåðèè (quidditas sive natura in materia corporali existens), è ïîñðåäñòâîì òàêîãî ðîäà ïðèðîäû âèäèìûõ âåùåé îí ïîäíèìàåòñÿ (ascendit) äî ïîçíàíèÿ âåùåé íåâèäèìûõ [12, p. 1, q. 84, a. 7]. Òàêàÿ ïðèðîäà, ñ÷èòàåò îí, Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 49 ïî ñâîåé ñóòè (de ratione hujus naturae) åñòü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò â èíäèâèäóàëüíîì. È òàê êàê åäèíè÷íîå ìû ñõâàòûâàåì ïîñðåäñòâîì ÷óâñòâà è âîîáðàæåíèÿ, ïîýòîìó äëÿ òîãî, ÷òîáû èíòåëëåêò ïîçíàâàë ñâîéñòâåííûå åìó îáúåêòû, íåîáõîäèìî îáðàùàòüñÿ ê ÷óâñòâåííûì ïðåäñòàâëåíèÿì. Ýòî íåîáõîäèìî äëÿ òîãî, ÷òîáû ñîçåðöàòü óíèâåðñàëüíóþ ïðèðîäó, ñóùåñòâóþùóþ â åäèíè÷íîì (ut speculetur naturam universalem in particulari existentem) [12, p. 1, q. 84, a. 7]. Ïîýòîìó, õîòÿ èíòåëëåêò âûøå ÷óâñòâà, îí, ñîãëàñíî Ôîìå, âñå æå èñïûòûâàåò íåêîòîðîå âîçäåéñòâèå ñî ñòîðîíû ÷óâñòâà (accipit tamen aliquo modo à sensu) è åãî ïåðâè÷íûå è îñíîâíûå îáúåêòû áàçèðóþòñÿ íà ÷óâñòâàõ (ejus objecta prima et principalia in sensibus fundantur) [12, p. 1, q. 84, a. 8]. Òàêèì îáðàçîì, èñõîäÿ èç ïðèíöèïà, ÷òî ïîçíàâàåìûé îáúåêò ïðîïîðöèîíàëåí ïîçíàâàòåëüíîé ñïîñîáíîñòè (objectum cognoscibile proportionatur virtuti cognoscitivae), Ôîìà âûäåëÿåò òðè óðîâíÿ ïîçíàâàòåëüíîé ñïîñîáíîñòè (triplex gradus cognoscitivae virtutis): ÷óâñòâà, àíãåëüñêèé è ÷åëîâå÷åñêèé èíòåëëåêò. Îáúåêòîì ÷óâñòâà, êîòîðîå îí õàðàêòåðèçóåò êàê äåéñòâèå òåëåñíîãî îðãàíà (actus organi corporalis), ÿâëÿåòñÿ ôîðìà, ñóùåñòâóþùàÿ â òåëåñíîé ìàòåðèè (forma, prout in materia corporali existit). È òàê êàê òàêîãî ðîäà ìàòåðèÿ ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïîì èíäèâèäóàöèè, òî âñÿêàÿ ÷óâñòâåííàÿ ñïîñîáíîñòü, ñîãëàñíî Ôîìå, ïîçíàåò òîëüêî ÷àñòíîå. Àíãåëüñêèé èíòåëëåêò – ýòî ïîçíàâàòåëüíàÿ ñïîñîáíîñòü, êîòîðàÿ íèêàêèì îáðàçîì íå ñâÿçàíà ñ òåëåñíîé ìàòåðèåé è åå îáúåêòîì ÿâëÿåòñÿ ôîðìà, ñàìîñòîÿòåëüíî ñóùåñòâóþùàÿ áåç ìàòåðèè (forma sine materia substitens). ×åëîâå÷åñêèé èíòåëëåêò çàíèìàåò â ýòîé èåðàðõèè ñðåäíåå ïîëîæåíèå. Îí íå ÿâëÿåòñÿ äåéñòâèåì êàêîãî-ëèáî òåëåñíîãî îðãàíà. Íî ïîñêîëüêó îí ÿâëÿåòñÿ ôîðìîé òåëà, åìó ñâîéñòâåííî ïîçíàâàòü ôîðìó, ñóùåñòâóþùóþ èíäèâèäóàëüíî â òåëåñíîé ìàòåðèè, íî íå òàê, êàê îíà ñóùåñòâóåò â ýòîé ìàòåðèè (Et ideo proprium ejus est cognoscere formam in materia quidem corporali individualiter existentem, non tamen prout est in tali materia) [12, p. 1, q. 85, a. 1]. Ïîçíàâàòü æå òî, ÷òî ñóùåñòâóåò â èíäèâèäóàëüíîé ìàòåðèè, íî íå òàê, êàê îíî ñóùåñòâóåò â ýòîé èíäèâèäóàëüíîé ìàòåðèè, ýòî çíà÷èò, ïîÿñíÿåò Ôîìà, àáñòðàãèðîâàòü ôîðìó îò èíäèâèäóàëüíîé ìàòåðèè, êîòîðóþ ðåïðåçåíòèðóþò ÷óâñòâåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ (abstrahere formam à materia individuali, quam representant phantasmata) [12, p. 1, q. 85, a. 1]. Ôîìà òðåáóåò ðàçëè÷àòü äâà ñïîñîáà àáñòðàãèðîâàíèÿ: îäèí ïðîèñõîäèò ïóòåì ñîñòàâëåíèÿ èëè ðàçäåëåíèÿ, êîãäà ìû ïîçíàåì, ÷òî íå÷òî íå ñóùåñòâóåò â äðóãîì, èëè ñóùåñòâóåò îòäåëüíî îò íåãî (uno modo per modum compositionis et divisionis, sicut cum intelligimus aliquid non esse in alio, vel esse separatum ab eo); äðóãîé – ïóòåì óïðîùåíèÿ, ïîäîáíî òîìó, êîãäà ìû ìûñëèì îäíî, íå ðàññìàòðèâàÿ íè÷åãî äðóãîãî (Alio modo per modum simplicitatis; sicut cum intelligimus unum, nihil considerando de 50 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) alio) [12, p. 1, q. 85, a. 1]. Àáñòðàãèðîâàíèå ïåðâûì ñïîñîáîì, ñ÷èòàåò Ôîìà, íå áûâàåò áåç ëîæíîñòè, àáñòðàãèðîâàíèå æå âòîðûì ñïîñîáîì òîãî, ÷òî íå ñóùåñòâóåò îòäåëüíî, íå ÿâëÿåòñÿ ëîæíûì. Çàáëóæäåíèå, ñîãëàñíî Ôîìå, âîçíèêàåò òîãäà, êîãäà ìû ðàçäåëÿåì òî, ÷òî íå ñóùåñòâóåò ðàçäåëüíî â äåéñòâèòåëüíîñòè. Íî êîãäà ñïîñîá ñóùåñòâîâàíèÿ ïîçíàþùåãî èíîé, ÷åì ñïîñîá ñóùåñòâîâàíèÿ âåùè, íåëüçÿ ãîâîðèòü î ëæè, ïîñêîëüêó ïîçíàííîå ñóùåñòâóåò â ïîçíàþùåì íåìàòåðèàëüíûì îáðàçîì, ïî ñïîñîáó ïîçíàþùåãî, à íå ìàòåðèàëüíî â ñîîòâåòñòâèè ñî ñïîñîáîì ñóùåñòâîâàíèÿ âåùè.  ýòîì ñëó÷àå èíòåëëåêò âîñïðèíèìàåò âèä âåùè áåç íà÷àë èíäèâèäóàöèè, êîòîðûå íå îòíîñÿòñÿ ê ñóùíîñòè âèäà (quae non sunt de ratione specie). «È ýòî, – ðàçúÿñíÿåò Ôîìà, – åñòü àáñòðàãèðîâàíèå óíèâåðñàëüíîãî îò ÷àñòíîãî, èëè èíòåëëèãèáåëüíîãî âèäà îò ÷óâñòâåííûõ ïðåäñòàâëåíèé, à èìåííî ðàññìîòðåíèå ïðèðîäû âèäà áåç íà÷àë èíäèâèäóàöèè, êîòîðûå ðåïðåçåíòèðóþòñÿ ÷óâñòâåííûìè âïå÷àòëåíèÿìè (Et hoc est abstrahere universale à particulari, vel speciam intelligibillem à phantasmatibus, considerare scilicet naturam specie absquae consideratione individualium principiorum, quae per phantasmata representantur) [12, p. 1, q. 85, a. 1]. Èìåííî ýòè èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû Äóíñ Ñêîò íàçâàë èäåÿìè è îõàðàêòåðèçîâàë èõ êàê âòîðè÷íûé îáúåêò ïîçíàíèÿ. Ôîìà æå ñ÷èòàë, ÷òî îíè åñòü òî, ïîñðåäñòâîì ÷åãî èíòåëëåêò ïîçíàåò, à íå òî, ÷òî àêòóàëüíî ïîçíàåòñÿ. Òî æå, ÷òî ïîçíàåòñÿ â ïåðâóþ î÷åðåäü, åñòü ñóùåñòâóþùàÿ âíå äóøè âåùü, ïîäîáèåì êîòîðîé ÿâëÿåòñÿ èíòåëëèãèáåëüíûé âèä [12, p. 1, q. 85, a. 2]. Ïðèçíàíèå èíòåëëèãèáåëüíûõ âèäîâ â êà÷åñòâå îáúåêòà ïîçíàíèÿ äëÿ íåãî íåïðèåìëåìî ïî ñëåäóþùèì ñîîáðàæåíèÿì. Òàê êàê òî, ÷òî ìû ïîçíàåì, è òî, î ÷åì ñóùåñòâóþò íàóêè, – òî æå ñàìîå, òî, óòâåðæäàåò îí, ïðèçíàíèå îáúåêòàìè ïîçíàíèÿ èíòåëëèãèáåëüíûõ âèäîâ îçíà÷àëî áû, ÷òî âñå íàóêè íå î âåùàõ, êîòîðûå âíå äóøè, à òîëüêî îá èíòåëëèãèáåëüíûõ âèäàõ, êîòîðûå ñóòü â äóøå. Îòñþäà âûòåêàëî áû òàêæå: «âñå, ÷òî êàæåòñÿ èñòèííûì, èñòèííî». À ýòî îçíà÷àëî áû, ÷òî ïðîòèâîïîëîæíûå äðóã äðóãó ñóæäåíèÿ ìîãëè áû áûòü îäíîâðåìåííî èñòèííûìè. Ïîýòîìó Ôîìà íàñòàèâàåò, ÷òî èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû – ýòî ëèøü ïîäîáèÿ òîãî, ÷òî ïîçíàåòñÿ. Èñòèíà ñòàíîâèòñÿ âîçìîæíîé áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ôîðìà, ñîãëàñíî êîòîðîé ïðîèñõîäèò äåéñòâèå, íàïðàâëÿþùååñÿ íà âíåøíþþ âåùü, åñòü ïîäîáèå îáúåêòà äåéñòâèÿ. Èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû, òàêèì îáðàçîì, ëèøü ïîäîáèÿ òîãî, ÷òî àêòóàëüíî ïîçíàåòñÿ. Âîïðîñ îá îáúåêòå ïîçíàíèÿ ó Äåêàðòà ñ ñàìîãî íà÷àëà áûë òåñíåéøèì îáðàçîì ñâÿçàí ñ ïðîáëåìîé ìåòîäà. Ýòà ïðîáëåìà îáðàçóåò ó íåãî òîò ñìûñëîâîé êîíòåêñò, â ðàìêàõ êîòîðîãî îñóùåñòâëÿåòñÿ ðåøåíèå äàííîãî âîïðîñà. À ýòî çíà÷èò, ÷òî òå ïðåäïîñûëêè, êîòîðûå õàðàêòåðíû äëÿ ïîñòàíîâêè è ðåøåíèÿ ïðîáëåìû ìåòîäà, íåÿâíî ñòàíîâÿòñÿ îïðåäåëÿþùèìè äëÿ ïîñòàíîâêè è ðåøåíèÿ âîïðîñà îá îáúåêòå ïîçíàíèÿ. ÔóíSententiae XIX (¹ 2 / 2008) 51 äàìåíòàëüíîé èäååé, êîòîðîé ðóêîâîäñòâîâàëñÿ Äåêàðò, áûëà, ïîæàëóé, èäåÿ òàêîé ðåôîðìû âñåé ñèñòåìû çíàíèÿ, êîòîðàÿ ñìîãëà áû îáåñïå÷èòü ïðîãðåññ âñåì íàóêàì. Ýòà çàäà÷à ñòàíîâèòñÿ îïðåäåëÿþùåé íå òîëüêî äëÿ ïîñëåäîâàòåëåé Äåêàðòà, íî è äëÿ ìíîãèõ ïðåäñòàâèòåëåé åâðîïåéñêîé ôèëîñîôèè ÕVII â. èç ëàãåðÿ êàê ðàöèîíàëèñòîâ, òàê è ýìïèðèêîâ.  êà÷åñòâå ïàðàäèãìû çäåñü âûñòóïàëà ìàòåìàòèêà, êîòîðàÿ íå òîëüêî ñàìà ïîêàçàëà ÿðêèé ïðèìåð óñïåøíîãî ðàçâèòèÿ, íî è âî ìíîãîì ïðåäîïðåäåëèëà ïðîãðåññ ñîâðåìåííîãî åé åñòåñòâîçíàíèÿ. ×òîáû äîñòè÷ü àíàëîãè÷íîãî ïðîãðåññà è â äðóãèõ îáëàñòÿõ çíàíèÿ, íåîáõîäèìî, ñ÷èòàë Äåêàðò, âûÿñíèòü, áëàãîäàðÿ ÷åìó óäàëîñü ìàòåìàòèêå äîñòè÷ü ïîäîáíîãî óñïåõà, à çàòåì ðåôîðìèðîâàòü âñå äðóãèå íàóêè â ñîîòâåòñòâèè ñî ñäåëàííûìè âûâîäàìè. Îäíàêî âûâîäû ó ðàçíûõ ôèëîñîôîâ îêàçàëèñü ðàçíûìè. Òàêîå ðàçíîîáðàçèå îòâåòîâ ìîæíî îáúÿñíèòü íå ñòîëüêî ðàçíûìè ôèëîñîôñêèìè è ìåòîäîëîãè÷åñêèìè ïîçèöèÿìè îòâå÷àþùèõ, ñêîëüêî ðàçíûìè ïîñòàíîâêàìè âîïðîñîâ, â ðàìêàõ êîòîðûõ îíè ïûòàëèñü íàéòè îòâåò. Ó Äåêàðòà òàêîé èñõîäíûé ñìûñëîâîé êîíòåêñò îáðàçóåò âîïðîñ: «Êàêèì îáðàçîì ïðèîáðåòàåòñÿ íîâîå çíàíèå?». Òàêàÿ ïîñòàíîâêà âîïðîñà ðóêîâîäñòâóåòñÿ ôóíäàìåíòàëüíîé óñòàíîâêîé Äåêàðòà íà âûÿñíåíèå ïðè÷èí ïðîãðåññà ìàòåìàòè÷åñêîãî çíàíèÿ è íåñåò íà ñåáå ñîîòâåòñòâóþùóþ öåííîñòíóþ íàãðóçêó. Íî îíà òàêæå âûñâå÷èâàåò ïðîáëåìó ñ íåñêîëüêî ñïåöèôè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, êîòîðàÿ âî ìíîãî è îïðåäåëèëà îòâåò. Äëÿ Äåêàðòà ýòîò âîïðîñ, â ñóùíîñòè, ñâîäèòñÿ ê âîïðîñó î äîñòîâåðíûõ îñíîâàíèÿõ íàøåãî çíàíèÿ. Ýòî âèäíî èç åãî îòâåòà, êîòîðûé îí ôîðìóëèðóåò â âèäå òðåáîâàíèÿ: «ñëåäóåò îòûñêèâàòü íå òî, ÷òî äóìàþò äðóãèå èëè ÷òî ïðåäïîëàãàåì ìû ñàìè, íî òî, ÷òî ìû ìîæåì ÿñíî è î÷åâèäíî óñìîòðåòü èëè äîñòîâåðíûì îáðàçîì âûâåñòè, èáî çíàíèå íå ïðèîáðåòàåòñÿ èíà÷å» (Circa objecta proposita non quid alii senserint, vel quid ipsi suspicemur, sed quid clare et evidente possimus intueri vel certo deducere quaerendum est; non aliter enim scientia acquiritur” [9, X, 2, 1–4]. Äîñòîâåðíîñòü è î÷åâèäíîñòü ñòàíîâèòñÿ ó íåãî êðèòåðèåì íàó÷íîñòè. Âñÿêàÿ íàóêà, óòâåðæäàåò îí, åñòü çíàíèå äîñòîâåðíîå è î÷åâèäíîå (Omnes scientia est cognitio certa et evidens) [9, X, 2, 1]. Ýòè êðèòåðèè íå áûëè òåì íîâûì, ÷òî ïðèâíåñ Äåêàðò. Èõ ìû âñòðå÷àåì è ó Ôîìû, êîòîðûé ñ÷èòàë, ÷òî â ïðîöåññå ïîçíàíèÿ íàø èíòåëëåêò ïåðåõîäèò îò ïîòåíöèè ê àêòó. Îí ðàçëè÷àë ñîâåðøåííûé è íåñîâåðøåííûé àêò. Íåñîâåðøåííûé àêò îí ðàññìàòðèâàë êàê íå÷òî ñðåäíåå ìåæäó ïîòåíöèåé è àêòîì è ïîëàãàë, ÷òî ñ íåãî íà÷èíàåòñÿ ïîçíàíèå. Íåñîâåðøåííûé àêò, ñîãëàñíî Ôîìå, äàåò íåñîâåðøåííîå çíàíèå, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî âåùè ïîçíàþòñÿ íåîò÷åòëèâî è â íåêîòîðîì ñìûñëå ñëèòíî. Ñîâåðøåííûé æå àêò åñòü ñîâåðøåííîå çíàíèå, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî âåùè ïîçíàþòñÿ îò÷åòëèâî è îïðåäåëåííî [12, q. 85, a. 3]. Äåêàðò ñîõðàíÿåò ýòè êðèòåðèè ñîâåðøåí52 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) íîãî çíàíèÿ, íî îòáðàñûâàåò åãî ìåòàôèçè÷åñêèå ïðåäïîñûëêè – ó÷åíèå î ïîòåíöèè è àêòå. Ñâîþ îñíîâíóþ çàäà÷ó Äåêàðò âèäèò â ðàçðàáîòêå òàêîãî ìåòîäà, êîòîðûé ïîçâîëèë áû íàì â ïðîöåññå ïîçíàíèÿ èçáåãàòü çàáëóæäåíèé è ñ äîñòîâåðíîñòüþ äîñòèãàòü èñòèíû. Ïðè òàêîé ïîñòàíîâêå ïðîáëåìû íà ïåðâûé ïëàí ó íåãî âûäâèãàåòñÿ âîïðîñ îá èñòî÷íèêàõ íàøèõ çàáëóæäåíèé. Ïåðâîíà÷àëüíî äàííîå Äåêàðòîì ðåøåíèå ýòîãî âîïðîñà âî ìíîãîì è îïðåäåëèëî òå íîðìàòèâíûå ïðåäïîñûëêè, â ñîîòâåòñòâèè ñ êîòîðûìè ôîðìèðóåòñÿ èäåàë íàó÷íîãî ìåòîäà.  «Ïðàâèëàõ äëÿ ðóêîâîäñòâà óìà» (Regulae ad directionem ingenium) Äåêàðò óòâåðæäàåò, ÷òî âñÿêîå çàáëóæäåíèå (deceptio), â êîòîðîå ìîãóò âïàñòü ëþäè, «íèêîãäà íå ïðîèñòåêàåò èç íåâåðíîãî âûâîäà, à òîëüêî èç òîãî, ÷òî îíè ïîëàãàþòñÿ íà íåêîòîðûå ìàëîïîíÿòíûå äàííûå îïûòà èëè âûíîñÿò ñóæäåíèÿ îïðîìåò÷èâî è áåçîñíîâàòåëüíî» (nunquam ex mala illatione contingit, sed ex eo tantum, quod experimenta quaedam parum intellecta supponatur, vel juditia temere et absque fundamenta statuatur) [9, X, 2, 74–78]. Äåêàðò èñõîäèò èç òîãî, ÷òî áîëüøàÿ ÷àñòü íàøåãî çíàíèÿ ëèøåíà äîñòîâåðíîñòè, à çíà÷èò, è èñòèííîñòè. È òîëüêî àðèôìåòèêà è ãåîìåòðèÿ «îñòàþòñÿ íåòðîíóòûìè íèêàêèì ïîðîêîì ëæè è íåäîñòîâåðíîñòè» [3, ñ. 82]. Îí ñ÷èòàåò òàêæå, ÷òî ñóùåñòâóåò òîëüêî äâà ïóòè, êîòîðûìè ìû ïðèõîäèì ê ïîçíàíèþ èñòèíû: îïûò è äåäóêöèÿ. Îöåíèâàÿ ýòè äâà ñïîñîáà ïîçíàíèÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ ïðîáëåìû èñòî÷íèêîâ äîñòîâåðíîãî çíàíèÿ, Äåêàðò ïðèõîäèò ê âûøåóêàçàííîìó âûâîäó, ÷òî èñòî÷íèêîì íàøèõ çàáëóæäåíèé ÿâëÿåòñÿ îïûò, à íå ðàçóì. Äîñòîâåðíîñòü àðèôìåòèêè è ãåîìåòðèè ïðîèñòåêàåò, ïî åãî ìíåíèþ, êàê ðàç èç òîãî, ÷òî îíè îïèðàþòñÿ èñêëþ÷èòåëüíî íà ðàçóì è íè÷åãî íå ïðåäïîëàãàþò èç îïûòà. Ýòè ïðåäïîñûëêè, õàðàêòåðíûå äëÿ ìåòîäîëîãè÷åñêîé òðàäèöèè, âîñõîäÿùåé ñâîèìè êîðíÿìè ê Ïëàòîíó, è ëåãëè â îñíîâó âñåé ðàöèîíàëèñòè÷åñêîé ìåòîäîëîãèè. Îíè îïðåäåëèëè òàêæå òå íîðìàòèâíûå òðåáîâàíèÿ, êîòîðûå Äåêàðò âûäâèãàåò ïî îòíîøåíèþ ê îáúåêòó äîñòîâåðíîãî çíàíèÿ. Ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, èìåííî íåâåðíî âûáðàííûé îáúåêò ïîçíàíèÿ ÿâëÿåòñÿ îñíîâíîé ïðè÷èíîé íåäîñòîâåðíîñòè íàøåãî çíàíèÿ. Àðèôìåòèêà è ãåîìåòðèÿ, ñ÷èòàåò îí, ïîòîìó è ÿâëÿþòñÿ ãîðàçäî áîëåå äîñòîâåðíûìè, ÷åì âñå äðóãèå íàóêè, ÷òî «ëèøü îíè îäíè çàíèìàþòñÿ ïðåäìåòîì ñòîëü ÷èñòûì è ïðîñòûì, ÷òî íå ïðåäïîëàãàþò ñîâåðøåííî íè÷åãî èç òîãî, ÷òî îïûò ïðèâíåñ áû íåäîñòîâåðíîãî, íî öåëèêîì ñîñòîèò â ðàçóìíî âûâîäèìûõ çàêëþ÷åíèÿõ» (hae solae circa objectum ita parum et simplex versantur, ut nihil plane supponant, quod experientia reddiderit incertum, sed totae consistunt in consequentis rationaliter deducendis) [9, X, 2]. Íàïðîòèâ, â ôèëîñîôèè, ïî åãî ìíåíèþ, íå íàéäåíî íè÷åãî ñòîëü î÷åâèäíîãî è äîñòîâåðíîãî, ÷òî íå ìîãëî áû ïðèâåñòè ê ñïîðó. Ïðè÷èíó êðèçèñà ôèëîñîôèè îí âèäèò â òîì, ÷òî ôèëîñîôû, «íå äîâîëüñòâóÿñü Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 53 ïîçíàíèåì âåùåé ÿñíûõ è äîñòîâåðíûõ, ñ ñàìîãî íà÷àëà îñìåëèâàëèñü âûñêàçûâàòüñÿ î âåùàõ òåìíûõ è íåèçâåñòíûõ, îòíîñèòåëüíî êîòîðûõ îíè âûíîñèëè òîëüêî ïðàâäîïîäîáíûå ñóæäåíèÿ» [3, c. 83]. Åãî ðåôîðìà ôèëîñîôèè íàïðàâëåíà íà òî, ÷òîáû ïðåâðàòèòü ôèëîñîôèþ â ñòîëü æå äîñòîâåðíóþ íàóêó, êàê è ìàòåìàòèêà. Ïîýòîìó ñâîþ âàæíåéøóþ êðèòè÷åñêóþ çàäà÷ó îí âèäèò â ðàçãðàíè÷åíèè çíàíèÿ äîñòîâåðíîãî è î÷åâèäíîãî, ñ îäíîé ñòîðîíû, è ïðåäïîëîæåíèé, îáëàäàþùèõ ëèøü íåêîòîðîé ñòåïåíüþ âåðîÿòíîñòè – ñ äðóãîé.  ðàìêàõ òàêîé ïîñòàíîâêè âîïðîñà èñõîäíàÿ ïðîáëåìà ôàêòè÷åñêè ñâîäèòñÿ ê âûÿñíåíèþ òîãî, ÷òî ìîæíî ðàññìàòðèâàòü â êà÷åñòâå ïðåäìåòà äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ. È òî, ÷òî Äåêàðò âûäâèãàåò òðåáîâàíèå ïðîñòîòû â êà÷åñòâå ãàðàíòèè äîñòîâåðíîñòè îáúåêòà ïîçíàíèÿ, ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî è ýòà ïðîáëåìà ïîñòåïåííî òðàíñôîðìèðóåòñÿ â ïðîáëåìó èñõîäíîãî îáúåêòà äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ.  ÷àñòíîñòè, ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî Äåêàðò íå âûñòóïàë ïðîòèâ îïûòà êàê òàêîâîãî è íå îòðèöàë åãî çíà÷åíèÿ â ïîçíàíèè. Îí ñ÷èòàë òîëüêî, ÷òî îïûò íå ìîæåò ñëóæèòü èñõîäíûì îáúåêòîì ïîçíàíèÿ ïðåæäå âñåãî â ñèëó òîãî, ÷òî îí îïèðàåòñÿ íà ñêðûòûå ïðåäïîñûëêè, à ïîòîìó, ÿâëÿåòñÿ ñëèøêîì ñëîæíûì äëÿ òîãî, ÷òîáû ñëóæèòü èñõîäíûì îáúåêòîì ïîçíàíèÿ. Ïîýòîìó, äëÿ òîãî ÷òîáû èçáåæàòü â ïðîöåññå ïîçíàíèÿ çàáëóæäåíèé, îí ðåêîìåíäóåò íå ïðåäïîëàãàòü íè÷åãî íåäîñòîâåðíîãî, ÷òî ñîäåðæèòñÿ â îïûòå, à îïèðàòüñÿ èñêëþ÷èòåëüíî íà ðàçóì è èñêàòü èìåííî òàì ñâîé èñõîäíûé îáúåêò. Èñõîäíûé îáúåêò ïîçíàíèÿ äîëæåí áûòü ÷èñòûì (purus) è ïðîñòûì (simplex), à ýòî çíà÷èò, îí íå äîëæåí ïðèâíîñèòü íè÷åãî íåäîñòîâåðíîãî èç îïûòà. Âåäü òðåáîâàíèå ïðîñòîòû íåëüçÿ ïðåäúÿâëÿòü êî âñåì îáúåêòàì ïîçíàíèÿ, à òîëüêî ê èñõîäíûì. Îäíàêî òàêàÿ ïîñòàíîâêà ïðîáëåìû îïèðàåòñÿ íà ïðåäïîñûëêè, êîòîðûå è îáóñëîâèëè íåÿâíóþ òðàíñôîðìàöèþ èñõîäíîãî âîïðîñà.  êà÷åñòâå ïðåäïîñûëêè âûñòóïàåò çäåñü çàèìñòâîâàííîå èç ìàòåìàòèêè ïðåäñòàâëåíèå î ïîçíàíèè êàê êîíñòðóêòèâíîì ïðîöåññå, ãäå êàæäîå ïîñëåäóþùåå çâåíî â öåïè ðàññóæäåíèé îñíîâûâàåòñÿ íà ïðåäûäóùåì. Ýòî ïðåäñòàâëåíèå âî ìíîãîì îïðåäåëÿåò òî, êàê Äåêàðò ïîíèìàåò òðåáîâàíèå ïðîñòîòû. Ïðîñòîòó îáúåêòà îí ðàññìàòðèâàåò êàê ãàðàíòèþ åãî äîñòîâåðíîñòè è î÷åâèäíîñòè èìåííî ïîòîìó, ÷òî â ïðîñòîì îáúåêòå âñå ïðåäïîñûëêè äàíû íàëèöî è íå ñêðûòî íè÷åãî, ÷òî ìîãëî áû îêàçàòüñÿ íåäîñòîâåðíûì. Íà ýòè ïðåèìóùåñòâà ïðîñòîãî îáúåêòà óêàçûâàë åùå Àðèñòîòåëü âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» è îíè íå âûïàëè èç âíèìàíèÿ òàêæå Ôîìû Àêâèíñêîãî, îäíàêî îíè íå ðàññìàòðèâàëè ïîçíàíèå êàê êîíñòðóêòèâíûé ïðîöåññ. Ñîãëàñíî Äåêàðòó, â ïðîöåññå ïîçíàíèÿ, ïîíèìàåìîãî êàê êîíñòðóêòèâíûé ïðîöåññ, äîñòîâåðíîñòü èñõîäíûõ îáúåêòîâ ïåðåíîñèòñÿ ñ ïðîñòûõ îáúåêòîâ íà ñëîæíûå.  äàííîì ñëó÷àå îíî âûñòóïàåò óæå â âèäå òðåáîâàíèÿ ýêñïëèêàöèè âñåõ ïðîñòûõ ñîñòàâëÿþùèõ ñëîæíîãî îáúåêòà. Äîñòîâåð54 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) íîñòü âñåé ñèñòåìû çíàíèÿ, òàêèì îáðàçîì, ñòàíîâèòñÿ çàâèñèìîé îò äîñòîâåðíîñòè åå èñõîäíûõ îáúåêòîâ, êîòîðûå äîëæíû âûñòóïàòü êàê åå êîíñòðóêòèâíûå ýëåìåíòû. Ïîíèìàíèå èñõîäíîãî îáúåêòà ïîçíàíèÿ êàê êîíñòðóêòèâíîãî ýëåìåíòà öåëîñòíîé ñèñòåìû çíàíèÿ âûíóæäàåò Äåêàðòà âûäâèíóòü ïî îòíîøåíèþ ê èñõîäíîìó îáúåêòó åùå è òðåáîâàíèå åãî íåçàâèñèìîñòè â êà÷åñòâå íåîáõîäèìîãî óñëîâèÿ íå òîëüêî åãî äîñòîâåðíîñòè, íî è ïðîñòîòû. Íåîáõîäèìîñòü ââåäåíèÿ ïîäîáíîãî òðåáîâàíèÿ âûçâàíà ïðåæäå âñåãî íåäîñòàòî÷íîñòüþ òðåáîâàíèÿ ïðîñòîòû. Òàê, íàïðèìåð, ïðîñòîé â îäíîì îòíîøåíèè îáúåêò ìîæåò îêàçàòüñÿ ñëîæíûì â äðóãîì îòíîøåíèè. Êðîìå òîãî, îòíîñèòåëüíî ïðîñòîé îáúåêò – ýòî çàâèñèìûé îáúåêò, ò. å. îáóñëîâëåííûé îáúåêò, à òàêîâîé åãî íåëüçÿ ðàññìàòðèâàòü êàê ïðîñòîé â ïðÿìîì ñìûñëå ýòîãî ñëîâà óæå õîòÿ áû ïîòîìó, ÷òî åãî îáóñëîâëåííîñòü íå âñåãäà ìîæåò áûòü ÿâíîé.  ýòîì ñëó÷àå ñëîæíûé îáúåêò, ñâÿçè êîòîðîãî ìû íå âûÿñíèëè, ìîæåò âîñïðèíèìàòüñÿ íàìè êàê ïðîñòîé. Ïîýòîìó Äåêàðò ñòàâèò ïåðåä ñîáîé çàäà÷ó îòûñêàòü àáñîëþòíî ïðîñòûå îáúåêòû, êîòîðûå, â ñâåòå âûøå èçëîæåííîãî, òîëüêî è ìîãóò îòâå÷àòü èñêîìîìó òðåáîâàíèþ ÿñíîñòè è ïðîñòîòû [3, c. 92]. Äëÿ îòûñêàíèÿ òàêèõ àáñîëþòíî ïðîñòûõ îáúåêòîâ íåîáõîäèìî, ñ÷èòàåò îí, ïðîñëåäèòü âñå ñâÿçè îáúåêòîâ, ñ òåì ÷òîáû óñòàíîâèòü, êàêèå èç íèõ ìîæíî ñ÷èòàòü íåçàâèñèìûìè.  îáíàðóæåíèè òàêèõ àáñîëþòíî ïðîñòûõ îáúåêòîâ Äåêàðò âèäèò «ñåêðåò» ñâîåãî ìåòîäà. Òðåáîâàíèå ÷åòêî (accurate) îòëè÷àòü ïîíÿòèÿ ïðîñòûõ âåùåé îò ñëîæíûõ îí ïîä÷èíÿåò áîëåå ãëîáàëüíîé ìåòîäîëîãè÷åñêîé öåëè, à èìåííî, âûÿâëåíèþ òîãî, ãäå âîçíèêàåò çàáëóæäåíèå, ñ òåì, ÷òîáû çàíèìàòüñÿ â äàëüíåéøåì òîëüêî âåùàìè, êîòîðûå ìîãóò áûòü äîñòîâåðíî ïîçíàíû.  êîíòåêñòå òàêîé ïîñòàíîâêè ïðîáëåìû ïîíÿòèå ïðîñòîãî îáúåêòà ïðèîáðåòàåò ñïåöèôè÷åñêèé ñìûñë. Äåêàðò îãðàíè÷èâàåò îáëàñòü ðàññìîòðåíèÿ ëèøü òåì, ÷òî âîñïðèíèìàåòñÿ ðàçóìîì, è î ïðîñòîì îáúåêòå îí òðåáóåò ãîâîðèòü íå áåçîòíîñèòåëüíî, à ëèøü ïî îòíîøåíèþ ê íàøåìó ðàçóìó. Ïðîñòûìè îí íàçûâàåò òàêèå îáúåêòû, êîòîðûå íå ìîãóò áûòü ðàçëîæåíû íàøèì óìîì íà áîëüøåå ÷èñëî äîñòîâåðíî ïîçíàâàåìûõ ÷àñòåé. Ñâîé êðèòåðèé ÿñíîñòè è î÷åâèäíîñòè, êîòîðûé ñîäåðæèò äîñòàòî÷íî ñóùåñòâåííûé ýëåìåíò íåîïðåäåëåííîñòè è ñóáúåêòèâíîñòè, îí óòî÷íÿåò ñ ïîìîùüþ îïåðàöèîíàëüíîãî êðèòåðèÿ: ÿñíûì, à çíà÷èò, è ïðîñòûì íàçûâàåòñÿ òîëüêî òàêîé îáúåêò, êîòîðûé íå ìîæåò áûòü ðàçëîæåí íàøèì óìîì íà áîëåå ïðîñòûå è áîëåå ÿñíûå ñîñòàâëÿþùèå. Ýòîìó òðåáîâàíèþ ìîæåò îòâå÷àòü òîëüêî òàêîé îáúåêò, êîòîðûé íåïîñðåäñòâåííî äàí íàøåìó ðàçóìó. Òàêîé íåïîñðåäñòâåííî äàííûé îáúåêò îí íàçûâàåò èäååé. Òðåáîâàíèå íåïîñðåäñòâåííîé äàííîñòè èñõîäíîãî îáúåêòà ïîçíàíèÿ â òîì âèäå, êàê îíî áûëî èíòåðïðåòèðîâàíî è ñôîðìóëèðîâàíî ÄåSententiae XIX (¹ 2 / 2008) 55 êàðòîì, îêàçàëî ðåøàþùåå âîçäåéñòâèå íà âåñü äàëüíåéøèé õîä ðàçâèòèÿ åâðîïåéñêîé ôèëîñîôèè. Äåêàðò íàñòàèâàåò íà íåîáõîäèìîñòè îãðàíè÷èòñÿ ðàññìîòðåíèåì âåùåé «ëèøü ïîñòîëüêó, ïîñêîëüêó îíè âîñïðèíèìàþòñÿ ðàçóìîì» è âûäâèãàåò íà ïåðâûé ïëàí çàäà÷ó èññëåäîâàíèÿ òåõ ñïîñîáîâ, êàêèìè ìû ïîçíàåì îáúåêòèâíóþ äåéñòâèòåëüíîñòü. Îí ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ïðåäëîæåííûé èì ñïîñîá ðàññìîòðåíèÿ äåéñòâèòåëüíîñòè ïðèíöèïèàëüíî îòëè÷àåòñÿ îò òðàäèöèîííîãî, à èìåííî, îí óêàçûâàåò, ÷òî «åäèíè÷íûå âåùè ïî îòíîøåíèþ ê íàøåìó ïîçíàíèþ ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü èíà÷å, íåæåëè âûñêàçûâàÿñü î íèõ â çàâèñèìîñòè îò òîãî, êàê îíè ñóùåñòâóþò â äåéñòâèòåëüíîñòè» (Dicimus igitur primo, aliter spectandas esse res singulas in ordine ad cognitionem nostram, quam si de iisdem loquamur prout revera existent) [9, X, 12, 13, 173–175]. Îí îòâåðãàåò, òàêèì îáðàçîì, ôóíäàìåíòàëüíóþ ïðåäïîñûëêó àðèñòîòåëåâñêîé ìåòàôèçèêè – ó÷åíèå î «äâîéíîì ïîðÿäêå» èññëåäîâàíèÿ, êîòîðîå òðåáîâàëî ðàçëè÷àòü ïåðâîå è áîëåå èçâåñòíîå äëÿ íàñ è ïåðâîå è áîëåå èçâåñòíîå ïî ïðèðîäå [Anal. Post. 72b], à òàêæå ó÷åíèå Ôîìû Àêâèíñêîãî î «äâîéíîì ïîðÿäêå ïðèðîäû» [12, q. 85, a. 3]. Äåêàðò, ïîñòàâèâøèé ïåðåä ñîáîé çàäà÷ó îïðîâåðãíóòü ñêåïòèöèçì è çàùèòèòü îò íåãî ðåëèãèþ, çàèìñòâóåò ó ñêåïòèêîâ èõ èñõîäíóþ ïðåäïîñûëêó: îí îãðàíè÷èâàåò îáëàñòü ñâîåãî èññëåäîâàíèÿ òî÷êîé çðåíèÿ ïîçíàþùåãî ñóáúåêòà. Âìåñòå ñ ýòîé ïðåäïîñûëêîé îí îòáðàñûâàåò è äðóãèå òåñíî ñâÿçàííûå ñ íåé ìåòàôèçè÷åñêèå ïðåäïîñûëêè Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû. Ñîõðàíèâ ñóáñòàíöèàëüíûé äóàëèçì äóøè è òåëà, Äåêàðò îòáðàñûâàåò åãî ó÷åíèå î âçàèìîäåéñòâèè (communication) äóøè è òåëà, à âìåñòå ñ íåé è åãî ó÷åíèå îá îáúåêòå ïîçíàíèÿ. Îí òðåáóåò âîïðîñ î ñóùåñòâîâàíèè âíåøíèõ ïðåäìåòîâ âðåìåííî èñêëþ÷èòü èç ñôåðû íàøåãî ðàññìîòðåíèÿ è îãðàíè÷èòñÿ òîëüêî ñôåðîé íàøåãî ðàçóìà.  ÷àñòíîñòè, îí ïðåäëàãàåò ðàññìàòðèâàòü îáúåêò ïîçíàíèÿ òîëüêî êàê îáúåêò ðåôëåêñèè íàøåãî óìà – áåçîòíîñèòåëüíî ê òîìó, ñóùåñòâóåò ëè îí èëè íåò – è èññëåäîâàòü, ÷òî ìîæåò ãàðàíòèðîâàòü åãî äîñòîâåðíîñòü è ÷òî ñëóæèò ïðè÷èíîé åãî íåäîñòîâåðíîñòè. Ïðè÷èíó çàáëóæäåíèé, òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò èñêàòü â ñàìîì ðàçóìå, à íå â îòíîøåíèÿõ ìåæäó ðàçóìîì è âîñïðèíèìàåìûìè èì îáúåêòàìè. Ïðè òàêîé ïîñòàíîâêå ïðîáëåìû íà ïåðåäíèé ïëàí âûäâèãàåòñÿ çàäà÷à àíàëèçà íàøèõ ïîçíàâàòåëüíûõ ñïîñîáíîñòåé êàê íåîáõîäèìîãî óñëîâèÿ ïîçíàíèÿ ðåàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè. Äëÿ Äåêàðòà àíàëèç ïîçíàâàòåëüíûõ ñïîñîáíîñòåé – ýòî òî, ÷òî «äîëæíî áûòü ïðåäïîñëàíî, ïðåæäå ÷åì â ýòèõ (âíåøíèõ – Ñ.Ñ.) âåùàõ èñòèíà ñìîæåò ñòàòü äîñòóïíîé äëÿ âñåõ» (quae percipienda sunt, antequam harum rerum veritas possit omnibus patere) [9, XII, 3, 26–27; 3, C. 113]. Öåëü òàêîãî àíàëèçà ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû âûÿñíèòü, «íà êàêóþ ïîìîùü îò êàæäîé ñïîñîáíîñòè ñëåäóåò ðàññ÷èòûâàòü è êàê äàëåêî ìîæåò 56 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) ïðîñòèðàòüñÿ ÷åëîâå÷åñêîå óñåðäèå, ÷òîáû êîìïåíñèðîâàòü íåäîñòàòêè ðàçóìà» (quaenam petenda sint unaquaque facultate auxilia, et quousque hominum industria ad supplendos ingenii defectus possit extendi”) [9, XII, 10, 134–136; 3, C. 117]. Êàê ìû âèäèì, Äåêàðò ñòàâèò ïåðåä ñîáîé çàäà÷ó, êðèòè÷åñêèé ñìûñë êîòîðîé î÷åâèäåí: íà îñíîâàíèè èññëåäîâàíèÿ íàøèõ ïîçíàâàòåëüíûõ ñïîñîáíîñòåé îí ïûòàåòñÿ îïðåäåëèòü ãðàíèöû äîñòîâåðíîãî çíàíèÿ.  îñíîâå åãî ïîïûòêè ëåæèò ïðåäïîñûëêà, êîòîðóþ ìû âñòðå÷àåì è ó Ôîìû, à èìåííî, ÷òî ïîçíàâàòåëüíàÿ ñïîñîáíîñòü îïðåäåëÿåò õàðàêòåð è ñïîñîá ïîçíàíèÿ îáúåêòà. Íî åñëè ó Ôîìû ïîçíàâàòåëüíàÿ ñïîñîáíîñòü õàðàêòåðèçîâàëà ëèøü îäíó ñòîðîíó ïîçíàíèÿ è ìíîãîå çàâèñåëî îò ÷óâñòâåííîñòè è àêòóàëüíî ïîçíàâàåìîé âåùè, òî ó Äåêàðòà äîñòîâåðíîñòü îáúåêòà ïîçíàíèÿ óæå ïîëíîñòüþ çàâèñèò îò òîãî, îáúåêòîì êàêîé ïîçíàâàòåëüíîé ñïîñîáíîñòè îí ÿâëÿåòñÿ. Ïðè ýòîì Äåêàðò ðóêîâîäñòâóåòñÿ ñâîèì îáùèì ìåòîäè÷åñêèì ïðàâèëîì: â èññëåäîâàíèè ñëåäóåò èäòè îò áîëåå ïðîñòîãî è ëåãêîãî ê áîëåå ñëîæíîìó è òðóäíîìó, à â îòíîøåíèè îäèíàêîâî ïðîñòûõ âåùåé îòäàâàòü ïðåäïî÷òåíèå áîëåå ïîëåçíîìó. Ïðè èññëåäîâàíèè ïðîñòûõ âåùåé, ñ÷èòàåò îí, «íå ìîæåò áûòü íè÷åãî áîëåå ïîëåçíîãî, ÷åì èçó÷èòü, ÷òî òàêîå ÷åëîâå÷åñêîå ïîçíàíèå è êàê äàëåêî îíî ïðîñòèðàåòñÿ» [3, c. 164]. Äåêàðò, êàê è Ôîìà, ïîëàãàåò, ÷òî «òà ñèëà, ïîñðåäñòâîì êîòîðîé ìû ñîáñòâåííî ïîçíàåì, ÿâëÿåòñÿ ÷èñòî äóõîâíîé» (“vim illam, per quam res proprie cognoscimus, esse pure spirituelem ) [9, X, XII, 10, c. 109–110].  «Ïðàâèëàõ äëÿ ðóêîâîäñòâà óìà» îí óêàçûâàåò, ÷òî ýòà ñèëà ïî ñâîåé ïðèðîäå ÿâëÿåòñÿ åäèíîé, íî, äåéñòâóÿ âìåñòå ñ äðóãèìè ñïîñîáíîñòÿìè, îíà îáíàðóæèâàåò ðàçëè÷íûå ôóíêöèè è èìåíóåòñÿ íàìè ïî-ðàçíîìó ñîîáðàçíî ýòèì ôóíêöèÿì. Òàê, ìû îáîçíà÷àåì åå ñëîâàìè «âèäåòü» (videre), «îñÿçàòü» (tangere), êîãäà îíà âìåñòå ñ âîîáðàæåíèåì íàïðàâëÿåòñÿ íà îáùåå ÷óâñòâî. Êîãäà îíà íàïðàâëåíà íà îäíî ëèøü âîîáðàæåíèå, êàê îáëåêàåìîå â ðàçëè÷íûå ôèãóðû, îíî îáîçíà÷àåòñÿ íàìè ñëîâîì «âñïîìèíàòü» (reminîscî), êîãäà æå îíî íàïðàâëåíî íà âîîáðàæåíèå, êàê èçìûøëÿþùåå íîâûå ôèãóðû, – ñëîâàìè «âîîáðàæåòü» (imâginâri) èëè «âñîïðèíèìàòü» (concipere). Íàêîíåö, êîãäà îíà äåéñòâóåò îäíà, ìû îáîçíà÷àåì åå ñëîâîì «ïîíèìàòü» (intelligere). Ñîîáðàçíî ýòèì ôóíêöèÿì îíà íàçûâàåòñÿ ëèáî ÷óâñòâîì (sensus), ëèáî ïàìÿòüþ (memoria), ëèáî âîîáðàæåíèåì (imaginatio), ëèáî ÷èñòûì ðàçóìîì (intellectus purus) [9, X, XI, 10, c. 121–123]. Êàê è Ôîìà, îí ñ÷èòàåò, ÷òî ðàçóì ìîæåò âîçäåéñòâîâàòü íà âîîáðàæåíèå, à ïîñëåäíåå – íà ÷óâñòâà è, íàîáîðîò, ðàçóì ìîæåò ïðèâîäèòñÿ â äåéñòâèå âîîáðàæåíèåì, íà êîòîðîå, â ñâîþ î÷åðåäü, âîçäåéñòâóþò ÷óâñòâà. ×óâñòâà è âîîáðàæåíèå Äåêàðò òàêæå îòíîñèò ê òåëó, òîãäà êàê ðàçóì ó íåãî – ÷èñòî äóõîâíàÿ ñïîñîáíîñòü. Âñëåä çà Àðèñòîòåëåì è Ôîìîé îí ïðèçíàåò, ÷òî ïðîöåññå ïîçíàíèÿ Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 57 âíåøíåãî ìèðà ÷óâñòâà, ïîäîáíî âîñêó, çàïå÷àòëåâàþò ôîðìó âîçäåéñòâóþùèõ íà íèõ òåë è ïåðåäàþò åå îáùåìó ÷óâñòâó, êîòîðîå, óæå ïîäîáíî ïå÷àòè, çàïå÷àòëåâàåò åãî â âîîáðàæåíèè. È õîòÿ âîîáðàæåíèå è ÷óâñòâà Äåêàðò ðàññìàòðèâàåò êàê òåëåñíûå ñïîñîáíîñòè, ïîëó÷åííûå èìè îòïå÷àòêè Äåêàðò íàçûâàåò èäåÿìè, ïîñêîëüêó îíè ñàìè ïî ñåáå ÿâëÿþòñÿ «÷èñòûìè è áåñòåëåñíûìè» [9, X, XII, 8, c. 87–88], ò.å. îòëè÷àþùèìèñÿ ïî ñâîåìó ôèçè÷åñêîìó ñîñòàâó îò âîçäåéñòâóþùèõ íà íèõ ïðåäìåòîâ, íî ñîõðàíÿþùèìè èõ âíåøíþþ ôîðìó. Èäåÿ ïîíèìàåòñÿ çäåñü êàê ñëåïîê âåùè, äàííûé íàì â âîîáðàæåíèè. Äåêàðò ñ÷èòàåò, ÷òî åñëè ðàçóì õî÷åò ïîçíàòü êàêóþ-ëèáî âåùü, ìîãóùóþ áûòü îòíåñåííîé ê òåëó, åå êàê ìîæíî áîëåå îò÷åòëèâûé îáðàç äîëæåí áûòü ñîçäàí â âîîáðàæåíèè. Òóò îí òîæå ñëåäóåò Ôîìå. Ïðèíöèïèàëüíîå îòëè÷èå ñîñòîèò â òîì, ÷òî ó Ôîìû ÷èñòûé èíòåëëåêò (intellectus purus) ïðèñóù òîëüêî àíãåëàì. Òîëüêî îíè è «áëàæåííûå» ñïîñîáíû ñîçåðöàòü ÷èñòûå èäåè â áîæåñòâåííîì ðàçóìå. È íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî, ñîãëàñíî Ôîìå, èíòåëëåêò ìîæåò äåéñòâîâàòü íåçàâèñèìî îò òåëà, ÷åëîâåê, ó êîòîðîãî äóøà ñâÿçàíà ñ òåëîì, äàæå ïðè ïîçíàíèè âåùåé áåñòåëåñíûõ äîëæåí îïèðàòüñÿ íà èíòåëëèãèáåëüíûå âèäû, êîòîðûå ñóòü ïîäîáèÿ òåëåñíûõ âåùåé. Äåêàðò æå ñóùåñòâåííûì îáðàçîì ðàñøèðÿåò âîçìîæíîñòè ÷åëîâåêà è â ýòîì îí áëèæå ê ïëàòîíèêàì. Îí ñ÷èòàåò, ÷òî ÷åëîâå÷åñêèé ðàçóì ïðè ïîçíàíèè, â êîòîðûõ íåò íè÷åãî òåëåñíîãî èëè ïîäîáíîãî òåëåñíîìó, ìîæåò íå îïèðàòüñÿ íà ÷óâñòâåííûå ñïîñîáíîñòè. Áîëåå òîãî, Äåêàðò òðåáóåò â ïîçíàíèè âåùåé ÷èñòî èíòåëëåêòóàëüíûõ «îòñòðàíèòü ÷óâñòâà è îñâîáîäèòü âîîáðàæåíèå îò âñÿêîãî îò÷åòëèâîãî âïå÷àòëåíèÿ, íàñêîëüêî ýòî âîçìîæíî» [9, X, XII, 2, 143–145; 3, C. 117].  ýòîé ñâÿçè îí âûäåëÿåò òðè âèäà ïðîñòûõ îáúåêòîâ: 1) ×èñòî èíòåëëåêòóàëüíûå (pure intellectuales) – ýòî òå, «êîòîðûå ïîçíàþòñÿ ðàçóìîì ïîñðåäñòâîì íåêîåãî âðîæäåííîãî ñâåòà è áåç êàêîãî-ëèáî òåëåñíîãî îáðàçà» (“per lumen quoddam ingentium, et absque ullius imaginis corporeae”) [9, X, XII, 14, 203–204]. Ê íèì îí îòíîñèò íàøè ïðåäñòàâëåíèÿ î ïîçíàíèè (ñîgnitio), íåçíàíèè (ignoratia), ñîìíåíèè (dubium), äåéñòâèÿõ âîëè (voluntatis actiones) è ò.ï. 2) ×èñòî ìàòåðèàëüíûå (pure materiales) – ýòî òå, êîòîðûå ïîçíàþòñÿ ñóùåñòâóþùèìè òîëüêî â òåëàõ. Ê íèì îòíîñÿòñÿ ôèãóðà (figura), ïðîòÿæåíèå (extensio), äâèæåíèå (motus) è.ò.ä. 3) Îáùèå (communes), êîòîðûå áåç ðàçëè÷èÿ ïðèïèñûâàþòñÿ òî âåùàì äóõîâíûì, òî âåùàì òåëåñíûì. Ýòî – èäåè ñóùåñòâîâàíèÿ (existentia), åäèíñòâà (unitas), äëèòåëüíîñòè (duratio) è ò.ä. Òàêèå îáùèå îáúåêòû ìîãóò áûòü ïîçíàíû ëèáî ÷èñòûì ðàçóìîì, ëèáî ðàçóìîì, ñîçåðöàþùèì îáðàçû ìàòåðèàëüíûõ âåùåé (“vel ab intellecctu puro cognosci, vel ab eadem imagines rerum mate”) [9, X, XII, 14, 219–220; 3, c. 119]. Âñå ýòè ïðîñòûå îáúåêòû ÿâëÿþòñÿ îáúåêòàìè ðàçóìíîãî ïîçíàíèÿ è ïîòîìó íàçûâàþòñÿ èäåÿìè. Íî â ïåðâîì ñëó÷àå îíè äàíû â ñàìîì ðàçóìå, à âî âòîðîì – â âîîáðàæåíèè. Îäíàêî è âî 58 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) âòîðîì ñëó÷àå ðàçóì èìååò äåëî ñî ñâîèìè èäåÿìè, êîòîðûå ìû, ïðàâäà, îòíîñèì ê ÷åìó-òî, ÷òî íàõîäèòñÿ çà ïðåäåëàìè íàøåãî ðàçóìà, ò.å. ê òîìó, ÷òî ñîáñòâåííî èäååé íå ÿâëÿåòñÿ. Ìû îêàçûâàåìñÿ, òàêèì îáðàçîì, ïåðåä àëüòåðíàòèâîé: ëèáî ïðèçíàòü âîçìîæíîñòü âûõîäà çà ïðåäåëû ðàçóìà, ëèáî èñêàòü èñòî÷íèê çàáëóæäåíèÿ â ñàìîì ðàçóìå. Äåêàðò ïðåäïî÷èòàåò ïîñëåäíåå. Îäíàêî ýòî âûíóæäàåò åãî îòêàçàòüñÿ îò ïåðâîíà÷àëüíîãî âçãëÿäà íà èñòî÷íèê íàøèõ çàáëóæäåíèé. Óæå â «Ïðàâèëàõ äëÿ ðóêîâîäñòâà óìà» îí âûíóæäåí ïðèçíàòü, ÷òî ÷óâñòâà è âîîáðàæåíèå íàñ íå îáìàíûâàþò, õîòÿ âîîáðàæåíèå íå âîñïðîèçâîäèò âåðíî îáúåêòû ÷óâñòâ, à ÷óâñòâà íå ïðåäñòàâëÿþò íàì äåéñòâèòåëüíûå ôèãóðû âåùåé. Äåêàðò ñ÷èòàåò, ÷òî ðàçóì íå ìîæåò áûòü ââåäåí â çàáëóæäåíèå íèêàêèì îïûòîì, «åñëè îí óñìàòðèâàåò èñêëþ÷èòåëüíî òó âåùü, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ åãî îáúåêòîì, ïîñêîëüêó îí ðàñïîëàãàåò åþ èëè â ñàìîì ñåáå, èëè â îáðàçå, è åñëè âäîáàâîê îí íå ïðèçíàåò íè òîãî, ÷òî ÷óâñòâà âîñïðèíèìàþò äåéñòâèòåëüíûå ôèãóðû âåùåé, íè òîãî, íàêîíåö, ÷òî âíåøíèå âåùè âñåãäà òàêîâû, êàêèìè îíè êàæóòñÿ» [3, c. 121]. Ïî åãî ìíåíèþ, îøèáêà âîçíèêàåò òîãäà, êîãäà ìû íå ïðîñòî ñîçåðöàåì îáúåêòû, à «ñàìè ñîñòàâëÿåì òå îáúåêòû, êîòîðûå ïîçíàåì, è ïîñòîëüêó âåðèì, ÷òî â íèõ ñîäåðæèòñÿ íå÷òî, íåïîñðåäñòâåííî íå âîñïðèíèìàåìîå íàøèì óìîì íè â êàêîì îïûòå» (Componimus autem nos ipsi res quas intelligimus, quoties in illis aliquid innesse credimus, quod nullo experimento a mente nostra immediate perceptum est) [9, X, XII, 19, 313–315]. Òàêèì îáðàçîì, îáúåêò, ê êîòîðîìó ïðèìåøèâàåòñÿ àêò ñóæäåíèÿ, ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, íåëüçÿ íàçâàòü ïðîñòûì è, ñëåäîâàòåëüíî, äîñòîâåðíûì, ïîñêîëüêó ïðè ñîñòàâëåíèè ñóæäåíèÿ ìû ìîæåì ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ «ëèáî ñîáñòâåííîé ñâîáîäîé, ëèáî ñêëîííîñòüþ ôàíòàçèè» [3, c. 122]. Äîñòîâåðíûì ìîæåò ñ÷èòàòüñÿ òîëüêî «÷èñòûé» îáúåêò, ò.å. òàêîé ïðîñòîé îáúåêò, ê êîòîðîìó íå ïðèìåøàí íèêàêîé àêò ñóæäåíèÿ. À òàêîâûì ìîæåò áûòü òîëüêî îáúåêò èíòóèöèè, êîãäà íàø ðàçóì íàõîäèòñÿ íå â äåÿòåëüíîì, à â ÷èñòî ïàññèâíîì ñîñòîÿíèè.  «Ïåðâîíà÷àëàõ ôèëîñîôèè» Äåêàðò äàëåå ðàçâèâàåò ñâîþ ìûñëü. Çäåñü îí óæå ñòðîãî òðåáóåò ðàçëè÷àòü äâà «ìîäóñà ìûøëåíèÿ» – âîñïðèÿòèå ðàçóìà (perceptio intellectus) è äåéñòâèå âîëè (operatio voluntatis). ×óâñòâî, âîîáðàæåíèå è ÷èñòûé ðàçóì çäåñü óæå ðàññìàòðèâàþòñÿ êàê ðàçëè÷íûå ìîäóñû âîñïðèÿòèÿ, êîòîðûì ïðîòèâîïîñòàâëÿþòñÿ ìîäóñû âîëåíèÿ. Íàðÿäó ñî ñâîéñòâàìè æåëàòü, èñïûòûâàòü îòâðàùåíèå, ê ïîñëåäíèì Äåêàðò îòíîñèò òàêæå òàêèå äåéñòâèÿ, êàê óòâåðæäåíèå, îòðèöàíèå è ñîìíåíèå. Ñîãëàñíî è ýòîé êîíöåïöèè Äåêàðòà, êîãäà ìû ÷òî-ëèáî âîñïðèíèìàåì, íî íè÷åãî îòíîñèòåëüíî ýòîãî íå óòâåðæäàåì, ìû íå îøèáàåìñÿ. Ìû çàáëóæäàåìñÿ ëèøü òîãäà, êîãäà «êîãäà íåïðàâèëüíî âîñïðèíèìàåì êàêóþ-òî âåùü, òåì íå ìåíåå âûíîñèì î íåé ñóæäåíèå» (etsi aliquid non recte percipiamus, de eo nihilominus Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 59 judicamus) [9, VIII, 1, 33; 3, c. 327]. Ñîãëàñíî Äåêàðòó, ñóæäåíèå ïðåäïîëàãàåò íå òîëüêî ðàçóì, âîñïðèíèìàþùèé âåùü, î êîòîðîé âûíîñèòñÿ ñóæäåíèå, íî è âîëþ, êîòîðàÿ äîëæíà âûðàçèòü îäîáðåíèå òîìó, ÷òî ìû êàêèì-òî îáðàçîì âîñïðèíÿëè. Íî ïîñêîëüêó âîñïðèÿòèå ðàçóìà îãðàíè÷åíî ëèøü òåìè íåìíîãèìè âåùàìè, êîòîðûå åìó äàíû, à îáúåêò âîëè, ñîîáðàçíî åå ïðèðîäå áåçãðàíè÷åí, òî, êàê ñ÷èòàåò Äåêàðò, ìû ëåãêî ïðîñòèðàåì íàøó âîëþ çà ïðåäåëû ÿñíî âîñïðèíèìàåìûõ âåùåé è âûíîñèì ÷àñòî îäîáðåíèå òîìó, ÷òî âîñïðèíèìàåòñÿ íàìè íåÿñíî. Íåòðóäíî çàìåòèòü, ÷òî ïðîîáðàçîì äåêàðòîâñêîãî òðåáîâàíèÿ ðàçãðàíè÷èâàòü âîñïðèÿòèå ðàçóìà è äåéñòâèå âîëè, à òàêæå ñîçåðöàþùèé è äåéñòâóþùèé ðàçóì ïîñëóæèëî íå ñòîëüêî ó÷åíèå Ôîìû î ïàññèâíîì è àêòèâíîì èíòåëëåêòå, ñêîëüêî åãî ó÷åíèå î äâóõ âèäàõ àáñòðàêöèè, ïîñêîëüêó ó Äåêàðòà òðåáîâàíèå ðàçãðàíè÷åíèÿ ýòèõ äâóõ âèäîâ ðàçóìà, êàê è òðåáîâàíèå Ôîìû ðàçëè÷àòü äâà âèäà àáñòðàêöèè, áûëî òåñíî ñâÿçàíî ñ ðåøåíèåì âîïðîñà î ïðè÷èíàõ çàáëóæäåíèÿ. Ïðèíöèïèàëüíî íîâûì ó Äåêàðòà áûëî òî, ÷òî íîâûé âçãëÿä íà ïðè÷èíó çàáëóæäåíèé ó íåãî áûë îáóñëîâëåí ïðåæäå âñåãî ïîïûòêîé îòâåòèòü íà âîïðîñ, ÷òî ïîáóæäàåò íàñ âûõîäèòü çà ãðàíèöû îïûòà. Îïûò ïðè ýòîì ïîíèìàåòñÿ ó íåãî êàê îáëàñòü ÿñíî è äîñòîâåðíî ïîçíàâàåìûõ îáúåêòîâ, à çàáëóæäåíèå – êàê âûõîä çà ãðàíèöû äîñòîâåðíî ïîçíàâàåìîãî. Ïðèçíàòü èñòî÷íèêîì çàáëóæäåíèé ÷èñòûé ðàçóì Äåêàðò íå ìîæåò ââèäó òîé âàæíîé ðîëè, êîòîðóþ ïîñëåäíèé èãðàåò â ïîçíàíèè. Ñîáñòâåííî, è âîëåâîé àêò, êîòîðûé ïðèñóòñòâóåò â êàæäîì ñóæäåíèè, ñîãëàñíî Äåêàðòó, íåëüçÿ ïðèçíàòü òàêèì èñòî÷íèêîì. Âî-ïåðâûõ, âîëÿ îòíîñèòñÿ ê ÷èñëó íàøèõ ïðèðîäíûõ ñïîñîáíîñòåé, çàëîæåííûõ â íàñ Áîãîì, è êàê òàêîâàÿ íå ìîæåò áûòü èñòî÷íèêîì çàáëóæäåíèé. Âî-âòîðûõ, ñâîáîäà âîëè (libertas voluntatis) äëÿ íåãî ÿâëÿåòñÿ âûðàæåíèåì âûñøåãî äîñòîèíñòâà ÷åëîâåêà. Ïîýòîìó Äåêàðò ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ïðè÷èíà çàáëóæäåíèé êîðåíèòñÿ â íàøèõ äåéñòâèÿõ, èëè â ïðèìåíåíèè íàøåé ñâîáîäû âûáîðà, à íå â íàøåé ïðèðîäå» (defectus quidem est in nostra actione sive in usu libertatis sed non in nostra natura) [9, VIII, 1, 38; 3, c. 329]. Òî÷íåå, íå â ñàìîé ñâîáîäå âûáîðà, à â åå íåïðàâèëüíîì èñïîëüçîâàíèè. Ïîä «íåïðàâèëüíûì èñïîëüçîâàíèåì», êàê ïîä÷åðêèâàåò Äåêàðò â «Pàçìûøëåíèÿõ î ïåðâîé ôèëîñîôèè», ñëåäóåò ïîíèìàòü íåäîñòàòîê, êîòîðûé çàêëþ÷àåòñÿ â äåéñòâèè, ïîñêîëüêó îíî ïðîèñõîäèò îò ìåíÿ ñàìîãî, à íå ïîñêîëüêó îíî ïðîèñõîäèò îò Áîãà (privatio, unquam, inest in ipsa operatione, quatenus a me procedit, sed non in facultate quam a Deo accepi) [9, VII, IV, 12, p. 60, 6–10; 4, c. 378].  âîïðîñå î ïðè÷èíå íàøèõ çàáëóæäåíèé äëÿ Äåêàðòà ãëàâíàÿ çàäà÷à çàêëþ÷àëàñü â òîì, ÷òîáû ñíÿòü ñ Áîãà îòâåòñòâåííîñòü çà çàáëóæäåíèÿ. Èìåííî ïîýòîìó îí ñòðåìèòñÿ ïîä÷åðêíóòü, ÷òî çàáëóæäåíèå íå ìîæåò êîðåíèòüñÿ â ïðèðîäå ÷åëîâåêà: íè â åãî âîëå, íè â åãî ðàçóìå. Îäíàêî ñàìà ïðîáëåìà òåì ñàìûì íå ñíèìàåòñÿ. Çàäà÷à òåïåðü 60 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû îáúÿñíèòü, ïî÷åìó ìû, íå èìåÿ íàìåðåíèÿ çàáëóæäàòüñÿ, òåì íå ìåíåå ÷àñòî âïàäàåì â çàáëóæäåíèå. Äåêàðò îáúÿñíÿåò ýòî, â êîíå÷íîì ñ÷åòå, ïðèíöèïèàëüíûì ðàçëè÷èåì ìåæäó ïðèðîäîé âîëè è ïðèðîäîé ðàçóìà.  îñíîâå åãî îáúÿñíåíèÿ ëåæèò ñàìîî÷åâèäíàÿ èñòèíà, äàííàÿ íàì «åñòåñòâåííûì ñâåòîì» ðàçóìà, à èìåííî, ÷òî «ïîçíàâàòåëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü ðàçóìà äîëæíà âñåãäà ïðåäøåñòâîâàòü ðåøåíèþ âîëè» (quia lumine naturali manifestum est perceptionem intellectus precedere semper debere voluntatis determinationem) [9, VII, IV, 11, p. 60, 3–5]. È õîòÿ ðàçóì ïî ñâîåé ïðèðîäå íå ñïîñîáåí çàáëóæäàòüñÿ, ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, îí âñå æå èìååò ãðàíèöû, «èáî äëÿ êîíå÷íîãî ðàçóìà ñâîéñòâåííî ìíîãîãî íå ïîñòèãàòü, à äëÿ ñîòâîðåííîãî ðàçóìà ñâîéñòâåííî áûòü êîíå÷íûì» [quia est de ratione intellectus finiti ut multa non intelligat,& de ratione intellectus create ut sit finites) [9, VII, IV, 12, p. 60, 13–15]. Íàïðîòèâ, ñâîáîäà âîëè ïî ïðèðîäå íè÷åì íå îãðàíè÷åíà, à çíà÷èò, ÿ ìîãó âûñêàçûâàòüñÿ íå òîëüêî î òîì, ÷òî ðàçóì ïîñòèãàåò ÿñíî è îò÷åòëèâî, íî è î òîì, ÷òî ïîçíàíî íåÿñíî è ñìóòíî.  ïîñëåäíåì ñëó÷àå, ñîãëàñíî Äåêàðòó, ìû âûõîäèì çà ãðàíèöû îïûòà è, êàê ñëåäñòâèå, âïàäàåì â îøèáêó. ×òîáû èçáåæàòü ïîäîáíîé îøèáêè, îí ðåêîìåíäóåò íå âûõîäèòü çà ïðåäåëû òîãî, ÷òî ïîçíàåòñÿ íàøèì ðàçóìîì ÿñíî è îò÷åòëèâî, «èáî êàæäûé ðàç, êîãäà ÿ íàñòîëüêî óäåðæèâàþ ñâîþ âîëþ â ãðàíèöàõ ìîåãî çíàíèÿ, ÷òî îíà ñîñòàâëÿåò ñâîè ñóæäåíèÿ ëèøü î âåùàõ, ïðåäñòàâëÿåìûõ åé ðàçóìîì ÿñíî è îò÷åòëèâî, ÿ íå â ñîñòîÿíèè îøèáèòüñÿ» [9, VII, IV, 17; 4, c. 380].  êîíòåêñòå âûøåèçëîæåííîãî ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíûì è òî îñíîâíîå òðåáîâàíèå, êîòîðîå Äåêàðò ïðåäúÿâëÿåò ê îáúåêòó ïîçíàíèÿ: îáúåêòîì ñóæäåíèÿ ìîæåò áûòü òîëüêî òà èäåÿ, êîòîðàÿ ïîñòèãàåòñÿ íàìè â ÷èñòîì àêòå èíòóèöèè ÿñíî è îò÷åòëèâî. Ñ òðåáîâàíèåì «÷èñòîòû» èñõîäíîãî îáúåêòà ïîçíàíèÿ ñâÿçàí åùå îäèí âàæíûé àñïåêò ïðîáëåìû. Ââåäåíèåì òðåáîâàíèÿ îòëè÷àòü ñïîñîáíîñòü ðàçóìà, ïîñðåäñòâîì êîòîðîé îí ñîçåðöàåò è ïîçíàåò, îò òîé, ïîñðåäñòâîì êîòîðîé îí âûíîñèò ñóæäåíèÿ, Äåêàðò ñòðåìèòñÿ îòãðàíè÷èòü ñâîþ ïîçèöèþ íå òîëüêî îò ïîçèöèè ñõîëàñòîâ, íî è ñêåïòèêîâ. Õîòÿ ïåðâûå ïðèçíàâàëè ñóùåñòâîâàíèå ñêðûòûõ êà÷åñòâ, à âòîðûå èõ îòðèöàëè, âñå îíè, ñ òî÷êè çðåíèÿ Äåêàðòà, íå ïðîâîäèëè ïîñëåäîâàòåëüíî óêàçàííîãî ðàçëè÷èÿ è, êàê ñëåäñòâèå, â êà÷åñòâå èñõîäíîãî ðàññìàòðèâàëè íå «÷èñòûé» îáúåêò, à «ñìåøàííûé», à èìåííî ê îáúåêòó ñîçåðöàíèÿ îíè ïðèìåøèâàëè åùå è ñóæäåíèå, êîòîðîå âûõîäèëî çà ãðàíèöû äîñòîâåðíî ïîçíàâàåìîãî è ïðåâðàùàëîñü â íè÷åì íå îáîñíîâàííîå ïðåäïîëîæåíèå. Ñòîðîííèêè îáåèõ òî÷åê çðåíèÿ, â ÷àñòíîñòè, èñõîäèëè èç ïðåäïîëîæåíèÿ, ÷òî â ïðîñòûõ îáúåêòàõ «êðîìå òîãî, ÷òî ìû ñîçåðöàåì, èëè òîãî, ÷òî ìû äîñòèãàåì â ìûøëåíèè, åñòü íå÷òî èíîå, ñêðûòîå îò íàñ» [3, c. 120]. Îñíîâûâàÿñü èìåííî íà ýòîì ïðåäïîëîæåíèè, ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, ñêåïòèêè ñ÷èòàþò íåèçâåñòíûìè íàì òå âåùè, êîòîðûå ìû Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 61 â äåéñòâèòåëüíîñòè çíàåì, âïàäàÿ òåì ñàìûì â çàáëóæäåíèå. Ïîçíàíèå ïðîñòûõ îáúåêòîâ, ñ òî÷êè çðåíèÿ Äåêàðòà, ïðèíöèïèàëüíûì îáðàçîì îòëè÷àåòñÿ îò ïîçíàíèÿ ñëîæíûõ. Åñëè â îòíîøåíèè ïîñëåäíèõ âîçìîæíî íåïîëíîå çíàíèå, êîãäà ìû, íàïðèìåð, ïîçíàëè òîëüêî êàêóþ-òî ÷àñòü îáúåêòà, òî â îòíîøåíèè ïðîñòûõ îáúåêòîâ òàêîå íåâîçìîæíî. Ëþáîå çíàíèå îòíîñèòåëüíî íåãî ìû äîëæíû ïðèçíàòü ïîëíûì è äîñòàòî÷íûì, ïîñêîëüêó ïðîñòîé îáúåêò â ñèëó ñâîåãî îïðåäåëåíèÿ íå èìååò ÷àñòåé. Óòâåðæäåíèå äàæå ÷àñòè÷íîé íåïîçíàâàåìîñòè îáúåêòà, ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, ðàâíîñèëüíî ïðèçíàíèþ òîãî, ÷òî îí ñîñòîèò èç òîãî, ÷òî ìû ïîñòèãàåì â íåì, è òîãî, ÷òî ìû ñ÷èòàåì íàì íåèçâåñòíûì, ò.å. ïðèçíàíèþ åãî ñëîæíûì îáúåêòîì. Òàêîå ïàññèâíîå ñîçåðöàíèå îáúåêòîâ, ê êîòîðîìó íå ïðèìåøèâàåòñÿ íèêàêîå ñóæäåíèå, Äåêàðò íàçûâàåò èíòóèöèåé. Èíòóèòèâíîå çíàíèå ïðîñòûõ îáúåêòîâ â åãî ñèñòåìå ñòàíîâèòñÿ, òàêèì îáðàçîì, òåì íàäåæíûì ôóíäàìåíòîâ, íà êîòîðîì äîëæíî îñíîâûâàòüñÿ âñå çäàíèå äîñòîâåðíîãî çíàíèÿ. Èñòèííîñòü íàøåãî ïîçíàíèÿ çàâèñèò óæå íå îò îáúåêòà, à èñêëþ÷èòåëüíî îò òîé ñïîñîáíîñòè, ïîñðåäñòâîì êîòîðîé ìû ïîçíàåì.  êîíå÷íîì ñ÷åòå, Äåêàðò ïðèçíàåò èñòèííûì ëþáîé îáúåêò, è ïðîñòîé, è ñëîæíûé, êîòîðûé âîñïðèíèìàåòñÿ èíòóèöèåé. Ýòî äîñòèãàåòñÿ áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî èíòóèòèâíûé àêò, ñîãëàñíî Äåêàðòó, íå ñîäåðæèò â ñåáå íå òîëüêî íèêàêèõ ñóæäåíèé, íî è íå ïðåäïîëàãàåò íèêàêèõ âîïðîñîâ, à ïîòîìó, ëîæü çäåñü íåâîçìîæíà. Èäåÿ, äàííàÿ íàì â àêòå èíòóèöèè, âûñòóïàåò êàê îáúåêò, îòíîñèòåëüíî êîòîðîãî ìû âûíîñèì ñóæäåíèå. È õîòÿ â îñíîâå íàøåãî ñóæäåíèÿ ëåæèò ñâîáîäà âûáîðà, ìû íå ìîæåì çàáëóæäàòüñÿ, ïî ìíåíèþ Äåêàðòà, åñëè íàøå âîñïðèÿòèå èäåè ÿâëÿåòñÿ ÿñíûì è îò÷åòëèâûì, ò.å. åñëè èäåÿ ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì èíòóèòèâíîãî ïîçíàíèÿ. Êðèòåðèé èñòèíû, òàêèì îáðàçîì, ó Äåêàðòà ñìåùàåòñÿ èç òðàäèöèîííîé ñôåðû îòíîøåíèé ìåæäó ñóáúåêòîì è îáúåêòîì â ñôåðó èíòóèòèâíîãî âîñïðèÿòèÿ: åñëè ìû âîñïðèíèìàåì îáúåêò ÿñíî è îò÷åòëèâî, òî ýòîãî óæå äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ïðèçíàòü íàøå ñóæäåíèå îòíîñèòåëüíî äàííîãî îáúåêòà èñòèííûì [3, c. 331]. ßñíîñòü è îò÷åòëèâîñòü ñòàíîâÿòñÿ õàðàêòåðèñòèêàìè àêòà èíòóèòèâíîãî âîñïðèÿòèÿ è êðèòåðèÿìè èñòèííîñòè. Ñóæäåíèå ñ÷èòàåòñÿ äîñòîâåðíûì è íåñîìíåííûì òîãäà, êîãäà îíî îïèðàåòñÿ íà òàêîé àêò èíòóèòèâíîãî âîñïðèÿòèÿ, êîòîðûé õàðàêòåðèçóåòñÿ ÿñíîñòüþ è îò÷åòëèâîñòüþ [9, VIII, IV, 45]. Òàêàÿ èíòåðïðåòàöèÿ êðèòåðèåâ èñòèííîñòè ïîçâîëÿåò çíà÷èòåëüíî ðàñøèðèòü ñôåðó îáúåêòîâ äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ. ×èñòûé àêò èíòóèöèè, êîòîðûé Äåêàðò íàçûâàåò «åñòåñòâåííûì ñâåòîì» (lumen naturalis), îí îòíîñèò ê òåì ñïîñîáíîñòÿì íàøåãî óìà, áëàãîäàðÿ êîòîðûì ìû òîëüêî è ñïîñîáíû îòëè÷èòü èñòèíó îò ëæè [4, c. 356]. Ó Ôîìû åñòåñòâåííûé ñâåò ðàçóìà ïîíèìàëñÿ êàê ïîäîáèå áîæåñòâåííîãî ðàçóìà è åãî àâòîðèòåò, òàêèì îáðàçîì, çèæäèëñÿ íà àâòîðèòåòå Áîãà. Ó Äåêàðòà æå åñòåñò62 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) âåííûé ñâåò âûñòóïàåò íå òîëüêî êàê ïîñëåäíåå ñóáúåêòèâíîå óñëîâèå ïîçíàíèÿ èñòèíû, íî è êàê åå êðèòåðèé, ïîñêîëüêó ýòî òîò èñòî÷íèê ïîçíàíèÿ, êîòîðîìó ìû áîëüøå âñåãî äîâåðÿåì è ñâèäåòåëüñòâà êîòîðîãî ìû â ñèëó ñâîåé ïðèðîäû íå ìîæåì ïîäâåðãíóòü ñîìíåíèþ [4, c. 356]. Î÷åâèäíî, ÷òî ðå÷ü çäåñü èäåò î ÷èñòîì àêòå èíòåëëåêòóàëüíîé èíòóèöèè, ê êîòîðîìó íå ïðèìåøèâàåòñÿ íè÷åãî òåëåñíîãî, èëè ÷óâñòâåííîãî. Äåêàðò òðåáóåò îòëè÷àòü åãî îò íàêëîííîñòè, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðîñòûì âíóøåíèåì íàøåé ïðèðîäû è ëèøåíà òîé íåñîìíåííîñòè, êîòîðîé îáëàäàåò åñòåñòâåííûé ñâåò. Åñëè æå ïîïûòàòüñÿ áëèæå ðàññìîòðåòü, ïî÷åìó íàêëîííîñòü, êîòîðàÿ òàêæå ÿâëÿåòñÿ ïðîÿâëåíèåì íàøåé ïðèðîäû, âñå æå ëèøåíà òîé äîñòîâåðíîñòè, êîòîðîé îáëàäàåò èíòóèòèâíûé îïûò, òî îòâåò áóäåò ñëåäóþùèé: îïûò ïîêàçûâàåò íàì, ÷òî ñóæäåíèÿ, îñíîâàííûå íà ïðîñòîé íàêëîííîñòè, ÷àñòî ââîäÿò íàñ â çàáëóæäåíèÿ, ñóæäåíèÿ æå åñòåñòâåííîãî ñâåòà – íèêîãäà. Îäíàêî ýòî òîëüêî ïîâîä, êîòîðûé óêàçûâàåò íàì íà òî, ïî÷åìó íå ñëåäóåò äîâåðÿòü âñåìó, ÷åìó ìû ñêëîííû âåðèòü. Ïðè÷èíà æå, ñîãëàñíî Äåêàðòó, ñîñòîèò â òîì, ÷òî íàêëîííîñòü ÿâëÿåòñÿ âûðàæåíèåì îáùåé ïðèðîäû ÷åëîâåêà, êîòîðàÿ ñîñòàâëÿåòñÿ èç òåëåñíîé è äóõîâíîé ïðèðîäû, è â ñèëó âçàèìíîé îáóñëîâëåííîñòè ýòèõ ïðèðîä ÷àñòî ïîïàäàåò ïîä âëèÿíèå òåëåñíîé ïðèðîäû, ÷òî è ïðèâîäèò ê çàáëóæäåíèÿì. Åñòåñòâåííûé æå ñâåò óìà, ñ÷èòàåò Äåêàðò, âûðàæàåò ÷èñòî äóõîâíóþ ïðèðîäó ÷åëîâåêà, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ åäèíîé è íåäåëèìîé è âûðàæàåò ïîäëèííóþ ñóùíîñòü ÷åëîâåêà. Îí âûñòóïàåò â êà÷åñòâå òîãî ïðîñòîãî, ïîñëåäíåãî è íè÷åì íå îáóñëîâëåííîãî ñóáúåêòèâíîãî óñëîâèÿ ïîçíàíèÿ, êîòîðîå îòâå÷àåò âñåì òðåáîâàíèÿì äîñòîâåðíîñòè. Èìåííî ïîýòîìó åãî ñóæäåíèÿ îáëàäàþò âíóòðåííåé íåîáõîäèìîñòüþ è îáùåîáÿçàòåëüíû äëÿ âñåõ. Òàêèì îáðàçîì, ìû âèäèì, ÷òî è â ó÷åíèè î åñòåñòâåííîì ðàçóìå Äåêàðò îáíàðóæèâàåò íåïîñëåäîâàòåëüíîñòü. Ñ îäíîé ñòîðîíû, îí, êàê è Ôîìà, ïðèçíàåò íåðàçðûâíóþ ñâÿçü â ÷åëîâåêå äóõîâíîãî è ìàòåðèàëüíîãî íà÷àëà, ñ äðóãîé æå, êàê ïëàòîíèêè, ñêëîíåí òðàêòîâàòü ïðèðîäó ÷åëîâåêà êàê ÷èñòî äóõîâíóþ. Ïðè÷åì ïîñëåäíåå äëÿ íåãî ïðèíöèïèàëüíî âàæíî è îáóñëîâëåíî ÷èñòî ãíîñåîëîãè÷åñêèìè ñîîáðàæåíèÿìè: áåç ïðèçíàíèÿ ÷èñòî äóõîâíîé ïðèðîäû ÷åëîâåêà èëè, ïî ìåíüøåé ìåðå, åå íåçàâèñèìîñòè îò ìàòåðèàëüíîé ïðèðîäû íåâîçìîæíî, ñîãëàñíî Äåêàðòó, îáîñíîâàòü âîçìîæíîñòü äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ â ãðàíèöàõ îïûòà. Ê îáúåêòàì ïîçíàíèÿ Äåêàðò îòíîñèò è òàê íàçûâàåìûå «îáùèå ïîíÿòèÿ» (notiones communes).  «Ïðàâèëàõ äëÿ ðóêîâîäñòâà óìà» notiones communes ó íåãî âûñòóïàþò åùå â êà÷åñòâå ïðîñòûõ èäåé, êîòîðûå ïðèìåíèìû êàê ê äóõîâíûì, òàê è ê òåëåñíûì ñóùíîñòÿìè. Îíè íàçûâàþòñÿ îáùèìè ïîíÿòèÿìè èìåííî ïîòîìó, ÷òî èìåþò òàêîå óíèâåðñàëüíîå ïðèëîæåíèå.  «Ïåðâîíà÷àëàõ ôèëîñîôèè» èõ ñìûñë ñóùåñòâåííûì îáðàçîì Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 63 ìåíÿåòñÿ. Îíè çäåñü âûñòóïàþò óæå íå êàê ïîíÿòèÿ, à êàê îñîáîãî ðîäà ñóæäåíèÿ, â èñòèííîñòè êîòîðûõ íåëüçÿ ñîìíåâàòüñÿ. Òàêàÿ òðàíñôîðìàöèÿ ñòàëà âîçìîæíîé, î÷åâèäíî, ïîòîìó, ÷òî ïðîîáðàçîì notiones communes ïîñëóæèëè, ïî-âèäèìîìó, rationes aeternae Àâãóñòèíà è Ôîìû Àêâèíñêîãî. Ïðàâäà, î ïðÿìîì âëèÿíèè íå ìîæåò çäåñü áûòü è ðå÷è. Ýòî ïîíÿòèå îí, ïî-âèäèìîìó, çàèìñòâóåò ó Ô. Ñóàðåñà. Äåêàðò îòíîñèò notiones communes ê âîñïðèÿòèÿì è ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî èõ íåëüçÿ ðàññìàòðèâàòü êàê âåùè èëè ìîäóñû âåùåé. È õîòÿ Äåêàðò íàçûâàåò èõ âå÷íûìè èñòèíàìè, îíè ñóùåñòâóþò íå â ðàçóìå Áîãà â êà÷åñòâå âå÷íûõ èäåé, äîñòóïíûõ òîëüêî àíãåëàì è «áëàæåííûì», à â ñîçíàíèè ÷åëîâåêà. Íî îíè, ïîä÷åðêèâàåò Äåêàðò, èñòèííû íå ïîòîìó, ÷òî âñå ïðèçíàþò èõ çà òàêîâûå èëè îíè âîñïðèíèìàþòñÿ âñåìè îäèíàêîâî, à ïîòîìó ÷òî îíè ïðåäñòàâëÿþòñÿ íàøåìó åñòåñòâåííîìó ñâåòó óìà, ò.å. ÷èñòîé èíòóèöèè, íåïîñðåäñòâåííî î÷åâèäíûìè, à ïîòîìó, íå íóæäàþùèìèñÿ íè â êàêîì äîêàçàòåëüñòâå. Êðèòåðèåì èõ èñòèííîñòè âûñòóïàåò íå äîïóñêàþùàÿ íèêàêîãî ñîìíåíèÿ î÷åâèäíîñòü.  ñèëó ýòîãî îíè äîëæíû áûòü ïðèçíàíû âñÿêèì ñîçíàíèåì. Åñëè æå êòî-òî íå ïðèíèìàåò èõ, òî ýòî îçíà÷àåò, ñîãëàñíî Äåêàðòó, ÷òî åãî ñîçíàíèå çàòåìíåíî ïðåäðàññóäêàìè, áîëüøàÿ ÷àñòü êîòîðûõ, ïî åãî ìíåíèþ, áûëà ïðèîáðåòåíà åùå â äåòñòâå. Ïîñêîëüêó îíè íå íóæäàþòñÿ â äîêàçàòåëüñòâå, Äåêàðò èõ íàçûâàåò òàêæå àêñèîìàìè. Îíè ëåæàò â îñíîâå âñÿêîãî ïîçíàíèÿ è äîëæíû áûòü ïðèçíàíû â êà÷åñòâå èñòèí âñÿêèì ñîçíàíèåì, ñâîáîäíûì îò ïðåäðàññóäêîâ.  ñèñòåìå Äåêàðòà ýòè ïîíÿòèÿ âûïîëíÿþò âàæíóþ ôóíêöèþ. Ââåäåíèå â êà÷åñòâå îáúåêòîâ ïîçíàíèÿ âå÷íûõ èñòèí áûëî âûçâàíî ó Äåêàðòà íåîáõîäèìîñòüþ îáîñíîâàòü áûòèå Áîãà è âíåøíåãî ìèðà íà îñíîâàíèè èìåþùèõñÿ ó íàñ èõ èäåé. Òàêîãî ðîäà ïåðåõîä îò ìèðà âíóòðåííåãî ê ìèðó âíå íàøåãî ñîçíàíèÿ äîëæåí áûë îòâå÷àòü âñåì òðåáîâàíèÿì äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ è ìîã áûòü îñóùåñòâëåí òîëüêî íà îñíîâàíèè òàêèõ îáùèõ ïðèíöèïîâ, êîòîðûå, âî-ïåðâûõ, áûëè áû ïðèìåíèìû êàê ê òåëåñíûì, òàê è ê äóõîâíûì ñóáñòàíöèÿì, è, âî-âòîðûõ, áûëè áû íåïîñðåäñòâåííî î÷åâèäíû äëÿ âñÿêîãî ñîçíàíèÿ è íà ýòîì îñíîâàíèè îáùåïðèçíàííû. Ó÷åíèå î âðîæäåííûõ èäåÿõ ó Äåêàðòà òàêæå ðàçðàáàòûâàåòñÿ â ñâÿçè ñ ïîïûòêàìè äàòü òàêîå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, êîòîðîå íå çàâèñåëî áû îò ñóùåñòâîâàíèÿ âåùåé. È çäåñü îïÿòü æå îáíàðóæèâàåòñÿ âëèÿíèå ïîçäíåé ñõîëàñòèêè, â ÷àñòíîñòè, Ô. Ñóàðåñà, êîòîðûé ïðåäïðèíÿë ïîäîáíîãî ðîäà ïîïûòêó è â ñâÿçè ñ ýòèì îòâåðã êîððåñïîíäåíòñêóþ èñòèíó, çàìåíèâ åå íà àíàëèòè÷åñêóþ.  «Ïðàâèëàõ äëÿ ðóêîâîäñòâà óìà» ìû åùå íå âñòðå÷àåì ïîíÿòèÿ âðîæäåííûõ èäåé.  äâåíàäöàòîì ïðàâèëå Äåêàðò êëàññèôèöèðóåò èäåè ñ òî÷êè çðåíèÿ îáëàñòè èõ ïðèìåíåíèÿ, à íå ñ òî÷êè çðåíèÿ èõ ïðîèñõîæäåíèÿ.  «Ðàçìûøëåíèÿõ î ïåðâîé ôèëîñîôèè» ìû óæå âñòðå÷àåì êëàññèôèêàöèþ èäåé ñ òî÷êè çðåíèÿ èõ ïðîèñõîæäåíèÿ. Çäåñü îí âûäåëÿåò èäåè, êîòîðûå êàæóòñÿ ìíå 64 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) ðîæäåííûìè âìåñòå ñî ìíîé (ideae innatae), èäåè, êîòîðûå êàæóòñÿ ìíå ÷óæäûìè è ïðèøåäøèìè èçâíå (ideae adventiae), è èäåè, îñîçíàííûå è âûäóìàííûå ìíîþ ñàìèì (ideae a me ipso factae) [9, VII, III, 7]. Íîâûé ïîäõîä ê êëàññèôèêàöèè èäåé áûë âûçâàí ðÿäîì ïðè÷èí. Ïðåæäå âñåãî ïðåæíÿÿ êëàññèôèêàöèÿ ïðåäïîëàãàëà, ÷òî ñóùåñòâóþò âåùè âíå íàñ, îáðàçàìè êîòîðûõ ÿâëÿþòñÿ òåëåñíûå èäåè. Îäíàêî èäåå áîãà è ìíîãèì ìàòåìàòè÷åñêèì èäåÿì íå ñîîòâåòñòâîâàë íèêàêîé ÷óâñòâåííûé îáðàç, òåì íå ìåíåå ïî ñâîåé ÿñíîñòè è îò÷åòëèâîñòè îíè ïðåâîñõîäèëè èäåè òåëåñíûõ âåùåé. Äåêàðò, ðàçóìååòñÿ, íå ìîã ïðèçíàòü, ÷òî îíè íå îáîçíà÷àþò íè÷åãî, íàõîäÿùåãîñÿ âíå íàñ. Ïîýòîìó îí îòâåðãàåò âçãëÿä Ô. Ñóàðåñà, êîòîðûé ðàññìàòðèâàë èäåè êàê ìîäóñû íàøåãî ìûøëåíèÿ, è íàñòàèâàåò íà òîì, ÷òî èäåå äîëæåí îáÿçàòåëüíî ñîîòâåòñòâîâàòü âíåøíèé îáúåêò, «âåäü åñëè áû ÿ ðàññìàòðèâàë èäåè òîëüêî êàê èçâåñòíûå âèäû èëè ìîäóñû ìîåãî ìûøëåíèÿ, íå îòíîñÿ èõ ê êàêîé-íèáóäü âíåøíåé âåùè, òî åäâà ëè îíè ìîãëè äàòü ìíå ïîâîä ê çàáëóæäåíèÿì» [4, c. 355]. Åñòåñòâåííûì îáðàçîì âîçíèêàë âîïðîñ:«Îòêóäà áåðóòñÿ îò÷åòëèâûå èäåè, êîòîðûå íå ïðåäñòàâëåíû íè â êàêîì ÷óâñòâåííîì îáðàçå?». Ñóùåñòâîâàíèå òàêèõ èäåé Äåêàðò ïîñòóëèðóåò, ññûëàÿñü íà ìàòåìàòèêó. Îñòàâàëîñü òîëüêî âûÿñíèòü, íà ÷åì îñíîâûâàåòñÿ ÿñíîñòü è î÷åâèäíîñòü, à ñëåäîâàòåëüíî, è äåéñòâèòåëüíîñòü òàêèõ èäåé? Èìåííî ïîýòîìó îí ïðåäëàãàåò, ïðåæäå ÷åì èññëåäîâàòü, ñóùåñòâóþò ëè âíå ìåíÿ âåùè, ðàññìîòðåòü ñíà÷àëà èõ èäåè, íî ëèøü ïîñòîëüêó, ïîñêîëüêó îíè ïðèñóòñòâóþò â ìîåì ìûøëåíèè, ÷òîáû âûÿñíèòü îñíîâàíèÿ èõ î÷åâèäíîñòè [4, c. 381]. Ñâîþ çàäà÷ó Äåêàðò âèäèò â òîì, ÷òîáû ïîêàçàòü, ÷òî èäåÿ Áîãà, õîòÿ åé íå ñîîòâåòñòâóåò íèêàêîé ÷óâñòâåííûé îáðàç, íå ìåíåå ÿñíà è îò÷åòëèâà, ÷åì ñàìûå ÿñíûå ìàòåìàòè÷åñêèå ïîíÿòèÿ. Åãî çàìûñåë ñîñòîÿë â òîì, ÷òîáû íà ïðèìåðå ìàòåìàòè÷åñêèõ ïîíÿòèé âûÿñíèòü, íà ÷åì îñíîâûâàåòñÿ èõ äîñòîâåðíîñòü è äåéñòâèòåëüíîñòü, à çàòåì íà îñíîâàíèè àíàëèçà èäåè Áîãà äîêàçàòü åãî ñóùåñòâîâàíèå.  ýòîì ñîñòîÿëà íîâèçíà ïîäõîäà Äåêàðòà. Äåêàðò îòâåðãàåò ýìïèðè÷åñêèé âçãëÿä íà ïðîèñõîæäåíèå ìàòåìàòè÷åñêèõ ïîíÿòèé, ññûëàÿñü íà òî, ÷òî ìàòåìàòèê ñïîñîáåí ñîçäàòü òàêèå ôèãóðû, îòíîñèòåëüíî êîòîðûõ íå ìîæåò âîçíèêíóòü íè ìàëåéøåãî ïîäîçðåíèÿ, ÷òî îíè êîãäà-ëèáî âîñïðèíèìàëèñü íàøèìè ÷óâñòâàìè. Äåêàðò óêàçûâàåò, ÷òî ìàòåìàòèê ìîæåò îòêðûòü ìíîæåñòâî íîâûõ ñâîéñòâ ìàòåìàòè÷åñêèõ îáúåêòîâ, íå ïðèáåãàÿ ïðè ýòîì ê ýìïèðè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè, è ñâîéñòâà ýòè îòëè÷àþòñÿ òàêîé ÿñíîñòüþ è î÷åâèäíîñòüþ, êîòîðàÿ çíà÷èòåëüíî ïðåâîñõîäèò î÷åâèäíîñòü ìíîãèõ ýìïèðè÷åñêèõ ïîíÿòèé. Ýòîãî äëÿ Äåêàðòà îêàçàëîñü âïîëíå äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ïðèçíàòü ìàòåìàòè÷åñêèå ïîíÿòèÿ âðîæäåííûìè. Îòíîñèòåëüíî ýòèõ ïîíÿòèé, ãîâîðèò Äåêàðò, ÿ óçíàþ ñòîëüêî äåòàëåé, «èñòèííîñòü êîòîðûõ îáíàðóæèâàåòñÿ ñ òàêîé ÿñíîñòüþ è òàê õîðîøî ñîãëàñóåòñÿ ñ ìîåé ïðèðîäîé, ÷òî Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 65 ïðè èõ îáíàðóæåíèè ìíå êàæåòñÿ, áóäòî ÿ íå óçíàþ íè÷åãî íîâîãî, íî ñêîðåå âñïîìèíàþ òî, ÷òî óæå çíàë, òî åñòü çàìå÷àþ âåùè, óæå íàõîäÿùèåñÿ â íàøåì óìå, õîòÿ ÿ åùå íå îáðàùàë íà íèõ ñâîè ìûñëè» [4, c. 382]. Äåêàðò ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ìàòåìàòè÷åñêèå ïîíÿòèÿ ìû ìîæåì ìûñëèòü èëè íå ìûñëèòü, íî òåì íå ìåíåå íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òî îíè âûäóìàíû ìíîé, ïîñêîëüêó îíè î÷åâèäíû è èõ íåëüçÿ ìûñëèòü èíà÷å, ÷åì ìû èõ ìûñëèì. Íåâîçìîæíîñòü ìûñëèòü íå÷òî èíà÷å ñòàíîâèòñÿ ó Äåêàðòà òåì àïðèîðíûì êðèòåðèåì íåîáõîäèìûõ èñòèí, êîòîðûé îí ðàññìàòðèâàåò êàê äîñòàòî÷íîå îñíîâàíèå äëÿ äîêàçàòåëüñòâà èõ âðîæäåííîñòè è îáúåêòèâíîñòè. Ýòîò êðèòåðèé ìû âñòðå÷àåì, ïðàâäà, è ó Ïëàòîíà, è ó Àðèñòîòåëÿ, íî ó Äåêàðòà îí ñòàíîâèòñÿ îñíîâíûì. Îáúåêòèâíîñòü ïðè ýòîì ïîíèìàåòñÿ êàê íåçàâèñèìîñòü îò íàøåãî äóõà. Òàê, óêàçûâàåò Äåêàðò, òðåóãîëüíèê, áûòü ìîæåò, íèãäå íå ñóùåñòâóåò â äåéñòâèòåëüíîñòè, íî «ñóùåñòâóåò èçâåñòíàÿ ïðèðîäà, èëè ôîðìà, èëè îïðåäåëåííàÿ ñóùíîñòü ýòîé ôèãóðû, êîòîðàÿ íåèçìåííà è âå÷íà, îòíþäü íå âûìûøëåíà ìíîé è íèêîèì îáðàçîì íå çàâèñèò îò ìîåãî äóõà» [4, c. 382]. Íåîáõîäèìûé õàðàêòåð ìàòåìàòè÷åñêèõ òåîðåì Äåêàðò ðàññìàòðèâàåò êàê äîñòàòî÷íîå îñíîâàíèå äëÿ óòâåðæäåíèÿ èõ èñòèííîñòè è ðåàëüíîñòè èõ îáúåêòîâ. Ïðè ýòîì îí ïðèáåãàåò ê îíòîëîãè÷åñêîé êîíöåïöèè èñòèíû, íà êîòîðóþ îïèðàëñÿ è Ïëàòîí, êîãäà ïûòàëñÿ äîêàçàòü îáúåêòèâíóþ ðåàëüíîñòü èäåé. Îí íå òîëüêî èñïîëüçóåò àðãóìåíòû Ïëàòîíà, íî è åãî âûðàæåíèÿ, êîãäà îòíîñèòåëüíî âðîæäåííûõ èäåé, óòâåðæäàåò, ÷òî «îíè ñóòü íå÷òî ñóùåñòâóþùåå, à íå ïðåäñòàâëÿþò èç ñåáÿ ÷èñòîå íè÷òî, èáî âïîëíå î÷åâèäíî, ÷òî âñå èñòèííîå åñòü íå÷òî, ò.ê. èñòèíà òî æå ñàìîå, ÷òî áûòèå» [4, c. 383]. ßñíîñòü è î÷åâèäíîñòü èäåé, òàêèì îáðàçîì, ó Äåêàðòà âûñòóïàþò êàê êðèòåðèè íå òîëüêî èõ èñòèííîñòè, íî è ðåàëüíîñòè. Ïðè îáîñíîâàíèè âðîæäåííîãî õàðàêòåðà èäåè Áîãà Äåêàðò èñïîëüçóåò òå æå àðãóìåíòû, ÷òî è ïðè îáîñíîâàíèè âðîæäåííîñòè ìàòåìàòè÷åñêèõ èäåé. Èäåþ Áîãà, ñîãëàñíî Äåêàðòó, ìû íå ìîãëè ïîëó÷èòü èç ÷óâñòâ, òàê êàê Áîãà íåëüçÿ ïðåäñòàâèòü â âèäå ÷óâñòâåííîãî îáðàçà. Îíà íå ÿâëÿåòñÿ òàêæå âûìûñëîì ìîåãî óìà, èáî ÿ íå ìîãó ÷òî-íèáóäü îò íåå îòíÿòü èëè äîáàâèòü ê íåé. Îòñþäà Äåêàðò çàêëþ÷àåò, ÷òî «ýòà èäåÿ ðîæäåíà è ïðîèçâåäåíà âìåñòå ñî ìíîé òîãäà, êîãäà ÿ áûë ñîçäàí, ïîäîáíî èäåå îáî ìíå ñàìîì» [4, c. 369]. Èäåþ Áîãà Äåêàðò ðàññìàòðèâàåò ïî àíàëîãèè ñ ìàòåìàòè÷åñêèìè èäåÿìè. Êàê è ìàòåìàòè÷åñêèå èäåè îíà îòíîñèòñÿ ê êàòåãîðèè òåõ âðîæäåííûõ èäåé, êîòîðûå íå ÿâëÿþòñÿ î÷åâèäíûìè äëÿ âñåõ, à «îòêðûâàþòñÿ òîëüêî òåì, êòî èõ ðàññìàòðèâàåò âáëèçè è èññëåäóåò áîëåå òî÷íî» [4, c. 384]. Íåñìîòðÿ íà, òî ÷òî îíè òðåáóþò òùàòåëüíîãî èññëåäîâàíèÿ, èõ ñâîéñòâà, ïîñëå òîãî êàê îíè îòêðûòû, ÿâëÿþòñÿ, ñîãëàñíî Äåêàðòó, íå ìåíåå äîñòîâåðíûìè, ÷åì ñâîéñòâà ñàìîî÷åâèäíûõ èäåé. Ê òàêîãî ðîäà ñâîéñòâàì Áîãà, êîòîðûå, ïîäîáíî ñâîéñòâàì ìàòåìàòè÷åñêèõ èäåé, íåîáõîäèìî ïðèñóùè åãî èäåå, Äåêàðò îò66 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) íîñèò ïðåæäå âñåãî íåðàçðûâíóþ ñâÿçü åãî ñóùíîñòè è ñóùåñòâîâàíèÿ. Ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ñ òàêîé æå íåîáõîäèìîñòüþ âûòåêàåò èç åãî ñóùíîñòè, ñ êàêîé èç èäåè òðåóãîëüíèêà âûòåêàåò ðàâåíñòâî åãî óãëîâ äâóì ïðÿìûì. Ìû âèäèì, ÷òî äàííàÿ Äåêàðòîì èíòåðïðåòàöèÿ ìàòåìàòè÷åñêèõ èäåé è äåëåíèå èõ íà òå, êîòîðûå ñàìîî÷åâèäíû äëÿ âñåõ, è òå, î÷åâèäíîñòü êîòîðûì ìû ïîñòèãàåì ïóòåì òùàòåëüíîãî èññëåäîâàíèÿ, èñïîëüçóþòñÿ èì íå òîëüêî äëÿ îáîñíîâàíèÿ òîãî, ïî÷åìó èäåÿ Áîãà íå î÷åâèäíà äëÿ âñåõ, íî è äëÿ äîêàçàòåëüñòâà åãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Ýòî, ïîæàëóé, áûëî åäèíñòâåííîå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, â êîòîðîì Äåêàðò àïåëëèðîâàë ê ìàòåìàòèêå. Âñå îñòàëüíûå åãî äîêàçàòåëüñòâà íîñÿò ìåòàôèçè÷åñêèé õàðàêòåð. È ýòî íå ñëó÷àéíî, òàê êàê âîïðîñ î ñóùåñòâîâàíèè îáúåêòîâ áûë èñêëþ÷åí èç ìàòåìàòè÷åñêîé ðåôëåêñèè. «Ìåòàôèçè÷åñêèå àðãóìåíòû» Äåêàðòà îïèðàþòñÿ, â ÷àñòíîñòè, íà ñõîëàñòè÷åñêîå ó÷åíèå î ñòåïåíÿõ ðåàëüíîñòè èëè ñîâåðøåíñòâà âåùåé ñâÿçàííóþ ñ íèì «âå÷íóþ èñòèíó», ñîãëàñíî êîòîðîé áîëåå ñîâåðøåííàÿ âåùü íå ðîæäàåòñÿ èç ìåíåå ñîâåðøåííîé. Íà ýòèõ ïðåäïîñûëêàõ îí îñíîâûâàåò ñâîå ãëàâíîå ïîëîæåíèå îòíîñèòåëüíî ïðèíöèïà ïðè÷èííîñòè: «âî âñÿêîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíå äîëæíî áûòü ïî êðàéíåé ìåðå ñòîëüêî æå ðåàëüíîñòè, ñêîëüêî íàõîäèòñÿ â íåé äåéñòâèÿ» [4, c. 358]. Ýòî ðàçëè÷èå â ñòåïåíÿõ ðåàëüíîñòè èëè ñîâåðøåíñòâ, ðàçðàáîòàííîå â ñõîëàñòè÷åñêîé îíòîëîãèè ïåðâîíà÷àëüíî ïî îòíîøåíèþ ê òàê íàçûâàåìîé ôîðìàëüíîé èëè àêòóàëüíîé ðåàëüíîñòè, Äåêàðò ïåðåíîñèò íà èäåè, îáëàäàþùèå, ñîãëàñíî ñõîëàñòè÷åñêîé ôèëîñîôèè, òîëüêî îáúåêòèâíîé, èëè ðåïðåçåíòàòèâíîé, ðåàëüíîñòüþ, è óñòàíàâëèâàåò ñðåäè èäåé èåðàðõèþ, ïîäîáíóþ îíòîëîãè÷åñêîé. Òàê, íàïðèìåð, îí ïîëàãàåò, ÷òî èäåè, ïðåäñòàâëÿþùèå ñóáñòàíöèè, ñîäåðæàò â ñåáå áîëüøå îáúåêòèâíîé ðåàëüíîñòè, ÷åì èäåè àêöèäåíöèé èëè ìîäóñîâ [4, c. 358]. È õîòÿ ïðè÷èíà, ïî ïðèçíàíèþ Äåêàðòà, «íå ïåðåíîñèò â ìîþ èäåþ íè÷åãî èç ñâîåé àêòóàëüíîé èëè ôîðìàëüíîé ðåàëüíîñòè» [4, c. 359], òåì íå ìåíåå îíà íå îáëàäàåò ìåíüøåé ðåàëüíîñòüþ, ÷åì ðåïðåçåíòèðóþùàÿ åå èäåÿ. Áîëåå òîãî, îíà êàê íåêèé «àðõåòèï» äîëæíà ñîäåðæàòü â ñåáå âñå åå ñîâåðøåíñòâà» [3, c. 321], èáî åñëè ìû ïðåäïîëîæèì, ÷òî â èäåå ñîäåðæèòñÿ íå÷òî, íå âñòðå÷àþùååñÿ â åå ïðè÷èíå, òî, ñëåäîâàòåëüíî, îíà ïîëó÷àåò ýòî èç íè÷åãî, ÷òî íåâîçìîæíî. Èäåè – ýòî îáðàçû, êîòîðûå ìîãóò îòêëîíÿòüñÿ îò ïîðîäèâøèõ èõ âåùåé, íî íèêîãäà íå â ñîñòîÿíèè ñîäåðæàòü â ñåáå íè÷åãî áîëåå ñîâåðøåííîãî, ÷åì èõ ïðè÷èíû. Îòñþäà Äåêàðò âûâîäèò ñâîå îñíîâíîå ïîëîæåíèå, îáîñíîâûâàþùåå ïðàâîìåðíîñòü çàêëþ÷åíèÿ îò èäåé ê èõ ïðè÷èíàì: òî, ÷òî çàëîæåíî â èäåå «ëèøü îáúåêòèâíî èëè ðåïðåçåíòàòèâíî, äîëæíî ñîäåðæàòüñÿ â åå ïðè÷èíå – êàêîé áû ýòà ïðè÷èíà íè áûëà – íå òîëüêî îáúåêòèâíî èëè ðåïðåçåíòàòèâíî (ïî êðàéíåé ìåðå â ïåðâîé è ãëàâíîé åå ïðè÷èíå), íî ïîèñòèíå ôîðìàëüíî (formaliter) èëè ñ áîëüøåé ñòåïåíüþ ðåàëüíîñòè (eminenter)» [9, VIII, 1, 17; 3, c. 320–321]. Èíà÷å ãîâîðÿ, ïî ìåíüøåé ìåðå Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 67 êîíå÷íàÿ ïðè÷èíà äîëæíà îáëàäàòü âñåìè òåìè ñîâåðøåíñòâàìè, êîòîðûìè îáëàäàåò èäåÿ, íå òîëüêî ðåïðåçåíòàòèâíî, íî è àêòóàëüíî. Òàêîé ïðè÷èíîé è âûñòóïàåò â ñèñòåìå Äåêàðòà Áîã [3, c. 360]. È ýòîò ïàðàëëåëèçì Äåêàðò îáúÿñíÿåò ññûëêîé íà ïðèðîäó êàê èäåé, òàê è èõ ïðè÷èí: «ïîäîáíî òîìó, êàê îáúåêòèâíûé ñïîñîá ñóùåñòâîâàíèÿ ïðèíàäëåæèò èäåÿì â ñèëó èõ ñîáñòâåííîé ïðèðîäû, òàê òî÷íî è ôîðìàëüíûé ñïîñîá èëè ðîä ñóùåñòâîâàíèÿ ïðèíàäëåæèò ïðè÷èíàì ýòèõ èäåé (ïî êðàéíåé ìåðå ïåðâûì è ãëàâíåéøèì) â ñèëó èõ ñîáñòâåííîé ïðèðîäû» [3, c. 360]. Ìåòàôèçè÷åñêèé è ñõîëàñòè÷åñêèé õàðàêòåð íîñèò è åãî ïîïûòêà äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èç íàëè÷èÿ ó ÷åëîâåêà èäåè î áåñêîíå÷íîé ñóáñòàíöèè. Îí ñ÷èòàåò, ÷òî èäåÿ áåñêîíå÷íîé ñóáñòàíöèè íå ìîæåò áûòü ïîëó÷åíà ïóòåì îòðèöàíèÿ òîãî, ÷òî êîíå÷íî, ïîñêîëüêó «â áåñêîíå÷íîé ñóáñòàíöèè íàõîäèòñÿ áîëüøå ðåàëüíîñòè, ÷åì â ñóáñòàíöèè êîíå÷íîé, è, ñëåäîâàòåëüíî, ïîíÿòèå áåñêîíå÷íîãî â íåêîòîðîì ðîäå ïåðâè÷íåå âî ìíå, ÷åì ïîíÿòèå êîíå÷íîãî, ò.å. ïîíÿòèå Áîãà ïåðâè÷íåå ìåíÿ ñàìîãî» [4, c. 263]. Êîíå÷íàÿ ñóáñòàíöèÿ ìîæåò áûòü ïðîîáðàçîì òîëüêî êîíå÷íîé èäåè, íî íå áåñêîíå÷íîé. È åñëè ÿ, êàê êîíå÷íàÿ ñóáñòàíöèÿ, îáëàäàþ èäååé áåñêîíå÷íîé ñóáñòàíöèåé, òî , ñîãëàñíî Äåêàðòó, ýòî çíà÷èò, ÷òî îíà «áûëà âëîæåíà â ìåíÿ êàêîé-íèáóäü äåéñòâèòåëüíî áåñêîíå÷íîé ñóáñòàíöèåé» [9, VII, III, 15]. Èäåÿ Áîãà, òàêèì îáðàçîì, ñòàíîâèòñÿ êðàåóãîëüíûì êàìíåì âñåé ñèñòåìû Äåêàðòà, à îáúÿñíåíèå âåùåé ÷åðåç ïîçíàíèå èõ òâîðöà îí ñ÷èòàåò íàèëó÷øèì ñïîñîáîì ôèëîñîôñòâîâàíèÿ, ïîñêîëüêó òàêîé ïóòü, ïî åãî ìíåíèþ, ñîîòâåòñòâóåò èäåàëó ñîâåðøåííîãî çíàíèÿ – çíàíèÿ ñëåäñòâèé íà îñíîâàíèè ïðè÷èí [3, c. 323]. Ìû âèäèì, ÷òî Äåêàðò îñíîâíûì ñâîèì ïðîòèâíèêîì ñ÷èòàë íå ñòîëüêî ñõîëàñòèêîâ, ñêîëüêî ñêåïòèêîâ. Ðåëèãèîçíûå èñòèíû îí ïûòàëñÿ íå îïðîâåðãíóòü, à îáîñíîâàòü, äîïîëíèâ èõ àðãóìåíòàìè, ïîëó÷åííûìè â ðåçóëüòàòå ðåôëåêñèè ìàòåìàòèêè. Âñòóïèâ â ïîëåìèêó ñî ñõîëàñòèêîé, âûíóæäåí áûë ïðèíÿòü íå òîëüêî åå ïðîáëåìàòèêó, íî, â êîíå÷íîì ñ÷åòå, è åå èäåàë ñîâåðøåííîãî çíàíèÿ. Êàê è â ñõîëàñòèêå, èäåÿ Áîãà, à íå èäåÿ ãíîñåîëîãè÷åñêîãî ñóáúåêòà, ñòàíîâèòñÿ ó íåãî òåì îñíîâàíèåì, íà êîòîðîì äåðæèòñÿ âñå çäàíèå åãî ôèëîñîôèè. ßñíîñòü è î÷åâèäíîñòü êàê ñóáúåêòèâíûå êðèòåðèè èñòèííîñòè â êîíå÷íîì ñ÷åòå ïîëó÷àþò ñâîå îñíîâàíèå Áîãå, êîòîðûé, êàê ñîâåðøåííîå ñóùåñòâî, íå ìîæåò áûòü îáìàíùèêîì è ïîòîìó íå ìîã íàäåëèòü ÷åëîâåêà òàêîé ïîçíàâàòåëüíîé ñïîñîáíîñòüþ, êîòîðàÿ åãî ââîäèëà áû â çàáëóæäåíèå. Èìåííî â ñèëó òîãî, ÷òî Áîã ÿâëÿåòñÿ íàøèì òâîðöîì, ñ÷èòàåò Äåêàðò, ìû äîëæíû ïðèçíàòü èñòèííûì òî, ÷òî âîñïðèíèìàåòñÿ íàìè ÿñíî è îò÷åòëèâî [4, c. 387]. Ñóáúåêòèâíûé êðèòåðèé èñòèíû ïîëó÷èë, òàêèì îáðàçîì, ñâîå îáîñíîâàíèå â îíòîëîãè÷åñêîì ïðèíöèïå áûòèÿ Áîãà. Ñìåùåíèå àêöåíòîâ ñ ãíîñåîëîãè÷åñêîé ïðîáëåìàòèêè íà îíòîëîãè÷åñêóþ áûëî îáóñëîâëåíî ïðåæäå âñåãî îãðàíè÷åííîñòüþ ïîçèöèè ãíîñåîëîãè÷åñêîãî ñóáúåêòà, êîòî68 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) ðàÿ, â ÷àñòíîñòè, îáíàðóæèëàñü ñðàçó æå, êàê òîëüêî âîçíèê âîïðîñ î ñóùåñòâîâàíèè âíåøíåãî ìèðà. Äàæå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ ïðîòÿæåííîé ìàòåðèè â êà÷åñòâå âíåøíåé ïî îòíîøåíèþ ê íàøèì ÷óâñòâåííûì èäåÿì ïðè÷èíû ó íåãî îñíîâûâàåòñÿ íà ïîëîæåíèè, ÷òî Áîã íå ìîæåò áûòü îáìàíùèêîì [3, c. 349]. Îí îòêàçûâàåòñÿ ïðèçíàòü ïðèíöèïèàëüíóþ íåïîçíàâàåìîñòü âíåøíèõ ïðè÷èí, òàê êàê ýòî áûëî áû ðàâíîñèëüíî ïðèçíàíèþ òîãî, ÷òî Áîã – îáìàíùèê, ïîñêîëüêó îí ñîçäàë íàøó ïðèðîäó òàêîé, ÷òî îíà íå â ñîñòîÿíèè ïîçíàòü èñòèíó [4, c. 397]. Íå òîëüêî òî, ÷òî ïîñòèãàåòñÿ ÿñíî è îò÷åòëèâî, íî è òî, ÷òî ïîñòèãàåòñÿ ìåíåå ÿñíî (ñâåò, çâóê, áîëü è ò.ï.), íåñìîòðÿ íà ñîìíèòåëüíîñòü è íåäîñòîâåðíîñòü âñåãî ýòîãî, ìû ìîæåì, ñîãëàñíî Äåêàðòó, ïîçíàòü ñ äîñòîâåðíîñòüþ. «Èáî Áîã, – óòâåðæäàåò, – íå áóäó÷è îáìàíùèêîì, íå ìîã äîïóñòèòü â ìîèõ ìíåíèÿõ íèêàêîé ëæè, áåç òîãî, ÷òîáû íå äàòü ìíå òàêæå êàêîé-íèáóäü ñïîñîáíîñòè äëÿ åå èñïðàâëåíèÿ» [9, VII, VI, 10]. Òàêèì îáðàçîì, Áîã êàê ñóùåñòâî ñîâåðøåííîå âûñòóïàåò ãàðàíòîì èñòèííîñòè, ðåàëüíîñòè è ïîçíàâàåìîñòè íå òîëüêî òîãî, ÷òî ìû âîñïðèíèìàåì ÿñíî è îò÷åòëèâî, íî è òîãî, ÷òî íàì êàæåòñÿ ñîìíèòåëüíûì. Èäåÿ Áîãà îêàçûâàåòñÿ ó Äåêàðòà òåì îñíîâîïîëàãàþùèì ïðèíöèïîì, íà êîòîðîì äåðæèòñÿ âñå çäàíèå ôèëîñîôñêîé ñèñòåìû Äåêàðòà è îò êîòîðîãî, â ÷àñòíîñòè, ïîëíîñòüþ çàâèñèò âîçìîæíîñòü äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ âíåøíèõ îáúåêòîâ. Îäíàêî, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî Äåêàðò ââîäèò â ñâîå äîêàçàòåëüñòâî ìíîãî ïîíÿòèé, õàðàêòåðíûõ äëÿ ñõîëàñòè÷åñêîé òðàäèöèè, îíè ó íåãî ïîëó÷àþò «êðèòè÷åñêîå» îáîñíîâàíèå, ïîñêîëüêó îí ñòðåìèòñÿ â ïðîöåññå äîêàçàòåëüñòâà îñòàâàòüñÿ â ãðàíèöàõ îïûòà.  ïðåäèñëîâèè ê «Ðàçìûøëåíèÿì î ïåðâîé ôèëîñîôèè» îí îòêðûòî ãîâîðèò, ÷òî åãî öåëü ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû äîêàçàòü, êàêèì îáðàçîì èç îäíîãî ëèøü ïðèñóòñòâèÿ âî ìíå èäåè âåùè áîëåå ñîâåðøåííîé, ÷åì ÿ, ñëåäóåò, ÷òî ýòà âåùü äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóåò. Èìåííî â êîíòåêñòå ýòîé çàäà÷è îí ãîâîðèò î äâóõ âîçìîæíîñòÿõ ïîíèìàíèÿ èäåè: åå ìîæíî ïîíèìàòü «ìàòåðèàëüíî», êîãäà èäåÿ ïîíèìàåòñÿ êàê äåéñòâèå èíòåëëåêòà, è òîãäà íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òî èäåÿ ñîâåðøåííåå ìåíÿ, à ñëåäîâàòåëüíî, íåëüçÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èç åãî èäåè âî ìíå, ëèáî «îáúåêòèâíî», êàê òîò îáúåêò, êîòîðûé ïðåäñòàâëåí ýòîé âåùüþ, è äàæå åñëè íå ïðåäïîëàãàòü, ÷òî îí ñóùåñòâóåò âíå ìåíÿ, îí, òåì íå ìåíåå, ìîæåò áûòü ñîâåðøåííåå ìåíÿ íà îñíîâàíèè ñâîåé ñóùíîñòè (Sed respondeo hîc subesse aequivocationem in voce ideae: sumi enim potest vel materialiter, pro operatione intellectûs, quo sensu me perfectior dici nequit, vel objective, pro re per istam operationem representatâ, quae res, etsi non supponatur extra intellectum existere, potest tamen me esse perfectior ratione suae essentiae) [9, VII, p. 8]. Äåêàðò, òàêèì îáðàçîì, îòâåðãàåò âçãëÿä íà èäåþ êàê äåéñòâèå èíòåëëåêòà, êîòîðîãî ïðèäåðæèâàëñÿ Ô. Ñóàðåñ, è ôàêòè÷åñêè ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê òî÷êå çðåíèÿ Äóíñà Ñêîòà, êîòîðûé ðàññìàòðèâàë èäåþ Sententiae XIX (¹ 2 / 2008) 69 êàê âòîðè÷íûé îáúåêò íàøåãî èíòåëëåêòà, òðàêòóÿ åå êàê òàêîé îáúåêò, êîòîðûé íàì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ÷åðåç äåéñòâèå íàøåãî óìà. Ïî åãî ìíåíèþ, òîëüêî òàêîå ïîíèìàíèå èäåè ïîçâîëÿåò, íå ïðåäïîëàãàÿ ñóùåñòâîâàíèÿ ÷åãî-òî âíå ìåíÿ è èñõîäÿ èç äàííîé ìíå èäåè, äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà è âíåøíåãî ìèðà, è íå áîÿòüñÿ ïðè ýòîì îáâèíåíèé â äîãìàòèçìå ñî ñòîðîíû ñêåïòèêîâ. Òàêîìó ïîíèìàíèþ èäåè íå ïðîòèâîðå÷èò åå òðàêòîâêà êàê âñåãî òîãî, ÷òî äàíî íàì â íàøåì ñîçíàíèè. Îñíîâíàÿ çàñëóãà Äåêàðòà ñîñòîèò â òîì, ÷òî îí âêëþ÷èë âîïðîñ îá èäåÿõ â êðóã ãíîñåîëîãè÷åñêèõ ïðîáëåì è ðàññìîòðåë åãî ãëàâíûì îáðàçîì â ðàìêàõ êðèòè÷åñêîãî ïî ñâîåìó ñìûñëó âîïðîñà î ãðàíèöàõ äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ. Îí ïîïûòàëñÿ î÷èñòèòü ïîíÿòèå èäåè îò îíòîëîãè÷åñêèõ ïðåäïîñûëîê è óòî÷íèòü åãî, âûäâèíóâ ðÿä òðåáîâàíèé, ñîáëþäåíèå êîòîðûõ ïîçâîëÿëî áû íàì ðàññìàòðèâàòü èäåþ êàê îáúåêò äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ. Èìåííî ïðåäëîæåííàÿ Äåêàðòîì ïîñòàíîâêà âîïðîñà è âûäâèíóòûå â åå ðàìêàõ òðåáîâàíèÿ ê èäåå êàê îáúåêòó äîñòîâåðíîãî ïîçíàíèÿ îêàçàëè íàèáîëåå ïðîãðåññèâíîå âëèÿíèå íà äàëüíåéøèé õîä ðàçâèòèÿ ôèëîñîôèè. ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ 1. Àêâèíñêèé Ôîìà. Ñóììà òåîëîãèè. ×àñòü 1, Âîïðîñû 75–119 / Ôîìà Àêâèíñêèé ; [ïåð. Ñ. È. Åðåìååâà]. – Êèåâ : Ýëüãà Íèêà-öåíòð, 2005. – 576 ñ. – ISBN: 5-94773-003-0, 966-521-161-7. 2. Àêâèíñêèé Ôîìà. Ó÷åíèå î äóøå / Àêâèíñêèé Ôîìà; [ïåð. Ê. Áàíäóðîâñêîãî, Ì. Ãåéäå]. – Ñïá.: Àçáóêà-êëàññèêà, 2004. – 480 ñ. – ISBN: 5-352-00822-3. 3. Äåêàðò Ð. Ñî÷èíåíèÿ â äâóõ òîìàõ. Ò. 1. / Ð. Äåêàðò– Ì.: Ìûñëü, 1989. – 654 ñ. – ISBN 5-244-00023-3. 4. Äåêàðò Ð. Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ / Äåêàðò Ð. – Ì, 1950. – 712 ñ. – ISBN 5-17-018270-8. 5. Baert E. Aufstieg und Untergang der Ontologie: Descartes und nachthomistische Philosophie / E. Baert Osnabrück: Universitätsverlag Rasch, 1997. – 394 ñ. ISBN 3-7626-0421-5. 6. Beckmann J. P. Idee / J. P. Beckmann // Historisches Wörterbuch der Philosophie. Hrsg. Von J. Ritter u. K. Gruender, bd.4, Basel/Stuttgart: Schwabe, 1976. – ISBN 3-7965-0115-X. 7. Blake R. M. Note on the use of the Term «idee» prior to Descartes, in: Philosophical Pevew, vol.XLIII / R. M. Blake,1939, – 532 p. – ISBN 9-78- 9144-0547-42. 8. Burkchardt H. Logik und Semiotik in der Philosophie von Leibniz / H. Burkchardt– München, 1980, – 486 p. – ISBN 0-415-00180-3. 9. Descartes R. Oeuvres. Publiées par Charles Adam & Paul Tannery / R. Descartes– Paris: Léopold Cerf, 1904–1906, – 416 p. – ISBN 0-203-02914-3. 10. Kenny, A. Descartes. A study of his Philosophy / A. Kenny– N.Y., 1968. – ISBN 92-3-404000-7. 11. Risse W. Die Logik der Neuzeit. 1640–1780 / W. Risse– Stuttgart – Bad Cannstatt, 1970. – ISBN 3-8776-414-1. 12. Thomae Aquinatis Summa theologica.T.2. Ed. 6., Barri-Ducis, 1870. 70 Sententiae XIX (¹ 2 / 2008)
