Профессор С.М. Жацыповтыц туганына 65

advertisement
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИ КАСЫ Б1Л1М Ж 0Н Е РЫ ЛЫ М МИНИСТРЛ1Г1
0Л -Ф А РА БИ АТЫНДАЕЫ КДОАК; УЛТТЬЩ УНИВЕРСИТЕТ1
ФИ Л О СО ФИ Я Ж ЭНЕ САЯСАТТАНУ Ф А К У Л ЬТ ЕТ!
Профессор С.М. Жацыповтыц
туганына 65-жыл толуына арналган
«ПСИХОЛОГИЯНЫЦ 1^А31РГ1 М0СЕЛЕЛЕР1:
Б АСТАУЫНАН ЦА31РГ1 ЗАМАНГА ДЕШН»
атты Халыкаралык гылыми конфершцияныц
МАТЕРИАЛДАРЫ
МАТЕРИАЛЫ
международной научной конференции
«СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПСИХОЛОГИИ:
ОТ ИСТОКОВ К СОВРЕМЕННОСТИ»,
посвященной 65-детию со дня рождения
профессора С.М. Джакупова
МАТЕШАЬ8
оГ 1п1егпайопа1 8с1епИЯс СопГегепсе
"С01ЧТЕМР0КАКУ18811Е8 ОР Р8УСНОШСУ:
1КОМ ТНЕ ВЕС1Ш Ш С8 ТО МОПЕКМ ГУ",
(1есИса(е(11о 1Не 651Н апшуегвагу оГ
РгоГеззог 8.М. БгНакироу
Алматы
29 сэу1р 2015 ж.
ДАМЫТУ....................................................................................................................................
Измагамбетова Р.М., Елдеспаева Г.А. ОСОБЕННОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ ЧУВСТВА
ОДИНОЧЕСТВА У ПОДРОСТКОВ.....................................................................................
Камзанова А. Т., Жолдасова М.К., Лиясова А.А. ГУМА IГИЗАЦИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
В ВУЗЕ ПОСРЕДСТВОМ ГЕШТАЛЬТ-ТЕХНОЛОГИЙ...................................................
Кудайбергенова Г.К., Кудайбергенова С.К. КОРРЕКЦИОННАЯ РАБОТА С
АГРЕССИВНЫМИ ДЕТЬМИ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА.......................
Падырбекова Э.А., Керимбекова Г., Молдабек Г. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОКУШЫСЫНЫЦ ОКУ 1С-ЭРЕКЕТШ КАЛЫПТАСТЫРУ М0СЕЛЕС1........................
Таумышева Р.Е., Байкелова Б.Э. АНАЛИЗ ПРОБЛЕМ АДАПТАЦИИ
ШКОЛЬНИКОВ СРЕДНЕГО ЗВЕНА...................................................................................
танова А $ Цальмбетова Э.К. КДЗАКСТАНДАГЫ ОРТАЖЭНЕ ЮПИ
ВИЗНЕСТ1 ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ЖЭНЕ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1..........................................
Стыбаева А.Ш ., Оралымбетова Г.У., Байдалиева А.М. БАСТАУЫШ СЫНЫП
ОКУШЫЛАРЬШЬЩ ТАНЫМДЬЩ БЕЛСЕНД1Л1Г1Н ДАМЫТУ АР^ЫЛЫ
УЛТТЬЩ САНА СЕ31М1Н КАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКПШПКТЕР1................................
УтеуоваА.А„ Исабаева С.Б. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
СУИЦИДАЛЬНОГО ПОВЕДЕНИЯ ПОДРОСТКОВ.........................................................
33
3 Секция ЭЛЕУМЕТТЖ ПСИХОЛОГИЯ: МЭДЕНИЕТ ЖЭНЕ
ТУЛГАНЫ ЗЕРТТЕУ М0СЕЛЕЛЕР1
Секция 3 СОЦИАЛЬНАЯ ПСИХОЛОГИЯ: ПРОБЛЕМЫ
ИССЛЕДОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ И ЛИЧНОСТИ
Абдрашитова ТА ., Абрелева М.М. ПРОФАЙЛИНГ КАК ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ
АСПЕКТ АНТИТЕРРОРИСТИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ............................................
Арыстан К. К,алы.»бетова Э.К. ЖЕТ1М БАЛАЛАРДЬЩ 0ЛЕУМЕТТПС
БЕи Щ е л УШЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛПСТЕР1............................... .....................
Ахметжанова М.Б., Есмуратова А. ЖАС0СШР1МД1К ШАКТАШ ТУЛГАНЫЦ 03Ш-031
ТАНУЫНЬЩ ПСИХОЛОГИЯЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1................................................................
Аяганова А Ж , Дильманова Г. ЖАСТАРДЫЦ АТОДЕСТРУКТИВТ1МШЕЗ-КУЛШГЫН
ЗЕРТТЕУ М0СЕЛЕЛЕР1...................................................................... ......................................
Аяганова А.Ж., Жалтырова А. ЖАСТАРДЫЦ АЗАМАТТЬЩ БЕЛСЕНДЦПГШЩ
0ЛЕУМЕТТИС М0Ш..................................................................................................................
Бекова Ж.К. ЛИЧНОСТНО-ОРИЕНТИРОВАННЫЙ ПОДХОД СОЦИАЛЬНО­
ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ АДАПТАЦИИ ИНОСТРАННЫХ СТУДЕНТОВ...............................
БерЫбаева С.К,., Гарбер А.И.,^ахие<ш Ф., Садыкова Н.М., Шегимжанова / ’.ЧЦЕТ ЕЛДЕ
ТУРАТЫН КАЗАКТАРДЫЦ КУНДЫЛЬЩТАРГА БАГДАРЛАНУШ ЗЕРТТЕУ...................
Герасимова Б.В. АГРЕССИЯ КАК ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ ДЕФОРМАЦИЯ ЛИЧНОСТИ
ВОЕННОСЛУЖАЩИХ............................................. ..................................................................
Романова Л.М., Бердибаева С.К.,\'ахиева Ф., Файзулина А.К. ГЕНДЕРНЫЕ И
ВОЗРАСТНЫЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ В СТРУКТУРЕ ВОВЛЕЧЕНИЯ ПОДРОСТКА
В КРИМИНАЛЬНУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ.............................................................................
Джумажанова Г.К., Д акинаГ.Т. СТУДЕНТТЕР ТУЛГАСЫНЫЦ
ЭЩ Ш ОНШ ТПЫ К СФЕРАСЫ ЕРЕКШЕЛ1КТЕРЩ ЗЕРТТЕУ....................................
Т Щанова М Щ Дуйсенбеков Д.Д. КД31РП ЖАСТАРДЫЦ ЮЩНЫЛЬЩ
ХГДАРЛАРЫ......................................................
К лен о ва ЗА . ТАНЫМЛЫК БЕЛСЕНД1Л1КТЩ ТУЛЕА ДАМУЫНДАГЫ..................
ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ, МАЦЫЗДЫЛЫГЫ...............................................................
Карабалина А.А., Жиенбаева Б.Б. СОЦИАЛЬНЫЕ МЕХАНИЗМЫ ЯЗЫКОВОЙ
КОММУНИКАЦИИ......................................................
Цудайбергенова С.К., Садыкрва Н.М. ТУЛГАНЫЦ 031НД1К АНЬЩТАУЫ
ЭЛЕУМЕТТЕНУДЩ 0Р1СШДЕ............................................................................................
Мадалиева З.Б., Бейсеубаева Р.А. ОБ ОСОБЕННОСТЯХ ПРОЯВЛЕНИЯ
ПОТРЕБНОСТНО-МОТИВАЦИОННОЙ СФЕРЫ ЛИЧНОСТИ ПРИ
КОМПЬЮТЕРНОЙ АДДИКЦИИ..........................................................................................
Мандыкаева А.Р., Байсарина С.С., Садембай Н.А. КАЗЕРП ТАЦДАГЫ БАЛАЛАР
УЙШДЕП Т0РБИЕЛЕНУШ1ЛЕРДЩ ЖАРДАЙЛАРЫ....................................................
Мандыкаева А.Р., Оцайгалиева А.Р., Давлетова Ш. АТА-АНА МЕН ЖЕТК1НШЕК
АРАСЫНДАГЫ КАРЫМ-КАТЫНАСТЬЩ ЕРЕКЩЕЛЖТЕР1.................................................
Надырбекова Э.А., Аманулла А., Цожанова А. БАЛАЛАРДАТЫ АГРЕССИВ'П
МШЕЗ-КУЛЬЩТЬЩ К0РШГУШЕ 0СЕР ЕТЕТШ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ
ЖАГДАЙЛАР...........................................................................................................................
Надырбекова Э.А., Кожанова А., Аманулла А. ТОЛЬЩ ЕМЕС ОТБАСЫДАН
ШЬЩКАН ЖЕТКШШЕКТЕРДЩ АГРЕССИВТ1МШЕЗ-КУЛЫК ЕРЕКШЕЛКТЕР1.
Надырбекова Э.А., Молдабек Г., Керимбекова Г. ИНТЕРНЕТКЕ Т0У ЕЛДШ К
ТАНЫТАТЫН ЖАС0СП1Р1МДЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ КАРЫМЩАТЫНАСЫНА
ОСЕР1..........................................................................................................................................
Наурызбаева А.Д., Жолдасова М.К. ЖОГАРЫ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНЫЦ
I Ш-1АСТА ЗЕЙ1Н КАСИЕТТЕР1НЩ ЕРЕКШЕЛЖТЕР1............................
Оскенбай Ф.Й, Цалымбетова Э.К., Телегенова А.А., Мап С.СНипц, Баймолдина
И.О. КОМПЬЮТЕРЛ1К ОЙЫНДАРГА Т0УЕЛД1ЛПСТЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ
ЕРЕКШЕЛЕКТЕР1-............................................. .....................................................................
Пахратдинова Б. У., Жубаназарова Н.С. СТУДЕНТТЕРДЩ ЖОГАРГЫ ОКУ
ОРНЫНДАГЫ 0ЛЕУМЕТТЕНУ ПРОЦЕС1НДЕП ЭМОЦИЯЛЬЩ
КУ31РЕТТШЖТЕРДЩ ДАМУЫНЬЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛПСГЕР1.........
Ртйгбек Е.Н., Талдыбекова Э.А. ТУЛГАНЬЩ 0ЛЕУМЕТТ1К ОРТАГА
БЕЙ1МДЕЛУ1НЕ КАРЫМ-КАТЫНАСТЫЦ Ы КДАЛЫ ............................................ .......
Сабыржанкызы Ж., Алдажарова М Л . ЛИЧНОСТНЫЕ ОСОБЕННОСТИ
ПОДРОСТКОВ С ДЕЗАДАПТИВНЫМ ПОВЕДЕНИЕМ...................................................
Сарсенбаева Б.Г., Махметова Н.К., Рахимжанова А.Б. ВЗАИМОСВЯЗЬ
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ АДАПТАЦИИ СТУДЕНТОВ И
ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО САМООПРЕДЕЛЕНИЯ..........................................................
Т>.А., Беркшбай Р.М., Токтарбай А.С. ИЗУЧЕНИЕ РОЛИ
ИТОГО ОПЫТА ПРОЖИВАНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН КАК
ФАКТОРА ФОРМИРОВАНИЯ ЦЕННОСТНЫХ ОРИЕНТАЦИЙ У НЕМЦЕВ-
150
154
157
162
166
170
174
178
181
185
187
190
193
Ш
Г.К., Кабакова М.П., Мап С.С1гип§ ЭМОЦИОНАЛЬНЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ
И ПОСТТРАВМАТИЧЕСКИЙ РОСТ....................................................................................
Сулеймепов С.А. СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ
ОСУЖДЕННЫХ В ПЕНИТЕНЦИАРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ..........................................
Тилеубаева М.С., К,алымбетова Э.К., Кабакова М.П. М. МАКАТАЕВТЫЦ
ШЫГАРМА1ЙЫЛЫГЫНДАГЫ ДАРЫНДЫЛЬЩ ФЕНОМЕШНЩ
ПСИХОЛОГИЯЛЫК.КУРЫДЫМЫ МЕН СИПАТЫ........................................................
Тоцсаибаева Н.К., Жумадилова А., Жасузацова С.. Тургынбек Г. КАЗАК
ОТБАСЫНДАГЫ ТОРБИЕЛЕУ СТИЛГМЕН Ж А С оД Ч ш м Д еРД Щ М1НЕЗКУЛЫК АКЦЕНТУАЦИЯСЬЩЬЩ 03АРА БАЙЛАНЫСЫ...........................................
Толегенова А.А., Джакупов М .С Ж ВОПРОСУ ОБ ЭМОЦИОНАЛЬНОСТИ В
-СТРУКТУРЕ Л и Ш И Я Т Т Т : .........................................................................................
Ьрсунгож инова Г.С. СУИЦИДАЛЬНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ ПОДРОСТКОВОГО
ВОЗРАСТА................................................................................................................................
204
207
210
215
219
224
Этого рода психологическое профилирование, указывают АиЙ, ШсЬагй I,. и Кеезе,
.Гатез Т., проводилось уже во время Второй мировой войны в США Управлением
стратегических служб для составления характеристик противников - военачальников-и их
склонностей [3]. В Германии профилированию подвергался не только руководящий состав
противника, но и собственные агенты абвера, забрасываемые вглубь СССР. Профилирование
как составление «психологических портретов» осуществлялось с целью прогноза поведения
профилируемого лица (каковы главные особенности личности, что можно ожидать и как
поступит в той или иной ситуации, насколько благонадежен?).
Современное профилирование личности террориста базируется на практике
криминального профилирования личности. Считают, что профиль должен ответить на
следующие вопросы: «Почему человек решил вступить на путь терроризма»? «Есть ли у
террористов общие черты и характеристики»? Практическое значение создания «профиля
террориста» заключается в том, что он позволил бы, по мнению многих исследователей,
создать единую универсальную анкету, позволяющую надежно предсказать и предотвратить
теракты через выявление потенциальных террористов, будь то потенциальные угонщики
самолетов, убийцы-террористы или шахиды. Основой составления профиля является
психометрическое исследование индивидуально-психологических и социологических
характеристик
личности
или
террористической
организации.
Следовательно,
профилирование исходит из гипотезы о том, что большинство террористов имеют некоторые
общие характеристики, которые могут быть установлены, благодаря психометрическому
анализу большого количества биографических данных о террористах. А между тем А. Кех
Нископ, Р. ^ЦЫпзоп, М. СгепзЬате, I. Ро81, М. Тау1ог и некоторые другие исследователи
доказали, что базовая гипотеза о существовании универсального «радикала личности»
террориста не находит подтверждения [4]. Не существует таких черт личности, по которым
человек может идентифицироваться как террорист или потенциальный террорист.
Вместе с тем этот вывод, с нашей точки зрения, не умаляют практической
востребованности и ценности профилирования личности террориста и террористических
организаций. Во-первых, проблемы организации и осуществления антитеррористической
деятельности за рубежом и в СНГ указывают на высокую востребованность результатов
профилирования личности террористов и террористических групп в связи с необходимостью
прогноза их поведения в той или иной ситуации, выбором стратегии и методов воздействия в
переговорном процессе по освобождению заложников, прогноза эффективности
дерадикализации и т.д. Во-вторых, профиль личности позволяет составить полное
представление о мотивации вовлечения в террористическую деятельность, что имеет
огромное значение для общей профилактики по предупреждению распространения
радикальной идеологии. В-третьих, он должен учитываться при разработке программ
ресоциализации пенитенциарными психологами. В-четвертых, мы разделяем мнение
зарубежных коллег о том, что не существует абсолютно точно заданного «радикала
личности» террориста. Вместе с тем, результаты исследования М.М. Абрелевой, Д.Д.
Дуйсенбекова, А.С. Нурадинова, Р. Бахтыбек указывают на то, что некоторые акцентуации
характера, хотя и не определяют абсолютно, но все же
служат предиспозицией,
располагающей к вовлечению в экстремистскую деятельность [5]. С этой точки зрения, мы
солидарны с мнением Д.В.Олыпанского о том, что террорист - это не психопатическая, а
пограничная личность [6].
Установлено, что среди осужденных за экстремизм, терроризм достоверно значимо
преобладает такая акцентуация характера, как застревание (ЛЭмп = 0.5; р<0.01). Кроме того,
по сравнению с контрольной группой у них выражена возбудимость, однако, это различие не
является статистически значимым.
С целью изучения возможностей и ограничений профилирования личности
террористов эти авторы провели профайлинг и сопоставили его результаты с данными
тестирования по методике Шмишека. В профайлинговой беседе объектом наблюдения и
регистрации были: внешний облик, невербальное поведение (семиотика позы, жестикуляция,
108
мимика и т.д.), вербальное поведение (речевые паттерны, метапрограммы). По результатам
профайлинга выявлены две акцентуации - застревание и возбудимость. Поскольку выборка
террористов была сравнительно маленькой и не произведена статистическая оценка, то
окончательное заключение является преждевременным. Тем не менее, эти результаты
указывают на тенденцию и определенные возможности использования методологии
профайлинга для изучения личности террористов.
Литература
1. Бартол К. Психология криминального поведения. - М.: Прайм-Еврознак,2004.18В№ 5-93878-105-1- 352 с.
2. Экман П. Психология лжи. - СПб.: Питер, 2007 18ВМ: 978-5-91180-526-5, 0-39330872-3 - 272 с.
3. Айк, ШсЬагс! Ь. апс! Кеезе, 1атез Т. «А РзусЬоЬдка! АззеззтеЩ оГ С пте: РгоШт^»,
РВ1 Ьа\у Еп&гсетегй Ви11ейп, Уо1ите 49, КшпЬег 3, МагсЬ 1980.
4. К.ех А. Нидзоп ТЬе 8осю1о§у апй РзусЬо1о§у оГТеггопзт ^ Ь о Ьесатез а 1;еггоп81 апй
\уЪу? ЕйкейЬуМагИупМа^езка,
^азЫ л^оп, О.С., 1999.- 186 р.
5. Дуйсенбеков Д.Д., Абрелева М.М., Бахтыбек Р.Б. Психолопическая феноменология
религиозно-политического экстремизма//Международная научно-практическая конференция
«История формирования и перспективы развития практической психологии в Казахстане». Т. 1. - с. 147-153. - февраль 2014 - Алматы. - 6 с.
6. Ольшанский, Д.В. Психология террора. - М.: Академический проект, 2002. - 319 с.
А".С. Арыстан
Э.К. Калымбетова
ЖЕТ1М БАЛАЛАРДЬЩ ЭЛЕУМЕТТТК Б Е Й Ш Д ЕЛ У Ш Щ
ПСИХОЛОГИЯЛЫ К ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
^азакстан Республикасында эрб1р баланьщ толыкканды ем1р суруге к^кыгы бар.
Сонымен катар, бала - мемлекеттщ басты казынасы. Елбасы «Казакстан -2050»
Стратегиясында: «Бейбя ем1рдщ взшде б1зде мыцдаган жепмдер бар- балалар уйлер1 толы.
Бул екшшпсе карай, жалпы элемдш урдю жэне жаЬанданудын сынагы. Б1рак, б!з бул
урдюпен курес.у 1М13 керек. Балалар - ец элмз, коргансыз бел 1П жэне олар кудьщсыз болуга
тшс емес. Бала тэрбиелеу - болашакка ец улкен инвестиция. Б1з бул мэселеге осылай карал ,
балаларга жаксы тэрбие беруге умтылуымыз керек», - деп оларды тэрбиелеуде
психологиялык жагьшан кемек керсету^мхз керек екенш айкындайды. Отандык галым
К-Жарыкбаев езшщ «Улттык психологияны окыту -ултшылдык емес» -атты макаласьшда
Цазакстандагы тастанды балалардьщ 90 % -ы казак балалары екенш айтады. Жетсмдак каз1рп
Когамга тиесЫ элеумегпк кубылыспен катар, мэселе ретшде, соньщ шпнде, олардьщ
элеуметпк ортага бешмделу1 езекп больш отыр. Казакстандагы жепмдак элеуметтк
мшездемелерд! жинактаумен аныкталады. Жетам бала ата-анасыньщ екеу! де немесе жалгыз
басты ата-анасы кайтыс болтан бала. Каз1рде оладьщ жагдайы езекп больш отыр. Сырткы
элеуметтк факторларды белек койганда, жеим жэне ата-ана камкорлыгынан айырылган
балалардьщ бешмделу процесшдеп психикалык жагдайлары ете курдел1 . Кез-келген балага
ата-ана тарапьшан бершетш махаббат пен суйспеншшктщ орны ерекше, осьшдай назардьщ
жетюпеушЬнп, олардьщ элеуметтк ортада ез орындарын табуьша, тулга репнде
Калыптасуьша, элеуметтш байланыстарды орнатуьша кеп кедерпсш келпред 1. Адамньщ
бешмделу мэселем курдел 1 эр 1 кепдецгейп больш табылады. Б1регейлк пен
универсалдылык,
биологиялык
пен
элеуметтшктщ
адамдагы
диалектикалык
ынтымактастыгы осы мэселеге катысты кептеген сала екшдершщ зерттеулерше непз болды:
109
биология, философия, психология, социология, педагогика жэне т.б. Эрине, зерттеулершде
эр сала еюлдер 1 оз тусшштеме аппаратын к^рын, сол салада ашылатын жадтарга назар
аударады. Сондьщган да «беймделудщ» жалпы кабылданган тусшштемея жок. Жэне бул
тад каларлык жагдай емеб, себеб1 гыпымньщ 1ргелг тусшпстемелерш :кальштастыру - ете
курдет эр1 узак процес. Бежмделу букш адамзаттын 1?ызыгушылыгына камтитын жалпы
гылыми мэселе больш табылады. «Бешмделу» сез! латынныц «айарго» - ыцгайлану свзшен
тараган.
Мемлекет каншалыкты жейм жэне ата - ананыц камкорлыгынсыз калган балаларга
ьсатысты элеуметйк саясатты юке асырып отырганымен, ел1М13де статистикалык
машметтерде олардын саны толастар емее.
Статистика агентйгшщ ресми мэл1мейне
суйенсек, 2013жылы качтар-кыркуйек айларындагы есеп бойьшша кезец сонындагы жалпы
халык саны 17098,5 адамга жеткен. Ал, онын 34785-1 жейм балалар. Ал бгр гана Алматы
каласыныц езшде 1670 жейм жэне ата-анасьшьщ камкорлыгьшсыз калган балалар турады.
Ал, казгрп кезде К^азакстанда 42 мындай жейм бар. Жейм балалардьщ элеуметйк
бешмделуЛ, езшщ 1пш дуниесш баскаруына, езш жэне коршаган органы ашьщ танып,
вдбылдауына йкелей байланысты. Жейм балалардьщ проблемалары гылым мен 1стэж1рибенщ
эртурл1
салаларындагы
кептеген
зерттеушшердщ:
дэрггерлердщ,
психологтардьщ, педагогтардьщ, философтардьщ, социологтардьщ назарьш аударьш келд1
жэне аударуда.
Кргамдагы «женм» угымыньщ аныктамасы
( кезеддер бойынша)
*
Х-Х1У гг.
XIV - ХУШ гг.
Жетаи —ата - анасы
немесе шешеа (экеа)
кайтыс болган 18 жаска
Кэмелетке дейш мемле
кет кдмк;орлыгындагы
одан кейш т т с п зан, бой)
ша белгшенген жещлдш
трпп
Ата - анасы кайтыс
болган балалар
1 т т я й г т я т г я т т т т .1 п а п
БелгШ б1р себептер1 е байланысты
ата-ана кукьиынан айырылгандардыц
балалаоы мен тастанды балалар
[1,426]. Балалардыц психикалык вм1рше элеуметтк жетамдцс ауыр калдырады. Атаанадан кол узген жэне интернат жагдайында ескен балалардыц жалпы психикалык; кушкуаты темендейд!, езш-ез! реттеп-багыттауы бузылады, кецш куЙ1 жабыркау болады.
Балалардьщ басым кепщ ш пнщ емхрге кызыгушылыгы жогалады, езше-езшщ с е ш м а зд т
оянып, бойьш урей билей бастайды. Эмоциялык-танымдык эрекета темендейда де,
интеллектуалдык дамуы тежеледь Бала каншалыкты ата-анасьшан ерте кол узсе, оньщ
психикалык дамуында соншалыкты кер! кетушшк айкьш байкалады. Басты байкалатьш
кем1ст1к - ол интеллектуалдык жэне тулгалык дамудагы дагдарыс пен булшу болып
табылады. Кебшесе бапалар ушнщ тулектер1 жалпы бш м беретш мектеп багдарламасын
окуга кабшета'з, ал жалпы балалардагы жеплмей калган акыл-ой дамуы В-10%-дан аспайды.
Интеллектуалдащ дамудьщ тежелуш айтпаганда, парааутизм аясында эмоциялык
дамудьщ кешенд1 курдел1 бузылыстары кальштасады: эмоциялык кецш бшд1ре алмау,
карым-катынастагы киьшшыльщ, серштестцске кабшетйздис, самаркаулыктыц артуы,
козгаушы турткшерден тез айрылу, жас есе келе эмоциялык дамуда кенже калушылык арта
тусед1. Бундай бузылыс зардаптарьшан д е т сау балалар да айнальш ете алмайды. Сондьщтан
да туа кемю балаларды тыгырыкка т1рейд1. Жетамхана мекемелершдеп эмоциялык ем1рдщ
жеимс^здш баланьщ жасы есе келе эртурл1 психикалык куйзелютер мен элеуметпк
беШмделудщ бузылысын тудырады: б1реулерде - бул удерю селкостыкка урындыратын
белсендшктщ темендеу! жэне адамнан гер 1 затка улкен кызыгушылыкден карауга; енд1
б1реулерде - бейэлеуметтш жэне кьшмыстьщ эрекетке кетудеп гипербелсендшк;
кепшшгшде когамда шамданган тур керсету, ересектердщ назарьш езше аударуга тырысу,
колынан келмесе де мыкты сез1мдак жакындык орнатуга тырысу удерю! байкалады.
Ж епм балалардьщ элеуметпк ортага беШмделу! элеуметтк-когамдык мэселе ретшде
каз1р й танда ец к а ж е т езеки мэселе болып отыр. Сондыктан да, галымдардыц пшрлерше
токтальш етсек. И.Г. Песталоцци: « Бала тэрбиеа оньщ дуниеге келгеп куншен басталуы
керек. Баланьщ дуниеш тусшу1 отбасында басталып, мектепте эр 1 карай жатгастырылуы
шарт» -деген кагиданы усынды. Б1рак та, каз 1р п тацда ата-анасыз кун кешш журген
балалардьщ ортага беШмделу!, тэрбиеы, куй-жайы алацдаулы жагдай. М.И. Лисина
зерттеулершдеп непзп эдютердщ б1рьотбасьшда тэрбиеленупи жэне турлх типтеп балалар
тмекемелершдеп отбасынан тыс тэрбиеленш жаткан балаларды салыстыра отырьш зерттеу.
Балалар уйшде тэрбиеленушшер ем 1р суруге кажегп барлык кажеттшкгермен камтамасыз
етшгешмен, дара багыттагы улкендердщ эмоциялык карьм-катьшасыньщ тапшылыгы,
ортага беШмделу1ндеп психологиялык киьшдыктар олардьщ жан-жакты дамуъш баяулатады.
Агылшьш психологы Дж.Боулби жарты гасырдан астам жепм балалардьщ даму мэселеамен
айналысгы. Оньщ ширшше, баланьщ жастайынан дурыс кальштасьш дамуы унпн анасьмен
биологиялык байланыс кажет екещцгш айтады.
Жет 1м балалардьщ депривация проблемалары отандык зерттеухшлер И.В. Ежовтыц,
Ю.А. Евдокимовтьщ, И.В. Дубровинаньщ, А.М. Прихожанньщ, Н.Н. Толстыхтьщ, Т.
Войтенконьщ ецбектерх арналды [2,77-826]. Ал, жепм балалардьщ элеуметтену
проблемаларьш ез ецбектершде И.О. Кон, Л.М. Шипицына зертгедг Олар эаресе, ом1рге
беймделудщ элеумегпк-эмоцияльщ саладагы дамуыньщ езш дк тепктершщ кальштасуьш
атап керсетедх. Балаларды дербес ем1р мен кызметке дайьшдаудыц элеуметпкнсихологиялык кырлары И.С.Конньщ, А.В. Петровскийдщ зертгеулершде келпршген. Жетгм
балаларды дербес емгрге дайындаудьщ бул проблемасыньщ педагогикалык кыры П.П.
Влонскийдщ, Макаренконьщ, В.А. Сухомлинскийдщ ецбектершен корш с тапты [3,319322.1.
1990 жылдары психология мен педагогика гылымдарында жет^мдш мэселесше
Кызыгушылык есш,ерекше назар аударыла бастады, ата-ана камкорлыгьшсыз калган жэне
‘Интернат типтес мекемелерде тэрбиеленш жаткан балалардыц психологиялык Дамуын,
элеуметпк бей1мделу проблемаларьш, олардьщ ем 1р суру калпын зерттеуге багытталган
гьигыми ецбектер жазыла бастады. (И.В. Анисимова, 1992; Л.Н. Галигузова, С.Ю.
Мещерякова, И.Ф. Дементьева, 1992; И.П. Иванова,1995; И.А. Яковлева, 1992 жэне т.б.).
111
1^аз1р п уакытта бейхмделу тш м дш пн арттыру мен каз1р п
замангы когамда жепм
балалардьщ мэселес! ен езекп мэселе больш т;д). Бул мэселе кептеген келецмзднстермен
сипатталады. Атап айтканда , теменп материалдык децгей, канагаттаншсыз тамактану, т.б.
Жепм балалардьщ ‘элеумегпк дамуьшдагы бегелктщ бхрден 61р ерекше нелзпм 61Л1М мен
жеке перцептивп жэне козгалыс эрекеттершщ арасындагы жетаспеушшк больш табылады.
Жет1м балалардьщ мшез-Е^лдыньщ дамуьшдагы танымдык белсендшктщ теменп белпс!
болады. Психикалык дамуьшда бегелю 1 бар балалардьщ ерекшелш мектепке дейшп жаста
кабылдау, зейш, есте сакгау процестер1 жеткпеушшпмен кершедь Баланьщ мумкшдшн
узак щектеу нэтижесшде оньщ психикалык кажетшпктерш ж еткш кй шамада
канагаттандыру ушш деприващм-психикалык куймен байланысты б^зылудыц топтарына
белшеда. Депривация эмоциялык жэне интеллектуалды дамуда керсетшген ауыткулармен,
еонымен катар, баланьщ элеумегпк байланысыньщ бузылуымен сипатталады [4,3366].
Жеттм балалардьщ элеуметпк ортага ддеыс беЙмделу1 ушш оларга ен алдымен,
психологиялык колдау кажет. Психологиялык колдау - балалар мен улкендердщ арасьшдагы
карым - катынасты кушейтетш мацызды факторлардьщ б1рь
Психологиялык колдау бул процесс:
- Улкен адам баланьщ езш-ез 1 багалауьш ныгайту максатында оньщ тек кана позитивй
жагдайларьша назар аударады.
- Балага езше сенуге, еонымен катар, кабшетплштерше сенуге кемектесед1.
- Балага кателштерден кашуга кемектеседа.
- Баланы сэтшдактер кезшде колдайтын процесс [5,20-226].
Гылымда жепм балалардьщ ортага бешмделу проблемалары белсещц турде
зерделенуде. Баланьщ жеке талгасы дамуыньщ проблемаларьш А. Адлер, Й. Лангмейер, 3.
Матейчик зерттеда. Ап, элеуметтену проблемаларьш вз ецбектершде И.С.Кон, Л.М.
Шипицына зерттеда. Олар жетш балалардьщ ем1рге беМмделушщ элеумегпк-эмоцияльщ
саладагы дамуыньщ езш дк тетжтершщ кальштаеуын атап керсетп. Ралымдардьщ зерттеу1
бойьшша, жепм балалардьщ элеуметпк - психологияльщ беймделуш 3 блокка белш
карастырды. Б1рпшп блок - жалпы бш м беру дайындыгыньщ децгет. Бул блок окуга
ьшталанудыцкальштаскандыгы мен жалпы оку дагдылары мен икемдшкгершщ даму
дэрежесш камтиды. Екшпп блок - элеумегпк - турмыстык дагдьшар мен катынастар
дамуыньщ денгеШ. Бул блок элеуметпк бешмделу табысгылыгыныц санитарлык-гигиеналык
дагдылар мен катынастар калыптасуыныц, ецбек дагдыларыньщ дамуьш, элеуметтпе тздэмыстык багдар алу сиякты жагдайларды камтиды. Элеуметгж беймделудщ
табыстылыгына эсер ететтш факторлардьщ ушшпн блогы - жедм балалардьщ
психологиялык дамуыныц ерекшелштер1 [6,56.]. Жейм балалардьщ когамдагы дербес ем!рге
бей1мделушщ непзп керсеткпптер 1 рейнде мынадай белгшерда атап керсетуге болады:
Б1р 1нш1ден, емгрлш дайындыкты ала алуы; еюшшден, жумыска канша мыкты ойдагьщай
орналаса алуы; ушшшщен, оньщ ез отбасын каншалыкты курып, ез балаларын тэрбиелей
алуы . Жейм балалардьщ элеумегпк беймделушщ мьшадай багыттарын белш керсетуге
мумкшдж береда.
- Кэсштж багдарлау жумысы.
- Отбасылык ем1рге дайындык.
- Олеуметйк-турмыстых дагдыларды кальштастыру [6, 60-616.].
Жетш балалардьщ беШмделу1 мен олардьщ мшез-кулык ерекшелжтерше А.М.
Прихожан жэне Н.Н. Толстой коп жылдьщ зертгеу журпзд!. Олардьщ зерттеушщ
корьпындысы бойынша жеймдердщ психологиялык ерекшелш жай гана жагдай емес.
Психикалык дамудьщ тежелуш гана авторлар талдал кана коймай, еонымен бгрге баланьщ
мшез-кулык дамуьшьщ ерекш елтн аньщтагаи. Осы тургыда казхрп кездеп психология мен
педагогика гылымы баланьщ психикалык ерекшелжтерш, эмоциясьш, ойлауын.сездж
корын,мшез-кулык ерекшелжтерш жэне коршаган ортамен карым - катынасын еипаттайтьш
буйндей бейнеш береда. Баланьщ жеке адам больш калыптасып, беШмделейн даму сатысы
эр жас кезещне байланысты курылады жэне де оол туста оньщ психикасьшьщ сапасы
112
кершедг Жепм балалардьщ ортага беймделу! баска балаларга Караганда, психиканыц баска
зацдыльщтарымен ерекшеленедг Баланьщ бешмделуше оньщ психикасьшьщ дамуы жэне
61рккен ортасы улкен ьщпал етед1 Демек, жануяда тэрбиеленген балалар ез коршаган
ортасьшда туыстык бауырмашьшык сез1мш туындатып, улкендермен жэне юшшермен
карьш-катьшасьш орынды жумсап отырады. Ягни, ортага беймделушде аса катты киьшдык
туылмайды. Ал, жетш балалардьщ емхрлк кабылдауы жэне мшез-кулкыныц кальштасуы
институционалды больш келеда, ягни, еертп дэрежемнде тусшдаршген. Демек,
психологиялык сипатыньщ жалпы беталысы мьшадай: олардьщ адаптадиялык фоны тш и
киын. Сонымен катар, жепм балалардьщ коршаган ортамен карым-катьшасьшда ездерше
агрессиялык зейшда аударады. Олардьщ бешмделушщ киын себептшп, олар жаца ортага
тускен кезде эр турл! элеуметпк -е м 1р л к киындыктарга кезкедь Олардьщ бойьшда
коршаган ортаны кшэлау сез1М1, агрессия, ез йнэсш мойьшдай алмаушыльщ жэне т.б.
ерекшел1ктер1 байкалады. Бул керсеплген психологиялык ерекшелштерх жепм балалардьщ
эмоцияльщ ерктге аумагын сипаттайды. Жепм балалардьщ эмоциялык ешршщ
толыксыздыгы олардьщ эр турл1 психикалык тежелулер мен элеуметтк беймделудщ
бузылуына экеп соктырады. Сондыктан да, бул жагдайларда элеуметтк жепспеушшш
мэселелер! туындайды. Содан акьш-ойьшьщ кемгсттп кершш, танымдык процестершщ
дамымагандыгы анык байкалады [7, 20-236 ]. Жепм балалардьщ жш жагдайда ездерщщ
жеке кундылыктары жайлы угымдарыньщ элеуметтк бешмделу жагдайлары жш жагдайда
жок болады, бул терец эмоциялык дискомфортка экелш согады, ал ол ез кезепнде агрессия
мен мазасызданудыц пайда болуына себеппп болады. Олардьщ бей1мделу ерекшелшндеп ец
басты фактор баланьщ элеуметпк тэж 1рибесш калыптастыруга кемектесетш гуманды, ягни
адамгершшк ортасыя куру факторы болып табылады [8, 28-296]. Жепм балалардьщ
элеуметтк беШмделушщ дамуьшдагы психологиялык бузылу себептер! эр турл 1 больш
келеда. Б1ршпнден, бул балалар шшадкке берЫп кету1 мумкш. Сонымен катар, оларда туа
бгткен дене жэне психикальщ ауьггкушыльщтар (аномалия) кездесу1 мумкш. Бул жагдай
элеуметтк ортага бешмделуше кер1 эсерш типзеда. Екшппден, гуморальдык
байланыстардьщ бузылуы, ягни, созылмалы тэн аурулары, депрессиялык жагдай,
истероформды эрекет, психовегетативй бузылыс, патогендк факторлардьщ эсер ету1 жэне
т.б. жагдайлар. Ушшшщен, психикалык дамудыц артта калуы, неврологиялык бузылулар,ми
дисфункциясьшьщ белгшер!, энурез, танымдык ю-эрекеттердац бузылуы психикальщ тежелу,
патологиялык киялдау жэне т.б. [9,2-46].
Сонымен корытындыласак, жепм балалардьщ элеуметтк ортага бетмделушде
баланьщ бойьшда эр турш психологиялык ерекшелктер байкалады. Мысалы, оларда
адаптацияльщ фон киындыкка ушырайды. Олар жаца ортада ем^рлк жагдайларга дурыс
уйрешсе алмайды. Олардьщ бойында бешмделуге байланысты танымдык процестер!
езгеркже ушырайды. Б1здщ когамымызда жейм балалардьщ элеуметтк ортага
6еймделу 1ндеп психологиялык ерекшелжтерда карастыру оте орынды мэселе больш
табылады. Себеб1 - жепм балалар кебше балалар уйшде тэрбиеленш, ездерше деген, ортага
Деген кезкарастары, кундылыктары мен багдарларьшьщ, карым-катынас ерекшелктершщ
Кальштасуы больш табылады.
Сондыктан олардьщ психологиялык элеуметпк
6еЙ1мделу1ндеи психологиялык ерекшелктерш зерттеу ете орынды кубышыс. Ягни,
тастанды балалардьщ ортага элеуметгк-психологиялык беймделу! - оныц емгрлк мацызды
Кажетплктерш белсещй немесе баяу, енжар турде канагаттандыруьщан керш е алады.
Ж епм балалардьщ элеуметпк ортага беШмделушдеп психологиялык ерекшелктер 1, тулга
ем 1р 1 багытыньщ мазмунды жагьш аныктайды жэне оньщ коршаган ортага баска адамдарга,
©з-езше, ем 1р л к багьггына, белсендшшне деген катьшасьшьщ непзш курайды.Соцгы
жылдары Казакстанда турл1 салада жумыс 1стеййн курылган элеуметтк мекемелер типтер 1
артып келеда. Мекемелер б1р-б1ршен кызмет керсету ортасы, жумыс журпзшепн балалар
*?урамы, туындаган мэселелерд! шешу жолдары жэне де баска да кызмет аясынан
ерекшеленед!.
Эдебиеттер
1. Элеуметпк педагог \Республикалык педагогикальщ-эдютемелк журнал\ мамырмаусьм №3 (17) 2011ж. 42-бет.
2. Тынышбаева А.А. Сиротство как социальное явление: социологический анализ.
Вестник КазНУ имени аль Фараби, №1 (20), 2007. С.77-82.
3. Тынышбаева А.А. Актуальные вопросы социальной защиты детей сирот./ Улт
тагынымы. Достояние нации, №2 (2), 2007. С.319-322.
4. Дети сироты: консультирование и диагностика развития /Под ред. Б.А.
Стребелевой.-М.: Полиграфсервис,1998. -336 с .
5. А.Андреева: «Психологическая поддержка ребенка» \ Школьная Пресса\ 2003г.
с.20 -2 2 .
6. Абдикерова Г.О, Кдржаубаева Г: «Элеуметгк жепмдштщ езекп с^рактары мен
аспектшерЬ) \ Казацстандагы жепм балалар мен ата - ана камкорлыгынсыз калган балаларга
арналган бш м беру уйымдарыныц кызмеп\ 5-бет.
7. Психологическая наука и образование Республиканский научно-педагогический
журнал \ №4 (17) 2013г. С: 20-23 .
8. Психологическая наука и образование Республиканский научно-педагогический
журнал \ №2 (15) 2013г. С: 28-29.
9. Казахстан кэсшкер1 \ Гылыми-эдютемелш журнал\ 188М 1683-1640, №8(87). - тамыз
20 Юж. 2-4 б.
***
Бул макал ада «Жетш балалардьщ элеуметпк бешмделуЛнщ психологиялык ерекшелштерЪ> мэселес1
каралды. Аталмыш макала жетшдерге элеуметтпс корган болудыц тшмдарек турш тандаудыц (отбасыньщ
орнын бере алатын балалар уш, отбасылык балалар уш жэне тагы баскалары), олардьщ калыптастырылган ем1р
дэстурше сэйкес балалар мен жетюншектерд1 психологиялык колдау жуйесш курастыруды карастырады. Осы
макаланы жазу барысында жет1м балалардьщ элеуметпк беШмделушщ бхрнеше психологиялык ерекшелштер!
аныкталды.
***
В этой статье рассмотрена проблема « психологической особенности социальной адаптации детей
сирот». Эта статья также рассматривает проблему формирования системы благоприятного вида социального
приюта для сирот и в связи с их устойчивыми жизненными устоями, традициями сформировать систему
психологического поддержания детей и подростков. Во время написания этой статьи было выявлено несколько
психологических особенности социальной адаптации детей сирот.
***
1п 1Ыз агйс1е, "адар&Иоп {о Ше зос!а1 апс! рзус1ю1о§юа1 сЪагас*етйсз о? сЬНдгеп огрЬапз" 13зие. ТЫз агИс1е
18 1о Ье а геШ§е &г огрЪапз зо ш ! *уре (*о зепй Ше героЛз го 1Ье сЫШгеп оГ Йге &т11у Ьоизе, ГатПу Ьоизе, е1с.), т
ассогёапсе \укЬ ТЬегг езШЪНзЬес! 1га<1Шопа11у Н& оГ сЫИгеп апс! йге уоип§ ргоуЫез рзусЬо1о§1са1 зирроИ: зуз1е т
ргой!аЫу аззетЫу. 1п 1Ье соигзе оГ \угШп§ 1Ыз агйс1е зеуега1 рзусЬо1о§1са1 {еаШгез о!1зос1а1 айарййюп оГ огрЬапз.
М.Б. Ахметжанова
Л. Есмуратова
Ж АСОСШР1МД1К ШАЦТАГЫ ТУЛГАНЬЩ 0НН-О31ТАНУЬШЬЩ
ПСИХОЛОГИЯЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Жасесшршдж шакта езш-ез1 танудьщ калыптасуы мэселес1 осы кезецде м^ндай кеп
факторлы, кеп жоспарлы процестщ жаца децгешмен жаца сипатка ие болуына байланысты
ерекше мацызды. Ол жасесшр1мдердщ кабшеттер1 мен индивидуалды ерекшелиетерше гана
емес, сонымен катар олардьщ букш Т1рш ш к эрекетш жуйел1 турде максатка багьггтап,
^йымдастыруда да байланысты аньщталады. Ж асостршдердщ езше-ез1 жауапкершшк
гуошгшщ артуы, олардьщ езш-ез! тануьшьщ сипатты белгшершщ б1рх. «0 зш-ез 1
ересектерге уксаткысы келетш жеткшшекке Караганда, жасвсшр 1м е зт -е з 1 шьшайы ересек
ретшде туануге тырысады жэне «Мен кандай ересекшн?» деген суракка жауап 13дейдЬ>.
Жасесшр1мдк шакта езш-ез1 тану жаца сипатка ие болады, ягни «Мен» бейнесшщ
калыптасуы кезшде зейш ез жеке тулгасын багалауга аударылады: «Мен кайдаймын?» Жэне
езш-031 танудыщ дамуы жасесшрхмдердщ езше, ез мшез-кулкына, езшщ ютер1 мен юэрекеттерше жауапкершшпнщ артуымен аньдталахьшдыктан, осы процеске ьщпал ететш
тэрбиелк шаралар ерекше мэнге ие бола бастайды [ 1 ; 2 ].
Жасесшр1м д к шакта «езш-ез1 табуга» умтылу алдыцгы катарга шыгады. Бул «езш-031
табу», «унем1 принципке суйенш отыру», баска тускен киындыкты жецу кезшде кейде
ересектердщ пш р! мен кедестерше де карамай «тэуелхз» болу сиякты тусшдоршедь
Осыган орай Е.А. Щумилин бьшай деп жазады: «Максатты аныктап алып, оган жетуде
кездескен бегеттер мен киындыктарды жецу керек, сонда гана сен «езщщ-езщ табасын»
жасесшрхмдер жалпы осылай ездершщ емхрлк устаньшдарын аныкгайды». Жасвсшргмдер
айналасында болып жаткав окигалардан тыс калгысы келмейда. Оларга «баскалардан калып
калмау», «ом1рд1ц мэнш сезшу» жэне т.б. манызды.
Ересектердщ жумыс жасау атмосферасьшда ем!р суре отырып, жэне ересектк кезецге
б!р кадамдары гана кала тура, жасесшр!мдер когамдык жумыстарга умтылады. Олар ушш
когамдык жумыс-тэж1рибе жэне езш-ез 1 аньщтауга мумкшдк бередь Жасесшр1мдер ез
.ецбепнщ нэтижесш, жемкан керпм келедг Жасвсшршдерд1 когамдык пайдалы жумыстарга
жумылдыру элеуметтк-педагогикалык жэне психологияльщ мшдет. Сеэ1м13 дэлелда болу
ушш П.Я. Ярмоленконьщ ендарктк тэж 1рибес1 бар жэне мундай практикадан етпеген
жогаргы сыньш окушьшарын салыстыру максатымен жургхзшген зерттеу жумысын
келтарейк. Арнайы бакылаудьщ нэтижесг керсеткендей ещ ц р ктк ужым жагдайьшда жогары
сыньш окушылары ез купоне деген сен ш азд к п , жумыс барысында кездесетш киындыктар
алдындагы коркынышты жецед1, езгнщ халыкка кажеттшпн сезшедг Олардьщ енегелшк
идеалдары мен тусшктер!, ем 1рдеп талпьшыстары мен жеке ем 1рш жоспарлауы емгрдш
талаптары мен когамдагы ез орньш терещнен тусшуге карай езгередг Осынын; барлыгы
зерттеуппге жогаргы сыньш окушыларыньщ енбек эрекетшде аныкталатын тулгалык
потенциалдьщ «жасырын» коры туралы айтуга мумкшдк берда.
Идеал Менге умтылу жасесшр1мдерде жогары мотивтер мен сез1мдерд1, ер л к жасауга
умтьшуга тэрбиелеуге жаксы мумюндктер тугызады. Жогаргы сьгаып окушыларында когам
ем 1ршдеп ез орны туралы тусшктер 1, езш тулга ретшде тану белсенда турде кальштасады,
бул ез кезегшде езш-ез 1 танудын жогаргы децгешя курайды [2 ].
П.Я. Ярмоленконьщ пайымдауынша, жасесшр1мдерде езш-ез! танудьщ калыптасуыньщ
непзп шарттары олардьщ когамдьщ ем 1рдеп, мектептеп, жануядагы орныньщ езгеру 1,
когамдык пайдалы жэне е ц б е к эрекетше жумылдыра бастау жэне осыган байланысты оларга
тэуелсЬдкке жол ашу. Жасесшршдер ез кезегшде, жеткшшектерге Караганда ездершщ
когам алдындагы мшдеттер1 мен жауапкершшктерш сезше отырьш, пайдага жарамды
болуга тырысады. Осынын барльн'Ы жасесшр1мдерде емгрлк багытынын калыптасуьшьщ
непз 1 больш табьшады [3].
И.С. Конньщ пшршше, жасесшр1м д к кезец езш-ез 1 таиудьщ ею непзп кезещ больш
табьшады. «Ж асестр 1м д к кезевде адам алгаш рет ез1 туралы шындап ойлана бастайды жэне
взщ-езх тануга умтылады».
Коптеген авторлардьщ пшршше, жасесшрхмдк кезенде тулга езш-ез 1 ю-эрекет жэне
карым-катынас субъект!с1 ретшде таниды. Жасесшр1мдер езш ш-эрекет субъект!с1 рейвде
таниды. Осыган орай, И.С. Кон бьшай жазды: «жасесгир1мдер ез 1 туралы мен К1ммш? Деген
сурак коя отырьш, ол тек езшщ жеке касиеттерх мен когамдагы орньш сипатгап беруд! гана
талап етпейд!, ол сонымен катар мен юм бола аламын?, менщ мумюндктер 1м мен
перспективаларым жауап 1здейд1. Ал бул сурактарга адамныц 1с-эрекетше катыссыз
объективт! турде жауап беру мумюн емес».
Download