Америка халыќтары

Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Қостанай, 2009.
1
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Институттың ғылыми
-әдістемелік Кеңесінің
2009 жылғы
(№ 1 хаттама) шешімімен
бекітілді
Оқу және әдістемелік жұмыстар
жөніндегі проректор _________
доцент Қуанышбаев С.Б.
Тарих және өнер факультеті
Кеңесінің 2009 жылғы 15 қырқүйегіндегі
отырысында мақұлданды
(№ 1 хаттама)
Факультет деканы, проф._______
Рубинштейн Е.Б.
«Этнология»
пәнінің оқу-әдістемелік кешені
2009-2010 оқу жылы
Оқыту түрлері
күндізгі,
тарих
сырттай
(тарих)
сырттай
(тарих)
сырттай құқық
және экономика
негіздері
Семестр
2
1
2
7
кредит саны
Барлығы
аудиториялық сағаттар
Лекция
семинар (практикалық)
оқытушының басшылығымен
өтетін студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
2
90
45
15
15
2
90
18
12
6
2
90
30
15
15
2
90
30
15
15
студенттердің өз бетімен істейтін
жұмыстары
емтихан (семестр)
45
78
60
60
2
2
4
8
15
2
Пәннің бағдарламасын құрастырған Р.Ж.Байдалы,аға оқытушы, тарихмагистрі.
ҚР және Ғылым министрлігі жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі
Кеңес жиналысының 22.06.2006 жылғы хаттама шешімімен бекітілген және рұқсат етілген
Қазақстан тарихы пәні бойынша қалыптағы бағдарлама негізінде құрастырылды.
Қазақстан тарихы кафедрасының 2009 жылғы қыркүйектің 7 жұлдызындағы (№ 1
хаттама) отырысында талқыланып, оқу процессінде пайдалануға ұсынылды.
Кафедра меңгерушісі, профессор
А.Күзембайұлы
Тарих және өнер факультетінің әдістемелік бюросы 2009 жылғы
жұлдызындағы (№ 1 хаттама) отырысында талқыланып, мақұлданды.
Төрағасы:
қыркүйектің 11
тарих магистрі С.В. Самаркин
Жыл сайынғы қайта бекіту туралы мәлімет:
№
оқу жылы
жұмыс бағдарламасы
туралы мәлімет
1
2009-2010
2
2010-2011
3
2011-2012
4
2012-2013
3
қайта бекіті- кафедра меңгерушісінің
лген күні, кақолтаңбасы
федра хаттамасының №
Типтік оқу жоспары
Жоғары кәсіптік білім
ЭТНОЛОГИЯ
05114 – Тарих мамандығы бойынша
Кредит саны – 3 (135 сағат)
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігі
Алматы, 2006
4
Алғы сөз
1. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің «Білім» тобындағы
мамандар бойынша Оқу - әдістемелік секциясы ЖАСАҒАН және ҰСЫНҒАН.
2. Қазақстан
Республикасы
білім және ғылым министрлігінің 22.06.2006ж.,
Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі Кеңес
жиналысының Хаттама шешімімен БЕКІТІЛГЕН және ПАЙДАЛАНУҒА рұқсат
етілген.
3. «Этналогия» пәні бойынша типтік оқу бағдарламасы Қазақстан Респубикасының
Білім және Ғылым Министрлігінің №28911.05ж. бұйрығы сәйкес шыққан
бағдарламаның орнына енгізілген.
4. Типтік оқу бағдарламасы 050114 – тарих мамандығы бойынша Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес жасалған.
5. Бағдарламаны Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық Университеті ұсынған.
5
Түсініктеме
Бұл бағдарламаның міндеті студенттерді этнографияның негізгі теориялық
проблемаларымен
таныстырады.
Этнология
ғылыми
пән
ретінде
халықтардың(этностардың) пайда болуын, этностың ерекше нышандарын – тілін,
материалдық және рухани мәденитін, әдет – ғұрыптарын, салт – дәстүрлерін, діни
сенімдерін, әлем халықтарының өзіне тән отбасылық және неке құру салттарын, тұрғын үй
жайларын, ұлттық киімдерін, т.б. зерттейді. Аталған джайлар этностардың рекшеліктерін
білдіреді және олардың қорғауғады қажет ететін сонымен қоса көршілес халықтармен
бірге құнды пайдалануға тұратын құндылықтарын көрсетеді, міне осыған орай өзге де
этностардың мәдениетін құрметтеу қажеттілігі туындайды.
Бағдарламаның негізгі мазмұны дүние жүзі халықтарына этникалық жағынан
топтауға соның ішінде Қазақстанның этникалық жағдайларымен қоса жалпы
географиялық орналасу, олардың, антропологиялық ерекшеліктерін игереді. Дүние жүзі
халықтарының дәстүрлі және мәдениетінің зерделеуге көмектеседі.
І Бөлім
Этнос және Этнология.
Этнология ғылымының тарихы.
Этнология пәні және міндеті. Этнология қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны,
этногенез этникалық тарих және этникалық процесстер. Этнос. Этнос теориясы.
Этнопсихология. Этнопедагогика. Нормативтік этнография. Эволюционизм. Мәдени –
тарихи бағыт. (Л.Г.Морган, К.Д.Кавелин,М.М.Ковалевский, Э.Тейлор, Липперт).
Биологиялық бағыт. (А.Бастиан, Т.Ахелис).Әлеуметтік бағыт. (О.Кант, Э.Дюркгейм,
И.Бахофен, К.Штарке). Географиялық бағыт. (О.Пешель, К и Р.Андре,Н.И.Надеждин).
Диффузионизм. Тарихи географиялық бағыт. (Э.Норденшельд). Мәдени кеңестік
теориясы. (К.Уислер, Э.Сепир,К.Кребер) Мәдени шеңбер туралы ғылым (Ф.Гребнер,
В.Шмидт, В.Копперс). Гелиотическая школа. (Г.Элпиот- Смит, У.Перри, У.Риверс).
Структурализм. Америкалық тарихи мектеп. Фунуционалазм. Жүйелер теориясы.
Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы. (Ш.Ш.Уәлиханов,
А.Диваев, Ә.Х.Марғұлан, Ә.А.Масанов, Х.А.Арғынбаев, М.С.Мұқановжәне т.б.).
Этнологиялық деректер.
Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Географиялық класификация.
Негізгі ландшафтың немесе климаттың облыстар бойынша үлкен аудандар
көлемінде этностардың қалыптасуы мен орналасуын зерттеу. (австралия, және Океания,
Азия, Африка, Америка, және Европа).
Антропологиялық класификация. Нәсілдердің қалыптасу факторлары. Негізгі
нәсілдік топтар: европоидтық, негроидтық, монғолоидтық, австралоидтық. Аралас немесе
ауыспалы нәсілдер. Морфологиялық және физиологиялық комбинациялардың әртүрлі
популяциялардағы белгілер.
Лингвистикалық класификация. Шығу тегі және туыстық белгілері бойынша
тілдердің генелогиялық класификациясы. Тілдік семья, тілдік тамыр, тілдердің топтасуы,
бөлек тілдер. Негізгі тілдік топтар.
Шаруашылық – мәдени класификация. Алғашқы шаруашылық мәдени түр.
Аңшылық, терімшілік, балық, аулау. Аңшылар мен терімшілердің кейінге қалу түрлері
(жабайы). Теніздер мен мұхиттардың жағалауындағы аңшылар ментерімшілер. Солттүстік
Америка мен Солтүстік Евразия солтүстік орман аудандарының аңшылары. Өзен, теңіз
және мұхиттардың солтүстік жағалауындағы отырықшы балық аулаушылары. Мұзды
мұхиттың жағалауында артикалық аудандарының аңшылары.
6
Екінші шаруашылық мәдени түрі – егіншілік және малшаруашылықтың қолдың
кетпенді тропиктік, субтропиктік, таулы және ыстық белдеулердегі егіншілік. Далалық
және құрғақ тау бөктерінде, сонымен қатар, ескі және жаңа әлемнің қоныржай
белдеулеріндегі, орман аудандарындағы, тұрақты белдеулеріндегі кетпенді егіншілер. Мал
шаруашылығының егіншіліктен бөлінуі және мал бағушы тайпалардың далалық зоналарда
және шөлейітті Еуразия, Африка континентіндегі, тундрадағы шөлді аудандарда олардың
жекелеген түрлері. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Марал
шаруашылығы, бұғы шаруашылығы.
2 – Бөлім
Австралия және океания халықтары.
Австралия және Тасмания, Меланезия, Микронезия, Поленезия, Австралия және
Океания халықтарының этногенез мәселесі және бұл аудандардың этникалық тарихының
негізгі этаптары. Авиралия мен Океанияға Европалықтардың келуі және оның нәтижесі.
Австралия және Тасмания халықтары. Антропологиялық және тілдік ерекшелігі.
Шаруашылық: терімшілік, балық аулау, материалдық мәдениет. Қоғамдық құрылыс:
тайпа, фратрий, ру, локалдық топ. Дін. Тотемизм, магиялық діни сенім анемизм. Халық
шығармашылығы және көркем, бейнелеу өнері. Англоавстралиялықтардың қоғамдық
құрылысы мен мәдениеті.
Меланезия халықтары. Этнолингвистикалық ерекшелік. Антропологиялық түр.
Шаруашылық: қол егінділігі, өртемелі шабындық егіншілік жүйесі, балық аулау.
Материалдық мәдениет. Қоғамдық құрылысы. Дәстүрлі
дінинаным-сенім. Неке –
отбасылық қатынастары. Фольклор, бейнелеу және музыкалық өнер.
Полинезия халықтары. Нәсілдік түр және лингвистикалық классификация.
Шаруашылық: қол егіншілігі және балық аулау. Материалдық мәдениет. Дәстүрлі
қоғамдық құрылысы. Рухани мәдениет. Полинезиялық дін. Протестантизм. Бейнелеу және
музыкалық өнер. Еуропалықтардың жергілікті халыққа тигізген ықпалы. Англотілдік жаңа
зеландиялықтар мен маорилер.
Микронезия халықтары. Микронезия (майда аралдар) ерекшеліктері. Тілдік
класификация. Нәсілдік келбет. Егіншілік, балық аулау және аңшылық. Материалдық
мәдениет. Дәстүрлі дін: аруақтарға табынушылық, ата –бабаға табынушылық, рух пен
тәңірге сенім, шаманизм элементтері. Фольклор, пиктографиялық жазба. Жергілікті
халықтардың қоғамдық және отбасылық өмірінің әртүрлі жақтарына еуропалық
отарлаудың әсері.
3 – Бөлім
Азия халықтары.
Батыс және Алдынғы азия халықтары. Этногенез, этникалық тарих және жаңа
этникалық
құрам.
Шаруашылық:
соқамен
егіншілік
және
көшпелі
мал
шаруашылық(номадизм). Ирриграциялық жүйе. Меридиандық, тігінен, станционерлық
көшпелі қоғам. Материалдық мәдениет. Егіншілердің қоныстануы. Көшпелілер мен
жартылай көшпелілердің отырқшылануы. Егінші және мал шаруашылығы мен
айналасушылардың тұрғын үй түрлері. Егіншілер мен малшылардың дәстүрлі ыдыс – аяқ,
киім және астары. Дәстүрлі транспорттық байланыс. Отбасы. әлеуметтік қарым – қатынас.
Қоғамдық қатынас. Рухани мәдениет. Халықтық шығармашылық және арабтардың халық
медицинасы. Түрік халқының өнері. Иран халқының әдеби шығармашылығы. Ауғанстан
халқының өнері. Дін.
Оңтүстік Азия халықтары. Оңтүстік Азия халықтарының этногенезі және
этникалық тарихы. Жаңа этникалық құрам. Тілдік және антропологиялық ерекшелік.
Шаруашылық. Соқаның егіншілердің шаруашылық – мәдени түрі. Көшпелі және
жартылай көшпелі малшылардың шаруашылық – мәдени түрі. Кетпенді егіншілердің
шаруашылық – мәдени түрі. Архаикалық шаруашылық. өртемелі шабындық егіншілік.
7
Дәстүрлі қосымша іс - әрекет түрлері: аңшылық, терімшілік және балық аулау. Үй
шаруашылығы және қол өнер. Жібек, мақта мата және жүнен маталар жасау.
Металургияның ежелгі дәстүрлі түрі. Темір өндеу, мыс пен қалайыны құю және теңгелеу.
Материалдық мәдениет. Үнді –Гангалық жағасындағы көшелік жоспардың
енгізілуі. Ганга. Бенгалиядағы хуторлық қоныстану. Шри -Ланкадағы жеке қожалықтар
қонысы мен ірі ауылдар қонысы. Тропикалық ормандар мен таулы аудандардағы кетпенді
егіншілік жасанды суландыру. Көшпелі тұрмыс. Егіншілер, көшпелі және жабайы аңшы –
терімшілердің дәстүрлі киім мен зергерлік бұйымдары. Ыдыс – аяқ, ас – ауқат. Дәстүрлі
транспорттық құрал.
Отбасы және отбасылық қатынас. Индуистер мен мұсылмандардың
патриархалдық отбасы. Отбасы – некелік қатынас. «тайпалық қоныстар». Некелік кәделер.
Қоғамдық құрылыс. Касталық жүйе. Брахмандар – жрецтер, кшатрилер әскерлер,
вайшилер, егіншілер, шудралар. Діни мәдениет. Ежелгі эпос Махабхарата және Рамаяна
эпосы. Тетралдық көрініс. Қуыршаұ театр. Музыка. Бейнелеу өнері және архитектура.
Ағаш кесу. Халық медицинасы. Дін. Индуизм. Буддизм. Джайнизм. Ислам. Сикхтар діні.
Христиан діні. Маздеизм (отқа табынушылар).
Оңтүстік – шығыс Азия халықтары.
Этникалық тарихы. Оңтүстік – шығыс Азия – антропогенезі ареалы. Оңтүстік Шығыс
Азияның елді – мекендері, халқы, тілдері. Шаруашылығы. Кезбе аңшылар мен
жинаушылар. Балық аулау. Соқамен жер иеленушілердің шаруашылық мәдени типі (жер
иеленудің жартылай жыртпалы мәдени шаруашылық типі). Мал шаруашылығы. Срқамен
жер жырту. Аралық шаруашылық түрлері. Үй – ішілік өндіріс: қару – жарақ, сәнді
бұйымдар, ағаштан,тастан сүйектен және т.б. құрал жасау. Материалдық мәдениет.
Дәстүрлі саймандар мен қару – жарақ. Үй және мекен жай. Қатардағы тұратын
тұрақтануы, көшпелі, қайықтар мен ағашпен жүзуші ауыл – аймақтар, тауды
мекендеушілер. Жер үстіндегі үйлер. Хижиналар. Дәстүрлі киім. Ас – тағамы. Отбасы
және қоғамдық құрылысы. Рухани мәдениет. Халықтық шығармашылық. Эпостар.
Музыкалық – драмалық қойылымдар. Халық ән-билері, фальклор. Халық театры. Діни
наным-сенімдері.
Шығыс Азия халықтары. Географиялық сипаттамасы. Этногинез және этникалық
тарихы. Қытайдағы Цинляньган және Яншао мәдинеттері. Жапониядағы «Дземон»
неолеттік мәдинет. Этнолингвистикалық сараптау. Антропологиялық құрамы. Мәденишаруашылық типі. Қытайдағы ионкмерлік халқының (кава,бэнлун,булан) отмандағы
жинаушылары және жылы белдік аңшылары. Белгілі, өлшеулі белбеу жинаушылары мен
балықшыларының түрі. Қытайдың тунгус-манчужурлық халқының тайғалық жаяу
аңшылары.Қолдан немесе кетпенмен жер өңдеу. (Тайвандық гаоөшань, хайнандық
ли,мчо,яо). Жер өңдеудің жүйесі. Биік таулы жерлердің қолданжер өңдеушілері
(ицзу,тибеттіктер). Айдалып өңделетін жер. (Қытай, Корея, Жапония). Биік таулы
аймақтардағы жерді айдайтын жер өңдеушілері (тибеттіктер, ну, дулун, ицзу). Моңғол,
түрік,соның ішіндегі тунгус-манчжур халықтарының мал шаруашылығы. Орогендер мен
эвенгтердің бұғы шаруашылығы. Материалдық мәдинет. Жер- үйдегі тұрғылықты өмірі.
Саван үйлер. Каркастық – стобалық құрамы. Көшпелі – малшылардың жылжымалы
мекені. Жалшы көшпенділер мен жер өндеушілердің тағамы. Әлеуметтік ұйым. Дәстүрлі
тайпалық ұйым. Рухани мәдениет. Мифалогия. Космологиялық мифтер. Мәдени батырлар
туралы аңыздар. Моңғол және түрік халықтарының батырлары туралы эпосы. Жазу
дәстүрлері (ежелгі қытай иероглиф, жапондық иероглифтер және қатақан мен хираганның
сөздік белгілері, ежелгі түркі руна хаттары, ұйғыр алфавиті. Дін. Буддизм. Ламанизм.
Даосизм. Синтоизм. Шаманизм. Ислам.
Африка халықтары. Тарихи – мәдени және географиялық мінездеме. Этногенез
және этникалық тарих. Африка халықтарының қазіргі заманғы этникалық құрамы.
Халықтың антропологиялық және этнолингвистикалық құрамы.
8
Солтүстік Африка халықтары. Солтүстік Африка халықтары: Алжир, Египет,
Батыс Сахара, Ливия, Мавритания, Марокко, Судан, Тунис. Шаруашылығы. Қолмен және
соқамен жер өндеу. Мал шаруашылығы. Маманданған қолөнер – ұсталық, зергерлік,
терілік, үрлемелі өнерлері. Материалдық мәдениет. Жер өндеушілер мен малшылардың
тұрғылықты жері. Ұлттық киім. Дәстүрлі тағамы. Отбасы және отбасылық қатынас.Неке –
отбасылық ғұрыптар. Дін.
Шығыс Африка халықтары. Бурунди, Джибути, Замбия, Замбабве, Кения, Комор
аралдарының Мадагаскар, Малави, Мозамбик, Руанда, Сейшель аралдары. Самали,
Танзания, Уганда және Эфиопияның
халқы. Этнолингвистикалық сараптау.
Шаруашылығы және материалдық мәдинет. Жер өңдеу және мал шаруашылығы.
Номадизмнің азиоттық және африкалық формасы. Қоймалық жұмыс. Тоқыма. Рухани
мәдинет және халықтық шығармашылық: Отбасыжәне отбасылық қатынас.
Батыс Африка халықтары. Бенин, Буркио-Фасо, Гамбия, Гана, Гвиниея-Бисау,
Кабо-Верде, Кот де, Инуар, Либерия, Мали, Нигер, Нигерия, Сенегал, Сьерра-Леон, Того
халықтары.Тілдік құрамы жэне антропологиялық топтар.Шаруашылығы. Кетпенді жер
өңдеу. Мал шаруашылығы.(батыс және шығыстық фульбе, туареш). Қолөнерлік және
қолдан жасау өндірісі. Ағаштан,теріден,матадан зат жасау. Тоқыма. Еңбек темір соймалы,
қару-жарақ, әшекейлер. Терракотадан, піл сүйегі мен қоладан мүсіндер жасау. Қола құю.
Тұрғын жер. Констинтес шатыры бар құм, саз-балшықтан жасалған лашық. Орман
даласының тұрғын жері. Күйдірілмеген кірпіштен жасалған (бақшалар)үйлер. Тік
бұрышты жоспарлы үйлер. Киімдері. Тағамы. Дін. Қоғамдық қатыныстар.
Орталық Африка халықтары. Ангола, Габон, Заир, Камерун, Конго, Сан-Томе
және Принсипе, Орталық Африка республикасының, Ча, экваторлық Гвинеяның
халықтары. Чадтық және Сахаралық антропологиялықтиптер. Этнолингвистикалық
мінездеме. Дәстүрлі шаруашылық. Тағамы. Киімдер. Тұрғын үй. Әлеуметтік қатынас.
Отбасы және отбасылық қатынас. Рухани мәдениет. Дін.
Оңтүстік Африка халықтары. Ботеван, Лесото, Намибил, Свазиленд, Оңтүстік
Африка республикасы халықтары. Антропологиялық және тілдік мінездеме. Тропикалық
жер өңдеу және көшпенді, айдамалы-жайылмалы мал шаруашылығы. Тұрғын үй.
Киімдері. Әлеуметтік ұйым.Отбасы және отбасылық қатынас. Діни наным-сенімдер.
4.Бөлім
Америка халықтары.
Континенттің алғашқы қоныстары. Этногенез және этникалық тарих.
Антропологиялық және тілдік топтар.Солтүстік Америка. Арктикалықаңшылар мен
балықшылар (эскимостар) Аулау мен аңшылар құрал-саймандары. Қоныстану және
тұрғын ұй. Тағамы. Эскимостардың қоғамдықұйымы. Орман аңшыларының тайпалары
(алгоннины және атапаска). калифорнияның аңшылары мен жинаушылары. Далалы
облыстардағы аңшы тайпалар. Солтүстік батыс жағалау үндістері. Солтүстік Американың
шығыс, оңтүстік шығыс және оңтүстік батыс жер оңтүстік батыс жер өңдеушілері.
Материалдық мәдинет. Тұрғын үй. Таға. Қоғамдық ұйым. Дін. Мезоамерика: Ацтек және
майя мәдинеті. Оңтүстік ацтектік семья шаруашылығы. Жер өңдеу және қолөнер. Тоқыма,
ұсталық, тастан жасалған сайман, қару-жарақ көрністері. Шірекулік алаң. Майя
календары. Дін. Оңтүстік Америка. Шығыс бразилия аңшылары мен жинаушылары
(Арентина, Боливия, Парагвай). Оңтүстік Американың тропиакалық ормандары. (аравани,
туни-гауараки). Орталық Анд (Эквадор, Перу, Боливия,Чили). Инки. Жер өңдеу.
Аңшылық және балықаулау. Инк мемлекеті. Қоғамдық қатынас. Дін. От жер мәдинеті.
Американы еуропалықтардың отарлау саясатының салдары. Африкадан зорлықпен
қоныстандыру (иммграциялау). Құлдық дәуірі. Түрлі жаратылыстары. Этникалық
топтары. Қазіргі заманғы Америкадағы этникалық процестері.
5.Бөлім
9
Европа халықтары.
Батыс Орталық, Солтүстік және Оңтүстік Европа халықтары.
Этногенезі және этникалық тарихы. Цивилизация халықтарының тілдік және
антропологиялық класификациясы. Шаруашылығы және материалдық мәдинеті. Рухани
мәдениеті. Отбасы тұрмысымен әдет-ғұрыптары. Дін. Батыс, Оңтүстік және Шығыс
славяндар. Этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық сипаттама. Шаруашылығы
және материалдық мәдинеті. Отбасылық қарым-қатыныстар. Рухани мәдениет. Халық
творчествасы.
Шығыс славян халықтары. Этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық
сипаттамасы. Шаруашылық және материалдық мәдинеті.
Отбасы тұрмысы мен әдет ғұрыптары. Дәстүрлі халықтық мәлениеті, аймақтың
этникалық ерекшеліктері. Халық өнері.
Шығыс Европаның славян еиес халықтары. Шаруашылығы. Кәсібі
материалдық мәдениеті.қоғамдық және отбасы тұрмысы. Рухани мәдениеті.
Прибалтика халықтары. Этногенез және этникалық тарихы. Шаруашылығы.
Баспана. Киімі. Рухани мәдениеті. Отбасылық тұрмысы.
Сібір халықтары. Жергілікті халықтарының этногенезі мен этникалық тарихы.
Этнолингвистикалық құрама. Нәсілі. Мал шаруашылығы. Арктикалық аңшылар.
Материалдық және рухани мәдениеті. Діни магиялық түсініктер. Отбасылық тұрмысы.
Кавказ халықтары. Этникалық құрамы. Этногенезі және этникалық тіл топтары.
Шаруашылығы. Материалдық мәдениеті. Баспана. Киімі. Тағамы. Қоғамдық және
отбасылық тұрмысы. Діни ағымдар. Халық шығармашылығы.
6 – Бөлім
Орталық (Орта) Азия халықтары.
Этногенез және этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық сипаттама.
Шаруашылығы: отырықшы егіншілер, далалы және жартылай жердегі мал шаруашылығы.
Материалдық мәдениет. Көші-қон тәсілі. Тағамы. Архитектура. Кәсібі. Рухани мәдениеті.
Діни наным – сенімдері. Отбасы және отбасылық тұрмыс.
7 – Бөлім
Қазақстан этнографиясы.
Қазақтар. Қазақтарды этнологиялық зерттеу тарихы. Проблеманы зерттеу
дәрежесі, оның негізгі этаптары. Антикалық, қытай, араб – парсы және ортағасырлық
европалық қазақтар туралы мәліметтер. Революцияға дейінгі Орыс тарихнамасы. Қазақ
этносын зерттеудегі Орыс географиялық қоғамының орны. Жаңа заманның батыстық
тарихнамасы. Қазақтардың және Қазақстанның басқа этностарының этнологиялық
тарихнамасындағы Совет дәуірі. Жаңа заманның батыстық тарихнамасы. Қазақстандағы
повесттік зерттеулер.
Қазақтардың
этногенезі
мен
этникалық
тарихы.
Археологиялық,
антропологиялық, этнологиялық, фольклор, лингвистика мен жазба деректердің қайнар
көздері. Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар: сақтар және сарматтар. Қазақстан
территориясындағы ежелгі мемлекеттер: ғұндар, үйсіндер және қаңлылар. Қазақстан
ортағасырда: түрік, түргештер, қарлұтар, оғыздар, қимақтар, қараханидтер, наймандар,
жалайыр, қарақытай және қыпшақтар. Моңғол шапқыншылығынан кейінгі қазақ
халқының құрылу сатысының негізгі этапы және этникалық компонентері Алтын Орда,
Ақ Орда, Моғолстан және Әбілхайыр хандығының дәуірінде. Қазақ хандығы мен қазақ
халқының құрылуы. «Қазақ» этнонимі. Қазақ жүздері және этникалық шекара. Қазақ
халқының этникалық құрамы, географиялық қоныстануы және саны.
Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы.
Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық
типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі
10
шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері.
Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал
шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың
түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу.
Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы.
Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы.
Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды
сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының
халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен
(тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық.
Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б.
этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің
пайда болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі
заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос,
жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі
үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық
құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен
байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына
географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды
бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері.
Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Иноэтникалық ықпал. Бас киімдер. Тері
және пималық аяқ – киім. Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен
әдістері. Амулеттер. Киім мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік
мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым
салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау
әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен
байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің
дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер.
Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал
шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу.
Кесте тігу. Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы.
Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтардың отбасы – некелік қатынастары.
Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті
этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни
көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну.
Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақтарда исламның таралуы.
өмірдегі түрлі халықтық білімдері – календар, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Лекция және семинар сабақтары тақырыптарының тізімі.
Тақырыптар атауы
Кіріспе. Этнос және этнология. Дүние жүзі халықтарының негізгі классификациясы.
Океания және Австралия халықтары
Алдыңғы және Батыс Азия халықтары
Оңтүстік Азия халықтары
Оңтүстік Шығыс Азия халықтары
Шығыс Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Солтүстік, Орталық, Батыс және Оңтүстік Европа халықтары
11
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Оңтүстік, Батыс, Шығыс славяндар
Шығыс Европаның славян емес халықтары
Прибалтика халықтары
Кавказ халықтары
Орталық (Орта) Азия халықтары
Қазақстан этнографиясы
Негізгі этнологиялық бағыттармен мектептері
Океания халықтары
Орта Азия халықтарының материалдық, рухани, мәдениеті және шаруашылығы
Африка халықтарының діндері
Америка және индустардың мәдениеті
Европа халықтарының рухани мәдениеті
Оқытушының студентпен жүргізетін өздік жұмыстары
1. Австралияның этникалық дамуы
2. Батыс Азия мемлекеттерінің діндері
3. Батыс Азияның материалдық мәдениеті
4. Батыс Азияның рухани мәдениеті
5. Батыс Азияның дәстүрлі үй – жайы
6. Түрік халқының өнері
7. Иран халқының мәдени қазыналары
8. Оңтүстік Азияның шаруашылығы
9. Оңтүстік Азия халықтарының ірі шаруашылығы кәсібі
10. Оңтүстік Азияның халықтарының үй – жайы
11. Индияның касталық жүйесі
12. Оңтүстік Азия халықтарыеың ұлттық киімдері және әшекейі
13. Оңтүстік – Шығыс Азия халықтарының фольклоры, өлеңі, биі
14. Оңтүстік Азия халықтарының діни сенімі
15. Кениядағы хазба дәстүрлер
16. Солтүстік Африканың және арабтардың отбасының салттары, некесі.
17. Батыс Африка халықтары
18. Индустардың өзіндік мәдениеті
19. Иронездердің әлеуметтік жүйесі
20. Испанияның дәстүрлі қоныстануы
Студенттің өздік жұмыстары
1. Европаның берегей киік өсірушілері – Саамдар
2. Итальяндықтардың дәстүрлі тағамы
3. Қазақтардың
4. Қазақтардың ұлттық киімдері және әшекейі
5. Дүниедегі қазіргі этникалық процестер
6. Қазақ халқын этнографиялық бағытта зерттеу
7. Шетелдердің этнографиялық тарихы
8. Океания менАвстралияның этникалық жағдайы
9. Оңтүстік Азияның діні
10. Жапондықтардың дәстүрлі мал шаруашылығы
11. Қытайдың дәстүрлі діні
12. Африка халықтарының діні
13. Ежелгі Мая мәдениеті
14. Оңтүстік Америка мемлекеттерінің этникалық процестері
15. Солтүстік Батыс және Солтүстік Европа халықтарындағы неке
16. Кавказ халықтарының мәдени – тұрмыстың және этникалық процестері
17. Сібір халықтарының этногенезі
12
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Қазақтың киіз үйі
Қазақ халқының отбасының салт – дәстүрлері
Қытайлардың туыстық жүйесі
Азия көшпенділері
Кореяның материалдық мәдениеті және шаруашылығы
Қазақстандағы ұлт аралық отбасылар
Қазақстандағы тілдік жағдай
Қазақстандағы отбасы жүйесінің этно – мәдени ерекшеліктері
Реферат тақырыптары
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Этнологиялық деректер
Ғылыми – іздену жұмыстарының әдістері
Жаңа Луайте аралдары мен фиджи халықтары
Тайван аралдары халықтары
Жаңа Зеландия халықтары
Австралия халықтарының шығу тарихы
Оңтүстік Азия халықтарының этногенезі және этникалық тарихы
Оңтүстік Шығыс Азия халықтарының этникалық тарихы және этногенезі
Цинляньцан мәдениеті және Қытайдағы Жапония
Солтүстік Америка халықтарының этногенезі
Жапонияның рухани мәдениеті
Батыс Африка халықтарының өндіріс және үй кәсібі
Инк мәдениеті
Америкадағы қазіргі этникалық процестер.
Европа халықтарының әлеуметтік тұрмысы және рухани мәдениеті.
Әдебиеттер тізімі
Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.,1983.
Итс.Р.Ф. Введение в этнографию. Л.,1991.
Леви – Стросс К. Стуктурная антропология. М.,1983.
Марков.Г.Е. История хозяйства и материальной культуры. М.,1979.
Марков.Г.Е. Очерки историй немецкой науки о народах. М.,1993.
Масанов.Э.А. Этнографическое изучение казахского народа в СССР А.,1966.
Никешенков.А.А. Из историй английской этнографий. Кртика функционализма.
М.,1986
Токрев.С.А. История зарубежной этнографий. М.,1983.
Шалекенов.У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. А.,1994.
Этнические процессы в современном мире. М.,1982.
Токарев.С.А. история русской этнографии. М.,1966
Этнография/ Под.Ред. Ю.В.Бромлеяи Г.Е.Маркова. М., 1982
Этнография/ Под.Ред. Ю.В.Бромлеяи Г.Е.Маркова. М., 1994
Атлас народов мира. М., 1964.
Брук.С.А. Население мира. М.,1981.
Народы мира. Историко – этнографической справочник. М., 1988
Население мира. М., 1992.
Этнология; Учебник для ВУЗ-ов М., Наука,1994г
Этнология под. Ред. Е.В.Мискавой, Н.Л.Мехедова, В.В.Пименова. М., изд.
Култура.2005
А.П.Садохин. Этнология. М.,2001.
Типтік оқу бағдарламасын дайындаған авторлар: доцент Төлеубаева Күлжазира Мейрамқызы және
доцент Дайрабаева Айжан Ерғалиқызы Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің
Арнайы тарихи пәндер және оқыту технологиясы кафедрасы.
13
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Этнология
пәні бойынша
050114 «Тарих»
мамандығына арналған үздіксіз
ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
2009-2010 оқу жылы
Оқыту түрлері
күндізгі,
тарих
сырттай
(тарих)
сырттай
(тарих)
сырттай құқық
және экономика
негіздері
Семестр
2
1
2
7
кредит саны
Барлығы
аудиториялық сағаттар
Лекция
семинар (практикалық)
оқытушының басшылығымен
өтетін студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
2
90
45
15
15
2
90
18
12
6
2
90
30
15
15
2
90
30
15
15
студенттердің өз бетімен істейтін
жұмыстары
емтихан (семестр)
45
78
60
60
2
2
4
8
15
Қостанай, 2010.
14
Кіріспе
Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи пән. Оның
ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық ғылымдарға бірдей
жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес, сонымен бірге биологиялық
феномен.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процес
негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық,
антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері
зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени,
этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық ролін
шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың
байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді көрсетіп,
этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық, экономикалықгеографиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени өзгешіліктерді сипаттауға
маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым өкілдері этнологиялық
материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық немесе басқа ой-желістерін ашуға
көмектесетін қосымша мәлімет ретінде пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі
мағынасында көмекші тарихи пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға
әртүрлі континенттердегі болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына,
әсіресе өзінің коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар
мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде жандандырылу
жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция мен ассимиляцияның
заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік шекараларға сәйкестігін
білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы тұрғыдан келесі
түрлерде қарастырылады::
1. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының
маңызды әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын
дүниетанымдық ғылым ретінде;
2. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет
беретін көмекші пән ретінде;
3. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер
оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен
келесі
жаратылыстық
пәндер:
Экология,
Кәзіргі
жаратылыстан у
концепциялары және профилдік пәндер: Алғашқы
қоғам тарихы,
Археология тікелей б айланысты.
15
Күндізгі оқу бөліміндегі лекция сабақтарының календарлытақырыптық жоспары.
Барлығы:
лекция семинар
Оқытушының
басшылығымен
өтетін
студенттердің
өз бетімен
істейтін
жұмыстары
1 сағат
1 сағат
Студенттердің
өз бетімен
істейтін
жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
5.Азия халықтары
2cағат
2
2
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
8.Еуропа халықтары
2 сағат
2 сағат
2 сағат
4сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
10.Қазақ этнологиясы
2 сағат
2 сағат
2 сағат
5сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
Барлығы:
15
сағат.
15
сағат.
2
2
4 ағат
4
4
15 сағат.
45
сағат.
Cырттай оқу бөлімі «тарих» және «құқық және экономика негізері»
мамандықтарындағы лекция сабақтарының календарлы-тақырыптық жоспары.
Барлығы:
лекция семинар
студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
1 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
1 сағат
6 сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
6 сағат
5.Азия халықтары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
6 сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
6 сағат
8.Еуропа халықтары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
6 сағат
10.Қазақ этнологиясы
2 сағат
2 сағат
6сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
2 сағат
2 сағат
6 сағат
Барлығы:
15
сағат.
15
сағат.
16
60 сағат.
Cырттай оқу бөліміндегі «тарих» мамандығының лекция сабақтарының
календарлы-тақырыптық жоспары.
лекция семинар
студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
-
7 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2 сағат
-
7 сағат
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
-
7 сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
7 сағат
5.Азия халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
8.Еуропа халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
7 сағат
10.Қазақ этнологиясы
1 сағат
-
7 сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
1 сағат
-
8 сағат
Барлығы:
12сағат.
6сағат.
Барлығы:
78 сағат.
Лекция материялдарының мазмұны
Лекция 1. Кіріспе
1. Этнология пәні және міндеттері. Этнология пәні және міндеті. Этнология
қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны, этногенез этникалық тарих және этникалық
процесстер. Этнос. Этнос теориясы. Этнопсихология. Этнопедагогика.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары. Жазба
деректер. Мұрағаттық жинақтар. Лингвистика, археология, антропология, фольклор және
т.б. деректер. Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық әдіс, деректер жинау және
іздеу әдістері. Зерттеудің классикалық әдістері. Теори-танымдық функция. Мәденитәрбиелік функция т.б.
Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты
1. Эволюционизм. Г.Клемм, И.Унгер, Т. Вайц. Мәдени-геграфиялық бағыт (Л.Т,
Морган, Э.Тайлор и др.). Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис). Әлеуметтік бағыт
(О.Конт, Э.Дюркгейм, И.Баховен). Географиялық бағыт (О.Пешель, К. и Р.Андре).
2. Диффузионизм. Ф.Ратцель, Л.Фробениус. Тарихи-мәдени бағыт (Э.Норденшельд).
Мәдени шеңберлер оқуы (Ф.Гребнер, В.Шмидт). Мәдени теория ареалы (К.Уисслер,
К.Кребер). Гелиолитикалық мектеп (Г.Эллиот-Смит, У.Риверс).
3. Функционализм. (Р.Турнвальд, Б.Малиновский). Теория систем. Структурализм
(А.Р.Радклифф-Браун, К.Леви-Стросс, Э.Эванс-Причард).
4. Современная этнология. Француз әлеуметтік мектебі (Э.Дюркгейм, М.Мосс,
М.Гране, Л.Леви-Брюль).
Америкалық мектеп(Ф.Боас, К.Уисслер, А.Кребер).
Этнопсихологиялық мектеб. Психоантропологичесая теория (А.Кардиннер).
«Культурная конфигурация» (Р.Бенедикт). Ұлттық мінезді зерттеу әдісі (М.Мид).
Постмодернистская критика (П.Смитт, М. Бонд.) XX ғ. – XXI ғ басындағы
этнологиядағы дағдарыс мәселесі.
17
5. Ресей этнологияның дамуы. (К.Д. Кавелин, М.М. Ковалевский, Д.Н. Анучин).
Кеңесттік этнология (В.Г.Богораз, С.П.Толстов, Ю.В.Бромлей и др.). Теория этноса
Л.Гумилева.
6.Қазақстанда
этнологиялық
ғылымның
қалыптасуы
және
дамуы.
(Ш.Ш.Уәлиханов, А.Диваев, Ә.Х.Марғұлан, Ә.А.Масанов, Х.А.Арғынбаев, М.С.Мұқанов
Ж. Артықбаев және т.б.).
Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
1.Географиялық класификация. Негізгі ландшафтың немесе климаттың облыстар
бойынша үлкен аудандар көлемінде этностардың қалыптасуы мен орналасуын зерттеу.
(австралия, және Океания, Азия, Африка, Америка, және Европа).
2.Антропологиялық класификация. Нәсілдердің қалыптасу факторлары. Негізгі
нәсілдік топтар: европоидтық, негроидтық, монғолоидтық, австралоидтық. Аралас немесе
ауыспалы нәсілдер. Морфологиялық және физиологиялық комбинациялардың әртүрлі
популяциялардағы белгілер.
3.Лингвистикалық класификация. Шығу тегі және туыстық белгілері бойынша
тілдердің генелогиялық класификациясы. Тілдік семья, тілдік тамыр, тілдердің топтасуы,
бөлек тілдер. Негізгі тілдік топтар.
4.Шаруашылық – мәдени класификация. Алғашқы шаруашылық мәдени түр.
Аңшылық, терімшілік, балық, аулау. Аңшылар ментерімшілердің кейінге қалу түрлері
(жабайы). Теніздер мен мұхиттардың жағалауындағы аңшылар ментерімшілер. Солттүстік
Америка мен Солтүстік Евразия солтүстік орман аудандарының аңшылары. Өзен, теңіз
және мұхиттардың солтүстік жағалауындағы отырықшы балық аулаушылары. Мұзды
мұхиттың жағалауында артикалық аудандарының аңшылары.
Екінші шаруашылық мәдени түрі – егіншілік және малшаруашылықтың қолдың
кетпенді тропиктік, субтропиктік, таулы және ыстық белдеулердегі егіншілік (қолдық).
Далалық және құрғақ тау бөктерінде, сонымен қатар, ескі және жаңа әлемнің қоныржай
белдеулеріндегі, орман аудандарындағы, тұрақты белдеулеріндегі кетпенді егіншілер. Мал
шаруашылығының егіншіліктен бөлінуі және мал бағушы тайпалардың далалық зоналарда
және шөлейітті Еуразия, Африка континентіндегі, тундрадағы шөлді аудандарда олардың
жекелеген түрлері. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Марал
шаруашылығы, бұғы шаруашылығы.
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы. Австралия
және Тасмания, Меланезия, Микронезия, Поленезия, Австралия және Океания
халықтарының этногенез мәселесі және бұл аудандардың этникалық тарихының негізгі
этаптары. Авиралия мен Океанияға Европалықтардың келуі және оның нәтижесі.
2.Австралия және Тасмания халықтары. Антропологиялық және тілдік
ерекшелігі. Шаруашылық: терімшілік, балық аулау, материалдық мәдениет. Қоғамдық
құрылыс: тайпа, фратрий, ру, локалдық топ. Дін. Тотемизм, магиялық діни сенім анемизм.
Халық шығармашылығы және көркем, бейнелеу өнері. Англоавстралиялықтардың
қоғамдық құрылысы мен мәдениеті.
3.Меланезия халықтары. Этнолингвистикалық ерекшелік. Антропологиялық түр.
Шаруашылық: қол егінділігі, өртемелі шабындық егіншілік жүйесі, балық аулау.
Материалдық мәдениет. Қоғамдық құрылысы. Дәстүрлі
дінинаным-сенім. Неке –
отбасылық қатынастары. Фольклор, бейнелеу және музыкалық өнер.
4.Полинезия халықтары. Нәсілдік түр және лингвистикалық классификация.
Шаруашылық: қол егіншілігі және балық аулау. Материалдық мәдениет. Дәстүрлі
қоғамдық құрылысы. Рухани мәдениет. Полинезиялық дін. Протестантизм. Бейнелеу және
18
музыкалық өнер. Еуропалықтардың жергілікті халыққа тигізген ықпалы. Англотілдік жаңа
зеландиялықтар мен маорилер.
5.Микронезия халықтары. Микронезия (майда аралдар) ерекшеліктері. Тілдік
класификация. Нәсілдік келбет. Егіншілік, балық аулау және аңшылық. Материалдық
мәдениет. Дәстүрлі дін: аруақтарға табынушылық, ата –бабаға табынушылық, рух пен
тәңірге сенім, шаманизм элементтері. Фольклор, пиктографиялық жазба. Жергілікті
халықтардың қоғамдық және отбасылық өмірінің әртүрлі жақтарына еуропалық
отарлаудың әсері.
Лекция 5. Азия халықтары.
1.Батыс және Алдынғы азия халықтары. Этногенез, этникалық тарих және жаңа
этникалық
құрам.
Шаруашылық:
соқамен
егіншілік
және
көшпелі
мал
шаруашылық(номадизм). Ирриграциялық жүйе. Меридиандық, тігінен, станционерлық
көшпелі қоғам. Материалдық мәдениет. Егіншілердің қоныстануы. Көшпелілер мен
жартылай көшпелілердің отырқшылануы. Егінші және мал шаруашылығы мен
айналасушылардың тұрғын үй түрлері. Егіншілер мен малшылардың дәстүрлі ыдыс – аяқ,
киім және астары. Дәстүрлі транспорттық байланыс. Отбасы. әлеуметтік қарым – қатынас.
Қоғамдық қатынас. Рухани мәдениет. Халықтық шығармашылық және арабтардың халық
медицинасы. Түрік халқының өнері. Иран халқының әдеби шығармашылығы. Ауғанстан
халқының өнері. Дін.
2.Оңтүстік Азия халықтары. Оңтүстік Азия халықтарының этногенезі және
этникалық тарихы. Жаңа этникалық құрам. Тілдік және антропологиялық ерекшелік.
Шаруашылық. Соқаның егіншілердің шаруашылық – мәдени түрі. Көшпелі және
жартылай көшпелі малшылардың шаруашылық – мәдени түрі. Кетпенді егіншілердің
шаруашылық – мәдени түрі. Архаикалық шаруашылық. өртемелі шабындық егіншілік.
Дәстүрлі қосымша іс - әрекет түрлері: аңшылық, терімшілік және балық аулау. Үй
шаруашылығы және қол өнер. Жібек, мақта мата және жүнен маталар жасау.
Металургияның ежелгі дәстүрлі түрі. Темір өндеу, мыс пен қалайыны құю және теңгелеу.
Материалдық мәдениет. Үнді –Гангалық жағасындағы көшелік жоспардың
енгізілуі. Ганга. Бенгалиядағы хуторлық қоныстану. Шри –Ланкадағы жеке қожалықтар
қонысы мен ірі ауылдар қонысы. Тропикалық ормандар мен таулы аудандардағы кетпенді
егіншілік жасанды суландыру. Көшпелі тұрмыс. Егіншілер, көшпелі және жабайы аңшы –
терімшілердің дәстүрлі киім мен зергерлік бұйымдары. Ыдыс – аяқ, ас – ауқат. Дәстүрлі
транспорттық құрал.
Отбасы және отбасылық қатынас. Индуистер мен мұсылмандардың
патриархалдық отбасы. Отбасы – некелік қатынас. «тайпалық қоныстар». Некелік кәделер.
Қоғамдық құрылыс. Касталық жүйе. Брахмандар – жрецтер, кшатрилер әскерлер,
вайшилер, егіншілер, шудралар. Діни мәдениет. Ежелгі эпос Махабхарата және Рамаяна
эпосы. Тетралдық көрініс. Қуыршақ театр. Музыка. Бейнелеу өнері және архитектура.
Ағаш кесу. Халық медицинасы. Дін. Индуизм. Буддизм. Джайнизм. Ислам. Сикхтар діні.
Христиан діні. Маздеизм (отқа табынушылар).
3.Оңтүстік – шығыс Азия халықтары. Этникалық тарихы. Оңтүстік – шығыс
Азия – антропогенезі ареалы. Оңтүстік Шығыс Азияның елді – мекендері, халқы, тілдері.
Шаруашылығы. Кезбе аңшылар мен жинаушылар. Балық аулау. Соқамен жер
иеленушілердің шаруашылық мәдени типі (жер иеленудің жартылай жыртпалы мәдени
шаруашылық типі). Мал шаруашылығы. Срқамен жер жырту. Аралық шаруашылық
түрлері. Үй – ішілік өндіріс: қару – жарақ, сәнді бұйымдар, ағаштан, тастан сүйектен және
т.б. құрал жасау. Материалдық мәдениет. Дәстүрлі саймандар мен қару – жарақ. Үй және
мекен жай. Қатардағы тұратын тұрақтануы, көшпелі, қайықтар мен ағашпен жүзуші ауыл
– аймақтар, тауды мекендеушілер. Жер үстіндегі үйлер. Хижиналар. Дәстүрлі киім. Ас –
тағамы. Отбасы және қоғамдық құрылысы. Рухани мәдениет. Халықтық шығармашылық.
19
Эпостар. Музыкалық – драмалық қойылымдар. Халық ән-билері, фальклор.Халық театры.
Діни наным-сенимдері.
4.Шығыс Азия халықтары. Географиялық сипаттамасы. Этногинез және
этникалық тарихы. Қытайдағы Цинляньган және Яншао мәдинеттері. Жапониядағы
«Дземон» неолеттік мәдинет. Этнолингвистикалық сараптау. Антропологиялық құрамы.
Мәдени-шаруашылық типі. Қытайдағы ионкмерлік халқының (кава, бэнлун, булан)
отмандағы жинаушылары және жылы белдік аңшылары. Белгілі, өлшеулі белбеу
жинаушылары мен балықшыларының түрі. Қытайдың тунгус-манчужурлық халқының
тайғалық жаяу аңшылары.Қолдан немесе кетпенмен жер өңдеу. (Тайвандық
гаоөшань,хайнандық ли,мчо,яо). Жер өңдеудің жүйесі. Биік таулы жерлердің қолданжер
өңдеушілері (ицзу,тибеттіктер). Айдалып өңделетін жер. (Қытай, Корея, Жапония). Биік
таулы аймақтардағы жерді айдайтын жер өңдеушілері (тибеттіктер, ну, дулун, ицзу)
Моңғол, түрік, соның ішіндегі тунгус-манчжур халықтарының мал шаруашылығы.
Орогендер мен эвенгтердің бұғы шаруашылығы. Материалдық мәдинет. Жер - үйдегі
тұрғылықты өмірі. Саван үйлер. Каркастық – тобалық құрамы. Көшпелі – малшылардың
жылжымалы мекені. Жалшы көшпенділер мен жер өндеушілердің тағамы. Әлеуметтік
ұйым. Дәстүрлі тайпалық ұйым. Рухани мәдениет. Мифалогия. Космологиялық мифтер.
Мәдени батырлар туралы аңыздар. Моңғол және түрік халықтарының батырлары туралы
эпосы. Жазу дәстүрлері (ежелгі қытай иероглиф, жапондық иероглифтер және қатақан мен
хираганның сөздік белгілері, ежелгі түркі руна хаттары, ұйғыр алфавиті. Дін. Буддизм.
Ламанизм. Даосизм. Синтоизм. Шаманизм. Ислам.
5. Орталық Азия халықтары. Этногенез жөне этникалық тарихы. Тілдік жөне
антропологиялық сипаттама. Шаруашылығы: отырықшы егіншілер, көшпелі малшылар
және жартылай отырықшы егінші-малшылар. Материалдық мәдениет. Көші-қон тәсілі.
Тағамы. Архитектура. Кәсібі. Рухани мәдениеті. Діни наным-сенімдері. Отбасы жөне
отбасылық тұрмысы.
6.Сібір халықтары. Жергілікті халықтарының этногенезі мен этникалық тарихы.
Этнолингвистикалық кұрамы. Материалдық және рухани мәдениеті. Діні. Отбасылық
тұрмысы.
Лекция 6. Африка халықтары.
1.Тарихи – мәдени және географиялық мінездеме. Этногенез және этникалық
тарих. Африка халықтарының қазіргі заманғы этникалық құрамы. Халықтың
антропологиялық және этнолингвистикалық құрамы.
2.Солтүстік Африка халықтары. Солтүстік Африка халықтары: Алжир, Египет,
Батыс Сахара, Ливия, Мавритания, Марокко, Судан, Тунис. Шаруашылығы. Қолмен және
соқамен жер өндеу. Мал шаруашылығы. Маманданған қолөнер – ұсталық, зергерлік,
терілік, үрлемелі өнерлері. Материалдық мәдениет. Жер өндеушілер мен малшылардың
тұрғылықты жері. Ұлттық киім. Дәстүрлі тағамы. Отбасы және отбасылық қатынас.Неке –
отбасылық ғұрыптар. Дін.
3.Шығыс Африка халықтары. Бурунди, Джибути, Замбия, Замбабве, Кения,
Комор аралдарының Мадагаскар, Малави, Мозамбик, Руанда, Сейшель аралдары. Самали
, Танзания, Уганда және Эфиопияның
халқы. Этнолингвистикалық сараптау.
Шаруашылығы және материалдық мэдинет. Жер өңдеу және мал шаруашылығы.
Номадизмнің азиоттық және африкалық формасы. Тоқыма. Рухани мәдинет және
халықтық шығармашылық: Отбасы және отбасылық қатынас.
4.Батыс Африка халықтары. Бенин, Буркио-Фасо, Гамбия, Гана, Гвиниея-Бисау,
Кабо-Верде, Кот де, Инуар, Либерия, Мали, Нигер, Нигерия, Сенегал, Сьерра-Леон, Того
халықтары.Тілдік құрамы жэне антропологиялық топтар.Шаруашылығы.Кетпенді жер
өңдеу. Мал шаруашылығы.(батыс және шығыстық фульбе, туареш). Қолөнерлік және
қолдан жасау өндірісі. Ағаштан,теріден,матадан зат жасау.Тоқыма. Еңбек темір соймалы,
қару-жарақ, әшекейлер. Терракотадан, піл сүйегі мен қоладан мүсіндер жасау. Қола құю.
20
Тұрғын жер. Констинтес шатыры бар құм, саз-балшықтан жасалған лашық. Орман
даласының тұрғын жері. Күйдірілмеген кірпіштен жасалған (бақшалар)үйлер. Тік
бұрышты жоспарлы үйлер. Киімдері. Тағамы. Дін. Қоғамдық қатыныстар.
5.Орталық Африка халықтары. Ангола, Габон, Заир, Камерун, Конго, Сан-Томе
және Принсипе, Орталық Африка республикасының, Ча, экваторлық Гвинеяның
халықтары. Чадтық және Сахаралық антропологиялықтиптер. Этнолингвистикалық
мінездеме. Дәстүрлі шаруашылық. Тағамы. Киімдер. Тұрғын үй. Әлеуметтік қатынас.
Отбасы және отбасылық қатынас. Рухани мәдениет. Дін.
6.Оңтүстік Африка халықтары. Ботеван, Лесото, Намибил, Свазиленд, Оңтүстік
Африка республикасы халықтары. Антропологиялық және тілдік мінездеме. Тропикалық
жер өңдеу және көшпенді, айдамалы-жайылмалы мал шаруашылығы. Тұрғын үй.
Киімдері. Әлеуметтік ұйым.Отбасы және отбасылық қатынас. Діни наным-сенімдер.
Лекция 7. Америка халықтары.
1.Солтүстік Америка. Солтүстік Американың арктикалық аймағы (эскимостар).
Солтүстік Американың үндіс халықтары. Негізгі шаруашылығы. Еңбек құралдары.
Дәстүрлі мәдениеті. Баспана. Киімі. Материалдық мөәениеті. Діні.
2.Мезоамерика. Тілдік құрамы. Шар уашылығы. Са уда. Ірі семьялық
топтар. Діні. Майя мәдениеті. Майя жазбалары.
3.Оңтүстік
Америка.
Тілдік
құрамы.
Жер
шаруашылығы.
Шаруашылыгы: терімшілік, аңшылық пен балық аулау. Қоғамдық катынастары.
Экзогамдық топтар. Діни наным-сенімдері.
4.Европалықтардың Американы басып алуы мен отарлауы. Отарлау
саясатының зардаптары. Жаулап алу саясатынан кейінгі Американың мәдениеті мен
халкының қалыптасуы.
Лекция 8. Европа халықтары.
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы. Батыс,
Орталық, Солтүстік жөне Оңтүстік Европа халықтары. Этногенезі жөне этникалық
тарихы. Тілдік және антропологиялық классификациясы. Шаруашылығы жөне
материалдық мөдениеті. Рухани медениеті. Отбасы тұрмысы мен әдет-ғұрптары. Діні.
2.Шығыс славян халықтары. Этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық
сипаттамасы. Шарушалық және материалдық мәдениеті. Отбасы тұрмысы мен әдетгұрыптары. Дәстүрлі халық мәдениеті. Діні. Халық өнері.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары. Этногенез және этникалық
тарихы. Шаруашылығы. Материалдық мәдениеті. Қоғамдық және отбасы тұрмысы.
Рухани мәдениеті.
4.Прибалтика
халыктары.
Этногенез
және
этникалық
тарихы.
Шаруашылығы. Кәсібі. Материалдық жөне рухани мөәениеті. Діні.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары. Этногенез жөне этникалық тарихы.
Шаруашылығы. Баспана. Киімі. Рухани мәдениеті. Отбасылық тұрмысы.
6.Кавказ халықтары. Этникалық кұрамы. Этногенезі және этникалық тарихы. Тіл
топтары. Шаруашылыгы. Материалдык мәдениеті. Баспана. Киімі. Тағамы. Қоғамдық
жөне отбасылық турмысы. Діни нанымдар. Халық шығармашылығы
Лекция 9. Қазақстанның этникалық тарихы
1.Қазақтар. Қазақтарды этнологиялық зерттеу тарихы. Проблеманы зерттеу
дәрежесі, оның негізгі этаптары. Антикалық, қытай, араб – парсы және ортағасырлық
европалық қазақтар туралы мәліметтер. Революцияға дейінгі Орыс тарихнамасы. Қазақ
этносын зерттеудегі Орыс географиялық қоғамының орны. Жаңа заманның батыстық
тарихнамасы. Қазақтардың және Қазақстанның басқа этностарының этнологиялық
21
тарихнамасындағы Совет дәуірі. Жаңа заманның батыстық тарихнамасы. Қазақстандағы
повесттік зерттеулер.
2.Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихы. Археологиялық,
антропологиялық, этнологиялық, фольклор, лингвистика мен жазба деректердің қайнар
көздері. Ерте темір дәуіріндегі тайпалық одақтар: сақтар және сарматтар. Қазақстан
территориясындағы ежелгі мемлекеттер: ғұндар, үйсіндер және қаңлылар. Қазақстан
ортағасырда: түрік, түргештер, қарлұтар, оғыздар, қимақтар, қараханидтер, наймандар,
жалайыр, қарақытай және қыпшақтар. Моңғол шапқыншылығынан кейінгі қазақ
халқының құрылу сатысының негізгі этапы және этникалық компонентері Алтын Орда,
Ақ Орда, Моғолстан және Әбілхайыр хандығының дәуірінде. Қазақ хандығы мен қазақ
халқының құрылуы. «Қазақ» этнонимі. Қазақ жүздері және этникалық шекара. Қазақ
халқының этникалық құрамы, географиялық қоныстануы және саны.
Лекция 10. Қазақ этнологиясы
1.Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы.
Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық
типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі
шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері.
Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал
шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың
түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу.
Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы.
Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы.
Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды
сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының
халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен
(тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық.
Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б.
этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі.
3.Материялдық мәдениеті. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің пайда
болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі
заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос,
жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі
үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық
құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен
байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына
географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды
бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері.
Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Иноэтникалық ықпал. Бас киімдер. Тері
және пималық аяқ – киім. Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен
әдістері. Амулеттер. Киім мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік
мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым
салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау
әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен
байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің
дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер.
Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал
шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу.
Кесте тігу.
22
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы.
Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтың отбасы – некелік қатынастары.
Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті
этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни
көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну.
Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақтарда исламның таралуы.
өмірдегі түрлі халықтық білімдері – календарь, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
Лекция 11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері. Тарихи фактор.
Әлеуметтік фактор. Саяси фактор. Жағдайлық фактор. Этностар арасындағы
байланыстың нұсқалары. Этникалық ассимиляция. Этникалық адаптация..
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық. Жергілікті халықтар.
Абориген. Этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері. Геноцид. Апартеид.
Сегрегация. Дискриминация. Жат мәдениет концепциясы.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары. Аккультурация
концепциясы. Жұмылдыру концепциясы. Интегрировалық концепциясы. Ішкі
отарландыру концепциясы.
Семинар сабақтарының әдістемелік нұсқауы.
Этнология курсынан студенттер бағдарлама материялын терең игеруге
бағытталған. Бұлардың тақырыптары лекцияны тоқтыра түседі.
Семинардың мақсаты – этнографиялық деректерден тарихи-мәдени тақырыпқа
шығу болып табылады. Сол үшін студенттке ғылыми шығармашылығын көрсетуге толық
мүмкіндік берілген.
Семинар сабақтарының міндеттері:
1.Студентті қоғамдық құбылысқа тарихи көзқарасты қалыптастыру.
2.Студентті кәзіргі әлемдегі этноконфессиялық жағдаймен таныстыру.
3. Студентті адамның мәдени, ерекшіліктері көруге үйрету.
4.Этнографиялық декректермен жұмыс істеп: адамзаттың мәдениетін көріп, оларды бірбірімен салыстырып, хронология, эволюция әртүрлі ерекшеліктерін анықтай білуге
үйрету.
5. Библиографияны құрастыра білуге үйрету.
6.Баяндаманы талқылап, пікірталас жүргізуге үйрету.
7.Студенттке ғылыми түйсіктің негізін қалау.
Семинар сабақтары.
1. Кіріспе
Семинар сабағының мақсаты: Этнология пәні, әдіс түрлері, дерек көздері мен
функцияларымен таныстыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық өдіс, деректер жинау
және іздеу әдістері.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
23
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
2. Этнология теориясының негізі және бағыты
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер: Тарихи мәдени бағыт. Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис).
Әлуметтік бағыт.Географиялық бағыт. Тарихи географиялық бағыт. Мәдени шенберлер
мектебі. Тарихи этнологияның американдық мектебі немесе психологиялық антропология.
Гелиолитикалық мектебі. Француз әлеуметтік мектебі. Структуралистік бағыт
Функционализм. Жүйелік теориясы.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Семинар сабағының мақсаты: Әлем халықтарын топтау мен жіктелуі туралы түсінікті
ашу.
Негізгі түсініктер:
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
4. Австралия және Мұхиттық аралдар халықтарының тарихи-мәдени және
географиялық сипаттамасы.
24
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер: Абориген, австралия тілдері, «унгуд».
Симинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Австралия, Меланзия, Микронезия, Полинезия. Австралия және Мүхиттың Азия
халықтары этногенезінің мәселелері мен осы аймақ халықтарының этникалық тарихының
негізгі кезеңдері. Австралия мен Мұхиттың аралдарға европалықтардың енуі және оның
зардаптары
2.Австралия халқы Антропологиялық сипатгама. Австралия мен Тасманияның негізгі
халықтарының тілі. Шаруашылығы: аң аулау, терімшілік жөне балық аулау. Материалдық
мәдениеті. Қоғамдық қүрылысы және әлеуметтік кұрылымы: тайпа, фратрия, ру, некелік
топтар, локалдық топтар. Австралия мен Тасмания аборигендерінің діні: тотемизм,
анимизм, мана және т.б. Халық шығармашылығы жөне көркем өнері.
3.Меланезия және Микронезия халықтары. Тілдік құрамы, нәсілі. Шаруашылықмәдени типтері: қол егіншілігі, өртемелі-шабындық егістігі, балық аулау. Материалдық
мәдениет. Қоғамдық қүрылысы. Дәстүрлі діні. Фольклор, көркем және музыка өнері.
4.Полинезия халқы:
Антропологиялық және тілдік кұрамы. Шаруашылығы: қол егіншілігі жөне балық аулау.
Дәстүрлі косібі. Баспана. Киімі. Әлеуметгік жіктеу. Меншік түрлері. Діні. Мектеп. Халық
шығармашылығы. Музыка өнері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Австралия, Океания, Антрактида // Сер. «Страны и народы». М.,1981.
Артемова
О.В.
Личность
и
социальные
нормы
в
раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
Кабо.
В.Р.
Происхождение
и
ранняя
история
аборигенов
Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
5. Азия халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени
ерекшеліктерін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Арий, конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Батыс жоне Алдыңғы Азия халықтары. Алдыңғы Азия халықтарының этногенезі мен
этникалық тарихы. Қазіргі этникалық қүрамы. Алдыңғы Азияның ежелгі мемлекеті.
Шаруашылық түрі: соқалы және көшпелі мал шаруашылығы. Материалдық мәдениеті.
25
Мал және жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың баспана түрлері. Мал және
жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың дәстүрлі әбзел-мұлкі. Дәстүрлі жейтін
тамақтың мөлшері, құрамы. Семья. Әлеуметтік катынастар. Қоғамдық катынастар. Рухани
мәдениеті. Халық шығармашылығы. Ұлттық музыка өнері. Халықтық медицина. Дін.
2.Оңтүстік Азия халқтары. Этногенез жөне этникалық тарихы. Кәзіргі этиикалық
құрамы. Тілдік жөне антропологиялық кұрамы. жыртпалы егіншілік. Жасанды суармалы
жолмен кетпенмен, шотпен жер өндеу. Өртемелі-шабындықты егіншілік, көшпелі жөне
жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Архаикалық мәдени - шаруашылық түрлері: аң
аулау, терімшілік, балық аулау. Материалдық мөдениет. Баспаналар және қоныстар.
Дәстүрлі көші-қон қүралы. Қоғамдық құрылысы, отбасы және отбасылық қатынастар.
Касталық жүйе. Рухани мәдениет. Музыка, театр, көркем сурет өнері, архитектура және
дін.
3. Шығыс Азия халықтары.Этногенезі және этникалық тарихы. Этникалық және
несілдік кұрамы. Қытайдағы Цинляньган және Яншао мәдениеті. Жапонияның неолиттік
«дземон» мөдениеті. Сянбилер. Антропологиялық және этнологиялық қүрамы.
Шаруашылық мәдени типі. Аңшылар, балыкшылар жөне терімшілер. Кетпенді егіншілік,
жыртпалы егішілік. Мал шаруашылығы. Бұғы шаруашылыгы. Материалдық мәдениет.
Каркасты-бағаналы конструкциядағы баспана. Киім. Тамақ. Әлеуметтік ұйым. Рухани
мәдениет. Жазба дәстүрі. Шығыс Азия халықгарының діні. Буддизм. Ламаизм. Даосизм.
Синтоизм. Шаманизм.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Гусева Н.Р. Индуизм. М.,1978.
Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
6. Африка халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Африканың географиялық жағдайы, этникалық тарихы,
социогенезі, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Койсан халықтары, суахили, еуропейдтер, негройдтар, эфиоптар,
терімшілік, аңшылық, фелидж,тукули, жер өңдеудің түрлері, малдың түрлері.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
26
1.Африканың
тарихи-мәдени
жөне
географиялық
сипаттамасы.
Африка
халықтарының этногенезі жөне этникалық тарихы. Халқының
этнолингвистикалық
жөне антропологиялық құрамы.
2.Солтүстік Африка халықтары. Шаруашылығы және материалдық мәдениеті. Араб
малшылары. Халық шығармашылыгы және рухани мәдениет. Отбасы және отбасылық
катынастар.
3.Шығыс Африка халықтары. Этнолингвистикалық классификация. Шаруашылығы.
Мал жөне жер шаруашылығы. Номадизмнің азиаттық және африкалық түрі. Қосалқы
кәсіп току өнері. Рухани мәдениет. Отбасы және отбасылық қатынастар.
4.Оңтүстік Африка халықтары. Аймақтық тілдік және антропологиялық сипаттамасы.
Шаруашылығы. Тропикалық кетпенді егіншілік және көшпелілік бақташылық, мал
шаруашылығы. Баспана. Әлеуметтік ұйым. Діни наным-сенімдер. Отбасы және
отбасылық қатынастар
5.Батыс Африка халықтары. Тілдік семьясы мен антропологиялық типі. Шаруашылық
қызметінің түрлері. Дін. Киімі. Тамағы. Баспана. Қолөнер мәдениет ескерткіштері.
Архитектуралық дәстүр. Халық шығармашылығы.
6.Орталық Африка халықтары. Антропологиялық типтері. Этнолингвистикалық
сипаттамасы. Тамағы. Киімі. Баспана. Әлеуметтік қатынас. Отбасы. Отбасылық
қатынастар. Рухани мәдениет. Діні.
7.Кәзіргі Африкадағы этникалық процестер. Трайбализм. Интеграциялық және
консолидациялық процестер. Англо-африкандықтар (ағылшын отаршылдарының
ұрпактары) мен африканерлер (голландиялық отаршылардың ұрпақтары).
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Бютнер Д. История Африки с древнейших времен. М, 1981.
Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
Куббель Л.Е. «Страна золота»-века, культуры, государства. (Западная Африка). М, 1990.
Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
Арсеньев В.Р. Звери-боги-люди. М, 1991.
Асоян Б.Р. Все еще удивительная Африка. М, 1987.
7. Америка халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану прцесі,
этномәдени ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап
алуын ашу.
Негізгі түсініктер: Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Солтүстік Америка. Солтүстік Американың арктикалық аймағы (эскимостар).
Солтүстік Американың үндіс халықтары. Негізгі шаруашылығы. Еңбек құралдары.
Дәстүрлі мәдениеті. Баспана. Киімі. Материалдық мөәениеті. Діні.
27
2.Мезоамерика. Тілдік құрамы. Шар уа шылығы. Са уда. Ірі семьялық топтар.
Діні. Майя мәдениеті. Майя жазбалары.
3.Оңтүстік Америка. Тілдік құрамы. Жер шаруашылығы. Шаруашылыгы:
терімшілік, аңшылық пен балық аулау. Қоғамдық катынастары. Экзогамдық топтар.
Діни наным-сенімдері. Европалықтардың Американы басып алуы мен отарлауы.
Отарлау саясатының зардаптары. Жаулап алу саясатынан кейінгі Американың
мәдениеті мен қалыптасуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Америка после Колумба. М.,1992.
Аргеднк Х.Н. Обычай и обряды индейцев. Алма-Ата, 1989.
Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
Народы Америки. Т. 1,2 //Серия «Народы мира». М., 1959.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Стинбл Милослав. Индейцы без томагавков. М, 1984.
Страны и народы. Америка. М, 1981.
Шулц Д.В. Моя жинь среди индейцев. (Индейцы Северной Америкой). М, 1974.
Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
Файнберг Л.А. Охотники американского севера: индейцы и эскимосы. М, 1991.
8.Европа халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы,
мәдениеттегі-шаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар,
германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар,
лезгинка, ашуг,
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.Батыс,
Орталық, Солтүстік жөне Оңтүстік Европа халықтары. Этногенезі жөне этникалық
тарихы. Тілдік және антропологиялық классификациясы. Шаруашылығы жөне
материалдық мөдениеті. Рухани медениеті. Отбасы тұрмысы мен әдет-ғұрптары. Діні.
2.Шығыс славян халықтары. Этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық
сипаттамасы. Шарушалық және материалдық мәдениеті. Отбасы тұрмысы мен әдетгұрыптары. Дәстүрлі халық мәдениеті. Діні. Халық өнері.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары. Этногенез және этникалық тарихы.
Шаруашылығы. Материалдық мәдениеті. Қоғамдық және отбасы тұрмысы. Рухани
мәдениеті.
4.Прибалтика халыктары. Этногенез және этникалық тарихы. Шаруашылығы.
Кәсібі. Материалдық жөне рухани мәдениеті. Діні.
28
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары. Этногенез жөне этникалық тарихы.
Шаруашылығы. Баспана. Киімі. Рухани мәдениеті. Отбасылық тұрмысы.
6.Кавказ халықтары. Этникалық кұрамы. Этногенезі және этникалық тарихы. Тіл
топтары. Шаруашылыгы. Материалдык мәдениеті. Баспана. Киімі. Тағамы. Қоғамдық
жөне отбасылық турмысы. Діни нанымдар. Халық шығармашылығы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
Алхазова Н.Д. Кройторекску Л.И. Королевсве, где говарят по-англиски. Обычай,
традиции, праздники. М, 1989.
Брак у народов Северной и Северо-Западной Европы. М.,1990.
Волкова
Н.Г.
Этнонимы
и
племенные
названия
Северного
Кавказа.
М.,1972.
Герман а.А. История Республики немцев Поволья в событиях, фактах, документах, М,
2000.
Искахаков Д.М. Татары. (Популярный очерк этнической истории и демографии).
Набережны Челны, 1993.
Кертман Л. География, история икультура Англи. М, 1979.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Русские. (Народы и культуры). Под.ред. В.А. Александрова, И.В. Власова, Н.С. Полищук.
М, 1999.
Что нужно знать о народах России (справочник для гос. служащих). – М, 1999.
9. Қазақстанның этникалық тарихы.
Семинар сабағының мақсаты: Ежелгі уақыттан кәзіргі кезеңге дейінгі қазақ халқының
шығу тегі, этникалық құрамы, диаспоралардың пайда болуын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Арий, Алаш, сақ, түрік, татар, қыпшақ, ноғай, өзбек, қазақ, Қазақстан,
шежіре, көшпенді, ауыз әдебиеті.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Қазақстан халықтары. Кәзіргі этнолингвистикалық жағдайдың қалыптасуы
Антропологиялық,
лингвистикалық,
шаруашылық-мәдени
сипаттама.
Қазақты
этнологиялық зерттеу тарихы.
2.Қазақ этногенезі және этникалық тарихы. Археология, антропология, этнология,
фольклор, лингвистика және жазба көздеріндегі мәліметтер. «Қазақ» этнонимі. Қазақ
жүздері және этникалық территориясы. Қазақ халқының этникалық құрылымы,
қоныстану географиясы және саны
3.Этникалық тарихтың негізгі кезеңдері. Қазіргі Казақстан тұрғындарының
қалыптасуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
29
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары.
Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
10. Қазақ этнологиясы.
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер:
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы.
Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық
типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі
шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері.
Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал
шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың
түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу.
Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы.
Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы.
Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды
сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының
халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен
(тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық.
Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б.
этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі.
30
3.Материялдық мәдениеті. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің пайда
болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі
заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос,
жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі
үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық
құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен
байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына
географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды
бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері.
Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Бас киімдер. Тері және пималық аяқ – киім.
Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен әдістері. Амулеттер. Киім
мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік
мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым
салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау
әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен
байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің
дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер.
Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал
шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу.
Кесте тігу.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы.
Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтардың отбасы – некелік қатынастары.
Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті
этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни
көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну.
Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақта исламның таралуы. Өмірдегі
түрлі халықтық білімдері – календарь, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана. 2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Семинар сабағының мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық
теорияларын қарастыру.
31
Негізгі түсініктер:
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері. Тарихи фактор.
Әлеуметтік фактор. Саяси фактор. Жағдайлық фактор. Этностар арасындағы
байланыстың нұсқалары. Этникалық ассимиляция. Этникалық адаптация..
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық. Жергілікті халықтар.
Абориген. Этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері. Геноцид. Апартеид.
Сегрегация. Дискриминация. Жат мәдениет концепциясы.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары. Аккультурация
концепциясы. Жұмылдыру концепциясы. Интегрировалық концепциясы. Ішкі
отарландыру концепциясы.
Студенттің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік нұсқаулары.
Түсініктеме жазбасы.
Білім беру жүйесінде лекциядан және семинар сабақтарымен қатар студенттердің
өзіндік жұмысы да маңызды орын алады. Сол себептен бұл курстан студенттер келесі
жұмыс түрлері қарастырылған.
1. Тыңдалған конспектіленген лекцияны өңдеу.
2. Семинар сабақтарына дайындық.
3.Пәннен емтиханға дайындық.
4.Баяндама және реферат жазуға дайындық.
Cтуденттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
Көлем. с/б
Кіріспе
Этнология теориясының негізі және бағыты
Әлем халықтарының негізгі классификациясы
Австралия және Мұхит аралдары халықтары
Ежелгі Қазақстан тарихынан жазба деректер
Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Еуропа халықтары
Қазақстанның этникалық тарихы
Қазақ этнологиясы
Этностар арасындағы қарым-қатынастар
Барлығы
Студент семинар сабағына дайындалғанда кем
дегенде 2 сағат жұмсауы керек
Барлығы:
32
0,5 с
0,5 с
1с
0,5 с
1 с.
0,5с.
0.5 с.
0.5с.
0,5 с.
0,5с.
0,5 с.
0,5 с.
7,5 с.
30
сағат
2 сағат
3 сағат
3 сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
32 с
30
сағат
Бақылау.
Конспектіні тексеру
Тақырып
семинарда
сұрау
2.
Семинар
сабақтарына
дайындық
Лекция коспекциясымен жұмыс
№ Жұмыс
түрі
1.
4.
Пәннен
емтиханға
дайындық
Баяндама
рефератқа
дайындық.
3.
Пәннің барлық тақырыбы бойынша.
7 сағат 16
сағат
Таңдап алынған тақырыбы бойынша.
7,5 с.
Барлығы:
45 сағат 78
час
Cтуденттердің өз бетімен істейтін жұмыстары. «тарих» және «құқық және
экономика негідері» мандығы.
4.
Пәннен
емтиханға
дайындық
3.
Баяндама
рефератқа
дайындық.
Көлем. с/б
Кіріспе
Этнология теориясының негізі және бағыты
Әлем халықтарының негізгі классификациясы
Австралия және Мұхит аралдары халықтары
Ежелгі Қазақстан тарихынан жазба деректер
Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Еуропа халықтары
Қазақстанның этникалық тарихы
Қазақ этнологиясы
Этностар арасындағы қарым-қатынастар
Барлығы
Студент семинар сабағына дайындалғанда кем
дегенде 2 сағат жұмсауы керек
0,5 с
0,5 с
1с
0,5 с
1 с.
0,5с.
0.5 с.
0.5с.
0,5 с.
0,5с.
0,5 с.
0,5 с.
7,5 с.
30
сағат
Пәннің барлық тақырыбы бойынша.
7 сағат 8 сағат
Барлығы:
Таңдап алынған тақырыбы бойынша.
7,5 с.
Барлығы:
2 сағат
2 сағат
2 сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
22 с
30
сағат
Бақылау.
Конспектіні тексеру
Тақырып
семинарда
сұрау
2.
Семинар
сабақтарына
дайындық
Лекция коспекциясымен жұмыс
№ Жұмыс
түрі
1.
45 сағат 60
час
Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Түсініктеме жазбасы.
Оқытушының басшылығымен өтетінстуденттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Этнология пәні бағдарламасы бойынша оқу үрдісіне студенттердің үздіксіз қатысуын
33
ескереді. Сабақ барысында пән бойынша білімді игеруді қамтамассыз етіп, оқытушы мен
студенттердің шығармашылықпен жұмыс жасауына мүмкіндік береді.
Бұл пәнді игерулде әдебиет мәселесі қиындық туғызбауды. Бірақ мемлекеттік тілде
бірғана әдебиет бар. Оның өзі студенттердің бәріне жете бермейді. Сол себептен
Оқытушының басшылығымен өтететін студенттердің өз бетімен істейтін лекциядағы
күрделі, ауқымды, көлемді сұрақтарды студентпен бірге, ал әдебиеті жеткілікті болған
жағдайда студенттердің өздері конспектілейді. Сонымен қатар бұл сабақтарда картамен
жұмыс жасайды. Әлем елдерінің саяси және физикалық тұрғыда осы картадан
коллоквиюм тапсырады. Бір рет бақылау жұмысын жазады. Студенттер жазған баяндама,
рефераттарын қорғайды. Екі рет тес сұрақтарынан сынақ тапсырады.Сабақтың әр түрлі
фрмада, әңгіме, пікірталас, диспут, т.б. қолданылады Аудитория сабақтарында оқытушы
күрделі тақырыптарды игеруге көмектеседі. Сонымен қатар оқытушы лекция және
семинар сабақтарын қалдырған немесе қалып қоюшы студенттермен жұмыс жүргізеді.
Дискуссия - белгілі бір күрделі мәселені көпшілік болып пікірталас арқылы шешу.
Оған қатысу алдын ала тиянақты және жан-жақты дайындықты талап етеді. Сондықтан
сізге дискуссияға қатысу үшін көптеген қосымша әдебиеттерді оқуға тура келеді.
Дискуссия білімгерлердің көпшілік алдында сөз сөйлеу қабілетін қалыптастырады, ойөрісін кеңейтеді.
Интерактивті сұхбаттасу- тақырып, мәселе бойынша «сұрақ- жауап» түріндегі өзара
әңгімелесуі. Мұндай сұхбаттасу пкірталастыққа (дискуссияға) жақын болады, өйткені
әңгіме даулы мәселенің төңірегінде жүріп отырады. Тақтаға шыққан білімгер немесе
шағын топ «маман» ретінде аудитория қойған сұрақтарға жауап қайтарады. Аудитория да
өз пікірін айтып отырады.
Реферат тақырыптары
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Этнологиялық деректер
Ғылыми – іздену жұмыстарының әдістері
Жаңа Луайте аралдары мен фиджи халықтары
Тайван аралдары халықтары
Жаңа Зеландия халықтары
Австралия халықтарының шығу тарихы
Оңтүстік Азия халықтарының этногенезі және этникалық тарихы
Оңтүстік Шығыс Азия халықтарының этникалық тарихы және этногенезі
Цинляньцан мәдениеті және Қытайдағы Жапония
Солтүстік Америка халықтарының этногенезі
Жапонияның рухани мәдениеті
Батыс Африка халықтарының өндіріс және үй кәсібі
Инк мәдениеті
Америкадағы қазіргі этникалық процестер.
Европа халықтарының әлеуметтік тұрмысы және рухани мәдениеті.
1. Кіріспе
Мақсаты: Этнология пәні, әдіс түрлері, дерек көздері мен функцияларымен таныстыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық әдіс, деректер жинау
және іздеу әдістері.
Әдістемелік нұсқау:
Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе
конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Әдебиет:
34
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
2. Этнология теориясының негізі және бағыты
Негізгі түсініктер: Тарихи мәдени бағыт. Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис).
Әлуметтік бағыт. Географиялық бағыт. Тарихи географиялық бағыт. Мәдени шенберлер
мектебі. Тарихи этнологияның американдық мектебі немесе психологиялық антропология.
Гелиолитикалық мектебі. Француз әлеуметтік мектебі. Структуралистік бағыт
Функционализм. Жүйелік теориясы.
Әдістемелік нұсқау: Лекция сабағын жалғастырымыз. 5 және 6 сұрақтарды өздерің
қарастырасыңдар. Дәптерлеріңе коспектілеп сабақ айтасыңдар.
Сұрақтар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Мақсаты: Әлем халықтарын топтау мен жіктелуі туралы түсінікті ашу.
Негізгі түсініктер: Расса, морфология, физиология, тілдік семья, мәдени-шаруашылық
түр.
Әдістемелік нұсқау: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген 3
және 4 сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
35
4. Австралия және Мұхиттық аралдар халықтарының тарихи-мәдени және
географиялық сипаттамасы.
Негізгі түсініктер: Абориген, австралия тілдері, «унгуд».
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Австралия, Меланзия, Микронезия, Полинезия.
2.Австралия халқы Антропологиялық сипатгама.
3.Меланезия және Микронезия халықтары.
4.Полинезия халқы:
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова
О.В.
Личность
и
социальные
нормы
в
раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
Кабо.
В.Р.
Происхождение
и
ранняя
история
аборигенов
Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
5. Азия халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Арий, конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Батыс жоне Алдыңғы Азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халқтары.
3. Шығыс Азия халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
36
Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
6. Африка халықтары.
Мақсаты: Африканың географиялық жағдайы, этникалық тарихы, социогенезі,
шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Койсан халықтары, суахили, еуропейдтер, негройдтар, эфиоптар,
терімшілік, аңшылық, фелидж, тукули, жер өңдеудің түрлері, малдың түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Африканың тарихи-мәдени жөне географиялық сипаттамасы.
2.Солтүстік Африка халықтары.
3.Шығыс Африка халықтары..
4.Оңтүстік Африка халықтары.
5.Батыс Африка халықтары.
6.Орталық Африка халықтары.
7.Кәзіргі Африкадағы этникалық процестер.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Бютнер Д. История Африки с древнейших времен. М, 1981.
Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
Куббель Л.Е. «Страна золота»-века, культуры, государства. (Западная Африка). М, 1990.
Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
Арсеньев В.Р. Звери-боги-люди. М, 1991.
Асоян Б.Р. Все еще удивительная Африка. М, 1987.
7. Америка халықтары.
Мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану процесі, этномәдени
ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап алуын ашу.
Негізгі түсініктер: Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес, мулат.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Солтүстік Америка.
2.Мезоамерика.
3.Оңтүстік Америка.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
37
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Аргеднк Х.Н. Обычай и обряды индейцев. Алма-Ата, 1989.
Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Стинбл Милослав. Индейцы без томагавков. М, 1984.
Страны и народы. Америка. М, 1981.
Шулц Д.В. Моя жинь среди индейцев. (Индейцы Северной Америкой). М, 1974.
Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
Файнберг Л.А. Охотники американского севера: индейцы и эскимосы. М, 1991.
8.Европа халықтары.
Мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы, мәдениеттегішаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар,
германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар,
лезгинка, ашуг.
Әдістемелік нұсқау:
Сұрақтар:
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
Алхазова Н.Д. Кройторекску Л.И. Королевсве, где говарят по-англиски. Обычай,
традиции, праздники. М, 1989.
Брак у народов Северной и Северо-Западной Европы. М.,1990.
Волкова
Н.Г.
Этнонимы
и
племенные
названия
Северного
Кавказа.
М.,1972.
Искахаков Д.М. Татары. (Популярный очерк этнической истории и демографии).
Набережны Челны, 1993.
Кертман Л. География, история икультура Англи. М, 1979.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Русские. (Народы и культуры). Под.ред. В.А. Александрова, И.В. Власова, Н.С. Полищук.
М, 1999.
Что нужно знать о народах России (справочник для гос. служащих). – М, 1999.
9. Қазақстанның этникалық тарихы.
Мақсаты: Ежелгі уақыттан кәзіргі кезеңге дейінгі қазақ халқының шығу тегі, этникалық
құрамы, диаспоралардың пайда болуын зерттеу.
38
Негізгі түсініктер: Арий, Алаш, сақ, түрік, татар, қыпшақ, ноғай, өзбек, қазақ, Қазақстан,
шежіре, көшпенді, ауыз әдебиеті.
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырамыз.Пікірталас өткіземіз.
Сұрақтар:
1.Қазақстан халықтары.
2.Қазақ этногенезі және этникалық тарихы.
3.Этникалық тарихтың негізгі кезеңдері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары.
Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
10. Қазақ этнологиясы.
Негізгі түсініктер:
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырып, диспут өткіземіз. Төмендегі әдебиеттер
арқылы дайындалып, сұрақтардың мазмұнын ашу.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
39
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық теорияларын қарастыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция,
консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация,
дискриминация, акультурация.
Әдістемелік нұсқау: Дөңгелек стол өткіземіз. Осы тақырып бойынша дайындалып,
пікірлеріңді ортаға саласыңдар.
Сұрақтар:
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Негізгі әдебиеттер тізімі
1. Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы.
Алматы, 1994
2. Этнография /Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова. М.,1982.
3. Этнология /Под.ред Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. М.,1994.
4. Итс.Р.Ф. Введение в этнографию. Л.,1991.
5. Атлас народов мира. М., 1964.
6. Брук С.А. Население мира. М.,1981.
7. Народы мира. Историко-этнографический справочник. М.,1988.
8. Население мира. М.,1992.
9. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография.
Астана.2001.
10. Садохин А.П. Этнология. М.2004.
11. Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
12. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. М.,1981.
13. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.,1983.
14. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М.,1983.
15. Марков Г.Е. История хозяйства и материальной культуры. М.,1993.
16. Пучков П.И. Современная география религии. М.,1976.
17. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1983.
18. Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1966.
19. Токарев С.А. Истоки этнографической науки (до середины XIX в.). М.,1978.
20. Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
40
21. Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
22. Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
23. Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
М.,1968.
24. Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
25. Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
26. Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
27. Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
28. Аристова Т.Ф. Материальная культура курдов XIX-первой пол. XX веков. М.,1990.
29. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
30. Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
31. Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
32. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М.,1976.
33. Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
34. Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
35. Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
36. Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
37. Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
38. Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
39. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
40. Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
41. Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
42. Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
43. Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
44. Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
45. Америка после Колумба. М.,1992.
46. Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
47. Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
48. Народы Америки. Т. 1,2 //Серия «Народы мира». М., 1959.
49. Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
50. Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
51. Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
52. Волкова Н.Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа.
М.,1972.
53. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
54. Кисляков А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней
Азии и Казахстана. М.,1972.
55. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
56. Мұқанова Г.Қ. Этнология. Оқу-әдістемелік құрал. А.2005.
57. Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
41
Костанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақстан тарихы кафедрасы
(SILLABUS)
«Этнология» пәнін оқытудың бағдарламасы
050114 «Тарих» мамандығы
Оқыту түрі - күндізгі, сырттай
2 кредит (90 сағат)
Оқыту түрлері
күндізгі,
тарих
сырттай
(тарих)
сырттай
(тарих)
сырттай құқық
және экономика
негіздері
Семестр
2
1
2
7
кредит саны
Барлығы
аудиториялық сағаттар
Лекция
семинар (практикалық)
оқытушының басшы-лығымен
өтетін сту-денттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
2
90
45
15
15
2
90
18
12
6
2
90
30
15
15
2
90
30
15
15
студенттердің өз беті-мен істейтін
жұмыстары
емтихан (семестр)
45
78
60
60
2
2
4
8
15
Қостанай 2009.
42
Курстың аты: ЭтнологияБайдалы Рауан Жомартұлы тел. 8777-706-57-50.
Қазақстан тарихы кафедрасында 2004 жылдан жұмыс істейді.
«Этнология», 2 кредит 90 сағат.
Курстың коды: Etn 1206
Тарих және өнер факультетінде сабақ кестесі бойынша.
Курстың қысқаша сипаттамасы.
Пәнді оқытудың мақсаты.
Оқу-әдістемелік кешенге түсініктеме. «Этнология» пәні бойынша оқу-әдістемелік
кешен екі бөлімнен тұрады: пәннің оқу бағдарламасы және пән бойынша оқу-әдістемелік
материалдар. Пәннің оқу бағдарламасында пән туралы, пәннің прекезвизиттері мен
постпреквизиттері туралы мәліметтер, пәннің қысқаша түсініктемесі, әдебиеттер тізімі,
рейтинг шкаласына сәйкес студенттердің білімін бағалау жөніндегі ақпараттар бар. Осы
пән бойынша оқу әдістемелік материалдар бойынша курстың тақырыптық жоспары,
лекция сабақтарының тезистері, семинар сабақтарының жоспары және әр семинар
бойынша әдістемелік нұсқау көрсетілген, студенттің өзіндік жұмысының жоспарлары, пән
бойынша өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары, бақылау сұрақтары қамтылған.
1.Пән туралы қысқаша мәліметтер.
1.1 Пән сипаттамасы. Этнология курсы тарих ғылымының бір саласы. Этнология
ғылымының бір саласы. Этнология ғылымының негізгі зерттеу обьктісі дүние жүзі
халықтары болып табылады. Ол әлем халықтарының шығу тегін жан-жақты оқытады.
Сонымен бірге қазақ халқының да этнографиясын қоса оқытады. Этнологиялық
зерттеулер қоғамдық дамудың бастапқы сатыларындағы әлем халықтарының мәдениеті
мен тарихын көрсетіп беруде айрықша роль атқарады.
1.2.Курстың мақсаты. «Этнология» курсы студенттерді аталмыш ғылыммен, оның
әдістері мен проблематикаларымен таныстыру, пәннің негізгі теориялық танымын көрсету
болып табылады. Курстың мақсаты- болашақ тарихшыларды этнология және жтнография
байланыстары мен ерекшеліктеріне, Отандық этнологияның даму тарихына,
құрылымдарына, сондай-ақ дүние жүзі халықтарын классификациялауды, этнологиядағы
негізгі топтау түрлеріне, Австралия және Мұхиттық аралдар халықтары, Азия, Америка,
африка халықтары мен Европа халықтарының этнографиясына, сонымен бірге қазақ
халқының этнографиясына тоқтала отырып, оқыту. Этнология пәнінің тарих ғылымында
алатын орнымен, оның міндеттері-тәсілдері және даму тарихымен таныстыру.
1.3. Курстың міндеттері. Этнология ғылымының тарихынан, этнологиядағы
эволюциялық бағыттар туралы, этнология ғылымының дамуы туралы, Этнологиялық
деректер мен зерттеу жұмыстарының тәсілдері мен әдістерінен, этникалық процестер,
дүние жүзі халықтарының материалдық және рухани мәдениетінен білімгерлерге мәлімет
беру.
- дүниежүзіндегі халықтардың қоғамдық құрылысын, генезисін, заттай тұрмысын
және рухани мәдениеттерін түбегейлі зерттеп, жан- жақты оқытып, білім беру.
- этнология пәні жөнінде анықтама алу, тарихи оқиғалар мен факторларға талдау
жасап үйрену, этнологиялық деректерді өңдеу әдістерін түсіндіру;
- өз пікірлерін нақты деректерге сүйеніп, толық баяндап беруге, тақырып бойынша
қорытынды жасауға үйрету.
- этнологиялық және басқа да деректерді, тарихи әдебиеттерді пайдалану арқылы
реферат, баяндамалар жазу.
- этнология пәнін оқыту процесінде этнология және этнография ғылымының
тарихына, алғашқы дерек көздеріне тоқтала отырып, келесі өзекті мәселелердің қысқаша
тарихнамасын беру қажеттілік болып саналады;
- этнология пәнін оқыту студенттердің тарихи санасын қалыптастырып, Қазақстан
Республикасы алдында тұрған міндеттерді шешуге белсенді қатысуға жағдай жасау, оны
іске асыру;
43
- этнология пәнін оқыту барысында студенттер басқа да елодердің тарихи мәселелері
бойынша ғылыми зерттеудің қазіргі деңгейімен танысады.
- әр тақырып бойынша логикалық ойлауға ( логикалық схема жасауға ) үйрету.
- Қазақстан Республикасымен көршілес жатқан Азия және Африка, Европа мен
Америка елдернің этнографиясын, этногенезін, материалдық және рухани мәдениетін,
шаруашылығы мен әдет-ғұрыптарын, табиғатын оқыту жан-жақты қамтамасыз етліген.
- Халықтардың нәсілдік, тілдік, рухани, шаруашылық негізде классификациялап,
түсіндіру
- Қазақ халқының этнографиялық мектебінің дамуын оқыту
- қазақ халқының этногенезін, этнонимін, антропологиясын оқыту
1.4 Преквизиттер:
1. Дүние жүзі тарихы
2. География
3. Қазақстан тарихы
4. Саясаттану
5. Философия
6. Мәдениеттану
1.5 Постреквизиттер:
1. Қосалқы тарихи пәндер.
2. Фольклор
3. Лингвистика
4. Археология
5. Этнопедагогика
6. Этнопсихология
7. Сөздіктер
Барлығы:
Күндізгі оқу бөліміндегі лекция сабақтарының календарлытақырыптық жоспары.
Оқытушының Студенттердің
лекция семинар басшылығымен
өз бетімен
өтетін
істейтін
студенттердің жұмыстары
өз бетімен
істейтін
жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2 сағат
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
1 сағат
4 сағат
5.Азия халықтары
2cағат
2 сағат
2 сағат
4 сағат
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
8.Еуропа халықтары
2 сағат
2 сағат
2 сағат
4сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
10.Қазақ этнологиясы
2 сағат
2 сағат
2 сағат
5сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
1 сағат
1 сағат
1 сағат
4сағат
Барлығы:
15
сағат.
15
сағат.
44
1 сағат
2 сағат
1 сағат
2 сағат
15 сағат.
4 сағат
4 сағат
45
сағат.
Cырттай оқу бөлімі «тарих» және «құқық және экономика негізері»
мамандықтарындағы лекция сабақтарының календарлы-тақырыптық жоспары.
Барлығы:
лекция семинар
студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
1 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
1 сағат
6 сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
6 сағат
5.Азия халықтары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
6 сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
6 сағат
8.Еуропа халықтары
2 сағат
2 сағат
6 сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
6 сағат
10.Қазақ этнологиясы
2 сағат
2 сағат
6сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
2 сағат
2 сағат
6 сағат
Барлығы:
15
сағат.
15
сағат.
60 сағат.
Cырттай оқу бөліміндегі «тарих» мамандығының лекция сабақтарының
календарлы-тақырыптық жоспары.
лекция семинар
студенттердің өз бетімен
істейтін жұмыстары
1.Кіріспе
1 сағат
-
7 сағат
2.Этнология теориясының негізі және бағыттары
2 сағат
-
7 сағат
3. Әлем халықтарының негігі классификациясы
1 сағат
-
7 сағат
4. Австралия және Мұхит аралдары халықтары
1сағат
1 сағат
7 сағат
5.Азия халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
6.Африка халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
7.Америка халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
8.Еуропа халықтары
1 сағат
1 сағат
7 сағат
9.Қазақтың этникалық тарихы
1 сағат
1 сағат
7 сағат
10.Қазақ этнологиясы
1 сағат
-
7 сағат
11.Этностар арасындағы қарым-қатынастар
1 сағат
-
8 сағат
Барлығы:
12сағат.
6сағат.
Барлығы:
Лекция материялдарының мазмұны
Лекция 1. Кіріспе
1. Этнология пәні және міндеттері.
45
78 сағат.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4.Современная этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
3.Меланезия халықтары.
4.Полинезия халықтары.
5.Микронезия халықтары.
Лекция 5. Азия халықтары.
1.Батыс және Алдынғы азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халықтары.
3.Оңтүстік – шығыс Азия халықтары.
4.Шығыс Азия халықтары.
5. Орталық Азия халықтары.
6.Сібір халықтары.
Лекция 6. Африка халықтары.
1.Тарихи – мәдени және географиялық мінездеме.
2.Солтүстік Африка халықтары.
3.Шығыс Африка халықтары.
4.Батыс Африка халықтары.
5.Орталық Африка халықтары.
6.Оңтүстік Африка халықтары.
Лекция 7. Америка халықтары.
1.Солтүстік Америка.
2.Мезоамерика.
3.Оңтүстік Америка.
4.Европалықтардың Американы басып алуы мен отарлауы.
Лекция 8. Европа халықтары.
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
6.Кавказ халықтары.
46
Лекция 9. Қазақстанның этникалық тарихы
1.Қазақтар. Қазақтарды этнологиялық зерттеу тарихы.
2.Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихы.
Лекция 10. Қазақ этнологиясы
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
Лекция 11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Семинар сабақтарының әдістемелік нұсқауы.
Этнология курсынан студенттер бағдарлама материялын терең игеруге бағытталған.
Бұлардың тақырыптары лекцияны тоқтыра түседі.
Семинардың мақсаты – этнографиялық деректерден тарихи-мәдени тақырыпқа
шығу болып табылады. Сол үшін студенттке ғылыми шығармашылығын көрсетуге толық
мүмкіндік берілген.
Семинар сабақтарының міндеттері:
1.Студентті қоғамдық құбылысқа тарихи көзқарасты қалыптастыру.
2.Студентті кәзіргі әлемдегі этноконфессиялық жағдаймен таныстыру.
3. Студентті адамның мәдени, ерекшіліктері көруге үйрету.
4.Этнографиялық декректермен жұмыс істеп: адамзаттың мәдениетін көріп, оларды бірбірімен салыстырып, хронология, эволюция әртүрлі ерекшеліктерін анықтай білуге
үйрету.
5. Библиографияны құрастыра білуге үйрету.
6.Баяндаманы талқылап, пікірталас жүргізуге үйрету.
7.Студенттке ғылыми түйсіктің негізін қалау.
Семинар сабақтары.
1. Кіріспе
Семинар сабағының мақсаты: Этнология пәні, әдіс түрлері, дерек көздері мен
функцияларымен таныстыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық әдіс, деректер жинау
және іздеу әдістері.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
47
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
2. Этнология теориясының негізі және бағыты
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер: Тарихи мәдени бағыт. Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис).
Әлуметтік бағыт. Географиялық бағыт. Тарихи географиялық бағыт. Мәдени шенберлер
мектебі. Тарихи этнологияның американдық мектебі немесе психологиялық антропология.
Гелиолитикалық мектебі. Француз әлеуметтік мектебі. Структуралистік бағыт
Функционализм. Жүйелік теориясы.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Семинар сабағының мақсаты: Әлем халықтарын топтау мен жіктелуі туралы түсінікті
ашу.
Негізгі түсініктер: Расса, морфология, физиология, тілдік семья, мәдени-шаруашылық
түр.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
4. Австралия және Мұхиттық аралдар халықтарының тарихи-мәдени және
географиялық сипаттамасы.
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер: Абориген, австралия тілдері, «унгуд».
48
Симинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Австралия, Меланзия, Микронезия, Полинезия. Австралия және Мүхиттың Азия
халықтары этногенезінің мәселелері мен осы аймақ халықтарының этникалық тарихының
негізгі кезеңдері. Австралия мен Мұхиттың аралдарға европалықтардың енуі және оның
зардаптары
2.Австралия халқы Антропологиялық сипатгама. Австралия мен Тасманияның негізгі
халықтарының тілі. Шаруашылығы: аң аулау, терімшілік жөне балық аулау. Материалдық
мәдениеті. Қоғамдық қүрылысы және әлеуметтік кұрылымы: тайпа, фратрия, ру, некелік
топтар, локалдық топтар. Австралия мен Тасмания аборигендерінің діні: тотемизм,
анимизм, мана және т.б. Халық шығармашылығы жөне көркем өнері.
3.Меланезия және Микронезия халықтары. Тілдік құрамы, нәсілі. Шаруашылықмәдени типтері: қол егіншілігі, өртемелі-шабындық егістігі, балық аулау. Материалдық
мәдениет. Қоғамдық қүрылысы. Дәстүрлі діні. Фольклор, көркем және музыка өнері.
4.Полинезия халқы:
Антропологиялық және тілдік кұрамы. Шаруашылығы: қол егіншілігі жөне балық аулау.
Дәстүрлі косібі. Баспана. Киімі. Әлеуметгік жіктеу. Меншік түрлері. Діні. Мектеп. Халық
шығармашылығы. Музыка өнері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова
О.В.
Личность
и
социальные
нормы
в
раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
Кабо.
В.Р.
Происхождение
и
ранняя
история
аборигенов
Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
5. Азия халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени
ерекшеліктерін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Арий, конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Батыс жоне Алдыңғы Азия халықтары. Алдыңғы Азия халықтарының этногенезі мен
этникалық тарихы. Қазіргі этникалық қүрамы. Алдыңғы Азияның ежелгі мемлекеті.
Шаруашылық түрі: соқалы және көшпелі мал шаруашылығы. Материалдық мәдениеті.
Мал және жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың баспана түрлері. Мал және
жер шаруашылығымен айналысатын халықтардың дәстүрлі әбзел-мүлкі. Дәстүрлі жейтін
49
тамақтың мөлшері, құрамы. Семья. Әлеуметтік катынастар. Қоғамдық катынастар. Рухани
мәдениеті. Халық шығармашылығы. Ұлттық музыка өнері. Халықтық медицина. Дін.
2.Оңтүстік Азия халқтары. Этногенез жөне этникалық тарихы. Кәзіргі этиикалық
құрамы. Тілдік жөне антропологиялық кұрамы. Жыртпалы егіншілік. Жасанды суармалы
жолмен кетпенмен, шотпен жер өндеу. Өртемелі-шабындықты егіншілік, көшпелі жөне
жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Архаикалық мәдени - шаруашылық түрлері: аң
аулау, терімшілік, балық аулау. Материалдық мәдениет. Баспаналар және қоныстар.
Дәстүрлі көші-қон құралы. Қоғамдық құрылысы, отбасы жөне отбасылық қатынастар.
Касталық жүйе. Рухани мәдениет. Музыка, театр, көркем сурет өнері, архитектура және
дін.
3. Шығыс Азия халықтары. Этногенезі және этникалық тарихы. Этникалық және
несілдік кұрамы. Қытайдағы Цинляньган және Яншао мәдениеті. Жапонияның неолиттік
«дземон» мөдениеті. Сянбилер. Антропологиялық және этнологиялық қүрамы.
Шаруашылық мәдени типі. Аңшылар, балыкшылар жөне терімшілер. Кетпенді егіншілік,
жыртпалы егішілік. Мал шаруашылығы. Бұғы шаруашылыгы. Материалдық мәдениет.
Каркасты-бағаналы конструкциядағы баспана. Киім. Тамақ. Әлеуметтік ұйым. Рухани
мәдениет. Жазба дәстүрі. Шығыс Азия халықгарының діні. Буддизм. Ламаизм. Даосизм.
Синтоизм. Шаманизм.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
6. Африка халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Африканың географиялық жағдайы, этникалық тарихы,
социогенезі, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Койсан халықтары, суахили, еуропейдтер, негройдтар, эфиоптар,
терімшілік, аңшылық, фелидж, тукули, жер өңдеудің түрлері, малдың түрлері.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Африканың
тарихи-мәдени
жөне
географиялық
сипаттамасы.
Африка
халықтарының этногенезі жөне этникалық тарихы. Халқының
этнолингвистикалық
жөне антропологиялық құрамы.
50
2.Солтүстік Африка халықтары. Шаруашылығы және материалдық мәдениеті. Араб
малшылары. Халық шығармашылыгы және рухани мәдениет. Отбасы және отбасылық
катынастар.
3.Шығыс Африка халықтары. Этнолингвистикалық классификация. Шаруашылығы.
Мал жөне жер шаруашылығы. Номадизмнің азиаттық және африкалық түрі. Қосалқы
көсіп току өнері. Рухани мәдениет. Отбасы жөне отбасылық қатынастар.
4.Оңтүстік Африка халықтары. Аймақтық тілдік және антропологиялық сипаттамасы.
Шаруашылығы. Тропикалық кетпенді егіншілік және көшпелілік бақташылық, мал
шаруашылығы. Баспана. Әлеуметтік ұйым. Діни наным-сенімдер. Отбасы және
отбасылық қатынастар
5.Батыс Африка халықтары. Тілдік семьясы мен антропологиялық типі. Шаруашылық
қызметінің түрлері. Дін. Киімі. Тамағы. Баспана. Қолөнер мәдениет ескерткіштері.
Архитектуралық дәстүр. Халық шығармашылығы.
6.Орталық Африка халықтары. Антропологиялық типтері. Этнолингвистикалық
сипаттамасы. Тамағы. Киімі. Баспана. Әлеуметтік қатынас. Отбасы. Отбасылық
қатынастар. Рухани мәдениет. Діні.
7.Кәзіргі Африкадағы этникалық процестер. Трайбализм. Интеграциялық және
консолидациялық процестер. Англо-африкандықтар (ағылшын отаршылдарының
ұрпактары) мен африканерлер (голландиялық отаршылардың ұрпақтары).
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Бютнер Д. История Африки с древнейших времен. М, 1981.
Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
Куббель Л.Е. «Страна золота»-века, культуры, государства. (Западная Африка). М, 1990.
Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
Арсеньев В.Р. Звери-боги-люди. М, 1991.
Асоян Б.Р. Все еще удивительная Африка. М, 1987.
7. Америка халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану процесі,
этномәдени ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап
алуын ашу.
Негізгі түсініктер: Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес, мулат.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Солтүстік Америка. Солтүстік Американың арктикалық аймағы (эскимостар).
Солтүстік Американың үндіс халықтары. Негізгі шаруашылығы. Еңбек құралдары.
Дәстүрлі мәдениеті. Баспана. Киімі. Материалдық мәдениеті. Діні.
2.Мезоамерика. Тілдік құрамы. Шар уа шылығы. Са уда. Ірі семьялық топтар.
Діні. Майя мәдениеті. Майя жазбалары.
51
3.Оңтүстік Америка. Тілдік құрамы. Жер шаруашылығы. Шаруашылыгы:
терімшілік, аңшылық пен балық аулау. Қоғамдық катынастары. Экзогамдық топтар.
Діни наным-сенімдері.Европалықтардың Американы басып алуы мен отарлауы.
Отарлау саясатының зардаптары. Жаулап алу саясатынан кейінгі Американың
мәдениеті мен қалыптасуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Аргеднк Х.Н. Обычай и обряды индейцев. Алма-Ата, 1989.
Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Стинбл Милослав. Индейцы без томагавков. М, 1984.
Страны и народы. Америка. М, 1981.
Шулц Д.В. Моя жинь среди индейцев. (Индейцы Северной Америкой). М, 1974.
Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
Файнберг Л.А. Охотники американского севера: индейцы и эскимосы. М, 1991.
8.Европа халықтары.
Семинар сабағының мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы,
мәдениеттегі-шаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар,
германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар,
лезгинка, ашуг.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы. Батыс,
Орталық, Солтүстік жөне Оңтүстік Европа халықтары. Этногенезі жөне этникалық
тарихы. Тілдік және антропологиялық классификациясы. Шаруашылығы жөне
материалдық мөдениеті. Рухани медениеті. Отбасы тұрмысы мен әдет-ғұрптары. Діні.
2.Шығыс славян халықтары. Этникалық тарихы. Тілдік және антропологиялық
сипаттамасы. Шарушалық және материалдық мәдениеті. Отбасы тұрмысы мен әдетғұрыптары. Дәстүрлі халық мәдениеті. Діні. Халық өнері.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары. Этногенез және этникалық тарихы.
Шаруашылығы. Материалдық мәдениеті. Қоғамдық және отбасы тұрмысы. Рухани
мәдениеті.
4.Прибалтика халыктары. Этногенез және этникалық тарихы. Шаруашылығы.
Кәсібі. Материалдық жөне рухани мәдениеті. Діні.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары. Этногенез жөне этникалық тарихы.
Шаруашылығы. Баспана. Киімі. Рухани мәдениеті. Отбасылық тұрмысы.
6.Кавказ халықтары. Этникалық кұрамы. Этногенезі және этникалық тарихы. Тіл
топтары. Шаруашылыгы. Материалдык мәдениеті. Баспана. Киімі. Тағамы. Қоғамдық
жөне отбасылық турмысы. Діни нанымдар. Халық шығармашылығы.
52
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
Алхазова Н.Д. Кройторекску Л.И. Королевсве, где говарят по-англиски. Обычай,
традиции, праздники. М, 1989.
Брак у народов Северной и Северо-Западной Европы. М.,1990.
Волкова
Н.Г.
Этнонимы
и
племенные
названия
Северного
Кавказа.
М.,1972.
Искахаков Д.М. Татары. (Популярный очерк этнической истории и демографии).
Набережны Челны, 1993.
Кертман Л. География, история икультура Англи. М, 1979.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Русские. (Народы и культуры). Под.ред. В.А. Александрова, И.В. Власова, Н.С. Полищук.
М, 1999.
Что нужно знать о народах России (справочник для гос. служащих). – М, 1999.
9. Қазақстанның этникалық тарихы.
Семинар сабағының мақсаты: Ежелгі уақыттан кәзіргі кезеңге дейінгі қазақ халқының
шығу тегі, этникалық құрамы, диаспоралардың пайда болуын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Арий, Алаш, сақ, түрік, татар, қыпшақ, ноғай, өзбек, қазақ, Қазақстан,
шежіре, көшпенді, ауыз әдебиеті.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Қазақстан халықтары. Кәзіргі этнолингвистикалық жағдайдың қалыптасуы
Антропологиялық,
лингвистикалық,
шаруашылық-мәдени
сипаттама.
Қазақты
этнологиялық зерттеу тарихы.
2.Қазақ этногенезі және этникалық тарихы. Археология, антропология, этнология,
фольклор, лингвистика және жазба көздеріндегі мәліметтер. «Қазақ» этнонимі. Қазақ
жүздері және этникалық территориясы. Қазақ халқының этникалық құрылымы,
қоныстану географиясы және саны
3.Этникалық тарихтың негізгі кезеңдері. Қазіргі Казақстан тұрғындарының
қалыптасуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
53
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары.
Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
10. Қазақ этнологиясы.
Семинар сабағының мақсаты:
Негізгі түсініктер:
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы.
Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық
типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі
шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері.
Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал
шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың
түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу.
Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы.
Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы.
Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды
сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының
халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен
(тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық.
Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б.
этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі.
3.Материялдық мәдениеті. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің пайда
болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі
заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос,
жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі
үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық
құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен
байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына
географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды
54
бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері.
Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Иноэтникалық ықпал. Бас киімдер. Тері
және пималық аяқ – киім. Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен
әдістері. Амулеттер. Киім мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік
мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым
салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау
әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен
байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің
дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер.
Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал
шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу.
Кесте тігу.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы.
Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтардың отбасы – некелік қатынастары.
Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті
этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни
көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну.
Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақтарда исламның таралуы.
өмірдегі түрлі халықтық білімдері – календарь, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
Негізгі әдебиет:
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Семинар сабағының мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық
теорияларын қарастыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция,
консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация,
дискриминация, акультурация.
Семинар сабағының тапсырмалары: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері. Тарихи фактор.
Әлеуметтік фактор. Саяси фактор. Жағдайлық фактор. Этностар арасындағы
байланыстың нұсқалары. Этникалық ассимиляция. Этникалық адаптация..
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық. Жергілікті халықтар.
Абориген. Этникалық азшылдық.
55
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері. Геноцид. Апартеид.
Сегрегация. Дискриминация. Жат мәдениет концепциясы.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары. Аккультурация
концепциясы. Жұмылдыру концепциясы. Интегрировалық концепциясы. Ішкі
отарландыру концепциясы.
Глоссарий
Абориген – байырғы тұрақты тұрғын.
Адаптатция (бейімделу) – адамдардың жаңа этникалық ортада өмірге бейімделуі, немесе
осы ортаның экономикалық және әлеуметтік салаларында солармен өзара қатар өмір сүру.
Аккультурация – мәдениеттердің бір-біріне сіңісу үрдісі.
Антропогенез – антропология бөлімі, адамның шығу тегін зерттейді.
Аппартейд – бір рассалық топтың екінші топқа жүйелі түрде жою мақсатында үстемдік
ету формасы.
Билингвизм – бір мемлекеттің халқы қос тілде сөйлеп іс-қағазын жүргізуі.
Геноцид – қандай да болмасын ұлттық, этникалық немесе діни топтарды толық немесе
жарым-жартылай жойып жіберу.
Диффузия (араласу, сіңу, кірігу) – физикадан алынған ұғым.
Дискринимация – мәдени белгі, рассалық түр сипаты, этникалық шыққан тегі, діни
сеніміне қарай адамдар тобын шектеу.
Интеграция (бірігу) - әртүрлі этностардың негізгі этникалық белгілерді сақтай отырып,
этникалық мәдени байланыс орнату үрдісі.
Консолидация (нығайу) – біршама тәуелсіз халықтардың және олардың, әдетте, тілі және
мәдениеті бойынша туысқан, біріңғай, тұтас этникалық ортақққа қосылу үрдісі.
Релятивизм – барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екендігі және әр түрлі
халықтардың мәдени байлықтарының салыстыруға келмейтіндігі жөніндегі ғылым.
Сегрегация – рассалық немесе этникалық белгісіне қарай жеке тұрғындар тобын күштеу
арқылы этномәдени изоляциялау.
Табиғи ассимиляция – бір-бірінен пайда болуы, мәдениеті және тілі
жөнінен ажыратылатын этностардың этникалық арақатынастар үрдісі.
Урбанизация - өнеркәсіпті және халықты ірі қалаларға жинақтау бағыты.
Этникалық азшылдық – мемлекеттік құрылымдары жоқ, демографиялық потенциялы
нашар, саны аз халық. 50 мың ға дейінгі саны бар аз этнос.
Этникалық сепарация – негізгі этностан, әдетте, оның шағын бөлігі бөлініп шығады, ол
бөлік уақыт өте жеке тәуелсіз этносқа айналады.
Этникалық парпарация этнос азды-көпті бірнеше бөлімдерге бөлінеді, сонымен бірге
жаңа этностардың бірде-бірі өзін бұрынғы этноспен бірдей деп санамайды.
ЭӘҰ – этноәлеуметтік ұжым.
Этнос – белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, тілінде, мәдениетінде, психикасында, санасезімінде тұрақты ерекшеліктері бар адамдар жиынтығы.
Этногенез – этностың пайда болуымен дамуы, құлдырауы.
Этнография – дүние жүзіндегі халықтардың пайда болу мәселесін, мекен-жайын,
тұрмыстық және мәдени ерекшеліктерін зерттейтін ғылым.
Студенттің өз бетімен істейтін жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік
нұсқаулары.
Түсініктеме жазбасы.
Білім беру жүйесінде лекциядан және семинар сабақтарымен қатар студенттердің
өзіндік жұмысы да маңызды орын алады. Сол себептен бұл курстан студенттер келесі
жұмыс түрлері қарастырылған.
1. Тыңдалған конспектіленген лекцияны өңдеу.
2. Семинар сабақтарына дайындық.
56
3.Пәннен емтиханға дайындық.
4.Баяндама және реферат жазуға дайындық.
Cтуденттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
4.
Пәннен
емтиханға
дайындық
3.
Баяндама
рефератқа
дайындық.
Көлем. с/б
Кіріспе
Этнология теориясының негізі және бағыты
Әлем халықтарының негізгі классификациясы
Австралия және Мұхит аралдары халықтары
Ежелгі Қазақстан тарихынан жазба деректер
Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Еуропа халықтары
Қазақстанның этникалық тарихы
Қазақ этнологиясы
Этностар арасындағы қарым-қатынастар
Барлығы
Студент семинар сабағына дайындалғанда кем
дегенде 2 сағат жұмсауы керек
0,5 с
0,5 с
1с
0,5 с
1 с.
0,5с.
0.5 с.
0.5с.
0,5 с.
0,5с.
0,5 с.
0,5 с.
7,5 с.
30
сағат
Пәннің барлық тақырыбы бойынша.
7 сағат 16
сағат
Барлығы:
Таңдап алынған тақырыбы бойынша.
Барлығы:
7,5 с.
45 сағат
час
57
2 сағат
3 сағат
3 сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
32 с
30
сағат
78
Бақылау.
Конспектіні тексеру
Тақырып
семинарда
сұрау
2.
Семинар
сабақтарына
дайындық
Лекция коспекциясымен жұмыс
№ Жұмыс
түрі
1.
Cтуденттердің өз бетімен істейтін жұмыстары. «тарих» және «құқық және
экономика негідері» мандығы.
4.
Пәннен
емтиханға
дайындық
3.
Баяндама
рефератқа
дайындық.
Көлем. с/б
Кіріспе
Этнология теориясының негізі және бағыты
Әлем халықтарының негізгі классификациясы
Австралия және Мұхит аралдары халықтары
Ежелгі Қазақстан тарихынан жазба деректер
Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Еуропа халықтары
Қазақстанның этникалық тарихы
Қазақ этнологиясы
Этностар арасындағы қарым-қатынастар
Барлығы
Студент семинар сабағына дайындалғанда кем
дегенде 2 сағат жұмсауы керек
0,5 с
0,5 с
1с
0,5 с
1 с.
0,5с.
0.5 с.
0.5с.
0,5 с.
0,5с.
0,5 с.
0,5 с.
7,5 с.
30
сағат
Пәннің барлық тақырыбы бойынша.
7 сағат 8 сағат
Барлығы:
Таңдап алынған тақырыбы бойынша.
7,5 с.
Барлығы:
45 сағат
час
Негізгі әдебиеттер тізімі
1. Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы.
Алматы, 1994
2. Этнография /Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова. М.,1982.
3. Этнология /Под.ред Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. М.,1994.
4. Итс.Р.Ф. Введение в этнографию. Л.,1991.
5. Атлас народов мира. М., 1964.
6. Брук С.А. Население мира. М.,1981.
7. Народы мира. Историко-этнографический справочник. М.,1988.
8. Население мира. М.,1992.
9. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография.
Астана.2001.
10. Садохин А.П. Этнология. М.2004.
11. Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
12. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. М.,1981.
13. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.,1983.
58
2 сағат
2 сағат
2 сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
2сағат
22 с
30
сағат
60
Бақылау.
Конспектіні тексеру
Тақырып
семинарда
сұрау
2.
Семинар
сабақтарына
дайындық
Лекция коспекциясымен жұмыс
№ Жұмыс
түрі
1.
14. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М.,1983.
15. Марков Г.Е. История хозяйства и материальной культуры. М.,1993.
16. Пучков П.И. Современная география религии. М.,1976.
17. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1983.
18. Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1966.
19. Токарев С.А. Истоки этнографической науки (до середины XIX в.). М.,1978.
20. Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
21. Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
22. Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
23. Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
М.,1968.
24. Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
25. Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
26. Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
27. Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
28. Аристова Т.Ф. Материальная культура курдов XIX-первой пол. XX веков. М.,1990.
29. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
30. Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
31. Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
32. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М.,1976.
33. Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
34. Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
35. Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
36. Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
37. Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
38. Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
39. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
40. Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
41. Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
42. Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
43. Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
44. Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
45. Америка после Колумба. М.,1992.
46. Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
47. Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
48. Народы Америки. Т. 1,2 //Серия «Народы мира». М., 1959.
49. Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
50. Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
51. Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
52. Волкова Н.Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа.
М.,1972.
53. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
54. Кисляков А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней
Азии и Казахстана. М.,1972.
55. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
56. Мұқанова Г.Қ. Этнология. Оқу-әдістемелік құрал. А.2005.
57. Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
59
Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Түсініктеме жазбасы.
Оқытушының басшылығымен өтетінстуденттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Этнология пәні бағдарламасы бойынша оқу үрдісіне студенттердің үздіксіз қатысуын
ескереді. Сабақ барысында пән бойынша білімді игеруді қамтамассыз етіп, оқытушы мен
студенттердің шығармашылықпен жұмыс жасауына мүмкіндік береді.
Бұл пәнді игерулде әдебиет мәселесі қиындық туғызбауды. Бірақ мемлекеттік тілде
бірғана әдебиет бар. Оның өзі студенттердің бәріне жете бермейді. Сол себептен
Оқытушының басшылығымен өтететін студенттердің өз бетімен істейтін лекциядағы
күрделі, ауқымды, көлемді сұрақтарды студентпен бірге, ал әдебиеті жеткілікті болған
жағдайда студенттердің өздері конспектілейді. Сонымен қатар бұл сабақтарда картамен
жұмыс жасайды. Әлем елдерінің саяси және физикалық тұрғыда осы картадан
коллоквиюм тапсырады. Бір рет бақылау жұмысын жазады. Студенттер жазған баяндама,
рефераттарын қорғайды. Екі рет тес сұрақтарынан сынақ тапсырады.Сабақтың әр түрлі
фрмада, әңгіме, пікірталас, диспут, т.б. қолданылады Аудитория сабақтарында оқытушы
күрделі тақырыптарды игеруге көмектеседі. Сонымен қатар оқытушы лекция және
семинар сабақтарын қалдырған немесе қалып қоюшы студенттермен жұмыс жүргізеді.
Дискуссия - белгілі бір күрделі мәселені көпшілік болып пікірталас арқылы шешу.
Оған қатысу алдын ала тиянақты және жан-жақты дайындықты талап етеді. Сондықтан
сізге дискуссияға қатысу үшін көптеген қосымша әдебиеттерді оқуға тура келеді.
Дискуссия білімгерлердің көпшілік алдында сөз сөйлеу қабілетін қалыптастырады, ойөрісін кеңейтеді.
Интерактивті сұхбаттасу- тақырып, мәселе бойынша «сұрақ- жауап» түріндегі өзара
әңгімелесуі. Мұндай сұхбаттасу пкірталастыққа (дискуссияға) жақын болады, өйткені
әңгіме даулы мәселенің төңірегінде жүріп отырады. Тақтаға шыққан білімгер немесе
шағын топ «маман» ретінде аудитория қойған сұрақтарға жауап қайтарады. Аудитория да
өз пікірін айтып отырады.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
Реферат тақырыптары
Этнологиялық деректер
Ғылыми – іздену жұмыстарының әдістері
Жаңа Луайте аралдары мен фиджи халықтары
Тайван аралдары халықтары
Жаңа Зеландия халықтары
Австралия халықтарының шығу тарихы
Оңтүстік Азия халықтарының этногенезі және этникалық тарихы
Оңтүстік Шығыс Азия халықтарының этникалық тарихы және этногенезі
Цинляньцан мәдениеті және Қытайдағы Жапония
Солтүстік Америка халықтарының этногенезі
Жапонияның рухани мәдениеті
Батыс Африка халықтарының өндіріс және үй кәсібі
Инк мәдениеті
Америкадағы қазіргі этникалық процестер.
Европа халықтарының әлеуметтік тұрмысы және рухани мәдениеті.
1. Кіріспе
Мақсаты: Этнология пәні, әдіс түрлері, дерек көздері мен функцияларымен таныстыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық әдіс, деректер жинау
және іздеу әдістері.
Әдістемелік нұсқау:
Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе
конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
60
Сұрақтар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
2. Этнология теориясының негізі және бағыты
Негізгі түсініктер: Тарихи мәдени бағыт. Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис).
Әлуметтік бағыт. Географиялық бағыт. Тарихи географиялық бағыт. Мәдени шенберлер
мектебі. Тарихи этнологияның американдық мектебі немесе психологиялық антропология.
Гелиолитикалық мектебі. Француз әлеуметтік мектебі. Структуралистік бағыт
Функционализм. Жүйелік теориясы.
Әдістемелік нұсқау: Лекция сабағын жалғастырымыз. 5 және 6 сұрақтарды өздерің
қарастырасыңдар. Дәптерлеріңе коспектілеп сабақ айтасыңдар.
Сұрақтар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Мақсаты: Әлем халықтарын топтау мен жіктелуі туралы түсінікті ашу.
Негізгі түсініктер: Расса, морфология, физиология, тілдік семья, мәдени-шаруашылық
түр.
Әдістемелік нұсқау: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген 3
және 4 сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
61
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
4. Австралия және Мұхиттық аралдар халықтарының тарихи-мәдени және
географиялық сипаттамасы.
Негізгі түсініктер: Абориген, австралия тілдері, «унгуд».
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Австралия, Меланзия, Микронезия, Полинезия.
2.Австралия халқы Антропологиялық сипатгама.
3.Меланезия және Микронезия халықтары.
4.Полинезия халқы:
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова
О.В.
Личность
и
социальные
нормы
в
раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
Кабо.
В.Р.
Происхождение
и
ранняя
история
аборигенов
Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
5. Азия халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Арий, конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Батыс жоне Алдыңғы Азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халқтары.
3. Шығыс Азия халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
62
Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
6. Африка халықтары.
Мақсаты: Африканың географиялық жағдайы, этникалық тарихы, социогенезі,
шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Койсан халықтары, суахили, еуропейдтер, негройдтар, эфиоптар,
терімшілік, аңшылық, фелидж, тукули, жер өңдеудің түрлері, малдың түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Африканың тарихи-мәдени жөне географиялық сипаттамасы.
2.Солтүстік Африка халықтары.
3.Шығыс Африка халықтары..
4.Оңтүстік Африка халықтары.
5.Батыс Африка халықтары.
6.Орталық Африка халықтары.
7.Кәзіргі Африкадағы этникалық процестер.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Бютнер Д. История Африки с древнейших времен. М, 1981.
Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
Куббель Л.Е. «Страна золота»-века, культуры, государства. (Западная Африка). М, 1990.
Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
Арсеньев В.Р. Звери-боги-люди. М, 1991.
Асоян Б.Р. Все еще удивительная Африка. М, 1987.
7. Америка халықтары.
Мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану процесі, этномәдени
ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап алуын ашу.
Негізгі түсініктер: Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес, мулат.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Солтүстік Америка.
2.Мезоамерика.
3.Оңтүстік Америка.
Әдебиет:
Негізгі
63
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Аргеднк Х.Н. Обычай и обряды индейцев. Алма-Ата, 1989.
Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Стинбл Милослав. Индейцы без томагавков. М, 1984.
Страны и народы. Америка. М, 1981.
Шулц Д.В. Моя жинь среди индейцев. (Индейцы Северной Америкой). М, 1974.
Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
Файнберг Л.А. Охотники американского севера: индейцы и эскимосы. М, 1991.
8.Европа халықтары.
Мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы, мәдениеттегішаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар,
германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар,
лезгинка, ашуг.
Әдістемелік нұсқау:
Сұрақтар:
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
Алхазова Н.Д. Кройторекску Л.И. Королевсве, где говарят по-англиски. Обычай,
традиции, праздники. М, 1989.
Брак у народов Северной и Северо-Западной Европы. М.,1990.
Волкова
Н.Г.
Этнонимы
и
племенные
названия
Северного
Кавказа.
М.,1972.
Искахаков Д.М. Татары. (Популярный очерк этнической истории и демографии).
Набережны Челны, 1993.
Кертман Л. География, история икультура Англи. М, 1979.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Русские. (Народы и культуры). Под.ред. В.А. Александрова, И.В. Власова, Н.С. Полищук.
М, 1999.
Что нужно знать о народах России (справочник для гос. служащих). – М, 1999.
64
9. Қазақстанның этникалық тарихы.
Мақсаты: Ежелгі уақыттан кәзіргі кезеңге дейінгі қазақ халқының шығу тегі, этникалық
құрамы, диаспоралардың пайда болуын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Арий, Алаш, сақ, түрік, татар, қыпшақ, ноғай, өзбек, қазақ, Қазақстан,
шежіре, көшпенді, ауыз әдебиеті.
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырамыз.Пікірталас өткіземіз.
Сұрақтар:
1.Қазақстан халықтары.
2.Қазақ этногенезі және этникалық тарихы.
3.Этникалық тарихтың негізгі кезеңдері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары.
Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
10. Қазақ этнологиясы.
Негізгі түсініктер:
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырып, диспут өткіземіз. Төмендегі әдебиеттер
арқылы дайындалып, сұрақтардың мазмұнын ашу.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
65
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық теорияларын қарастыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция,
консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация,
дискриминация, акультурация.
Әдістемелік нұсқау: Дөңгелек стол өткіземіз. Осы тақырып бойынша дайындалып,
пікірлеріңді ортаға саласыңдар.
Сұрақтар:
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
-
«Этнология» пәнi бойынша студенттер бiлiмiн бағалаудың
рейтингтiк жүйесi.
Рейтингтiк жүйе негiзiнде студенттер бiлiмiн қадағалап, бағалауға:
студенттердiң күнделiктi тапсырмаларды орындау деңгейлерiн қадағалау,
бағалау;
дәрiс сабақтары барысында бiлiмдерiн анықтау;
саминар сабақтарының барысында негiзгi ұғымдар мен заңдылықтарды меңгеру
деңгейiн тексеру;
семинар сабақтарының барысында студенттергдiң жеке тапсырмаларды
орындау бiлiктiлiгiн анықтау, бағалау;
студенттердiң оқытушылардың басшылығымен өз бетiнше жүргiзетiн
жұмыстарының уақытында орындалуын қадағалау, тексеру, бағалау жұмыстары
жатады.
Рейтингтiк баллдарды бақылаудың түрлерiне сай бөлу:
Қорытынды
№
бақылау түрi
Бақылау түрлерi
Баллдары
1
Емтихан
Қортынды бақылау
40
Аралық бақылау
5+5
Ағымдық (апталық)
50
бақылау
Барлығы
100
66
Аудиториялық сабақтардың ауқымы:
Дәрiс сабақтары – 15
Семинарлар
- 15
ОЖ СӨЖ (барлық студенттер үшiн мiндеттi) - 15
ОЖ СӨЖ (студенттердiң берешектерiн өтеу жұмыстары) – 15
Барлығы – 60 сабақ
2.Ағымдық және аралық бақылау баллдары бөлiнiсi ( 60 балл )
Аралық бақылауға 5 балл берiледi. Барлығы 2 аралық бақылау өткiзiледi.
2 АБ = 5 балл + 5 балл =10 балл.
Аралық бақылау өткiзудiң кескiндемесi (графигi):
Бақылау түрлерi
Өткiзiлетiн
Берiлетiн
уақыты
балы
Тақырыптар
Аралық
Тестiлiк
7-апта
5
1-7
бақылау Тапсырмалар,
тақырыптар
сәйкестендiру
тапсырмалары
Аралық
Комплекстi тапсырмалар
бақылау орындау,
бақылау 5 – апта
5
8-15
жұмысы
тақырыптар
Ағымдық бақылауға 50 балл берiледi (25 балл бiрiншi аттестация және 25
балл екiншi аттестация). Бұл баллдарды 15 семинар сабағы мен 15 студенттердiң
оқытушылардың басшылығымен жүргiзетiн өз бетiнше жасайтын жұмыстары
барысында жинақтау мүмкiндiгi бар. Олардың 14 сабағы бiрiншi аттестацияға
дейiн өткiзiледi (7 апта бойы), ал 16 сабағы екiншi аттестацияға дейiн өтiледi (8
апта бойы). Осы уақыттар аралығында студенттер барлығ 50 балл жинақтаулары
қажет. (Әр сабақта – 1,56 балл).
3.Орындалатын тапсырмалардың түрлерiне қарай баллдарды бөлу:
Сабақ түрлерi:
-семинар сабақтарындағы жауаптар мен ОЖ СӨЖ - өте жақсы. - 1 балл
жақсы
- 0,7 балл
қанағат. - 0,5 балл
қанағат-сыз. – минус 0,5
балл
- лекция қатысы (конспектілеген жағдайда) – 0,2 балл.
- қосымшалар – 0,3-0,5 балл;
- баяндамалар дайындау –1,5 балл;
- реферат жазу – 1 балл;
- жедел бақылау жұмысы – 0,3 балл;
- үйде орындалатын тапсырмалар - 0,3 балл;
- сөздiк жасау - 0,2 балл;
- сөзжұмбақтар құрастыру - 0,3 балл;
- бақылау жұмысы – 0,3 балл;
- БАҚ, арнайы әдебиетпен жұмыс - 0,2 балл;
- студенттiк ғылыми конференцияға дайындық - 1 балл.
- аудиториялық сабаққа себепсіз қатыспағандар – 0,5 балл шегеріледі.
Студенттер орындаған жұмыстар бойынша есеп - семинар сабақтарында
немесе
ОЖ СӨЖ сабақтарында берiледi (сабақ кестесiне сай).
4.Аралық бақылау оқытушының қалауымен тест, жазбаша,пiкiрлесу,
белгiлi бiр тақырыптардың ұғымдарымен жұмыс жасау түрлерiнде өткiзiледi.
67
Емтихан нәтижелерi бойынша рейтингтiк баллдарды бөлу:
Студенттер
жауаптарының
Бағалары
бағалануы %
Баллдары
90-100
37-40 5 (өте жақсы )
75-89
31-36 4 (жақсы )
50-74
20-30 3 (қанағат.)
0-49
0-19
2(қанағаттан – сыз)
«Этнология» пәнi бойынша қорытынды баға:
Студенттердiң рейтингтiк
Бағалары
жалпы балдары
90-100
5 (өте жақсы )
75-89
4 (жақсы )
50-74
3 (қанақат.)
0-49
2 (қанағат.-сыз)
Бағалау жүйесінде әріптік таңбаларды қолдану:
Баллдар(%)
Бағаның әріптік жүйесі Баллдың
сандық
баламасы
95-100
А
4.0 3.67
90-94
А85-89
В+
3.33
80-84
в
3.0
75-79
в2.67
70-74
с+
2.33
65-69
с
2.0
60-64
с1.67
55-59
1.33
50-54
1.0
0-49
Ғ
0
Этнология пәнінен қорытынды бақылау сұрақтары.
1. Австралия және Океания халықтары.
2. Солтүстік, Батыс, Шығыс Африка халықтары.
3. Орталық және Оңтүстік Африка халықтары.
4. Батыс (Алдыңғы), Оңтүстік Азия халықтары.
5. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия халықтары.
6. Орталық және Солтүстік Азия халықтары.
7. Солтүстік Америка халықтары.
8. Шығыс Еуропа халықтары.
9. Оңтүстік Еуорпа халықтары.
10. Батыс Еуропа халықтары.
11. Орталық және Оңтүстік Америка халықтары.
12. Солтүстік Еуропа халықтары.
13. Қазақ этносының этнологиясы.
14. Қазақтың дәстүрлі, діни-наным түсінігі.
68
Баға
Өте жақсы
Жақсы
Қанағаттанарлық
Қанагаттанарлықсыз
15. Қазақ этносының мәдени-шаруашылық түрлері.( Шаруашылығы, тұрғын үй, киім,
әшекей, тамақ, қолөнер және мәдениет).
16. Азия және Еуропаның түрік халықтары.
17. Этнологияның зерттеу әдістері мен деректері.
18. Этнология ғылымының қалыптасуы.
19. Этнологиядағы эволюционизм және қазіргі эволюционистік теориялар.
20. Этнологияның диффузионистік бағыты.
21. Этнологиядағы әлеуметтік мектеп және оның негізгі идеясы.
22. Этнологиядағы функционалистік бағыт.
23. Этнологиядағы структурализм.
24. Тарихи этнологияның Американдық мектебі.
25. Этнологияның этнопсихологиялық мектебі.
26. Қазіргі ғылымдағы этнос және этникалық мәселелер.
27. Антопогенез және оның негізгі кезеңдері.
28. Этногенез және оның негізгі формалары.
29. Л.Н.Гумелевтің этногенез теориясы.
30. Этногенез процесінің түрлері.
31. Жер этносферасының қалыптасуы, және этностарды жіктеу мәселесі.
32. Этностарды географиялық топтау.
33. Этностарды антропологиялық топтау.
34. Этноставрды лингвистикалық топтау.
35. Этнос этнологиясының құрылымы.
36. Кавказ халықтары.
37. Этникалық стеоретив негізі және табиғат.
38. Әлем халықтарының образы.
39. Мәдениет және оның этникалық функциясы.
40. Мәденини аралық байланыстың нәтижесі және формасы.
41. Этностар байласының нәтижесі және формасы.
42. Этникалық азшылдық және жергілікті халық.
43. Этностар қатынасының байланысы.
44. Этникалық жанжалдардың себебі және табиғат.
45. Этникалық жанжалдардың түрлері және динамикасы.
46. Этникалық жанжалдарды реттеу тәсілі.
47. Ғаламның этникалық тарихы және қазіргі этникалық тарих.
48. Этникалық миграция және оның бағыттары.
49. Этникалық тарихтың негізгі тенденциялары.
50. Этнос түрін анықтау (антропологиялық, географиялық, лингвистикалық, мәдени
шаруашылық). Этнос мәдениетінің негізгі мінез-құлқын атаңыздар.
51. Қазақтар
52. Қытайлықтар.
53. Орыстар.
54. Украйындықтар.
55. Немістер.
56. Жапондықтар.
57. Кәрістер.
58. Француздар.
59. Ағылшындар.
60. Үндістер.
61. Арабтар.
62. Туріктер.
63. Солтүстік Американың үндістер.
64. Шведтер.
69
65. Еврейлер.
66. Финдер.
67. Сахалар.
68. Өзбектер.
69. Татарлар.
70. Монғолдар.
71. Испандар.
72. Парсылр.
73. Бушмендер.
74. Зулулар.
75. Масайлар.
Негізгі әдебиеттер тізімі
1. Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы.
Алматы, 1994
2. Этнография /Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова. М.,1982.
3. Этнология /Под.ред Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. М.,1994.
4. Итс.Р.Ф. Введение в этнографию. Л.,1991.
5. Атлас народов мира. М., 1964.
6. Брук С.А. Население мира. М.,1981.
7. Народы мира. Историко-этнографический справочник. М.,1988.
8. Население мира. М.,1992.
9. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография.
Астана.2001.
10. Садохин А.П. Этнология. М.2004.
11. Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
12. Қосымша
13. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. М.,1981.
14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.,1983.
15. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М.,1983.
16. Марков Г.Е. История хозяйства и материальной культуры. М.,1993.
17. Пучков П.И. Современная география религии. М.,1976.
18. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1983.
19. Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1966.
20. Токарев С.А. Истоки этнографической науки (до середины XIX в.). М.,1978.
21. Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
22. Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
23. Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
24. Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
М.,1968.
25. Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
26. Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
27. Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
28. Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
29. Аристова Т.Ф. Материальная культура курдов XIX-первой пол. XX веков. М.,1990.
30. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
31. Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
32. Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
33. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М.,1976.
70
34. Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
35. Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
36. Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
37. Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
38. Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
39. Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
40. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
41. Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
42. Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
43. Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
44. Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
45. Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
46. Америка после Колумба. М.,1992.
47. Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
48. Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
49. Народы Америки. Т. 1,2 //Серия «Народы мира». М., 1959.
50. Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
51. Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
52. Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
53. Волкова Н.Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа.
М.,1972.
54. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
55. Кисляков А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней
Азии и Казахстана. М.,1972.
56. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
57. Мұқанова Г.Қ. Этнология. Оқу-әдістемелік құрал. А.2005.
58. Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
Курстың саясаты:
- Сабаққа кешікпей қатысу.
- Сабақ үстінде сағыз шайнауға болмайды.
-Сабақ үстінде газет-журнал оқымау.
-Сабақ үстінде айнаға қарамау. (қыз балалар)
-Сабақ үстінде артық сөйлемеу.
-Сабақ үстінде ұялы телефонды сөндіру.
-Сабаққа тиісті киіммен келу.
-Қалдырған сабақ тапсырмаларының қарызын өтеу.(сабақтан тыс уақытта)
-Берілген тапсырма орындалмаса, қорытынды балыңыз кемиді.
-Оқу процесіне белсенді қатысу.
-Курстастарыңа, оқытушыға іззетті, ашық бол.
-Бағалау саясаты обьективтік принциптерді икемді жоғары саралауда негізделеді.
-Әрбір сабаққа міндетті дайындық:
-Берілген тапсырмаларды оқып меңгеру.
-Барлық тапсырмалар уақытылы қойылған мерзімінде орындалуға тиіс.
-Сабақты жіберген жағдайда барлық өтілген тапсырмаларды орындауға
жауаптысыз.
-Егерде жіберілген сағаттар саны дәлелсіз болса (ауырмасаңыз немесе басқа да дәлелді
себептердің анықтамасы болмаса) кредит сағат санының курс бойынша екі есеге артса, біз
сізді курстан қалдырамыз.
-Сіз барлық топтың оқуына септігіңізді тигізуге тиістісіз.
-Сіз өзіңіздің оқуыңызға ден қойып жақсы білім алуға талапты болуға тиістісіз.
71
Оқу жылы барысында өзіңізге тиісті міндеттерді орындауға жауапкершілікпен қарауға
тиістісіз.
-Оқу процесіне сіздің тек келіп кетуіңіз емес, сапалы қатынасыңыз маңызды екенін
естен шығармаңыз.
Курстың құрамдас бөліктері және оны игерудегі негізгі талаптар. Сіздер пәнді
белсенді және ынтызарлықпен оқып, үйренулеріңіз керек. Әрбір негізгі тақырыптардың
материалдары күні бұрын үлестірілді. Сіздер сол материалдармен және тақырып бойынша
негізгі оқулықтың материалдарымен танысып, оқып келуге тиістісіздер. Оқу сабақтарында
тақырып бойынша білімгерлер тарапынан сұрақ қою, жауап айтып, пікірталасқа қатысу
керек. Осы тұрғыда сіздердің оқығандарыңыздан түсінгендеріңізді, оқулықпен жұмыс
істегендегі ойтүсініктеріңізді жазбаша, ауызша немесе тест сұрақтары бойынша алдын-ала
ескерту жасамай-ақ тексеріп, оның нәтижесі қорытынды бағаға қосылады. Ол тақырыптар
оқу сабақтарының кестесінде көрсетіледі.
Сонымен қатар оқулық пен тақырыптық материалдарды тек тапсырманы орындаған
кезде ғана емес, семестр аяқталғанға дейін үзбей оқып жүру керек. Сондай-ақ әрбір
сабаққа мұқият дайындалу қажет. Сіздің сабақтардан қалмауыңыз, сабақтарға жақсы
дайындалуыңыз, белсенділік танытуыңыз, тапсырмаларды мерзімінде және сапалы
орындауыңыз- қажетті балл алудың кепілі болып табылады.
Сіз екі аралық бақылаудан өтесіз. Аралық бақылау тек өткен материалдар негізінде
жүргізіледі. Оқу процесінің соңында сіздер міндетті түрде емтихан тапсырасыздар. Кейбір
кездері ескертпестен сізден ауызша немесе жазбаша жауап алынуы мүмкін. Ол жауаптарда
бағаланып, қорытынды бағаға қосылады.
Аралық бақылау межелерінің уақыттары:
1- ші аралық бақылау межесі- 7- ші апта
2- ші аралық бақылау межесі- 14- шы апта
Айып баллдарын межелік бақылау алдында қосымша тапсырмалар алып жоюына
мүмкіндік беріледі.
Мәтінге қосымша белгілер жасап кейбір қорытындылар жасау- бұл негізгі тақырыптарды
игеруге шығармашылық ізденсіек шығармашылық ізденіске бағытталған жұмыс,
сондықтан ондағы жасаған белгілеріңіз сіздің сол тақырыпта жұмыс істегеніңізді
көрсетеді, кейіннен оларды тәрбие жұмысының жоспарын жасауда пайдалануыңыхзға
болады.
Қорытынды бақылау- емтихан тест түрінде өткізіледі.
Барлық тапсырмалар уақытылы орныдалуы керек, мерзімнен өтіп кетекндер үшін
төмендетілген балл қойылады. Өткізілген тапсырмалар сізді емтиханға кіру рұқсатымен
қамсыздандырады. өтетін материалдар туралы сұрақ қойып және сол туралы әңгіме сөз
құру үшін барлық сабақтарға дайындалып келулеріңіз керек. Осы тұрғыда да сіз балл
жинайтындығыңызды естен шығармаңыз.
Білімгер танысуы қажет:
- Этнология пәнінің мақсаты мен міндетімен;
- Этнология пәнінің ерекшеліктерімен;
- Этнология пәнінің зерттеу әдістерімен;
Білімгер білуге тиісті:
- Әр түрлі елдердің этникалық құрамы мен этногенезін зерттеп, білу;
- Этникалық тарихына көңіл аудару;
- Олардың тілдік топталуын, шаруашылығын, дінін білу;
Білімгер жасай білу қажет:
- Оқу барысында алған теориялық білімдерін практика жүзінде қолдана білуі;
- Өз бетінше іздене білуі.
72
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
Лекция сабақтарының әдістемелік нұсқаулары
Қостанай, 2010.
73
Лекция 1. Кіріспе.
Жиі кездесетін сөздер. Этнология, этнография, мәдени антропология, этнос.
Жоспар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Мақсаты: Этнология пәні мақмасы , міндеті және тәрбиелік функцияларымен таныстыру.
1. Этнология пәні және міндеттері.
Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи пән. Оның
ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық ғылымдарға бірдей
жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес, сонымен бірге биологиялық
феномен.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процес
негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық,
антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері
зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени,
этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық ролін
шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың
байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді көрсетіп,
этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық, экономикалықгеографиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени өзгешіліктерді сипаттауға
маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым өкілдері этнологиялық
материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық немесе басқа ой-желістерін ашуға
көмектесетін қосымша мәлімет ретінде пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі
мағынасында көмекші тарихи пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға
әртүрлі континенттердегі болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына,
әсіресе өзінің коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар
мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде жандандырылу
жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция мен ассимиляцияның
заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік шекараларға сәйкестігін
білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы тұрғыдан келесі
түрлерде қарастырылады::
4. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының
маңызды әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын
дүниетанымдық ғылым ретінде;
5. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет
беретін көмекші пән ретінде;
6. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер
оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен
келесі
жаратылыстық
пәндер:
Экология,
Кәзіргі
жаратылыстан у
концепциялары және профилдік пәндер: Алғашқы
қоғам тарихы,
Археология тікелей байланысты.
74
Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты.
Жиі кездесетін сөздер. Эволюционизм, диффузионизм, функционализм, этнопсихология,
этноцсоциология, постмодернизм.
Жоспар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
6. Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Мақсаты: Этнология теориясының бағыттары және мектептерімен танысу.
1. Эволюционизм.
Эволюция латын сөзі «бірте-бірте даму» бұл мәдениетті зерттеудің бағыты. ХІХғ
ортасында эволюция термині қалыптасты. Этнография ғылым ретінде қалыптасты.
Теология - дін туралы ғылымның ықпалына қатысты табиғаттың мүлде өзгермейтіндігі
туралы басым болатын. Эвалюцмялар –адамзат мәдениетінің жалпы даму заңдылықтарын
ашты.
Тарихи мәдени бағыт – бұл бағыт өз еңбектерін қоғамдық өмірдің өзіндік сферфсының
дамуын қарастырады.
Эдуард Тэйлор ағылшын ғалымы эволиция классигі ХІХғ. ортасы ХХғ. Басында өмір
сүрген» Ежелгі мәдениет», «Антропология» атты еңбектері 1881жылы жарыққа шықты.
Тэйлор адамзат мәдениетінің тарихын «табиғат тарихының бір бөлігі» ретінде
қарастырып, мәдениеттің әр түрлі формаларын біртіндеп даму сатылары деп түсінді. Оның
ойынша, мәдени сатылардың әр қайсысы өткеннің жемісі болып табылады және
болашақты қалыптастыруда елгілі рөл атқарады.
Льюис Морган американдық адвокат(1818-1881) этнология ғылымына қосқан үлесі
мол. «Ежелгі қоғам» атты еңбегі бар. Адамзаттың бүкіл тарихын 2 кезенге бөледі:
1.Рулар – тайпаларға негізделген ертедегі әлеуметтік ұйым. 2.Белгілі бір аймақтарда
меншікке негізделген соңғы кездегі саяси ұйым.
Отбасы дамуының жүйелі сатылы дамуы.
1.Туысқандық қатынасқа негізделген отбасы.
2.Пунуальдық отбасы.
3.Жұпты немесе «синдиасмикалық» отбасы.
4.Патриархалдық отбасы.
5.Моногамдық отбасы.
Биологиялық бағыт – қоғам эвалюция заңдылықтарына, жаратылыстану
ғылымдарының принциптерін енгізді. А.Бастиян 1826ж.-1905ж. өмір сүрген. Герман
рэвалюциянизмінің негізін қалаған. Еңбегі «Общий основания этнологии».
Әлеуметтік бағыт- негізін қалаушылар: Хонд, Дюргейм, К.Штарке.
 Неке отбасының дамуы
 Қоғамдық еңбектін бөлінуі
 Жекеменшіктін шығуын зерттеді.
Географиялық бағыт - тарихи географиялық аспектілерін пайдаланды.
Географиялық фактрдың маңыздылығына тоқталды. Андре, Надеждин негізін қалағандар.
ХІХғ аяғында антропологиялық тарихи мектептін ашылуынан жабылды.
2. Диффузионизм.
Диффузиянизм- физикадан алынған ұғым, араласу, сіңу, бірігу деген мағына
білдіреді. Негізін қалаған Фридрих Рацель лепциг университетінің профессоры, еңбегі
«антропогеография». Адамның жер бетіне таралуын қарастырады. Мәдениет дамуының
жалпы көрінісін географиялық жағдайда зерттеуге тырысады. «Халықтар, тілдер, рассолар
жоғалады, пайда болады». Этнографияны зерттегенде заттар рөл ойнайды. Әшекей, киім,
75
есірткі бір халықтан екінші халыққа ауысып отырады. Ат әбзелдері, металл өз иелерімен
бірге жүреді.
Тарихи географиялық бағыт-Скандинавия елдерінде тарады, мәденет таралуын
зерттейді.
Мәдени шеңберлер мектебі. Алғашқы қоғам тарихын ғаламдық негізде қалпына
келтіруге тырысты. Фриц Глебнер неміс этнологы ХІХғ. аяғы ХХғ. Бірінші жартысына
дейін өмір сүрді. Этнология «Мәдениет шеңберлері» еңбегі бар. Вена өкілі, католик
пастері Вильгелм Шмидт. Гребнердің идеясын жалғастырушы. Еңбегі «құдай идеясының
шығуы». Ғылыми әдіс көмегімен биологиялық дәстүр бойынша моногамияның ежелден
келе жатқаның, әке құқығының және тек бір құдайға сенушіліктің анық ақиқат екендігін
айқындай түсті.
Геолиталық мектеп.
Бүкіл мәдениеттің шығуын Ежелгі Мысырмен байланыстырады. Негізін қалаушы
дәрігер-невропотолог Уильям Риверс ағылшын диффузионизмінің өкілі болып табылады.
Еңбегі: «Меланезия қоғамының тарихы». Эволюциялизммен диффузионизмнің ортасын
қарастырды. Эллиот-Смит мәйітті мумиялау, күнге, отқа, жыланға табыну, пұтарды жасау,
тоқыма кәсібі, сүндетке отырғызу, құлақты тесу және созу салты.
3. Функционализм.
Функциянализм ілімі: Англиядағы әлеуметтану мектебінің идеялық жалғасы және
оның принциптерінің дамуы. Бронислав Малиновский ХІХғ аяғы ХХғ бірінші жартысы.
Еңбегі:
 «Тынық мұхитының батыс бөліктерінің аргонафтары»
 «Тағылық қоғамдағы қылмыспен әдет- ғұрып»
 «Мәдениет теориясы»
4.Қазіргі этнология.
Француз әлеуметтану мектебі. Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы-философ,
педагок, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 жж өмір сүрді. Қоғамның аһуалын,
жалпы адамзаттық қоғамды емес, нақты адамзат бірлестігін зерттейді. Олардың әрқайсын
дербес, басқа тәуелсіз бірлік ретінде қарастырды. Дюркгейм «жеке қоғамдар» үлгілерін
жасауда оның негізін алғашқы орда, ру тәрізді ең қарапайым қоғамды алды.
Американдық мектеп. ХІХғ. аяғы АҚШ-та эволюционистік бағыттан басқа тарихи
этнологияның «Американдық мектебі» деп аталған Франс Боас негізін құрған мектеп
пайда болды. Ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық істермен де айналысты, отаршылдық,
нацизм, алалаушылыққа қарсы шықты. Ғылымның жалпы міндеті әлеуметтік өмір
құбылыстарының барлық жиынтығын (тіл, әдет-ғұрыптар, көші-қон, физикалық белгілер)
зерттеу болып табылады және бұл зерттеу жалпы алғанда тек өркениетті ұлттардың ғана
емес, барлық адамзат баласы тарихының мұз дәуірінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі
бүкіл кезеңдерін, яғни «адамзаттың тарихын» жасап шығу. Бұл үшін әрбір жеке халықтың
тарихын оның ұлттық ерекшеліктерімен қоса алып зерттеу қажет.
Релиятивизм- барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екенің және барлық
халықтың мәдениетін салыстыруға келмейді.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
ХІХ ғасырдың 40 жылдары К.М. Бэр, Н.И. Надеждин, К.Д. Кавелин деген орыс
ғалымдары этнография ғылымынң негізін қалады. Бұлар Орыс география қоғамыны
этнография бөлімінің мүшелері еді.
Орыс география қоғамыны құрылтайшысы Н.И. Надеждин (1804-1856), ол 1848
жылдан этнография бөлімінің басқарды. Ол орыс халқының этнографиясын зерттуді
мәселе етіп көтереді. Этнографияның алдына міндеттер қойып, негізгі үш бағытын тілін,
физикалық этнографиясын және психикалық этнографиясын қояды.
Этнография және этнология ғылымының қалыптасуы мен дамуына академик Д.Н.
Анучин 1843-1923 жж. Өз үлесін қосты. Ол Мәскеу университетінде антропология
кафедрасын құрып, басқарады. Сонымен қатар Этнология курсынан лекция оқыды.
76
Н.Н. Миклухо-Маклай 1846-1888 жж. Ол Оңтүстік-Шығыс Азия, Австралия және
мұхит аралдарының жергілікті халықтарын зерттеді.
Орыс этнография ғылымына ағалы-қарындасты Н.Н. Харузин және В.Н. Харузин өз
үлестерін қосты. Н.Н. Харузин Мәскеу және Лазерев институттарында этнография
курсынан сабақ берді. Фин, түрік, монғол халықтарына арналды. Қайтыс болғаннан кейін
Этнография деген жалпы атаумен жарыққа шықты. В.Н. Харузин діни сенім және
фольклор мен айналысты. Мәскеу археология институтында этнографи курсынан сабақ
берді.
Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Жиі кездесетін сөздер. Расса, морфология, физиология,тілдік мемья, мәденишаруашылық.
Жоспар
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Мақсаты: Әлем халықтарының негізгі классификациясымен қарастыру.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
Оларды антропологиялық жағынан қарау деп атаймыз. Антропологиялық нышан
белгілеріне қарап, дүние жүзі халықтарының еуропоидтық, монғолдық және негроидтық
деп үш үлкен топқа бөлуге болады. Жер шарындағы халықтарды өзара нәсілге бөлгенде,
олардың ерте заманнан бері ата – бабасынан сақталып келген сыртқы көріністерінің (
физикалық, дене және тіс қыртыстарының) ерекшеліктеріне қарайды. Бұл белгілеріне
анығырақ тоқталсақ, шаштың сыртқы көрінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дәрежесі,
шаштардың түсуі (пигмейтация), тері мен көздерінің түстері, бойдың ұзындығы, бас
сүйектің құрылыс тұрпаты, әсіресе, жақ сүйектің, жақ еттерінің орналасу нышаны
бойынша ажыратылады. Адамдардың мұндай нәсілдік белгілері палеолит (тас) ғасырында
пайда болған сияқты.
Дүние жүзі халықтарын діни тұрғыдан да топтауға болады. Бірақ халықтарды дін
жағынан топқа бөлу өте жасанды, сондықтан да бұл сала этнографтарға айтарлықтай
жәрдем ете алмайды. Себебі дін дүние жүзінде ұлттар немесе мемлекеттер бойынша
таралған емес. Жер шарын мекендеушілер негізінен: христиан, будда және ислам атты үш
үлкен дінге бөлінеді. Бұл діндерді мойындаушылардың ішінде көптеген рулар, ұлыстар,
тайпалар, халықтар және мемлекеттер бар.
3.Лингвистикалық класификация.
Халықтарды топтастырудағы есепке алатын негізгі ерекшеліктердің бірі – тіл. Ол
басты этникалық белгілердің бірі. Осы белгілерге қарай отырып, халықтардың арасындағы
тарихи өзара байланысын, туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын,
шаруашылық, мәдени ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық
байланыстарды тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар халықтардың
ғасырлар бойғы қарым – қатынастарының негізінен келіп шыққан.
Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Тілші ғалымдар барлық
халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық принциптеріне негіздеп тіл
семьяларына бөледі.
Морфологиялық жолмен жіктегенде дүние жүзіндегі барша халық тілі
грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа бөлінеді. Бірақ
морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін жеткілікті дәрежеде зерттеліп
бітпеген іс. Себебі тілдердің грамматикалық құрылыстың ұқсастығын, олардың өзара
туыстық қарым – қатынастың қайдан, қалай шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай
келеді. Көптеген халықтар туысқандық жағынан бір – бірінен қашық болса да, олардың
77
тілдерінің грамматикалық құрылысы ұқсас келуі әбден мүмкін. Мысалы, Вьетнам тілінің
грамматикалық құрылысы, Судан халықтарының тілдерінің грамматикалық құрылысы
өте жақын. Сондай жақындықты ағылшын және полинезиялықтар жөнінде де айтуға
болады. Морфология бойынша дүние жүзі халықтарының топ – топқа бөлудің осындай
қиыншылықтарына қарамастан, кейбір туыстық жағынан жақын халықтарды түбегейлі
зерттеп тану үшін, оның керекті жақтары да баршылық.
Генеологиялық (қандас, туысқандық) жағынан тілді топтау бір тіл мен екінші
тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір халық пен екінші халықтың
арасындағы тарихи туысқандық жақындығын айқын ашып көрсететін белгілердің бірі.
Тілдің генеологиялық жағынан жақындағы халықтардың шығу тегін зерттеуде
этнографтарға үнемі көмекші құрал бола алады. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір –
біріне жақын болса, қазақ пен ноғайлар, қарақалпақтардың тілдері бір – біріне тіпті ұқсас
және бұл халықтар бір – бірін еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс тілдері
бір –бірінен өте алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін түсінбейді. Сондықтан да бұл
халықтардың арасында генеологиялық байланыстар бар деу қиын.
Тілдердің ұқсастығына қарай, тамырының бір тектілігіне қарай дүние жүзіндегі
2000-нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір – біріне тамырластығы
жақындау тілдерді «тамырлас, туыстас» тілдер деп аталса, бір –біріне тіпті жақын тілдерді
кішкене бөліктерге, тармақтарға, тармақшаларға қосып жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі
халықтардың тілдері 10 үлкен тіл семьясына бөлінеді:
1.Үнді - еуропалық тіл семьясына Оңтүстік Азиядан Еуропаға дейінгі жерлерді
мекендеуші халықтардың тілдері жатады. Кейінгі кездерде, әсіресе, халықаралық қарым –
қатынас күшеюімен үнді – Еуропа тілінде сөйлейтін халықтар Америка, Оңтүстік Африка,
Австралия мен Океания құрылықтарына көптеп таралған.
2.Семито-хамит тіл семьясында Солтүстік Африканы,Оңтүстік-батыс Азияны мекендеуші
халықтар тілдері жатады.
3.Орал-Алтай тіл семьясында сөйлеушілерді угро-фин және алтай
- деп екіге
бөледі.Угрофин тілінде сөйлеушілер – Еділ өзенінің жоғарғы ағысын мекендеушілер және
Венгрия мен Финляндия, Обь өзенінің төменгі жағына дейінгі жерлерді жайлаған
халықтар.
Алтай тіл семьясындағы тілде Кіші Азияда Балқан жарты аралында, Якутинға
дейінгі жерлерде тұратын халықтар сөйлейді. Анығырақ айтқанда,Орталық Азия,Еділ
бойының,Оңтүстік Сібірдің кейбір халықтары осы тілде сөйлейді. Бұл тіл үш топқа
бөлінеді: түрік, монғол және тунгус (тунгусманьжур) . Тунгус тілінде сөйлеуші кіші –
гірім Азия халықтарына маньжурлар, эвенктер, тунгустар, нанай – гольдтер және басқа
ұлт – ұлыстар жатады.
4.Қытай – тибет (сино-тибет) тілінде Шығыс, Оңтүстік – шығыс Азияның тұрғындары
сөйлейді. Бұл семьяға қытай тілінен басқа да бірнеше кіші – гірім тан, мяо – яо т.б ұлыстар
тілі жатады.
5.Малай –Полинезия тіл семьясында Үнді және Тынық мұхиттарындағы көптеген
аралдардың, Мадагаскар мен Пасхи секілді аралдардың тұрғындары сөйлейді. Бұлардың
ішіндегі ең ірі тілдің бірі – Индонезия, одан кейін Мальгаш тілдері. Меланезия, Полинезия
және Микронезия тілдерінде сөйлейтін адамдар саны жағынан онша көп емес. Олардың
тілдері оңтүстік –шығыс Азия халықтарының тіліне ұқсас келеді.
6.Дравид тіл семьясында Оңтүстік Үндістанның, Цейлон аралының бір бөлігінде
мекендеушілер сөйлейді. Олар – тел, тамиль, каннар, малаяя және т.б.
7.Мунд тілінде (Орталық Индияны) мекендеушілер сөйлейді. Дравид пен Мунд тілдері
алғашқы уақытта осы Индия жерінде пайда болған тілдер болуы тиіс.
8.Банту тіл семьясында Оңтүстік Африканың жарымынан көпшілігінде орналасқан
халықтардың тілі жатады. Банту тілі Судан жерінде пайда болып, кейін сол жерден
Оңтүстік Африкаға тараған болуы ықтимал.
9.Кавказ тілі Таяу Шығыста, Жерорта теңізінің төңірегіне тараған тілдердің бірі.
78
10.Мон –кхмер тілінде сөйлеушілер Үндіқытай, Камбудже жерін мекендейді. Кейбір
тілшілер мон – кхмер тілін малая – полинезиялық тіл семьясына жатқан деседі.
Жоғарыда біз тоқталып өткен 10 тіл семьясынан басқа да алуан тілдер бар. әсіресе
ондай тілдерді Американың, Азияның, Океанияның және Африканың аборигендерінің
арасынан келістіруге болады.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Барлық халықтардың мәдени –шаруашылығы жағынан ұқсастығына қарап топтауға
болады. Бір табиғи – географиялық аймақта бірнеше тілдерде сөйлейтін ұлттардың
мекендеуі мүмкін. Олардың тілдері бір –біріне ұқсас болмағанымен шаруашылықтары,
тұрмыстары және заттай мәдениеттері ұқсас немесе мүлдем жақын болып келуі мүмкін.
Міне, осындай ұқсастығына қарай отырып, дүние жүзіндегі халықтарды шаруашылық мәдени тұрмысы жағынан топ –топқа таратып бөлуге болады. әрбір шаруашылық –
мәдени бөліктерге өзінің әлеуметтік – экономикалық жағдайы бойынша, шамамен біркелкі
дамыған және ұқсас табиғи географиялық жағдайда орналасқан, ертеден әр халыққа тән
болған, тамырлас шаруашылығына және мәдени тұрмыс ерекшеліктеріне ие болған
халықтарды бір топқа жатқызуға әбден болады. әр халықтың мәдени –
шаруашылықтарының ерекшеліктері. Сол халықтардың тарихи дамуынан келіп шыққан.
Мысалы, адамдар жер бетіне таралған кездерде олар әртүрлі табиғи географиялық
орталыққа шоғырланып, сол жердің табиғи өзгешілігіне икемделеді. өздерінің өндіріс
құралдарын жасап.шаруашылықтарын дамытады, заттай және рухани мәдениеттерін
өркендеткен.
Шаруашылық – мәдени ерекшеліктерінің барлығы бір уақытта емес, олар әр түрлі
жағдайда, әр түрлі кезеңдерде пайда болған. Кейбір халықтарда мәдени –
шаруашылықтың дамуы алғашқы заманнан бастап қалыптасса, қайсы біреулерінде
кейінірек пайда болған. Сөйтіп, дүние жүзін мекендеуші халықтарды шаруашылық –
мәдени тұрмыс белгілерінің ұқсастығына қарай отырып, төмендегішіне топтауға болады.
Олар: қарапайым аңшылар мен терімшілер, ірі өзендердің жағалауындағы отырықшылар
мен балықшылар, тундраның бұғышылары, қоңыржай және тропиктік аймақтың
егіншілері, көшпелі малшылар тағы басқа болып жіктеледі.
Халықтарды жоғарыдағы тоқталып өткен этнографиялық тұрғыдан топтаудың
осындай жүйелерінен басқа да бірнеше топқа жіктеп бөлушілік белгілері бар.
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Абориген, табу, мана, Австралия тілдері, «унгуд».
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
3.Меланезия халықтары.
4.Полинезия халықтары.
5.Микронезия халықтары.
Мақсаты: Австралия және Океанияның географиялық жағдайын, этникалық тарихын,
социогенезін, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
Австралия мен Мұхит халықтары.
Австралия мен Мұхит төрт аймақтан тұрады: Австралия мен Тасмания; Мелонезия
мен Жаңа Гвинея; Полинезия мен Жаңа Зеландия және Микронезия.
Австралия мен Тасмания
Антарктиданы қоспағанда Австралия Жер шарының басқа құрлықтарынан бөлек
орналасқанн. Оны мұхиттар мен теңіздер қоршап жатыр. Бұл жерге ең жақын тұрғаны
солтүстіктегі Малай арзипелагтары. Осы архипелагтармен көптеген аралдар арқылы
Австралия Оңтүстік Шығыс Азиямен байланысып жатады. Австралияның жер көлемі 7,7
млн. шаршы шақырым шамасында. Жер бедері біркелкі, аса биік таулары жоқтың қасы.
79
Тасмания аралы да Австралияның оңтүстік шығысына жақын орналасқан. Жер
көлемі 68 мың шаршы шақырымға жуық. Геологиялық құрылысы бойынша ерте заманда
Австралия құрлығы мен Тасмания бір болған. Тасманияның төңірегінде алғаш рет 1798
жылы Флиндереом және Бассом жүзіп келіп, осы аралдың бар екенін анықтаған. Оң
жағасы көптеген шығанақтармен қоршалған. Тасмания аралын солтүстіктен оңтүстікке
қарай екі тау жотасы басып өтеді. Бұл тау жоталары өсімдікке бай, оның бөктерлерінде
ормандар көп. Климаты қоңыржай, дымқыл. Қыста жиі –жиі қар жауып тұрады.
Австралияның климаты тропикалық, субтропикалық, қоңыржай болып келеді. Тек
оның шығыс және орталығында шөлді дала кездеседі. Олардың көлемі онша көп емес.
Австралияда өзен мен көлдер көп емес.Ондағы ең үлкен өзен-Муррей-Дарлинг. Одан
басқа да Виктория Орд, Балонн, Барку т.б. өзендер бар. Өзендері онша ұзын емес.
Олардың көпшілігі жаңбыр аз жауған кездері құрғап өқалады. Бұл жердегі ұлкен-кішілі
көлдердің жалпы саны 763-ке жетеді.
Австралия мен Тасмания аудандарының табиғи-географиялық жағдайларына
бейімделген әртүрлі өсімдіктер өседі. Бұл жерлердерді климаттық жағынан бірнеше
аймақтарға бөлуге болады. Солтүстік, солтүстік-шығыс аймақтарында қалың жасыл
тропиктік орман болады. Бұл жерлерде: пальма, фикус арауктар, эфкалипт, акация,
казуарин(темір ағашы) т.б. өседі. Австралияда эфкалипттің 150-ден, астам түрлері
кездеседі. Австралияның шығысынан батысына қарай жүрген сайын ормандар, ағаштар
сиреңкіреп барып, оның орта жеріндегі сахаралық шөл, шөлейт жерлерде мүлде ағаштар
өспейді. Олардың ішіндегі ірі шөлдерде: Симпсон, Үлкен Виктория шөлі, Гиссон, Үлкен
Құмды шөл.
Австралияда жануарлар әлемі де онша көп емес. Жергілікті жануарларда: кенгуру,
вомбат(кеміруші), коал(қалталы аю);құстардан: тауық, эмо түйеқұсы, лира-құсы және
т.б.Әртүрлі құрт-құмырсқалар, жабайы ара, бал құмырсқасы, қоңыз, балықтар,
омыртқасыздар жергілікті австралиялықтар Жер бетіндегі қыбырлап жүрген осы жанжануарлардың бәрін тамақ етеді.
Кейінгі кездердегі жүргізілген зерттеушілердің нәтижесінде Авсралияның жерасты
байлықтарының көп екені байқалып отыр. Бұл құрлықтың: тас көмір, қоңыр көмір, мұнай,
газ , уран, темір, мыс, қалайы, хром және т.б. кен көздері бар.
1901жылдың 1қаңтарынан бастап Австралия өз алдына ерікті федеративтік
мемлекет болып, Британиямен қарым-қатынастағы ел болып есептеледі. Халқының 97,1
%-ы қалада орналасқан. Олар құрлыққа біркелкі таралмаған. Жер шарының тарихигеографиялық қолайлылығына қарап, адамдардың көпшілігі Австралияның шығыс,
оңтүстік-шығыс және оңтүстік –батыс жақтарында тығызырақ орналасқан.
Австралия мен Тасмания осы күнгі халықтың басым көпшілігі еуропалықтардың,
оның ішінде ағылшындардың ұрпақтарынан қрлыған. Аборигендердің Еуропадан келген
отаршылдармен соғыстарынан нәтижесінде олардың көбі қырылған. Тірі қалғандарды
шөл, құнарсыз жерлерге ығыстырып шығарған. ХІХ ғасырдың 70 жылында ең соңғы
тасмандық –Уилльям Лэннин қайтыс болған.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
Австралиялықтардың ата-бабалары бұл құрлыққа қайдан және қашан келген? Бұл
мәселеге Австралия мен мұхитты ерттеген әр елдің ғалымдары бұл жөнінде көптеген
пікірлерін қалдырған. Солардың бірі ол 1819-1821 жылдары антарктикалық
экспедициясына қатысқан орыстың ғалымы И.М. Симонов. Бұл кісі австралиялықтардың
ата-бабалары индиялықтардың төменгі кастасынан шыққан болу керек деген болжау
айтады. 1847 жылы ағылшын антропологы Дж. Причард австралиялықтарды зерттеп, олар
ертедегі мұхиттық аборигендердің қалдықтары болу керек деген пікірді білдірген. 1870
жылы әйгілі орыс ғалымы , саяхатшы Н.Н. Миклухо-Маклай да бұл құрлық
халықтарының арасында болып, тұрғындардың тұрмыс мәдениетімен танысады, ғылымға
керекті деректер жинайды. Н.Н. Миклухо-Маклай Австралияның көп жерлерін аралап,
аборигендердің антропологиялық және тұрмыс жағынан біркелкі екенін байқаған.
80
Австралиялық нәсілдің негізгі белгілері: түсі қара-қоңыр, шүаштары бұйра, беттері мен
денелерінде түк көп өспейді, мұрындары жалпақ, жақ сүйектері қусырыңқы, бойлары
ортадан жоғары. Бұл айтылған антропологиялық белгілерді австралиялықтардың басым
көпшілігінен байқауға болады.
Тасмандықтардың пайда болуы өте нашар зерттелінген. Антропологиялық жағынан
тасмандықтар меланезиялықтарға ұқсас. Австралиялықтардың шаруашылығы- күн көріп,
тіршілік етуге бейімделінген. Олар аң аулап, құрт-құмырсқа , өсімдіктердің дәндерін
жинап және теңіз жағалаулары мен көлдерден балық ұстаған. Аңшылық аборигендердің
өміріндегі басты кәсібі болып табылады. Негізгі құралдары: найза, найзаны лақтыруға
қолданылатын темірдер істелінген атқы тақта, бумерангтар. Осы құралдардың жәрдемімен
австралиялықтар жердегі жүретін аңдарды ғана емес, ұшқан құстарды да ұстай берген.
Кенгурудан кейінгі үлкен аңдардың бірі- эмо түйеқұсы. Ол- өте жүйрік құс. Бірақ эмоны
аборигендер алдап ұстайды. Австралиялықтар жоғарыда көрсетілген ірі аңдармен қоса
інді мекендеуші, бауырымен жорғалаушыларды да аулаған. Олады көбінесе әйелдер мен
балалар ұстаған.
Балықшылық Австралия тұрғындарының өмірінде үлкен орын алады. Балықты
шанышқы, қармақ, тор,сүңгі және т.б. құралдармен аулаған. Балық аулаудың бірнеше
жолдары мен тәсілдері болған. Көп адамдар бірігіп, балықтарды судың таяздау жеріне
үркітңп әкеліп, қолдарымен ұстаған. Австралия тұрғындары біздің түсінігіміздегідей
егіншілікті білмесе де, әртүрлі өсімдіктерді жинап, олардан күнделікті тамақтар
дайындаған. Себебі, бір аңшылықпен күн көру қиын болған. Егер де аңшыларлдың кейбір
сапарлары сәтсіз болса, олардың отбасы тарығып, аш болып қалу мүмкін. Сондықтан
австралиялықтар басқа да қорек түрлерін жинаушылықпен кең көлемде айналысқан.
Жинаушылықтың көбірек орын алған жері құрлықтың –шығыс, оңтүстік-шығыс және
оңтүстік-батыс жақтары Олардың қонысы мен үйлері жөнінде этнографтардың ортасында
дұрыс пікір болмай, олар жергілікті тұрғындарды үйсіз-күйсіз көшіп жүрген деп жазып
жүрді. Жергілікті халықтардың тұрмысын жақсыра үйренудің нәтижесінде
австралиялықтардың өздеріне тән үйлердің болғандығы байқалған. Олардың негізгі үйлері
күркелер мен лашықтар болып келеді.
Австралиялықтар көлік дегенді білмеген. Олар жаяу жүріп-ақ көшіп қонған. Теңіз,
мұхит және өзен алқаптарында тұрғындардың қайығы мен салы болған. Қайықты ірі
ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген. Оның жарылған және бір-бірімен
қосылатын жерін тіккен.
Австралиялықтардың қоғамдық құрылысын зерттеуге еуропалықтар көпке дейін
көңіл бөлмей келеген.Австралияқтардың арасында мүлік теңсіздігі болмаған. Қолға түскен
материалдық байлық барлық тайпаның, оның бөліктерінің мүлкі болып есептелген.Олар
өзара жыныстық жағынан жеке жастарына қарай бөлінген. Ерлер ер жеткен балаларымен
тұрмысқа керекті болған қару-жарақтарды істеп аңшылықпен айналысып, өз тайпаларын
сырттан келген дұшпандардан қорғаған. Мұндай әдет-ғұрыптар негізінде жастарды
тәрбиелеуді «инециялар» деп атайды. Австралиялықтардың арасында «фратрияға»
бөлінушілік кең орын алған.Кейбір тайпаларда кімнің қандай фратрияға жататыны аналық
жағынан есептелсе, кейбіреулерін ата жолымен жүргізген. Әр фратрияның
муквара,Кильпар, Дилби, Купатон және т.б. сияқты жеке-жеке аттары болған.
Австралиялықтар өздерінің рухани мәдениетін ерте заманнан бері дамыта
білген.Аборигендердің сенімі – тотимизм, олар өздерінің ата-бабаларының рухына,
өздерін қоршаған табиғи заттарға соның ішінде жан-жануарларға, әр түрлі өсімдіктерге
сиынған.Кеңес этнографтарының бірі А.М.Золотарев тотимизм дегеніміз – адамдардың
ертедегі ру қарым-қатынастарын қиялында сәулелендірі деп көрсетті. Тотимизммен бірге
австралиялықтар әр түрлі магиялық көңіл-күйлерге сенген. Мысалы, емшілік,
сүйіспеншілік, зиян келтірушілік және т.б. қасиеттердің әсеріне қатты сенген.
Австралиялықтар ауыз әдебиетін, көркем өнер мәдениетін жақсы дамыта
білген.Олардың арасында ертегілер, әр түрлі аңыздар, халық өлеңдері мен музыкалар кең
81
орын алған. Әсіресе, ән салуға аборигендер өте құмар және үлкеннен кішілеріне дейін
жақсы билейді. 1901 жылдан бері Австралия Одағы Ұлыбритания империясының бір
бөлшегі штаттың провасын ие болды.Австралия Одағының ұйымдасуы – Австралия
ұлтының ағылшындар, ирландықтар, шотландықтар және уелстердің қоспасынан
құрылып, өз іштеріне басқа жақтан келгендерді де мол қамтыды. Халықтың көбірек
топталған ірі қалалары: Сидней, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдық
жерлерде жалпы халықтың 10%-ы ғана мекен еткен.
3.Меланезия халықтары.
Океания халықтары. Океания үшке бөлінеді:Мелонезия және Жаңа Гвинея,
Полинезия және жаңа Зеландия, Микронезия аймағынан құрылған.
Океанияның климаты ыстық экваторлық болғанымен тропиктік климатқа ұқсас
келеді. Мұхиттан және теңіздерден соққан жел ыстық ауа-райын жұмсартып, тұрғындар,
өсімдіктер мен жануарларға қолайлы жағдай тудырады.Окенаия аралдары жасыл желекке
бай, мәңгі көгеріп тұратын тропиктік өсімдіктер мен ормандар мол. Әсіресе, тропиктік
өсімдіктер батыс, оңтүстік аралдарды көп болса, шығыс және солтүстік аралдарда
сиректеу.Кейбір өсімдіктердің тұқымдары мұхит, теңіз сулары арқылы океания жерлеріне
келген болуы тиіс.
Океания жан-жануарларынан бұл аралдарға жабайы шошқа, кускус, кенгуру және
әр түрлі құстар мол тараған.Тек Бисмарк архипелагінде жануарлардың түрлері өте аз.
Океанияның үлкенді-кішілі аралдардың бәрінде адамдар мекендейді. Океанияның
этникалық құрамын жақсырақ түсіну үшін Мелонезия, Полинезия және Микронезия
аралдарына қысқаша тоқталып өтейік.
Мелонезия (гректің «мелас» - қара, «несос» - арал) – қара арал деген сөзінен
шыққан. Еуропалықтар осы жердегі тұрғындардың сыртқы түсіне қарап, олардың
мекендеген аралдарына да «қара» деп ат қойған.Мелонезияда папуастар мен
милонезиялықтар тіршілік етеді.Олар өздерінң нәсілдік белгілері бойынша
австронегроидтыққа жатады.
Полинезия - грекше «поли» - «көп», яғни көп аралдан құрылған ел деген мағына
береді.Олардың ең ірілері Жаңа Зеландия, Самоа, Гавай, Тонга және т.б.
жатады.Отаршылар келгенге дейін бұл жерлерде 1,1 млн. адам тұрған болса, қазір не барі
450 мың тұрғын қалған.
Микронезия – грекше «микро» «кішкентай, кішігірім» көптеген аралдар
жиынтығы.океанияның солтүстігінде орналасқан.Бұл аралдардың тұрғындары –
полинезиялықтардың, милонезиялықтардың қосылуынан шыққан будандар.
Сөйтіп, Океания халықтарының этникалық құрамы жергілікті тұрғындармен бірге
Еуропа,Азия, Америка және т.б. жерлерден келген адамдардан құралған.
Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары
Меланизияға қарайтын үлкенді-кішілі аралдардың барлығына ел ертеден
мекендеген.18 ғасырдың ақырындағы мағұлұматқа қарағанда, Мелонезияда шамамен
жергілікті халықтардың саны 1,5 млн-ға жеткен. Кеңес антропологтарның, соның ішінде
Я.Я.Рогинский мен Н.П.Чебоксаровтардың пікір бойынша, Мелонезилықтар экваторлық,
негро-австралиялық нәсілге жатқызады.
Жаңа Гвенияның тұрғындарын этнографиялық тұрғыдан терең зерттеген
Н.Н.Миклухо-Маклай. Оның еңбектерінде Мелонезияның аборигендерінің тарихы, сансалалы тұрмыстары, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және мәдениеті ғылыми негізде
қарастырылған.Аборигендердің антропологиялық белгілері: шаштары бұйра, түстері
күңгірт қоңыр, мұрындары жалпақ, еріндері қалыңырақ.
Мелонезиялықтардың антропологиялық ерекшелігіне қарай отырып, оларды төрт
бөлуге болады: 1) аласа бойлы негроидтық (олар Жаңа Гвинеяның ішкі аудандарының
тұрғындары); 2) негізгі меланезиялықтар; 3) Жаңа Каледондықтар; 4)Папуастар.
Мелонезиялықтардың этникалық дамуына ру-тайпалық тұрмыс өзінің қолайсыз
әсерін тигізген.Мелонезия аборигендерінің тілін екіге бөлуге болады. Олар мелонезия мен
82
папуас тілері. Папуас тілдері Жаңа Гвинеяның ішкі бөлігіне, аралдың батыс жартысынан
және оның жағалауларына жараған. Папуас тілдері ертеректе Мелонезияның басқа да
аралдарын мекендеушілердің араларына, сондай-ақ Жаңа Британия, кейбір Соломон
аралдарына таралған болуы тиіс.
Мелонезилықтардың тілдері – полинезиялықтардың, микронезиялықтардың және
индонезиялықтардың тілдерімен туысқан тіл. Кейінгі жылдарда Кодрингтон Реед пен
А.Капперлер мелонезия тілін көбірек үйренуге енбек еткендіктен олардың еңбектерінде
мелонезиялықтардың тілдері жөнінде бағалы деректер бар.
Мелонезия аборигендері егіншілікпен өте жақсы айналыса білген.Олар егін егуге
жарайтын алақандай бос жер қалдырмайды.Аборигендердің пікірі бойынша, жер
шарындағы жалықтардың ішінде егіншілікпен айналыса алмайтын ел жоқ.Бұлардың
өсімдік өсіретін плантациялары еуропалықтарды таң қалдырған.
Мелонезилықтардың егіншілігі тропикалық табиғи- географиялық жағдайына
бейімделген.Бұл өсімдіктер барлық жерге тарамаған. Себебі әртүрлі өсімдіктер өздеріне
қолайлы жерге ғана жақсы өсетіні белгілі. Меланезиялықтардың егін шаруашылығы
пайдаланатын өздеріне керектіқұралдары болған. Олардың ішінде неолит заманынан келе
жатқан тас балта, тас пышақ сияқты әртүрлі тас құралдар бар.
Балық аулау кәсібі мелонезиялықтардың тұрмысына елеулі орын алады. Олар
балықты өзен-көлдерде, теңіздерден де аулаған. Балық аулаушылықпен тек ерлер
айналысады. Балықты тормен, қармақпен, сүңгімен аулайды.
Мелонезия аралдарында жабайы жануарлар жоқтың қасы. Тек ірі аралдарда
жабайы шошқа мен жабайыланған иттер ғана болды.
Еуропалықтар келгенге дейін мелонезиялықтар адамды елітетін есірткілік
сусындарды ішпеген. Кейінгі кездері есірткілік «каваң», «бетель» сусын әзірлеуді
үйренген.Кава сусынын өсімдіктің тамырын қазып аладыда, оны ұсақтаған соң, бір
ыдысқа жинап су құйып ашытқан.
Мелонезилықтардың негізгі шаруашылығы егіншілік болғандықтан, аборигендер
ерте заманнан бері отырықшы деревняларды мекендеген. Мелонезилықтар барлық жерде
үйлерді біркелкі етіп салады. Жуан ағаштардан тіреулер қойып, төбесін бамбук және
пальма ағашының жапыр ақтарымен су өтпейтін етіп жабады.
Мелонезилықтардың тұрмысына кең пайдаланылатын басты көліктері – қайық. .
Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген.Оның жарылған және бірбірімен қосылатын жерін тіккен.
Мелонезилықтар киімнен гөрі денелерін әсемдеуге көбірек көңіл бөледі. Мұрын
желбезегіне қыстыратын шыбық, иттің тісінен тізіп істеген моншақтар, бамбук ағашын
жасалған тарақ, теңіз малюскасының қабыршағынан жасалған білезіктер,сырғалар т.б. сол
сияқты көптеген әсемдік заттарын пайдаланады.
Мелонезиялықтардың арасында матриархат пен патриархат дәстүрі қатар өмір
сүрген.Мысалы, Жаңа Гвинеяда, жаңа Каледонияның оңтүстік-шығысында, Фиджи, Жаңа
Гебридтің оңтүстігінде патриархат дәстүр үстемдік етсе, Меланезияның Соломонв,
Ваникор, Банкс және т.б. қалған аралдарында жұртты мариархат басқарған.
Мелонезиялықтардың отбасы ынтымақты болған. Бірақ отбасында экономикалық
дербестік болмаған соң көп әйел алуға рұқсат етілген. Кейбіреулерінің әйелдерінің саны
30-60-қа жеткен. Мелонезиялықтар жасбалаларын есейгенше өздерінің жанында
тәрбиелеп ұлдарды ер жеткен кезде, олардың ерлердің үйлеріне апарып қосқан.
Мелонезиялықтрдың рухани мәдениетіне тоқталсақ олардың ортасында
Жаратушыға сену күшті болған. Сонымен бірге, аборигендер Жаратылыстың
құбылыстарына, белгілі адамдардың рухына, ру, тайпа көсемдеріне, әсіресе, одақ
көсемдеріне сыйынған және олардың дәрежесін үнемі көтермелеп, дәріптеп отырған. Ел
арасында тәуіптер (знахарлар) көп болған.
Аборигендер «ұшатын сиқыршыдан» қатты қорқып, оның пері, албасты («вуьм»)
деп түсінген. Бұл сиқыршыны әйкумдер, «попова» дп атаған.Поповалар әйелдерден
83
шығып, олар теңізде өлген адамдардың етін жеген, қыздарын кішкентайынан тәуіптікке
тәрбиелеген. Тұрмыстың дамуына ру, тайпа көсемдері өлгеннен кейін, оны сол рудың
құдайы деп те санаған.
Халық медицинасында массаж жасау, қан алу, оташылық әр түрлі шөптерден дәрі
даярлау істері көбірек тараған. Керек десе, адамның бас сүйегін тесіп, ішіне дәрі жіберіп
емдейтін дәрежеге жеткен.
Фиджи аралына бірінші болып ХІХғасырдың 30 жылдарында еуропалықтар келген.
Миссионерлер болып келген олардың көпшілігі жергілікті тайпаларды, руларды өзара
өшіктіріп, оларға басқа мылтық және тағы басқа қару-жарақтар берген.Аборигендердің
көбірек сақталған жері – Жаңа Гвинея. Мұнда екі милионнан астам папуастар тұрады.
Мелонезияны отарлаудың өзінше ерекшелігі болған. Еуропалықтар келгенге дейін
Мелонезия аралдарында көптеген жергілікті адамдар тұрып, олар өздерінің тарихи дамуы
бойынша алғашқы қоғам құрылыстарында тіршілік еткен, содан да олар адамның адамды
қанатынын жақсы түсінбегендіктен де еуропалықтардың қанай бастағанына аборигендер
қатты қарсылық көрсеткен. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап, жергілікті халықтың
саны өте азайып кетті. Осы кезде 80 мыңдай болған Жаңа Каледониялықтардың жалпы
саны 37 мыңға төмендеді. Еуропалықтардың саны өсіп, 28 мыңға, Азиаттардың саны 8
мыңға жеткен.
Меланезия аралдары жер асты байлықтарына, әр түрлі минералдарға бай. Мысалы,
Жаңа Гвинейде: мұнай, алтын, теңіз маржаны басқа да байлықтар өндіріледі. Жаңа
Гвинейде саяси-экономикалық толқулар болса, бұл аралдың батыс бөлігінде папуас пен
мелонезиялықтардың ұлт-азаттық күрестің жеңіске жетуі, мелонезия, соның ішінде Жаңа
Гиней халықтарын жігерлендіре түсті.
Лекция 5. Азия халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Кетпенді егіншілік, номадизм, шаманизм, арий, конфуцианство,
будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
1.Батыс азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халықтары.
3.Оңтүстік – шығыс Азия халықтары.
4.Шығыс Азия халықтары.
5.Орталық Азия халықтары.
6.Сібір халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін қарастыру.
1.Батыс азия халықтары.
Шетел Азиясы құрылығының үлкен бір бөлігі – Таяу Азия, оның жер көлемі 6 млн.
шаршы километрден астармырақ шақырым. Ол Еуропа және Африка құрлықтарымен
шектесіп жатыр. Ол Кіші Азия жарты аралы, Месопатамия, Левант, Аравия, жарты аралы
және Иран таулы жотасы аймақтарынан құрылған. Жалпы алғанда, Таяу Азияның жері
құрғақшылықты. Дегенмен, Жерорта теңізінің, Қара теңіздің, Каспий теңізінің, Аравия
жарты аралының жағалауларының ауа – райы ылғалды, субтропиктік болып келеді. Бұл
жердегі ірі өзендер – Тигр және Ефрат. Олардың алқабына орналасқан Месопатамия
ойпаты – ежелден отырықшы мәдениет орталықтарының бірі. Оның тұрғындары
егіншілікті қолдан суару жолымен жүргізіп, Месопатамияның құнарлы топырағынан
тұрақты, мол өнім алып келген.
Таяу Шығыс жерінде үлкенді – кішіл 20 – ға жуық мемлекет орналасқан. Олардың
ішінен ірілері: Түркия, иран – Ислам Республикасы, Ауғанстан, Асуд Арабиясы, Ирка,
Иемен, Сирия, Ливан, Иордания, Израиль, Оман және тағы басқалар.
Таяу Шығыстағы мемлекеттерді ұлт жағынан бір ұлтты және көп ұлтты деп екіге бөлуге
болады. Бірінші топқа Араб және Түркия, Израиль елдеріне жатқызамыз. Бұл мемлекеттің
халықтары, негізінен, өз ұлтынан құрылған. Түркияның негізгі халқы – түріктер. Олар өз
елдерінің тұрғындарының 88 процентін құраса, Израильдің 90 процентін еврейлер тұрады.
84
Бұл құрылықта араб мемлекеттің тұрғындары да, негізінен, өз халықтарынан құрылған.
Екінші топқа, Иран, Ауғанстан және т.б. елдері жатады. Иранның негізгі халқы парсылар,
олар өз мемлекетінің тұрғындарының 50 процентін, Ауғанстанда – ауғандар өз елінің
тұрғындары 50 құрайды. Қалғандары әзербайжан, курд, түрік, тәжік, қазақ және т.б. ұлт
өкілдері тұрады.
Таяу Азияның халықтарын антропологиялық жақтан еуропойдтық, монғолойдтық,
негройдтық деп үш нәсіоге бөлуге болады. Сан жағынан басым көпшілігі еуропойдтық
нәсілдің өкілдері болса, монғолойдық нәсілге түріктер, хазарлықтар; негройдтыққа Аравия
жарты аралының тұрғындары, әсіресе, Қызыл теңіздің жағалауларындағы тұрғындар
жақынырақ келеді.
Таяу Шығыс халықтары үндіеуропалық, түрік, семит – хамиттік үш үлкен тіл
семьясында сөйлейді. Үндіеуропалық тіл семьясына тәжіктер, парсылар, курдтар,
белуджар, турлар, хазарлықтар, чор – аймақтар, гилянцтар, талышар, гректер, армяндар,
албандықтар, боснийлықтар және басқасы; түрік тіл семьясына түріктер, қазақтар,
әзірбайжандар, түркімендер, қашқарлақтар, қарақалпақтар және басқалар; семит –
хамиттік тіл семьясына арабтар, еврейлер, айсорлар.
Этногенез және этнткалық тарихы. Таяу Шығыс алғашқы адамдарың көне
қоныстарының біірі Сирия жіне Палестина жерлерінен палеолиттің ертедегі сатыларын
көзге елестетін археологиялық заттар табылды. Бұл аймақтардан шелль және ашелль
кезеңіндегі адамдардың қолданған құралдары табылса, Эт – Табун үңгірінен ашелль
кезеңінде өмір сүрген тұрғындарының баспаналарының қалдықтары ашылған. Мұнан
кейінгі, мусьте дәуірінде, өмір сүрген неандерталь адамының сүйегі Иран және палестина
жерлерінен табылған. Осы кезеңге жататын Кармель тауындағы Эт – Табун және Эс –
Схуль үңгірлерінен 12 адамның қаңқасы шықты. Тас кезеңге жататын құралдар Кіші
Азиядан және Жоғарға Месопатамиядан кездескен. Бұл құрлықтардың басқа да
аймақтарынан палеолиттің соңғы кезеңдеріне әсресе, неолитке жататын заттар біраз
жерлерде табылған.
Жаңатас ескерткіштері Таяу Азия жерлерінде кенң тарған.Месопатамия және
Сирия, палестина, Иран, Ирак, Кіші Азия елдерінде жаңа тес кезеңдерінің ескерткіштері
көп ашылған. Мұанан кейінгі энеолит, қола кезеңдерінде бұл жердің тұрғындары
егіншілікпен айналысатынын, олардың қыштан, қоладан, темірден жасаған құралдарй
дәлел бола алдаы. Б.д.д. 4 мыңыншы жылдары жергілікті тұрғындары алғашқы қауымдық
қарым – қатынаста өмір сүріп, олар аңшылық, балықшылық, егіншілік кәсіптерімен
айналыса бастаған. Олар қой мен ешкі, шошқаны қолға ұстап, отырықшы өмір сүрген,
баспаналар салған. Осы деректерге қарағанда, неолит кезінде Таяу Шығыс жерінде
алғашқы адамдар кең тарап, қоныс тепкені байқалады.
Сол кездің өзінде Таяу Шығыстағы әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар
мекендеген. Месопатаминяның оңтүстігінде – шумер, аккад, элам; шығысында –
касситтер, мидиялықтар; солтүстігінде – хеттар,; батысында – палестиналықтар
мекендеген. Тигр мен Ефрат өзендерінің алқаптарын халықтар ертеден мекендеп, олар
алғашқы адамзат өркениетінің іргетасын қалаушылардың бірі болды.
Месопатамияның оңтүстігінде шумер мемлекеті бой көтерді. Олар кейін Эль –
Обейда, Урука және Джемдет – Наср мәдениеттерін қалыптастырды. Бұл мәдениет
үлгілері аккадтылықтармен тығыз қарым – қатынаста дамыды. Ал Месопатамияның орта
шенінде келіп шыққан сематикалық тілде шумерлер сөйлесе керек. «Шумер» деген
терминін (атама) аккадшылардың сөзінен шыққан. Б.з.д. 4 мыңыншы жылдарда пайда
болған шумерлердің жазуындағы адам есімдері Оңтүстік Месопатамияға кең тараған. Бір
ғасырдан кейін 3 мыңыншы жылдардың ортасында Месопатамияның солтүстік
аудандарында тағы бір ғасырдан соң, оңтүстігіндеге шумер атауы семитикалықтармен
алмасқан.
Шумерлердеп басқа Месопатамияның шығыс бөлігінен Иран қаратына қарай
жайылған кеңістікте бір – біріне тіл жағынан жақын әр түрлі халықтар орналасқан.
85
Солардың ішінен осы күнгі Хузистан жерінде эламиттер өмір сүрген. Бұл маңда
жүргізілген археологиялық зерттеулер көптеген жаңалықтар ашты. Соның бірі б.д.д 4 – 3
мыңыншы жылдары жазылған пиктографиялық ескерткіштер. Сол дәуірдің 3 мыңыншы
жылдардың орта шенінде эламиттер аккадшылардың жазуын өз тіліне қарай икемдеп,
өздерінң жазу – сызуын жасады.
Загроса тауларынд, осы күнгі Луристанда эламиттермен көршілес каситтер өмір
сүрген. Б.д.д 2 мың жылдықтың 1 жартысында олар саяси жағынан үстемдікетіп,
Месопатаминың мәдени тарихының дамуына өз әсерлерін тигізген. Каситтер –
Вавилондағы жылқыны жақсы өсірген деген сөздер бар. Кейбір ғалымдардың пікірі
бойынша, касситтердің, лулувистердің тілдері бір – біріне жақын болған. ОЛар
туысқандық және тіл жағынан каситтердің тобына жатады. Кастий тобындағылар:
кастиилер, геловтер, тапуровтар. Бұл тайпалар 5 ғасырда Каспий теңізінің жағалауын
мекендеген. Аты аталған тайпалар ертедегі Оңтүстік Әзербайжанды, Батыс Иранда
мекендеген кутий, парсуа, манней тайпаларының ұрпақтары болуы мүмкін. Осы тайпалар
ертеректе саяси жағынан басқаларға ықпалын жүргізген. Мысалы кустин б.д.д 3
мыңыншы жылдың аяғында Қосөзеннің бойларын мкендеп, сол жерде өздерінің
үстемдігін жүргізген.
Каспий теңізінің солтүстік – батыс жағасындағы осы күнгі Армения мен Курд
қөараттарында, Кіші Азияның шығыс бөлігінде Месопатамияның солтүстігінде көп түрлі
халықтар тіршілік еткен, олардың барлығы «алародиялықтар» деп аталған. Зертеушілердің
пікірлеріне қарағанда, ол халықтардың тілдері кавказдықтардың тілдеріне жақынырақ
болғанын көрсетеді.
Б.д.д. 4 -ншы жылдардың аяғында 3 мыңыншы жалдардың бас кезінде семиттік
нәсілдер бас кезінде семиттік нәсілдік халықтар Таяц Азия жерінде кең тарған. Олар
жоғарыда аты аталған – аккадшылықтар. Осы кезде шумерлердің жазуы аккадалықтарға
тән болған. Себебі: кісі есімдерінде көп ұқсастықтар көп. Кейін осы семит тілін
ығыстырып, аккадшылардың тілі үстемдік етті.
Кейінгі кездерде аккадшылар күшейіп, сол жердегі сөйлеуші халықтармен бірлесіп,
Ефрат пен Тигр өзендерінің орта, тқменгі ағысында Вавилия мемлекетінің өркениетін
жасайды. Аккадшылар Вавилия тілінде сөйлейді. Бұл тіл б.д.д 2 мыңыншы 500 жылға
дейін өмір сүріп, кейін арамиялық диалектімен алмасқан. Басқа да Қосөзеннің оңтүстік –
батыс атырабын б.д.д. 3 мыңыншы жылдары семиттік тілде сөйтейтін хананейлер,
аморейлер, еврейлер, арамейлер мекендеген. Осы мыңжылдықтың екінші жартысында
оңтүстіктен Аравия жарты аралына арабтар келіп қоныстанған, жергілікті аборигендермен
араласып кетті.
Үндіеуропалық тілде сөйлейтін халықтардың бар екені жөнінде алғашқы деректер
б.д.д. 2 мыңыншы жылдардың ортасында тура келді. Осы кездерде Таяу Азияда
хетталардың ірі мемлекеті пайда болды . Б.д.д. 9 ғ Арменияда және Кавказдың
оңтүстігінде Урарту мемлекеті дәуірлеп өмір сүрген. Армения халықтарының
қалыптасқаны б.д.д 7 ғ жатады. Бұд халық өзінің мемлекетін орнатып, оны бір мың
жылдан артық сақтай білген. Б.д.д. мыңыншы жылдарда әр түрлі үндіеуропалық тілде
сөйлеуші нәтижесінде бірлесіп, Мидия, Персия кейінірек, Бактрия, Прафия секілді
бірнеше күшті мемлекеттер пайда болған. Орта ғасырдың кейінгі кезеңдерінде осы
мемлекеттің халықтардың өзара қарым – қатынастары нәтижесінде отырықшы иран тілдес
парсылар, мазхадаранд, курдтар, лурлар, бахтиарлар және қазіргі Иранның,
Ауғансттанның тұрғындары келіп шыққан.
Таяу Шығыс Азияда құл иеленуші мемлекеті ерте заманнан – ақ ұйымдасқан.
Олардың қатарына жоғарыда аты аталған, б.д.д. 3 мың жылдарындағы Месопатамиядағы
Шумер және Аккад мемлекеттері жатады. Осы құл иеленушә мемлекеттер бір – бірімен
бақталасы отырып, алдымен шумерлер үстемдік етсе, билік кейіннен аккадшыларға ауған.
Өзара соғыстардың барысында жеңген жағы жеңілген жақты құлға айналдырып, оларды
егін суару жүйелерін салуға кеніштер қазздырған және т.б. ауыр жұмыстарға жыққан.
86
Осындай алғашқа қауымның ыдырап, б.д.б 3 мыңыншы жылдардың аяғы мен 2
мыңыншы жылдардың батысында саны көп аморилер тайпасчы Месопатамия жерінде
үлкен құл иеленуші Вавилония мемлекетін құрған. Олар эламит тайпасында өздерін
еқосып, билікті аморилер тайпасы үргізген. Аморилеп мемлекетінің гүлденген кезеңі оның
патшысы Хаммурабидің тұсында тура келді. Б.д.д 18 ғ ортасында өзара тартыстың
нәтижесінде Вавилон ия мемлекеттері каситтер, онан кейін хеттар бағындырғын. Жаулап
алушылар вавмлония мәдениетін жазу – сызуын қабылдап, жергілікті халықтарға
араласып, кеткен. Хеттар мен Мысыр арасында ұзаққа созылған соғыстардың нәтижесінде
хеттар жеңіліп, бұрынғы үстемдігінен айырылған.
Таяу Азия халықтарының этникалық тарихында б.д.б 1 мыңыншы жылдары
Ассирия мемлекетіне үлкен ықпалын тигізген. Сол дәуірдің 2-1 мыңыншы жылдарында
Ассирияның гүлдену мен құлдырау кезеңдері де болған, б.д.д 13 ғ Ассирия күшті
мемлекетке айналып, оның әскерлері Митанияны, вавилонияны басып алағн. Бірақ ХІІ ғ
Вавилония қайта көтеріліп, олар ассириялықтарға соққы берген. Уақытша сәтсіздікке
ұшырағанмен, б.д.д ІХ ғ ассириялықтар қайта күшейіп, оның патшасы Ашшурнасирапал2
күшті әскер ұйымдастырып, Месопатамиядағы арамейлерді бағындырып қана қоймай,
Жерорта теңізіне дейін шапқан.
Таяу Шығыс Азия халықтарының кәсіптері мен тұрмысы. Таяу Шығыс елдері
ғасырлар бойына аграрлық ел болып келді, соданда өндіріс орындары нашар дамыды.
Сондықтан мұнай, газ, басқаде кен байлықтарын жергілікті халықтар жақсы пайдаоана
алмады. Өндірілген өнімдер шетелдерге шикізат ретінде сатып келген еді. Кейінгі
жылдарды бұл елдер отырықшылықтың бұғауыннан босаған соң, өздерінің ұлттық
кәсібімен шұғыл дамытып отырды. Оламен достық қарым – қатынастағы біраз елдерде
Азия халықтарының экономикасын, мәдени дәрежесән көтеруге көмектесіп, көптеген
өндіріс орындарын слуға жәрдемдесті.
Таяу Шығыс елдерінің басым көпшілігі егінмен, мал шаруашылығмен айналымты.
Ефрат, Тигр және басқа да өзендерінің алқаптарындағы тұрғын ертеден – ақ егіншілікпен
айналысқан. Содан да оның әр түрлі аудандарындағы егіншілік кәсібі бір – біріне өте
ұқсас. Жалпы бұл өлкені ауа – райы ыстық, құрғақ болып келетіндітен, егіншілік кәсібі
суармалы болып келеді. Жергілікті халықтардйң әл – ауқаты осы егіншілктен алынатын
өнымге байланысты. Бұл үшін каналдардан үлкенді – кішілі арықтар қазып, осы су
жүйелері арқылы егіндерін суарған. Биік жерлерге суды шығыр арқылы көтерген. Иран
мен Ауғанстан жерінде са тапшы болғандықтан, диқандар жер асты суларынан керіз
қазып, бір жерге суды жинайды да содан соң суды суарған. Мұндай тәсілді Түркменстан,
Өзбекстан диқандары да қолданған.
Араб елдерінде бидай, арпамен қатар, кендір, зығыр секілді техникалық дақылдар
егілді. Түркияда дәнді дақылдармен бірге темекі, мақта ,жүзім. Иранда күріш, жеміс
ағаштары, жібек құрты, бау – бақша егі үрдісі бар. Егіншілкеке пайдаланатын құралдар
көне заманнан келе жатқан күрек, кетпен, қол орақ, темір соқа, жер ағаш, шығыр сияқты
болып келеді. Күш көліктері - өгіз, түйе. Осы күнгі егіске пайдаланатын техниканы тек
фермерлер, қуатты шаруаларға ғпнп қолға түсіре алады. Ірі каналдар мен арықтарды
күрек, кетпен сияқты құралдармен қазған. Өндіріс орындары артты қалғандықтан бұл
елдердің диқандаы егістік жерлерге минералдық тыңайтқышты пайдаланбайды деуге
болмайды.
Ираннның суармалы егістікті дамытқан жерлерінің бірі – Исфахан ойпаты. Мұнда
да негізініен, кәріз қазып, жер асты суын егіншілікке пайдаланаған. Шахта құлатқанға
дейін иран диқандары жер иеленушілерпді 6 түрлі дәрежеге бөлген. Олар помещиктер –
арабтар, мемлекеттік- халиса, діншілдер – уақым, көшпелілердің қарауындағы жерлер –
иляти, кішігірім жерлерді бұларды – хурдамалик және қоғамдық жерлер – умуми.
Иранның егісмтікке жарайтын жерлерінің 94 пайызы помещиктер мен дін иелерінің ,
мемлкетті басқарушы адамдардың қолдарында. Қалған 5 – 6пайызы ғана диқандардың
үлесіне тиген.
87
Мал шауашылығына келсек, бұл кәсіп көшпелі, жартылай көшпелі халықтардың
арасында кең тараған. Отырықшы жерлерде мал аз өсірілген. Шөлді, таулы жерлерде
арабтар, пуштуандар, түрктер, курдтар, ирандықтар мен ауғандардың бір бөлігі мал
бағумен айналысқан. Көшпелілер қой, ешкі, түйе, есектерді көп өсірсе, жылқа малын аз
ұстайды. Уақ малдың жүні экаспортқа шығарылды.
Көшпелілер әр маусыа сайын, қоныс аударып, шөлді жерлерде құдықтың, қоршап
қойған қақ, тоған суын пайдаланды. Сауд Арабиясының малшылары мен бәдәуйлер түйе
мен араб арғымақтарын өсірді. ХІХ ғ. мал шаруашылығының маңызы нашарлай бастады.
1920 жылдан бастап, бәдәуйлер бірлескен отырықшылыққа айналды. Бірақ оларды
түгелдей отырықшы етіге жағдай тумай келеді,. Жартылай көшпелілер Арабия жарты
аралында, Түркияның, Ираның таулы аймақтарында мекендейді. Олар жаз бойы, малды
жаз бойы биік таудағы жайылымдарға жайса, қыста ықтасын, шуаақты тау етегіне жайған.
Күш көлітері ретінде жылқы, түйе, есек малдары пайдаланған. Сиырдың мал мен сүтін
қолданған. Таяу Шығыстағы елдердің өсіретін малдары біркелкі емес. Себебі, бұл
құррлықтың табиғи – географиялық жағдайы әртүрлі. Сондықтан таулы, әсресе, шөлді
жерлерде қой, ешкі және түйе малдары кең өсіріліп, жылқының өсіп - өнуінен қоайлы
болды.
Түркияның мал шаруашылығы Анатолия жарты аралының орталық және шығыс
жақтарында жақсы дамыған. Мемлекет меншігіндегі малдары түлік түрдлері бойынша
бөліп – бөліп өсіруге негізделген. Және аймақта сауын малдар өсірген, екінші аймақта
еттік бағыттағы малдар бағылған, ал үшінші жерлерде жүн беретін малдар бағылған.
Құйрықты қой және ангор ешкілері көп өсіріледі. Бұл ешкінің ұзын, жібек сияқты жұмсақ
жүндеріене өте бағалы маталар және орамалдар тоқылады.
Темірден құрал – сайман, әр түрлі асыл тастан зергерлік бұйымдар, ағаштан түрлі
мүліктер жасаған. Ауылдық жерлерде тоқымашықлық кәсіп үлкен қанат жайып жібектен,
мақтадан. Жүннен мақта тоқыған.
Тұрмысы. Таяу Шығыс халықтарының көпшілігі ауылдық жерлерде тұрады.
Түркияның халықтары ойпаттар мен теңіз жағалауында көп шоғырланған. Ал ауғандар тау
шатқалдарында, етектерінде орналасқан. Көшпелілер тіршілігінде жүйелі қоныстар өте аз.
Ал қыстақтарында базар, мешіт, медресе, моншасы болды.
Егіншілердің үйлері Орта Азия халықтарының үйлеріне ұқсас, шикі кесектен,
саздан тұрғызылған. Ағаштан салынаған үй сирек кездеседі. Көшпелілердің, жартылай
көшпелілердің үйлері бір не екі бөлмелі келсе, отырықшы үйлері бірнеші бөлмелі болып
салынды. Отырықшылардың егістік жерлері қорасы үйінің қасында болған. Үйлердің
безендірілуі әр түрлі. Үйдің еденіне кілем төселді, биік сәкіде отырып сол сәкіде
ұйықтады. Қымбат мүліктер тек қана байларда кездесті. Жарлылыардың тіршілігі
жетіспейтін дүние, көне, тіпті азық – түлігі тапшы.
Күйдірілген қыштан істелген ыдыстарды пайдаолланады. Мыстан, екпе қабақтан,
су құятын ыдыс жасаған. Тамақты шойын қазанда пісірді. Көшпелілер қысы –жазы қос, не
шатырда өмір сүреді. Түркмендер көбінесе киіз үйде тұрды. Сырт киімдері – желең,
жамылға, тон, шапан, оларды көбіне мал терілерінен тоқыды. 19 ғ
бастап,
еуропалықтардың келуі бюұрынғы бәстүрлі киімдер біраз өзгерген.
Отбасы. Бұл елдердегі отбасының барлығы да ислам дінінің тікелей ықпалы
негізінде құрылған. Көп әйел алуға әркімде ерікті, тек қалыңмал төлеуі шарт. Таяу Шығыс
елдерінде көпшілігінде ағайынды кісілер бір – бірімен құда бола береді. Үйленетін жастан
бір анадан болмаса болғаны. Мұны эндогамдық үйлену тәртібі дейміз. Көшпелілірде
қауымдық, не рулық туыстық кеңірек тараған. Израильде еврейлер тек еврейлерге ғана
үйленуі шарт, әрі діни наным күшті болған.
Мысалы, хазарлықтар бір тайпаның ішінен қыз берні, қыз алысады. Туыстық
жақтан жақын адамдарды құда бола береді. Үйленуші жігіттің әкесі тұрмысқа шығатын
қыздың үйіне келіп, құдасының алдындағы орамалдың үстіне аздап ақша қояды. Оны
қыздың әкесі алғаннан кейін екі жақтың қатынасып отырған адамдарына шақпақ қант
88
үлестіреді. Бұд құдалыққа келісілді деген сөз. Үйленуге бір жыл қалған кезде жігіттің
туысқандары қыздың үйіне келіп ата – анасының батасын алады. Бұны кішігірім той
ретінде өткізеді. Бұдан кейін үш күннен соң жігіттің туысқандары үйіне әкеліп, болашақ
құдаларына үлестіріп береді. Осыдан соң екі ортада қалыңмал жөнінде келісім жасалады.
Оны «сурфай риза» деп атайды. Осы сапарда қалыңмалдың өлшемін белгілеп, екі жақ
келісімге келеді. Мұнан кейін бір жылдан кейін үйлену той өткізіледі.
Ирандықтардың үйленуі отбасын құруы Шығыс халыөқтарының әдет – ғұрпына
ұқсас келеді. Қызды 10-13 жастан тұрмысқа берсме, жігіттер 14-15 жастан үйлене береді.
Қалалаы жерлерде құда түсу ісімен айналысатын адамдары болады, олар «дел –
лалеарус»» деп атайды. Құда түсушілер қыздың әкеісне шариғат жолман «махр» төлейді.
Сонан кейін ана сүті – «ширбехе» үшін деп қыздың ата - анасына кәде жасайды. Ұзатылар
қыздың туысқандары жасау – жабдық, төсек – орнын т.б. заттарын дайындайды. Бұл
ғұрыптар қалалақ тұрғындар арасында көптеп кездеседі.
Рухани мәдениеті. Бұл елдерде қоғамдық құрылыс әр түрлі. Түркия, Ливан, Сирия,
Израииль, капиталистіа жолмен дамыса, Сауд Арабиясында феодалдық қатынас басым
кееледі. Израильде кейінгі жылдары капитализм күшті дамыған. Ауылда «кибуц» деген
кооператив құрылып оны қуатты шаруалар билей бастады. Көшпелі, жартылай көшпелі
қауым үнемі бір – біріне көмектесіп отырды. Қанға – қан, кегін қалау тайпаның ақсақалға
бағыну салттары түгел қамтыған.
Бұл елдерде ауыз әдебиеті, өлең - жыр, шежіре айту аса кең тараған. Музыка өнері
жақсы дамып, шекті, барабан, даңғыра сияқты аспаптар пайдаланылды. Ертектер және
күллі шығармалар жиі айтылды. Ауғанстанда халық өнері үрмелі аспаптар, ұлт театрлары
жықсы дамыған Таяу Шығыста кең тараған бірден – бір дін – 7 ғ Мұхаммед негізін салған
ислам діні. Ислам дініңнің өзге діндерге қарағанда ел басқарушының адал, таза жүруіне
уағыздайтын көптеген шариғаттары бар. Оны діни басшылар жақсы пайдалана білді.
Таяу Шығыс – дүние жүзіндегі үш діннің: идуаизм, христиан және ислам дінің кең
тарағн ортасы. Осы құрлық тұрғындарының көпшілігі ислам дінің қолдады. Араб тілінде
«ислам» деген сөз «құдайға сенгіш, көнгіш» деген мағына берді. Бұл дін 6 ғ соңы мен 7
басында аборогендердің алғашқы қауымы ыдырап, феодалдық қауымға өте бастаған кезде
шықты. Оның негізін салушы Мұхаммед 622 жылы Меккеден Мединаға барғаннан кеійін
жаңадан пайда болған дінді халыққа кең көлемде таратқан. Ислам дінінің негізгі догмасы
– «Құдайдан басқа еш билеуші жоқ, Мұхаммед оның жердегі өкілі» болып келді.
Құранның зажуы бойынша мұсылман деген адам 5 түрлі міндетті атқаруы керек:
құдайдың жалғыз екенін мойындау, бес уақыт намаз, 30 күн ораза ұстау, малдан зекет
төлеу, қажыға бару. Ислам екі ағынға бөлінеді: суннизм және шиизм.
2.Оңтүстік Азия халықтары.
Оңтүстік Азия – шетел Азиясының бір бөлігі. Оның жерінің көлемі – 4,5 млн
шаршы шақырым. Бұл жерде Үндістан, Пәкістан, Непал, Цейлон, Бангладеш мемлекеттері
кіреді. Физико – географиялықұ жақтан бұл аймақтың жерін 3 бөлуге болады. Гималай
Гиндукеш таулы өңірлері, Декан таулы жотасы, Инда, Ганга өзендерінің алқаптарындағы
ойпаттар.
Оңтүстік Азия халықтары көптеген тілде сөйлейді. Құрлықтың халқы, жалпы
алғанда, ірі – ірі 20 – дан астам, ірі кішігірім тілге бөлінеді. Олар үндіеуропалық, тибет –
бермилық, мон – кхермалық тіл семьяларына жатады. Олардың ішінен үнді, ирандық тіл,
екеуінің ортасынан шыққан дардтық тілді атап көрсетуге болады.
Оңтүстік Азия халықтарының арасынан негр – австрлоидттық, еуропойдтық,
монғолойдық көптеген антропологиялық ұқсас тілдерді көруге болады. Индияның
оңтүстігінде ируда, ченчу, шолага, курумба, нәсілдері өмір сүреді. Оңтүстік Индияны
дарвид тұқымына негр – австрполойдтық пен еуропойдтықтардың аралығынан шыққан
халық мекендейді. Монғолойдық нәсілдің өкілдері Гималай және Ассам тауларының
тұрғындары болып келеді.
89
Оңтүстік Азия халықтарының этнткалық зерттелуі өте қиын мәселелердің бірі.
Себебі. Бұл нәсілдер бір – бірімен мидай араласып кеткен. Жергілікті нәсілдің шығуы
және олардың даму тарихы жөнінде Оңтүстік Азия халықтарының арасында көптеген
аңыздар, шежірелер бар.
Сол дерекетерге қарағанда, б.д.д. 2мыңыншы жылдарды еуропойдтық кейбір
өкілдері солтүстік – батыс жақтан Оңтүстік Азия құрлығына ауып келген. Бұл келушілер
жартылай көшпелі болған. Алғашқы қауымның ыдырап, таптық қоғамға өте бастаған кезі
кезі боуы керек. Әлі келімсектердің қолбасшысы қауымдық қоғамның ыдырап, таптық
қоғамға өте бастаған кезі.
Оңтүстік Азияның халықтары ерте заманнан бері Таяу Шығыс арқылы Еуропа
елдерімен ал еуропалықтар Орта және Оңтүстік Азия арқылы Шығыс елдерімен тығыз
байланыс жасаған. Б.д.д 3-2 ғ Ескендірдің бұл елдерге жасаған жорығынан кейін
жергілікті тұрғындарға эллиндік мәдениет өз ықпалын тигізген.
Уақыттың бұдан кейінгі кезеңдерінде Оңтүстік Азиныңаборигендері басқа
этникалық халықпен араласып жатты. 5 ғ аяғында Орта Азиядан гун мен хунна тайпалары
Үндістан жеріне барған. Олар Пенджабтан Виндхьяға дейінгі жерлерді басып, Эфталит
мемлекетінің негізін салды. Олар 8 ғ Синд жерін жаулап алса, парсылар мен ауғандар
Батыс Үнджістанның жерін иемденді. 13 ғ орта шенінде Солтүстік Үндістанға Орта
Азиядан тәжіктер мен монғолдар келіп кірді. 14ғ Виндьхя тауы арқылы Үндістанның
оңтүстігіне дравид тілінде сөйлеуші тайпалар келіп қоныстанды. Осындай дан – жақтан
келген тайпалар халықтар Оңтүстік Азияның этникалық құрамына айтарлықтай өзгерім
енген.
Ұлы географиялық ашылудан кейін Оңтүстік Азияның байлықтары тек қана
азиялықтарды емес, еуропалықтарды да қызықтырған. 16 – 17 ғ португалдықтар кейін
голландықтар, француздар, ағылшындар, бірінен бірі Үндістанға келіп қоныстанды. Олар
Оңтүстік Азияға кіріп, жаңа желрді отарға айналдырып, жергілікті қалықты билеп –
төстеп, сансыз қайғы – қасірет әкелді. Жақсы қаруланған ортаршылдар жергілікті
халықтарды өздерінің мекендерінен қуып шығып шұрайлы жерлрі мен асыл дүниелерін
тартып алды. Осындай елдің отаршылдық саясатының негізінде аборигендердің
экономикасы , тұрмысы, әл ауқаты және мәдениеті төмендеп кетті. Оның үстіне келген
отаршылдар Үндістанды иелену үшін бір - бірімен соғысты. Нәтижесінде сол кездегі
күшті мемлекеттердің бірі болған, Англия басқаларын қуып шығып, Үндістанда жеке –
дара билеп төстеді. Бірақ бұл құрлықтың халықтары өз тәуелсіздігі үшін отаршылдармен
жиі – жиі соғысып тұрды.
Әсіресі Үндістан халқының ұлт – азаттық күресі екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін 1947 ж көп жыл елге үстемдік еткен ағылшындарды қуып шығып, жеңіске жетті.
1950ж Үндістан Республикасы ұйымдастырылды. Өз тағдырына ие болған, үнді халқы
артта қалған, экономикасын, мәдениетін дамытып, жылдан – жылға іргелі озық
мемлекеттің біріне айналып келеді. Ұлт – азаттық күресітің нәтижесінде Пәкістан мен
Цейлон халықтары бас бостандығын алды. 1948 ж. Шри Ланка, 1956 ж. Пәкістан өз
алдфна жеке мелкет болып, отаршылдардың бұғауынан азат етілді. Қазіргі кезде Оңтүстік
Азияның халықтары өз алдына жеке – жеке дербес мемлекет болып отыр.
Бұл құрлық халықтарының көбі ауылдық жерлерде орналысқан. Сондықтан
Үндістан, Пәксітан, Шри Ланка, бангладеш және Непал аграрлық елдер болып саналды.
Қала тұрғындары сан жағыанан онша көп емес. Бұрын ауыр өндіріс жоқ кезінде қалаларда
, селоларды қолөнер кәсібі кең тараған.
Шаруашылығы. Оңтүстік Азия аборигендері ерте заманнан бері отырықшы
болып, егіншілік кәсібімен айналысқан. Сондықтан бұл елдердің басты шаруышылығы егіншілік. Дәнді егістьерден күріш, тары, бидай, арпа, жүгері. Бұршақ егілді. Май
алынатын өқсімдіктен кендір, арахис, каучук өндірілсе, какос пальмасы мен бау – бақша
өндіреді.
90
Бұл егістердің көпшілігі қолдан суарылды. Жергілікті тұрғындар ерте заманнан
бері көлдердің, бұлақтардың суын құбыр , арық арқылы пайдаланып, егінді әрқашан бітік
өсірген. Отырықшы жылдарында мыңдаған, миллиондаған диқандар жиналып, үлкенді –
кішілі канал арықтар қазып, егістік жерлерді суарған. Ал биік жердегі егіске Орта
Азиядағыдай шығыр, атпа, төппе, басқа құралдырдың көмегімен су шығарып өнім ала
білді. Егістік жерлерді кейде қолдан су тасыпта суарған. Оңтүстік Азия халықтары
отырықшылдықтан азат болғаннан кейін жерді суландыруға айрықша көқңіл бөлді. Ауыл
шаруашылығында қолданылатын көп құралдыр тұрпайы, ортағасырлық дәрежеде қалып
қойған еді. Күш көлігіне өгіз, түйе, жылқы, есек сияқты малдар пайдаланды. Күш көлік
жетіспеген 4 – 5 диқанға орта есеппен бір ғана көлік сәйкес келді. Жергілікті халықтаң
арасында жерсіз диқандарда аз борлмады. Бұл мәселені шешуде Үндістан мемлекеті
біршама шаралар қолданды. Помещиктердің жері бөлініп берілді. Аз ғана жерге себетін
тыңайтқыш жетпеді. Сондқтан қазіргі Үндістан , Шри Ланка және басқа елдер ерекше
тыңайтқыштар салуға көңіл бөлді. Ауыл шарушылығы жұмыстарының басым көпшылыігі
қол күшімен атқарылған. Бұл жұмысты жеңілдеті үшін, біраз елдер қазіргі заман
техникасына шұғыл бет бра бастады.
Оңтүстік Азияда мал шаруашылығы да жақсы дамыған. Әсіресе Үндістанның
таулы және шөлейтті жерлерінде 4 түлік мал өсіріледі. Үндістер діни сенімдерге
байланысты сиыр малын соймайды, етін жемейді тек сүтін және күшін пайдаланады.
Сондықтан үндістерде сиыр малы көп. Олар ірі қалалардың ішінде емін еркін көшіп жүре
береді. Шөлді-шөлейтті жерлерінде қой мен түйе өсіріледі. Үндістер пілдің күшін үй
шаруасына пайдаланады. Кейде пілді ірі құрылыс жұсымтарына жегеді.
Алғашқа уақыттардан бері Оңтүстік Азиы қолөнер кәсібі жақсы дамыған. Олардың
саны, түрі, шығарған заттары өте көп. Отырықшылық кезінде бұл заттардың шығарылуы
өте азайып кетті. Олар ұзақ ғасырлар бойы дамыған кәсіпті өркендету үшін артельдерді,
кооперативтерді ұйымдастыруда. Қолөнер кшығатын заттар қазіргі кезде Үндістанның
ұлттық табысының белгілі бөлімін құрайды. Темірден жасалған бұйымдар ағашқа ою салу,
сүйектен бұйым істеу, тоқымашылық қатты дамыды. Жерасты байлықтары біртунде ғана
пайдалана бастады, соған орай, өндіріс орындары өсіп келеді. Металлургиялық зауыттар
электр станциясы, темір жол өндіріс орындары күрт дамыды. Достас елдердің жәрдемімен
Үндістанда ірі – ірі өндіріс орындары салынап, іске қосылы, бұл күнде шаруашылықтың
әр саласына қажетті машиналарды өз кұштерімен шығңғаратын халге жетті.
5. Орталық Азия халықтары.
Орталық Азия барлық түркітілдес, қандас халықтардың ежелгі Отаны. Оның
бастысы Еуропа құрылығымен шектесіп жатыр. Осы ұлан байтақ Азияның бөлімінде:
қазақтар, қырғыздар, монғолдар, түркімендер, өзбектер, қарақалпақтар т.б. ұлт өкілдері
тұрады. Этникалық тұрғыдан қарағанда Батыс Сібірдегі түркітілдес халықтардың жерлері
де осы Азия бөлігінің бір ажырамас бөлігі деп қараған жөн.
Орталық Азияның табиғи – жағрапиялық жағдайы біркелкі болмағанымен, ертеден
адамдардың мекендеуіне қолайлығымен танылған. Үлкенді – кішілі өзендердің
бойларында көлемді отырықшылықтың ертеден шоғырланған ойпаттар мен тау бөктері
бар. Құрғақ және белдеуге байланысты бұл аймақтарда қолдан суаратын егістік көне
заманнан бері дамыған. Ойпаттармен қатаршөлдік – шөлейттік жерлерде аз емес. Барлық
Орталық Азия құрылығындағы жердің бәін адам өз қажетіне пайдаланып, көп салалы
шаруашылық негізін салған және оны ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып отырған.
Сондықтан да Орталық Азия дүниедегі өркениетті мәдениеттің бірі болып ертеден
саналған.
Жер шарын мекендеген халықтардың тарихын жазғанда, олардың ежелден
өрбіген жері мен жасаған жағрафиялық орталығын негізге алу басты мәселелердің бірі.
Қазақстан тарихын жазғанда да бұл екі мәселені есте сақтап отырған жөн. Түрік әлемінің
ежелгі отанының автахтондық екеніне тоқталайық.
91
Барлық өмірін түркілердің өмірін зерттеуге жұмсаған, белгілі шығыстанушы Л.Н.
Гумилевтің сөзін сол күйінде еске түсірейік: «Хош, сонымен, көне түріктердің адамзат
тарихындағы маңызы орасан зор, бірақ бұл халықтың тарихы әлі күнге дейін жазылмаған.
Ло жол – жөнекей, үстірт баяндалып келген, бұл бастаутану, ономастикалық, этнонимдік,
топонимикалық сипаттағы қиындықтарды айналып өтуге жағдай жасады. Бұл
қиындықтың көптігі сондай, осынау жұмыс жасаған оған тіл ғалымы тұрғысынан түсінік
беруден именеді.»
Ғұламаның бұл пікірін қолдамауға болмайды. Себебі, осы күнге дейін түріктердің
тарихы туралы кездесетін ғылыми еңбектер бұрмаланып жазылған. Сол себепті, шынайы
түрік халықтардың тарихы әлі жазылмағандығына толық қосылуға болады. Түріктердің
тарихымен айналысқан тарихшылардың көпшілігі сурапталық орайласқан пікірге сүйеніп,
барлық түсініктерді көшпенді деген тұжырымға әкеліп, кездескен деркетерді соған
бұрмалап пайдаланып, бұл халықтардың тарихын бөлшектеп, бұзып жазып келген. Керек
десеңіз, түріктерді Орталық Азияға басқа жақтан келген келімсек етіп жазған. Нәтижеде,
Орталық Азия түріктердің Отаны екеніне күмән келтірген. Олай болса, алдымен
түріктердің өрбіген ежелгі отанын анықтап алу керек.
Ертеден келе жатқан түріктердің жалпы отаны, жайлаған жері, жасаған
жағрафиялық орталығы туралы мәліметтерді жалпы көптеген тарихи шығармалардан
кездестіреміз. Алайда олардың көпшілігі үстіртін айтылғандықтан олардан дұрыс
тұжырым жасау қиын. Тіпті олардың ертеде қайда туып – өскені туралы пікір жоқ.
ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдағы этнологтар Орталық Азияны мекендеген
халықтардың шаруашылығын үш түрге бөлген: егіншілікпен айналысқан отырықшылар,
егіншілік пен және мал шаруашылығымен қоса айналысқан жарлылай отырықшылар және
тек мал өсіу кәсібімен өмір сүрген көшпенділер. Жалры алғанда, осы шаруашылықтың үш
түріде бұл құрылықты мекендеушілердің арасында бірдей болмаған. Тәжік, өзбектердің
арасында егіншілік басым болғанымен бұлардың арасында мал шаруашылығымен
айналысатындарда аз болмаған. Өйткені, бұд халықтар жерлерінде шөлдк- шөлейттік және
таулы аймақтар бар. Ондай жерлерді үндемей пайдаланып, оның байлығын керегіне
жаратқан.
Орталық Азияда қолмен суаратын егістік ертеден – ақ белгілі. Б.з.б. 5 мың
жылдарда Түрменияның оңтүстігінде егіншіліктің болғанын Жейтүн, Чопан – тепе,
ескерткіштері дәлелдейді. Осындай ертедегі егіншілік іздері Өзбекстан, Қырғызстан және
Қазақстан жерлеріненже табылған. Жаңатас және энеолит дәуірлерінде Орталық Азияда
егіншілік кең өріс алған.Оған Ақша – Дәрия, Өзбай, Жебел, Өснарым археологиялық
ескерткіштері дәлел. Бұл кезеңде осы мекендердің тұрғындары қосалқы шаруашылық
ретінде балық, аң аулаумен, қолөнер кәсібімен айналысқан. Ортағасырда қолдан суару
жолымен өсірілетін егіншіліктің түрлері барлық Орталық Азия жерінде оның оңтүстік
және шығыс аймақтарында кең тараған. Суармалы егіншілік үлкен дене еңбегін талап
еткен. Рулар, тайпалар араласып үлкенді – кішілі су жүйелерін қазған. Көпшілікке ортақ
бос каналдар тайпалардың бірлескен күші негізінде қазылса, кішігірім су жүйелерін әрбір
ру өзі қазып суды бас каналдан тартып ала берген. Сондықтан болар көп канал аттары ру
немесе тайпа аттарымен ұқсас. Әрбір диқан егістігіне су жеткізу де оңай болмаған.
Орталық Азияның тұрғындары егінге жаңбыр суында пайдаланған. Ондай егістіктер
еліміздің орталық, солтүстік және шығыстағы таулы аймақтарда болған. Оған дәлел сол
жерлерден табылған архелогиялық деректер. Бұл өңірлерде дінді дақылды өсімдіктер
басым болған. Орталық Азия тұрғындарының егіншілігінің қарқынды дамуына көп
жылдарға созылған жоңғарбасқыншылғы мен Ресей отаршылығы үлкен тзиян келтірген.
Ертеден егіншілік ең жайған аймақтар тұрғындарына соғыстар барысында жартылай
көшпенді және көшпенді жағдайда өмір сүруіне тура келген. Нәтижеде, олардың генішіоік
шаруашылығы құлдырап кеткен. Егіншіліктен басқа Орталық Азия тұрғындары мал
шаруашылығымен айналысқан. Төрт түлік малды үлкенді – кішілі халықтардың барлығы
өсірген. Тек айырмасы сол, отырықшыларда мал қосалқы қызмет атқарса, жартылай және
92
көшпенділерде мал өсіру тіршілік көзі болған. Олар өздерін қоршаған табиғатты,
аймақтарды ысырапсыз үнемдеп пайдаланған. Малдың жағдайы мен ыңғайына қарай
жайылым жерледі үнемдеуге байланысты көшудің же неше түрі болған. Меридиандық
көшу, тіке көшу және айналып құдықтар төңірегіне көшу.
Орталық Азия тұрғындары төрт түлік малды түгелдей өсірген. Ол өсіресе, көшпенді
айматарда негізгі кәсіпке айналған. Көшпенділер өздері жайласқан жерге икемделіп,
мүмкін болғанша малдарының саны мен сапасын арттырумен үздіксіз айналысқан.
Алайда географиялық жағдайларға байланысты Орталық Азияда төрт түлік малдың
таралуы әркелкә болған. Шөлдік – шөлейттік жерлерде түйе мен қой көптеп өсірілсе, осы
құрылықтың Орталық Арқа және батыс аймақтарында сиыр мен жылқы малы өсірілген.
Сарыарқада, Ұлытау атыраптарында, Торғай тегісінде жылқы малы кең таралған. Өйткені,
бұл аймақтардың жерлері тегіс, ауасы таза, жазы онша ыстық емес, көкорай шалғыны мол,
қоңыржай болған. Бұның бәрі жылқы малының өсірілуіне өте қолайлы жағдайлар.
Өзендер мен көлдердің молығы сиыр малына қолайлы. Орталық Азия халықтарының
отырған жерлерінде жайылым жер аз болғандықтан олардың кейбіреу тек қажетті болатын
мал түрін ұстауға тырысқан. Малдың етін, сүтін көптеп пайдаланған. Олардың сапасы
жайылым жердің құнарлылығымен байланысты болған.
Орталық Азия тұрғындары тек егін және мал шаруашылығымен айналысып қана
қоймай, қолөнер кәсібінде майда өндірісті де кең таратқан. Көшпенді мал
шаруашылғымен айналысатындар қажетті құрал – саймандарды, заттарды өздерінің
ұқыпты шеберлерінен алған болса, өздерінде жоқ бұйымдарды отырықшы қандастарының
базарларынан сатып алып немесе айыпбастап алған. Орталық Азияда үлкенді – кішілі
қалалар мен тұрақты мекендер көп болған. Отырықшылар мен көшпенділер үздіксіз
қатынаста болып, бірінің өндіргенін екіншісі пайдаланған. Бұл құрылықтағы отырықшы
мекендер мен қалалар антика заманынан басталғандықтан, олардың тарихы екі мың
жылдай уақыттан асады. Олардың ежелгі түрк өркениетін құрайтынына күмән келтірмеген
жөн. Бұл қалаларда қолдарынан өнер тамған небір хас ұсталар, зергерлер, шеберлер
тұрған.
Орталық Азия табиғи – жағрафиялық жағдайларына байланысты оның тұрғындары
көне замандардан бері түрлі байлықтар мен мұраларды өндірген. Жүргізілген
археологиялық зерттеулер барысында б.з.б.3 мыңжылдық шамасында яғни қола дәуірінде
бұл құрылықтың оңтүстігінде егіншілкпен айналысатындардың арасында таптық
қатынастардың борлғаны анықталды. Ортағасырлардың бас кезінде қала тұрғындары
арасында феодалдық қатынастар орнаған. Кеңес үкіметі кезіне жататын
тарихнамалардасол кездегі қоғамды патриархалды феодалды деп жазып келген. Бұл
мәселе әлдеде зерттеулерді қажет етеді. Себебі, біріншіден антикалық ортағасырда
Орталық Азияның отырықшы аймақтарында ірі – ірі жер иелер і болғандықтан олардың
төңірегніде қарапайым диқандар шоғырланған. Қоғамдағы езушілер мен езушілер табы
Ұлы Қазан төңкерісіне дейін сақталды. Жер иелері мен байлар өздерінің қарауындағы
қандастарына қамқорлық жасаған. Егіншіліктен діне мал шаруашылығанан мол өнім алу
үшін қарапайым шаруалардыңда жағдайы болуы тиіс еді. Сонымен бірге өз күшімен күн
көрген орта шаруалардың да саны аз болмаған. Отырықшы аймақтарда өмір сүрген орта
шаруаларда өздеріне қажетті малы болған, соның өнімімен өмір сүрген.
Азияның осы бөлігін мекендеген тұрғындардың арасында ауылдық және рулық
қауым болған. Отырықшылардың арасында рулық принципті мықта ұстамаған. Олардың
арасында руға бөлінушілік нашарлап олар өздері тұрған жерлердің атауымен аталған.
Орталық Азия түрктері арасында тап қатынастар ежелден жоғары дәрежеде дамыған. Бұл
құрлық таптық қоғам өзінің тарихын антикалық замман алады. Оның оңтүстігінде
Амудариы мен Сырдария аймақтарын қамтыған Бактерия, Парфия, Согдина тәрізді
құлшылық дәуірді басынан өткерген мемлекеттер болған. Осы құлдық қоғам Орталық
Азияның оңтүстігін мекендегн түріктерге үлкен әсерін тигізген. Жергілікті түрктер
дүниеге аты әйгілі Афрасиаб патшасының қоластында, Алдыңғы Азиядан келген
93
жаулармен күресіп Афрасиаб атағын дүниеге паш еткен. Оны шығыстың ұлы ғұламасы
Фердауси.
Ертедегі орта ғасырда орталық Азия көптеген феодалдық мемлекеттер, империялар
болған. Гундердің тарихы кейінгі кезеңдерде шығыстанушы лардың еңбектерінде жарық
көрген. Б.з.5 - 7 ғ Гундердің империясына кірген түрктер ыдырап, өзіндік енші алып,
үлкенді - кішілі империялар құрған. Ортағасырда бұл халықтар өз алдына халыө болып
қалыптасып, өз мемлекеттерін құрған. Орталық Азияны мекендеген халықтардың заттай
мәдениеті олардың жайлаған мекендерін, руашылыұ түрлерін, этникалық құрамын
сәулелендіреді. Осындай ерекшеліктер жер бетіне таралып қоныстануынан және
баспаналар салуынан айқын байқалады. Жергілікті тұрғындар палеолит дәуірінде дайын
жердерді паналаса, қола дәуірінде тұрақта баспаналар салып. бөлек-бөлек жайласқанын
дәлелдейтін археологиялық деректер сол топталған. Антикалық дәуірде Амудария және
Сырдария алқаптарындағы құлдардың күшімен салынған бекіністенр, сарайлар және
қалалар өскен. Осылайша осы құрылықта қалалық өркениет кең дамығын. Қазіргі біздің
заманымызда археологиялық ескерткіш ретінде үлкен ұала ретінде жеткен көптеген
қалалардың тарихя екі мың жылдан асып жығылады. Бұлардың көпшілігі Ұлы Жібек
жолының бойында орналасқан. Ерте заманнан бері мұндай қалалар саяси,экономикалық
және мәдени орталықтар болып саналған. Барлық қалаларда базарлар, қолөнер
орталықтары болған. Қолөенр кәсібінің кең жайғаны соншалық үлкенді - кішілі
қышлақтарында, ауылдары шағын болсада қолөнер орталықтары болған. Сондықтан
болар, қала мен ауыл арасындағы байланыс үзіліссіз болған. Қалалардың, қышлақтардың
көлемі біркелкі болмаған. Ертедегі қышлақтар өздерінің ішкі орналасуына қарай
"махалляларға" бөлінген. Көшпенді мал шаруашылығымен айналысқан аймақтарда киіз үй
кең тарап, ру - ру болып ауылдар құраған. Малдың ыңғайына ұарай оларға жиі - жиі қоны
аударып тұруға тура келген. Орталық Азияна мекендеген түркі текетс халықтардың
киімдері де біркелкі болмаған. Киімдердің пішілуі - туника тәрізді және өздерінің
тұрмысы мен шаруашылығына ыңғайластырып тіккен. Егіншілік мал бағуға, қолөнер
кәсібімен шұғылдануға ыңғайлы болған. Барлық киімдер ішкі және сыртқы болып
бөлінген. Ішкі киім дамбал мен көйлектен тұрса, сыртқы киімнің түрлері сан алуан болған:
бешпент, шапан, ішік, тон күпі және т.б. Бай - қуатты адамдардың киімдерін қолынан қнер
тамған адамдар асыл маталардан тігіп, түрлі өрнектермен безендірсе, жарлы жақыбайларыдң киімдері жай өрнектеліп тігілген. Ерте заманнан бері гундердің кейіннен
түрктердің ханзадалары үлде мен бүдеге оранып отырған. Қытай Жібек жолымен жүріп
өтетін керуендерден Қытайда жаулағанда түрктер мол көлемде жібек матарларын игілігін
көрген. Әйел балаларының киімдерін асыл заттардан, безендіруді мақұл көрген. Ұлттық
киімдер сол халықтың ерекшелігін , тұрмысын, болмысын сәулелендіреді. Орталық
Азияның тағамдарыда көп түрлі. Сүттен, діннен, еттен дайындаоып жасалатын тағамдар
басым. болғанымен, тағамдар жасауда пайдаланылатын заттар бір болғанымен жалпы
алғанда өзіндік ерешеліктері бар. Отырықшы аудандарда дәнді дақылдардан тағам түрлері
мол болса, көшпенді аймақтарда мал өнімдерін көбірек пайдаланады. Әр аймақтың ауа райы, жер жағдайына байланыста алатын тағам құнарлылықтары әр түрлі. Мысалы,
өзбектер палауды Сырдария бойында өсірілген күріштен басұанды ұнатса қазақтар
Сарыарқаны жайлаған жылқының сүті менен етін ардақтайды. Орталық Азия
халықтарының жақын және шет елдермен байланысы күшейген сайын, олардың
тағамдарыда елімізде кең таралып, кеткен. Ендігі жерде ұлттық болмыс пен салт - сананы
ардақтаумен бірге ұлттық тағамдарымыздың асыл шипаларын құрметтегеніміз жөн.
Әр халықтың өзіне тін қайталанбас рухани пәдениеті, дүниесі болатыны анық. Орта
Азияны мекендеген түркі халықтарының мәдениеті бір бірімен біте қайнасқан. Ол өзінің
сағасын ерте заманна алады. Батырлар жыры, ертегілер, қисса - дастандар және т.б. Керек
десеңіз бір батыр жыры бірнеше халықта сол атпен жырланады. Мысалы, "Алпамыс"
жыры қазақтарды, өзбектерде, қарақалпақтарда бар. Ноғайлы халқының "Қырық батыры"
жырын қазақ халқы да жыр еткен. ХІХ ғасырда Мұрын жыраудың баласы Мұрат жырау
94
ноғайлының осы дастанын алты ай бойы жырлапты деген әңгіме бар. Халық
жырларындағы Қобыланды, Едіге, Ертарған, Алпамыс сияқты батырлардың бейнесі
арқылы патриоттық сезім, тәрбие берілген. Жалпы түркі халықтарында бұл сезім айрықша
күшті. Әйтпесе сонша уақыт бойы олар Отаны Орталық Азияны сақтап ұрапққа
қалдырмас еді. Мақал - мәтелдердің де қолдану аясы кеі. Ауыз екі сөйлегенде мақалды
қоысп айтпаған адам кемде - кем болған шығар. Ол айтұан сөзге ерекше мән беріп,
мағыналы еткен. Олардың жазуыда ертеден - ақ пайда болған. Кейбір ғалымдардың
пікірінше, шумерлердің жазуы түрктердің жазуы негізінде пайда болған деген тұжырым
бар. Түркі бабаларымыздың бізге өалдырған асыл мұраларының бірі- Орхон - Енесей
жазуы, яғни Күлтегін жазуы. Ортағасырда түрктердің рухани мәденеиеті жаңа сатыға
көтерілді,. Олардың жазуы араб жазуымен алмасты. Осы кезеңде өмір сүрген ұлы дана ғұламалар ғалымдар өз шығармаларын түрк, араб, парсы тілдерінде жазған. Орталық
Азияның туды - пітті тұрғындары түрктер өз мәдениеті мен өркениеттің ірге тасын қалап,
дүгие жүзі өркениеттің дамуына өз үлестерін қосқан. Солл кезде Испиджаб, Тараз,
Түркістан, Фараб, Мерке қалаларында 50 астам ғұлама өмірге келгені анықталды.
Орта ғасырда дамыған мәдениет, ғылым тарихтың жаңа кезеңінеде өз жалғасын
тапты. Алайда қарақандар тұсындағы мәдениет дәрежесі анағұрлым төмендеді. Себебі,
Орталық Азия халықтары өзара еншісін алып бөлініп кеткен. Солай болғанада үлкен
мәдениет ықпалы жойылды деуге болмайды. Жаңа кезеңдеде көптеген ғұламалар келді.
Ұлықбек, Науай, Мақтұмқұлұлы, Рудаки, Абай және т.б. Жергілікті тұрғындардың
балалары сауат ашып, кейіннен оқуын жоғары діни оқу орнында жалғасытырған.
Нәтижесінде арабша хат таныған адамдар көп болған. Араб жазуында жазушылар өз
еңбектерін жазған. ХІХ ғ аяғында Орталық Азия мектебі және молдасы болмаған ауыл
болмаған. Ресей отаршылдығын жүргізу мақсатымен жергілікте жердерде кадр дайцындау
мақсатымен оқу орыс тілінде жүргізілегн. Ресей үкіметі Ислам дінімен күрес
жүргізнеімен, оны жоя алмады. ХХ ғасырдың бас кезінде жаңадан орнаған Кеңес Үкіметі
ішкі - сыртқы саясатын 70 жылдан астам уақыт бойы жүргізіп келді. Бұл өкімет мақсаты
социолистікқоғам құрып, коммунистік идеяға негізделіп жаңа ғылым негізінде құрук
керек деген мақсат болды. 1991 жылы кеңес Одағы құлап нәтижесінде Орталық Азияның
елдері тәуессіздігін алып, дамушы елдердің қатарында.
Лекция 6. Африка халықтары.
Жиі кездесетін сөздер.
1.Тарихи – мәдени және географиялық мінездеме.
2.Солтүстік Африка халықтары.
3.Шығыс Африка халықтары.
4.Батыс Африка халықтары.
5.Орталық Африка халықтары.
6.Оңтүстік Африка халықтары.
Мақсаты: Африканың географиялық жағдайын, этникалық тарихын, социогенезін,
шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
1.Тарихи – мәдени және географиялық мінездеме.
Африка — Жерорта және Қызыл теңіздерінің оңтүстігіне қарай, Атлант
мұхитының шығысына және Үнді мұхитының батысына қарай орналасқан континет.
Африка көлемі 30 065 000 км², немесе жер аумағының 20,3 %. Ол тек Азиядан кіші,
Еуропадан 3 есе үлкен. Африкадағы адам саны шамамен 800 млн. адам.
Жер бедері. Көбінесе жазық дала, солтүстік-батысында Атлас таулары,
Сахарада — Ахаггар және Тибести таулары. Шығысында — Абиссин таулары, оның
оңтүстігінде — Килиманджаро жанартауы (5895 м) — құрлықтың ең биік нүктесі.
Оңтүстігінде Кап және Айдаһар таулары.
Ішкі сулары.
95
- Африкада оңтүстіктен солтүстікке ағып жатқан әлемдегі ең ұзын Ніл өзені орналасқан.
Өзге ірі өзендері — Батыста Нижер, Орталық Африкада Конго және Оңтүстікте
орналасқан Замбези, Лимпопо және Қоңыр өзендері.
- Ең ірі көлі — Виктория. Басқа ірі көлдері — Литосфера жарығында орналасқан Ньяса
және Танганьика көлдері. Олар солтүстіктен оңтүстікке созылып жатыр.
Табиғи жағдайына қарай Африка бірнеше аймаққа бөлінеді:
1. Тропикалық аймаққа орталық экватордың батысы, Гвиней бұғазының солт
жағалауы және Конго атырабы. Бұл жерлерде мәңгі көгеріп тұратын ағаштар өседі.
2. Гилейдің солт-гі мен оңт-нде “муссон”ағаштары өседі. Бұл ағаштар Африканың
жер көлемінің 30 %-ына тараған.
3. Жартылай шөлейт солт-ігнде Сахара, оңт-ігінде Колахари және Намиб аймағы бар.
Климаты.
- Африка орталығы экваториалды белдеуге жатады, онда жыл бойына мол жауыншашын түседі және жыл мезгілдері ауыспайды. Экватор белдеуінен солтүстікке
және оңтүстікке қарай солтүстік және оңтүстік тропиктік белдеулері орналасқан.
Оларға шөлдердің пайда болуына әсерін тигізетін аз ылғал мен жоғары
температураның болуы тән.
- Солтүстігінде Жер бетіндегі ең ірі — Сахара шөлі бар, оңтүстігінде — Намиб шөлі
орналасқан. Құрлықтың Солтүстік және оңтүстік шеттері сәйкес субтропикалық
белдеулерге жатады.
Африка – Оңтүстік Азия сияқты алғашқы адамдардың пайда болған жерінің бірі.
Бұл құрлықтан адам қалпына келіп жетпеген австролопитек, зинджантроптардың
сүйектері және синантроптың сүйегіне ұқсас қаңқалар да көп жерден табылған.
Палеолит дәуірінде де адамдар тіршілік еткен. Нигерия бассейнінде осы күнгі
негроид халықтардың ата тегінің қаңқасы табылған. Алжирдегі Мешта жерінен табылған
адамдардың сүйегіне қарағанда, палеолит кезінде Солт. Африкада Жерорта теңізінің
Шығыс бөлігінен келген еуропалық типтегі адамдар мекендеген. Негроид тәрізді адамның
(гримольдилік) сүйегі Ментоннан (Италиядан) кездескен. Мұндай халықтардың Солт.
Италияны, Швейцарияны, Украинаны, Еділ бойын және Англияны мекендегендері
жөнінде ғылыми деректер бар.
Палеолит дәуірінде тіршілік еткен адамдардың сүйек қалдықтары Африканың көп
жерлерінен кездескен. Солт. Африкада Каспий дәуіріне жататын адам сүйегі табылса, ал
1929 жылы Жерорта теңізі жағалауындағы Константинопольден 30 адамның бас сүйегі
және бүтін қаңқалар табылды. Осындай сүйектер Чад көлі төңірегі мен Судан жерінен
табылған. Олар еуропоид пен негроид нәсілдерінің антропологиялық қасиеттері бар
адамдардың сүйектері болып шыққан. 1929 жылы Кеип-Флэсте Кейптаун маңында,
Блумфонтейннен 40 км оңт-ке Флорисбадта табылған сүйектер, өздерінің
антропологиялық қасиеттері бойынша, австралиялық нәсілге жақын екені байқалады.
Неолит дәуірінің естеліктері Солт-Ш Африкадан, Суданнан ашылған. Б.з.д. 5 мж-та
Ніл бассейнінде егіншілік болған. Осы кезде Эфиопия мен Магриб елдерінде, Сахара және
Мысырдағыдай Сенегал мен Нигера өзендерінің бойларында егінш-к пен м/ш дамыған.
Гвиней елдері тропикалық орманда өмір сүріп, терімшілікпен айналысқан.
Аборигендері темірді пайдалана білген. Темір дәуірі бұл жерде б.з.д. 7 – 5 ғ.ғ.
болды. 15 ғасырдың соңында Африканың көптеген тұрғандары темірді жақсы пайдалана
білген. Олар қоланы «қызыл темір» д/а. 10 – 11 ғ.ғ. араб саяхатшыларының айтуы
бойынша, судандықтар темірден сүңгі (гарпун), т.б. істейтінін екен.
Халқы
Қазіргі Африка халқының жалпы саны 2004 жылы 800 млн адамнан асады. Бірақ
Африка халқы елдер бойынша біркелкі таралмаған. Халқы негізінен екі нәсілден тұрады:
Сахарадан оңтүстікке қарай — негроидтар, солтүстік Африкада және ОАР-да —
европеоидтар. Африкада 56 мемлекет бар. Олардың басым көпшілігі ұзақ уақыт бойына
еуропа елдерінің колониялары болды да, тәуелсіздіктерін тек 20 ғ. 50-60 жылдары алды.
96
Оған дейін тек тәуелсіз болған мемлекеттер — Мысыр (1922), Етиопия (1941), Либерия
(1847) және ОАР (1910), бірақ ОАР-да 90 жылдарға дейін де апартеид — жергілікті қара
халықты кемсіту тәртібі сақталды.
Континет солтүстігінде Испанияның Сеута, Мелилья жерлері орналасқан. Таралған
дәстүрлі діндері: ислам, христиандық (католиктер, протестанттар, православиеліктер,
монофизиттер).
Африка мемлекеттерінің шекаралары, түрлі халықтар мен тайпалардың орналасуын
есепке алмастан, жазанды түрде сызылғандықтан және жалпы африка қоғамының
демократияға дайын болмағандығынан, көптеген африка елдерінде тәуелсіздік орнағаннан
кейін азаматтық соғыстар басталып кетті. Көптеген елдердің билігіне диктаторлар келді.
Осылайша орнаған режимдер адам құқығын менсінбеумен, бюрократиямен,
тоталитаризммен ерекшеленеді, бұлар өз кезегінде экономиканың құлдырауына және
кедейшіліктің өсуіне әкеліп соғуда.
Кең тараған тілдер араб, ағылшын, француз, суахили, конго, фулбе.
Антропологиялық ерекшеліктеріне қарай нәсілге бөлінуі:
1) Жерорта теңіздік (Солтүстік Африка)
2) Эфиопиялық (Шығыс Африка)
3) Қойсандық (Оңтүстік Африка)
4) Пигмейлік (Батыс Африка)
5) Негроидтық (Орталық Африка)
Жерорта теңіздік(Солтүстік Африка)
Африканың солтүстік жағалауын мекендейтін талықтар жатады. Еуропоидтік
рассаға өте жақын. Шаштары қара, көздері күңгірт, қара-қоңыр, бойлары 165-170 см.
Кейбір антропологтар бұл жердің халқын 2 нәсілге бөледі: араб, бербер. Олар өздерінің
пікірлерін 8 ғ-дағы арабтардың Магриб елдері Алжир, Тунис Марокконы жалап алуымен
байланыстырған. Тарихи деректерге қарағанда, келуші арабтар жергікті берберлердің 4%
ғана құраған. Бұдан біз бұл пікірдің бұрыс екеніндігін көреміз.
Эфиопиялық (Шығыс Африка)
Еуропоидтық пен негроидтық нәсілдерінің арасын-дағы антропологиялық бөлік.
Африканың солт-шығысындағы Эфиопия жарты аралын, бір бөлі-гі Аравия жарты
аралының оңтүстігін мекендейді. Эфиопия халықтары: амхара, тигере, гураге, галла,
сомали, данакиль, беджа және т.б. Антропологиялық белгілері: түстері қызғылт-қара,
шаштары толқынды бұйра, еріндері шамалы түріңкі, мұрындары кішілеу.
Палеоантропологиялық деректерге қарағанда, Эфиопия нәсәлә неолитте Ш.Африкада
пайда болды.
Қойсандық (Оңтүстік Африка)
Африканың оңтүстік шетін мекендеген. Оларға бушмендер мен готтентоттар
жатады. Оларды оңттүстік африкалық топтар деп те атайды. Бушмендер жер шарындағы
халықтарң ішіндегі антропологиялық жағынан өзіндік ерекшелігі бар болып келеді: олар
бұйра шашты, желбезекті мұрынды болу сияқты кейбір белгілерімен негрлерге ұқсас
болса, кейбір белгілерімен монголоидтарға ұқсайды, яғни түстерінің сарылығы, көздерінің
қиығы, еріндерінің негрлерге қарағанда жұқа болуы соны меңзейді. Бушмендердің орташа
бойы 150 см. Ал готтентоттар бушмендерден гөрі бойшандау.
Пигмейлік (Батыс Африка)
Конго бассейнінде мекендейді. Пигмей – адамдар-дың дамуы бойынша “балалық
шақта жасаушылар”
деген мәнді береді; яғни олар өздерінің өсуі бойынша
неандертальдіктерден алшақ кетпеген деген пікірді білдіреді. Бұл пікірді шығарушы, оны
дамытушы швейцар анатомшысы Колльман. Олардың бойлары орта есеппен 141-142 смден аспайды, түстері негрлерден ашандау, беті түкті, шаштары мол, кең танаулы, жұқа
ерінді келеді.
Бірақ, Кольманның пікіріне қосылуға болмайды. Себебі қазіргі дәуірдегі адамдар
неандертальдіктерден әлде қайда алға кеткен.
97
Негроидтық (Орталық Африка)
Батыс, Орталық, Судан, Нілдің жоғары ағысын, Конго өзенінің бассейнін түгелдей
дерлік Шығыс, Оңтүстік Африка жерлерін мекендейтін халықтар жатады. Негроид
нәсілінің алғашқы пайда болған жері Батыс Судан мен Батыс тропикалық Африка жерлері
болуға тиіс. Негізгі белгілері: түстері қара қоңыр, шаштары қара бұйра, тығыз, танауы кең,
еріндері түріңкі, қалың, тістері аппақ, бойлары 165-185 (орт. 182см.) см. Айрықша өкілдері
Нигерия мен Конго өзендер бойларын мекендейді.
Лингвистикасы:
I.
Семит-хамит семьясындағы тіл
II.
Судан тілі
III.
Банту семьясындағы тіл
IV.
Қойсан бөліміне жататын тілдер
V. Мальгаш тілі
Семит-хамит тілі
Семит-хамит семьясындағы тілде сөйлейтін халық-тар Солт, Солт-Ш Африканы,
Сахараны, Ш Суданды, Эфиопияны, Самоли жарты аралын мекендейді. Семит-хамит
семьясындағы тілді: семиттік, кушиттік және берберлік деп 3-ке бөлінеді. Ең үлкені
семитік тіл (60 млн адам сөйлейді). Мысыр, магриб елдері (Тунис, Алжир, Марокко) және
Ш Судан, Қызыл теңіздің жағалауындағы кейбір халлықтар, Сахара мен Чад көлінің
төңірегендегі эфиопиялықтар.
Судан тілі
Судан тілі бірнеше лингвистикалық бөліктерден, құрамалардан тұрады. Бұлардың
ішінде көбірек тарағаны мунд семьясына жататын тіл. Атлантикадан Қара Вольтке,
Сахарадан Гвиней қолтығына дейінгі жерлерді мекендеген халықтар мунд тілінде
сөйлейді. Олардың ірісі – манде-тан және манде-фу. Батыс Суданның тілі көбірек
зерттелген. Бұл тілде 12 млн адам сөйлейді: аншанти, эве, йоруба, дагомей, ибо, купе
және т.б. Әсіресе, Гвиней қолтығының жағалауындағы халықтардың тілі, соның ішінде эве
тілі көбірек зерттелген.
Судан тілі 3 диалекттіге және әр диалект өзара – говорларға бөлінеді.
Банту семьясындағы тіл
Бұл тілде сөйлейтіндер Орталық және Оңтүстік Африка жерлерін мекендеген, олардың
саны – 60 млн шамасында. Банту тілінің бәріне тән ортақ грамматикалық құрылыс, сөздік
қоры бар. Соған қарамастан, оның көрші тілдерімен де ұқсастығының бар екені
байқалады.
Қойсан бөліміне жататын тілдер
Қойсан бөлімінде сөйлеушілер Африканың оңтүс-тік шеттері. Оңт-батыс, Намиб
және Колахари шөлінде мекендеушілердің тілі. Бұрынғы Оңтүстік Африка – бушмендер
мен готтентоттардың тілдері. Бұл екі халықтың саны 73 мың шамасында. Олардың –
тілдерінің грамматикалық құрылысы мен сөздік қорларын-да ұқсастық бар екені
байқалады.
Мальгаш тілі
Бұл тілде мадагаскарлықтар сөйлейді. Олардың саны 4 млн. Өздерінің
антропологиялық белгілері, мәдениеттері мен тілдері бойынша африкалықтардан көп
айырмашылығы бар. Бұл тілі өзінің ерекшелігі бойынша малай-полинезия және Индонезия
тілдеріне жақынырақ болып келеді.
Африка халықтарының жазу құрамын 2 топқа бөлуге болады:
1. Шығыс және Жерорта теңізімен байланыстылары;
2. Бұрын қалып кеткен, әр түрлі түрдегі пиктографиялық жазулардың орнына пайда
болғандары.
Көне Мысыр жазуы иероглифтің өте күрделі түрінің көпжылдық тарихы болса да, бәрібір
қазіргі алфавитке жете алмайды. Осы көне мысыр жазуынан кейін грек алфавитінен
98
пайдаланған колты алфавиті жүйесі өмір сүрген. Колты алфавиті көне Нубии жазуының
пайда болуына себепші болды.
Шаруашылығы 3 кезеңге бөлінеді:
 Қыстық (қараша-наурыз айларында – бидай, арпа, сарымсақ егіледі);
 Жаздық (сәуір-тамыз айларында – мақта, кендір, жүгері дақылдары егіледі);
 Күздік (кіріш жүгері егіледі).
Мысыр шаруалары феллахтар деп аталады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) «http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0
» беті.
2) Шалекенов У.Х. Әлем халықтарының этнографиясы (Оқу құралы). – Алматы.
“Санат”, 1994. – 139-140, 144-149 беттер.
3) Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. Әлем халықтарының этнологиясы (Оқу құралы).
– Алматы. ,136, 143-161 беттер.
Лекция 7. Америка халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес, мулат.
1.Солтүстік Америка.
2.Мезоамерика.
3.Оңтүстік Америка.
4.Европалықтардың Американы басып алуы мен отарлауы.
Мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану прцесі, этномәдени
ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап алуын ашу.
1.Солтүстік Америка.
Американың түпкілікті халықтары көптеген тілдерде сөйлеген. Бірақ олардың
тілдерін зерттеу кейінгі кездерден басталады. Тілдерді зерттеушілердің кейбіруелері
үндістер екі мыңдай тіл семьяларында сөйлеген деген пікірлерді айтады. Солай болса
да, мамандар үндістердің тілдерін зерттеп, оларды он бес тіл семьясына топтайды,
олар: эскимос – алеут, атапас, алгонкин – вакаш, хока- сид, оңтүстік - ацтек, майя –
соке, чипча, аршбак, кариб, туни – гуарани, кечу, аймара, араукаи, пуэльче.
Осы аттары аталған тіл семьясы түпкілікті халықтардың аттарымен аталған.
Әрбір семья генеологиялық және
морфологиялық жақтан ұқсастықтарына қарай
отырып, тіл топтарына бөлінгендіктен,
бір тіл семьясына бірнеше туысқан
тайпалардың кіруі мүмкін. Осынша тілдердеп сөйлеген сан жағынан үлкенді – кішілі
халықтар, хасырлар бойы өздерінің заттай және рухани мәдениетін қалыптастырған.
Америка жеріне қоныстанған көптеген тайпалардың шаруашылықтарын 10 үлкен
топқа бөлуге болады: Арктиканың аңшылары мен балықшылары, орман аңшылары,
Колифорнияның терімшілері мен аңшылары, Американың далалық аймақтарындағы
аңшылары, солтүстік батыс жағалаудың үндістері, отты аралдардың тұрғындары,
Солтүстік Американың шығыс және оңтүстік-шығыс егіншілері, Орталық және
Оңтүстік Америкада құрылған мемлекеттер. Оңтүстік Американың басқа егінші
халықтары.
Америка халықтарының тарихын екі дәуірге
бөлуге болады. Біріншісі,
Американы алғашқы рет адамдарының қоныстануынан басталса, екінші, Американы
ХV ғасырда еуропалық Христофор Колумб және
оның серіктерінің ашу кезеңінен
бастауға болады. Ұлы географиялық ашуларға дейін де Америка құрлығында халықтар
өмір сүрген. Колумб және оның серіктері Американы тауып, ХV-ХVІ ғасырларда
Америка тайпаларының бүтін әлем халықтарымен байланыс жасауына жол ашты.
Еуропалықтар келгенге дейін Америка аборигендерінің еуразиямен байланысы
болды ма? Бұл мәселе аз зерттелген. Ал бізге белгілі ІХ-Х ғасырларда нормандар
Гренландияны жаулап алып, мың жылдай Солтүстік Америкада бодандықтың негізін
99
салды. Бірақ кейінгі ғасырларда нормандықтар жөнінде деректер жоқ. Оларды
эскимостар қиратқан болуы мүмкін. Нормандармен байланысы болғаны жөнінде
Америка мен Скандинавия халықтарының тарихында да деректер қалмаған. Француз
этнографы П.Риведен кейін маорилік ғалым Те Ранги Хироа ХІІ ғасырда полинезиялық
су жолы арқылы Оңтүстік Америкаға, қазіргі Перу жеріне жеткен деген пікір
айтады. Солтүстік Американы қоныстану 1497 жылдан ХVII ғасырдың басына дейін
жалғасқан.
ХVI ғасыр мен ХVII ғасырдың алғашқы жылдары Солтүстік және Оңтүстік
Американы отарлаудың шұғыл жүрген кезі болып табылады. Солтүстік Американың
ХV ғасырда жаңадан ашылған кезеңі болса, ағылшын қызметіндегі итальяндықтар
Джовании Габото мен оның баласы Севастьян теңізде жүзіп жүріп, осы жерге
келгеннен кейін, олардың ізімен испандықтар Оңтүстік Американың жағлауларына
келіп жетті. Испан отаршылдары үнділерге күш көрсетіп, оларды тұтқындап, үйлерін
өртеді. Бұларға қарсы үндістер қатты қарсмылық көрсетті. Олардың көпшілігі
отаршылар қолынан қаза тапты.
ХVII ғасырдың басынан
бастап, Батыс Еуропа елдерінде капитализмнің
дамуына
байланысты, Солтүстік Американы отарлау күшейе түмті. ХVII ғасырдың
алғашқы он жылдарында-ақ Солтүстік Американың Атлант жағалауында Англияның
Массачусетс, Вергиния, Францияның (Канадада), Голландияның Манхеттен аралы,
Гувдзон өзенінің сияқты отарлары пайда болды. 1641 жылы барлық Голландиялық
отарлар Англияның қарауына өтті. Жаңа Амстердам қаласы, кейін Нью-Йорк деп
аталды.
ХV ғасырдан бастап Орталық және Оңтүстік Америкаға құл–үндістердің орнына
Африкадан негрлерді әкелді. Себебі отыашылдардың шаруашылығында жұмыс істеуден
үндістер бас тартқан. Сондықтан еуропалықтар Африкадан негрлерді сатып әкелген.
Сол дәуірде Англиядан, Голландиядан, Франциядан келген саудагерлер үндістердің
жерін арзан
бағаға сатып алып, ол жерлерді игеруде құлдардың еңбектерін
пайдаланған.
Солтүстік Американы ағылшындар отарлап алған соң, олар құлдардың тегін
күшімен жаңа қоныста кәсіпкерлікті, майдагерлікті, фермерлік
шаруашылықты
дамытты. Англиядан келушілер молайған соң, бұл құрлықта капиталистік қарым –
қатынас дамып,
жаңадан американ ұлты пайда болып, Солтүстік Америка
Респуьликасы құрылды. АҚШ ұлты сырттан келгендер мен жергілікті халықтардан
құралды. Алайда американ ұлтының көпшілігі ағылшындар. Бұған Англиядағы көптеген
аграрлық реформаға байланысты себеп болды. Солтүстік Америкада 1625 жылы
Англиядан саны 1980 келімсектер болса, 1641 жылы олардың саны 50 мыңға жетті.
Осыдан 50 жылдан кейін тұрғындар саны 200 мыңға дейін өсті. Олардың жергілікті
үндістерді аямай құруының салдарынан көптеген тайпалар жойылып та кетті.
Отаршылардың Америкаға келуі үндістердің көбінің құрып кетуіне алып келді.
Африкадан әкелген негрлер де аяусыз қаналды. Әсіресе, бұл құрлықтың оңтүстігінде
өте қатты болды 4 млн. негр-құлдар мен үндістер Америка ұлтына айналды. Африкадан
әкелінген негрлер өздерімен бірге алып келген мәдениетінен, әдет – ғұрпынан, тілінен
айырылды. Олар ағылшын, испан, француз және португал тілдерін үйренуге мәжбүр
болды. Негрлер өздерінің азаттығы үшін талай рет отаршылдарға қарсы бас көтерді.
Америка елдерінің тарихында азаттық үшін күрестегі шешуші күштер де сол негрлер
еді.
1663 жылдан 1863 жылдар арасында негрлердің 250-ден астам көтерілісі мен
бас көтеруі болды. Қазіргі Америкада американдық доллар демократиясы жағдайында
негрлер
экономикалық, саяси жағынан қаналулушы, американ еңбекшілеріунің ең
кедей тобына жатады. АҚШ – тың 13 штатында мыңдаған негрдің сайлауға құқықығы
жоқ. Осы уақытқа дейін оңтүстік штатта сайлау тәртібі ақша төлеу тәртібіне
100
негізделген, ол сайлау салығы деп аталады. Бұл жағынан да көптеген негрлер сайлауға
дауыс беруге қатыса алмады.
Негрлердің тағдары қаланың шет аймақтарындағы кішігірім аудандарға
орналасқан. Олардың 70%-ға жуығы өте ауыр жағдайда өмір сүреді. Бұған себеп еңбек
ақының аздығы мен тұрмыстарының өте ауыр болуы. Дәрігерлік жәрдемді ақтармен
салыстырғанда 14 есе төмен алды. Әр жылы АҚШ-та тамағын табу үшін еңбек етіп,
миллиондаған негр балалары мектеп қабырғасынан тыс қалды. Мәселен, Миссисипи
штатында мектепке барушылардың саны 45%-ға еш уақытта жеткен емес. Негрлер үшін
жоғары білім алу өте қиын, ал жұмысқа орналасу одан да ауыр.
Мұның бәрі отаршылардың барлдық күшін тек оларды саяси, экономикалық,
мораль жағынан қысып, американ азаматтары сияқты тең құқықты етіп ұстамай
отырғанын көрсетті.
Американың жергілікті халқының этногенезі, оның ішінде Эскимостардың
жайын зерттеу ерекше орын алды. Олар Беринг бұғазынан Гренландияға дейінгі кең
территорияны мекендейді. Эскимостардың
тегі туралы көптеген теорияларды
американдық және азаттық деп екі бөлікке топтастыруға болады: Олардың тегі
туралы К.Биркет – Смит толық пікір білдірді. Ол эскимостар мәдениетін Гудзон
бұғазының жағалауынан алыс жатқан Карибу бұғыларына аңшылық жасаушы карибу
эскимостарының мәдениетімен салыстырады. Бұл теория бойынша олар үндістер
тайпасының ығысуымен Арктика жағалауынан келіп шыққан.
Барлық эскимостар үш географиялық және мәдени топтарға бөлінеді. 1) Аляска
мен Маккензи бассейнде тұрушы батыстық эскимостар; 2) Канаданың арктикалық
жағалаулары мен Лабродордың, солтүстік – батыс жағалауында тұрушы орталық
эскимостар; 3) шығыстық немесе Гренландиялық эскимостар. Эскимостар жағалау
бойында бір қалыпты орныққан емес, әр жерде топ-топ
болып тұрып, теңіз
жануарларын аулаумен шұғылданған. Өздерінің үйлерін сол
теңіз жағлауларына
орналастырған.
ХІХ ғасырдың басында кейбір Э.Нельсон, В.Тальбишер, В.Богораз сияқты
ғалымдар эскимостарда рулық құрылыстың болғаны туралы болжам айтты. Бірақ олар
өз пікірлерінің дұрыстығын онан әрі дәлелдеуді дамыта алмаған. Кеңес ғалымдарының
арасында да бұл пікірді мойындаушылар болды.
Кейінгі он жылда Ч.Хьюз, Г.А.Меновшиков және Д.А.Сергеевтер Беринг теңізі
эскимостарында әкелік жолмен таратылатын рудың болғанын ашты. Табылған
дәлелдер осы әкелік ру процесінің отарлануға дейін де толық болғанын анық
көрсете алмайды. Демек, ХІХ ғасырда болған еуропалықтармен сауда оны тездете
түсіп, ХІХ ғасырдың ақырында эскимостар әкелік руға бірыңғай көшкен. Өйткені
аналық – рулық құрылыстың элементтері әлі сақталған.
ХІХ ғасырдың ақырына дейін эскимостарда тотемдік топтарға
бөліну
сақталған. Оларда көбірек тараған тотем – табындар киесі –қасқыр, бүркіт және қарға
болған. Төтемдік топтардың барлық мүшелері өзара туыстар болып саналған. Гудзон
бұғазы мен Аляска эскимостарының барлығында ХІХ ғасырдың ортасына дейін ерлер
үйі (кажимдер) болған. Оны негізінде аналық румен байланыстырды. Әр мекенде
ерлердің аңшылықтан кейін бос уақытын өткізуге арналған арнаулы үйлері болған.
Олар сонда жұмыс істеп, тамақтанған және түнеген. Сонымен қатар кеңес өткізіп,
мерекелерін жасаған.
ХХ ғасырдың орталарында эскимостардың көбінде көсем бомаған, Әр мекнде
үлкендердің ішінде білгір аңшы әрі шамандықты білген біреу болса, олар соны «
білгоір», «кеңесші», «ойшыл» деп атаған. Ол кімдердің тюденьге, кімдердің бұғыға
шығуын анықтайтын. Бірақ оның айтқанын істеу міндет емес еді. Эмкимостардың
өмірінде қоғамдық пікір үлкен рөл атқаратын. Егер эскимостардың бірі аңшылық
тәртібін бұзса, бұдан соң оған қауымның жұмысына араласуға тыйым салынып,
101
ешкім онымен сөйлеспейтін. Егер ол өзінің көршілеріне қарсы келіп жатса, қауым оны
керек десе, өлтіретін болған.
Рухани мәдениеті және халық өнері
Аңшылықпен айналысып, көп жерді аралап жүретін эскимостар жер жағдайын
өте жақсы меңгерген. Аркиканы зерттеушілерге эскимостар көп жәрдем берген.
Эскимостарға тән өнердің басты бір түрі сүйек пен мүйіздерге ою-өрнек салу
болып табылады. Олар пышақтың сабын, белдікті оюлап, сүйектен, мүйізден жасайды.
Әр түрлі заттың бетіне аңшылықты бейнелейтін күрделі суреттер сала білген.
Оларда сурет өнерінің
дамуы әр түрлі тері киімдері, мерекелік маскаларды
әсемденуінен-ақ көрінеді. Сол сияқты таңбалар салу мен әсем өрнектер сызу өнері
дамыған. Әсіресе, әйелдердің бұл саладағы өнерлі ерекше жеңіл босанады, не
болмаса о дүниеде жұмаққа кіреді. Эскимостарда ән мерекесін өткізіп тұрған, оған
ерлер де, әйелдер де қатысқан. Әсіресе, олардың ән салып, өнер жарыстыруы өте
қызық. Екі ер адам, не екі әйел көршілерінің алдына шығып, кезекпен ән салады. Бұл
қазақтардың айтысына ұқсайды. Бос уақыттарында эскимостар ән салу мен бірге әр
түрлі ойын ойнайды. Ер адамдар доп, «аң аулау» ойындарын ойнаған.
Эскимостардың мекендеріне үш не төрт отбасы сиып кететіндей ептіп бірнеше
юаспана етіп салады. Үйлері жаздық, қыстық болып, негізінен, екіге бөлінеді. Қыста
тастан қаланып, төбесі тюлень терісімен жабылған, жартылай жертөле ғып салынған
үйде тұрған. Мұнан басқа төртбұрышты ағаштан жасалған жеркепеде де тұрған. Ал
жазда олар бұрын да, қазір де шатырда өмір сүреді. Ал Беринг бұғазында тұратын
эскимостар жеңіл ағаш үйлерде тұрады.
Эскимостардың діні бір үлкен сыртқы күшке сенуге негізделген. Ол табиғат
құбылыстарының әсеріне туған. Жануарлардың ерекше жаны бар деп түсініп,
оларға арналған әдет – ғұрып дамыған.
Солтүстік –Батыс Америка жағалауынджағы тайпалар.
Американың солтүстік –батыс жағалауында көптеген, әр түрлі тіл топтарына
жататын үндіс тайпалары өмір сүреді. Солтүстігінде - тлинкит, хайда, цимшиан,
оңтүстігінде – квакиютель, нутка, семш, гинкуктар мекен етеді. Бұл тайпалардың
еуропалықтар келгенге дейінгі негізгі кәсібі теңізбен тығыз байланысты болған. Балық
аулау жақсы дамыған. Басты қорегі ретінде балықты көп аулап, қысқы қор етіп
сақтаған. Сонымен қатар, үндістерде терімшілік те басты кәсіптерінің бірі болған.
Балық аулау шаруашылығында еңбек өнімділігін үнемі ілгері дамытып отырған. Соған
байланысты олар артық өнімді көп жинап, оны айырбастау арқылы басқа қажетін
шығарып отырған.
Бұл аймақтағы үндіс тайпаларының қоғамдық құрылысына келетін болсақ,
қазіргі этнографиялық – тарихи деректерге сүйене отырып, отарлау дәуірі кезінде
олардың да рулық құрылыстан өтіп кеткенін көреміз. ХVIII ғасырдың аяғында аналық рулық қатынастың орнына үлкен әулеттік қауым келе бастаған. Жеке байлықтардың
пайда болып, патриархалды құлдық кезең келгеннен соң, әкелік иелік басым бола
бастаған. Сонымен, егін шаруашылығымен айналысушы тайпалардағы ауылдық
қауымның пайда болуы секілілді, бұларда көп рулы ауылдық қауым дүниеге келді. Бұл
кезеңде солтүстік - батыс үндіс тайпалары таптық қоғамда өмір сүрген жоқ. Өндіріс
көзіне (жер, су, т.б.) ұжымдық меншік болды да, жеке меншіктік қатынас соның ішінде
пайда бола бастады.
Солтүстік Американың алгонкин және атапаскі тайпаларының тіршіліктері біраз
зерттелген. Олар – аңшылар мен балықшылар тайпасы. Алгонкин тайпасына кри,
монтанье, наскопи және тағы басқалары жатады. Олар көпшілігінде етпен қоректенген.
Аңшылар тобы бірнеше үлкен әулеттерден құралған. Бұлар – аталық жағынан
топтасқасн экзогамдық ұжымжар. Ру қыс кезінде бірлесе отырып, аңшылықпен
айналысса, жаз кезінде барлық рулар бір жерде қоныстанып, балық аулаумен әрі
аңшылықпен шұғылданады.Қазіргі ккезеңдегі Лабрадор үндістерінің әлеуметтік
102
құрылысына көңіл аударсақ, олар аналық рулықтан патриархалды әулетке өту
дәуірінде өмір сүріп келеді. Рулық топтарды жер жағдайымен етене таныс, білгір
аңшы басқарады. Оның құрамының өзгеруіне байланысты, аң аулайтын жердің
өзгеруіне қарай топ бастығы ауысып отырады.
Атапаскі тайпасының қоғамдық қарым – қатынасы да алгокиндік Лабрадор
үндістеріне ұқсас тарихи жағдайда дамыды. Ал шығыс және батыс атапаскілік
тайфпалар тобының қоғамдық құрылымдарында
айырмашылық бар. Маккензи
бассейндегі шығыс тайпалары бірнеше көшпелі аңшылар топтарынан құрылған. Бұларда
ұрпақ әке жағынан да, ана жағынан да саналған. Олар аңшылықты, оның өнімін
пайдалануды бірге, ұжымдық түрде жүргізген. Осы тайпалардың әдет- ғұрпына қарай
аналық рудың болғанын байқауға болады. Мәселен, жаңа үйленгендер алғашқы баланың
пайда болуына дейін әйелінің үйінде тұратынын айтуға болады. Батыс тайпалар
тораптарында көп уақытқа дейін таза аналық ру өмір сүріп келген.
Алгонкиндік және атапаскілік тайпалардың заттай мәдениетінің
бірқатар
ұқсастықтары бар. Олардың бәрі бұғы терісінен жасалған киім киген. Әйелдер киімі
ерлер киімінен әлдеқайда ұзын болады. Бұл киімдерді көбіне таспамен тіккен.
Бұғыдан басқа қоян терісі де пайдаланылған. Үндістер мереке кездерінде беттерін
қызыл, қара бояулармен боянып алады.
Алгонкиндер мен атапаскілер жаз кезінде күмбезденіп салынған үйде тұрады.
Ал қыста ұзынша ғып, төбесін шатырлап жапқан төртбұрышты лашықтарда тұрады.
Алгонкиндерде тотемдік сенім өрістеген. Олар өз тотемдерінен өздерінің
тіршілігіне қажетті аңдарын алып, барлық әдет – ғұрыптарын соған қарай ыңғайлады.
Қазірдің өһзінде Лабрадор үндістері католик дінінде болса да, аю мерекесі сияқты әдет
ғұрыптарын әлі сақтап келеді. Атапаскілерде табиғатқа табыну дәстүрі дамыған. Бұған
өздерін рух пен адамдар арасындағы дәнекер ретінде көрсетілетін шамдардың ықпалы
болғаны сөзсіз. Атапаскілердің үлкен екі әдет – ғұрпын айтуға болды. Оның бірі - өлген
адамның жылдығына арнап ас беру, екіншісі - бір айдан соң еске алу жиыны. Олар
адам жанының о дүниедегі тіршілігіне сенеді.
Шығыстағы алгонкин тайпаларының ішінде делаиар тайпасы үлкен тайпа болып
саналады. Олар отарлау басталған кезде Нбю-Джерси мен Делавэр штаттарының көп
жерін, Нью-Йорк штатының оңтүстік
бөлігін және Пенсильванияның шығысын
мекендеген. Заттай мәдениеті бойынша олар ирокездер тайпасына ұқсас. Олар қасқыр,
табысқа және түйетауық деп аталатын үш ртуға немесе фратрияға бөлінеді.
Делаварлардың тамаша пиктографиялық жазуы
болғаны мәлім. 1820 жылы
біраз аңыздары бар тайпаның жазба тарихы табылған. «Валом олум» - «Қызыл жазу»
деп аталатын бұл жазба 184 белгілерден тұрады. Онда делавалардың өмірі, басқа
тайпалармен байланысы, олардың шаруашылығы туралы едәуір мәлімент бар. Жазба
ақырында ақ адамдардың Делавэр өзеніне келе бастауын баяндаумен аяқталды.
Ирокездер мен
делаварлар арасында қақтығыс болып, ирокездер оларды Огайо
даласына ығыстырған болатын. 1811 жылы Текумсе бастаған алгонкин тайпаларында
американдықтар Миссисипиден ары ығыстырып тастады.
Лекция 8. Европа халықтары.
Жиі кездесетін сөздер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие,
албандар, германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия,
Алаңдар, лезгинка, ашуг.
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
6.Кавказ халықтары.
103
Мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы, мәдениеттегішаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Батыс Еуропа халықтары
Еуропа жер шарының бір бөлігі. Оның жалпы көлемі 10 млн шаршы шақырым.
Таиғаттың географиялық жағдайының немесе кейінгі кездерде кезеңдердің қолайлы болуы
нәтижесінде адамдардың тұрмысын, мәдениетін жедел дамытуға қолайлы жағдацй тигізді.
Әсіресе, Батыс Еуропа тұрғындарының ілгерілеуі кейінгі 4 - 5 ғасыр ішінде алағ күрт
өрлеп кетті.
Шетелдік Еуропа елдерінде 1961 ж мағлұмат бойынша 428 млн халық тұрады. Бұл
дүние жүзінің тұрғындарының оннан тоғыз бөліігн құрайды. Шетелдік Еуропада үлкенді кішілі 58 ұлт мекендейді.
Еуропа алағашқы адам тұқымының өрбіген женлерінің бірі. Олардың өалдықтары
Оңтүстік және Орталық Еуропаның көптеген жерлерінде табылған. Гейдельберг
адамдарының қалдытары жақ сүйек қалдықтары Батыс Германиядан бастап,
Чехославакияға дейінгі жерлерде табылған.. Еуропа жерлеріндегі палоелит дәуірінің
бастапқы кезеңінде аңшылар тайпасы мекендеген. Мезолит және неолит кезеңдерінде
жергілікті тқрңындар Еуропның солтүстігіне қарай жылжып, Скандинавия және Британия
аралдрын барып қоныстанған. Бұл кезеңде еуропалықтардың негізгі кәсібі аңшылық,
өсімдік жемісін жинаушылық, балықшылық және егіншілік болған. Сол кезден бастап,
Еуропаныі әр түрлі аймақтарында лайықты шару түрлері келіп шыққан. Оның
оңтүстігінде жерағашпен егін еккен отырықшылық өмір сүрсе, солтүстікте аңшылар,
орманды жерлерде мал өсірушілер өмір сүрген.
Шетел Еуропалықтарының этникалық шығу тегі әлі күнге шиеленңскен қиын
мәселелердің бірі. Неолит кезеңінің біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңыншы жылдарында
бұл құрлықта үндіеуропалық диалектіде сөйлейтін тайпалар пайда болып, олардың алғаш
шоғырланған жері Балтық теңізінен Карпатқа дейінгі жерлерді мекендеді деген пікірді
беделді оқымыстылар тобы айтса, екіншілері үндіеуропалықтардың алғашқы қоныстары
дунай жағалауына дейінгі жерлер деп тұжырымдайды. Жалпы алғанда, б.з.д. 2 –
мыңыншы жылдары үндіеуропалықтар түгелдей Еуропа жеріне тараған.
Сол б.д.д 22 мың жылдарда Жерорта теңізінің ағысында шығыс елдердің мәдениеті
зор алғашқы іргелі халықтар қалыптасқан. Олар алғашқы адамзат мәдениетінің эгейлік
одан кейінгі эллиндік негізөін салған. Бұл мәдениетті жасаушылар Жерорта теңізінің
жағасында пайда болып, тарихта белгілі құлшылық мемлекеттер орнатқан, сәулетті
қалалар тұрғызған. Ежелгі Рим империясының мәдени жетістігі туралы «Ерте дүние
тарихында» кең тоқталған. 4 – 5 ғ герман және славян тайпалары оңтүстікке қарай жылжи
түсті. Себебі ол тайпалардың арасында әлеуметтік біраз өзгерістер болған. Соның
салдарынн олардың арасында алғашқы қауым құрылысы ыдырап, оның орнына
феодалдық қоғам орныққан. Гермен және славян тйпалары құлдық қоғамды бастан
кешірмеген. Рим империясының ерте дүние уақыттарымен салыстырғанда, бұлардың
тұрмыстық жіне рухани мәдениеттерінің даму дәрежесі анағұрлым төмен болған. Рим
империясының бір кездегі тамаша мәдениетін германдық жауынгер тайпалар күрт
жорықтарының нәтижесінде Солтүстік Африканың және Пиреней жарты аралы
тұрғындарының этникалық құрамына әжептеуіп өзгерістер енген. 9 – 10 ғ нормандар
келіп, Еуропаның теңіз жағалауын, , Францияныі солтүстік батысынан Жерорте теңізінің
аралдарын дейінгі жерлерді түгелімен өздеріне қаратқан. Нормандар сан жағынан аз
болғандықтан, олар жергілікті тұрғындармен тұқым араласып, сіңісіп кеткен. 9 ғ Оңтүстік
Орал бойынан Дунайдың орта ағысына дейінгі жерлерді венгрлер жайлап алып, Венгрия
мемлекетінің негізін салған.
Шетелдік Еуропа халықтарын тілі және антропологиялық жағынан, төмендегіше
жіктеу болады. 1959 ж мағлұматқа қрағанда Шетелдік Еуропада 421 млн халық болған.
Олардың 96 пайызы үндіеуропалық тір семьясына сөйлейді. Бұл тіл семьясы негізінен,
славяндар, 6 млн, поляктар, чехтар, словактар, лужичтер, словенцтер, хорваттар, сербтар,
104
боснилықтар, черногрлықтар, болгарлар, германдықтар, немістер, австриялықтар,
эльзастар, гермен – швейарлар, голландықтар, испандар, каталондар, даттар, романдықтар,
румындар болып төртке бөлінеді. Келтьттер ирландар, гэлдер, уэльцтер, бретондықтар
болып жіктеледі. Бұлардың басқа үндіеуропалық тілге қосылмайтын Пиренейдің
батысында баскилердің тілі бар. Фин , лопар, венгр тілдері угрофин тіл семьясына кіреді.
Шетелдік Еуропа халықтарының антропологиялық жағынан еуропейдтік нісілге бірінше
рет 1684ж Ф.Бреньн жатқызған болатын. Осы нәсілге бөлі әлі де болса үстемдік етіп
келеді. Бұл нәсілдің негізгі белгілері солтүстіктегі нәсіл түрлері ақшыл, ал оңтүстікте
қоңырлау болып келеді. Еуропейдтік нәсіл әрбір аймақтың ерекшеліктеріне байланысты
Жерорта теңізі динарлық, балтықтақ деп кіші бөліктерге бөлінеді. Бұлардың бір – бірімен
антропологиялық ерекшеліктері онша айтарлықтай көп емес.
Еуропа құрлығы табиғи – географиялық жағынан адамдарыдң мекендеуіне
қолайлы, ауа – райы қоңыржай. Сондықтанда бұл құрлықтың ежелгі тұрғындары неолит
пен қола дәуірінде егіншілікпен айналысқан. Тарихи дәуірлердің басқа да кзеңінде бқл
шаруашылық үздіксіз дамып, аборигендердің тұрмысына егіншілік шешуде маңызды роль
атқарған. Әр жердің жағдай ерекшеліктерін қарай егіннің түрі де әр түрлі болып келген.
Мысалы, солтүстіке арпа, қара бидай, картоп, қант көбірек егілсе, Орталық Еуропада арпа,
қара бидай, картоп, қант, бау – бақша жүзім мол өсірілген. Бұлардан басқа оңтүстікте
өсірілген техникалық мәдени өсімдіктен зығыр, құмық, мақта, темекі өсімдіктері бар.
Польшада Ұлы Отан соғысыныі соңына дейін, оның жалпы тұрғындарының 60
пайызы ауылдық жерде тұрып, диқаншылықпен айналысқан. Өндіріс орындары баяу
өскен. 1944 ж бстап, Польша индустриясы өскен елге айналып отыр. Онд бірнеше
миллиондаған жұмысшы қызмет етеді. Егерде 1944 ж ауыл тұрғындарының жерсіз,
жартылай жерсіздердің саны көп болып келсе, Польша республикасы орнағаннан кейін
помещиктердің дері диқаншыларға берілді. Соның нәтижесінде 1 млн 68 мың ауыл
тұрғындары жерге ие болды. Польшаның өндіріс органдары алға өрлеген сайын ауыл
жұмысының ауыр жұмыстары механикаландырылып, көпшілік жұмыстар машинамен
атқарылды. Егілетін егістердің түрлері де олардын алатын өнымде жылдан жылға
көбеюде. Ертеректе поляктар тары, бидайғ арпа, қара бидай, қарақұмық, сияқты дәнді –
дақылдрды өсірсе кейін жүгері, асбұршқ, кендір, т.б. сондай – ақ бау – бақша өсімдіктері
кеі көлемде өсіріледі. Жемшөптік мал азықтары егіледі. Ауыл шаруашылығанда бұрын
қолданылып келген ортағасы құралдары ығыстырылап шығарылды. Польшадағы 30 ж
астамырақ уақыттың ішіндегі болып отырған саяси, экономикалық әлеуметтік және
мідени өзгерістер Чехославакия(1989 ж бастап Чехия мен Славакия), Болгарияғ Руминия,
Венгрия жіне т.б. шығыс Еуропадағы елдердің бәріне ортақ өзгерістер.
Ежелгі кезден егіс құралыдарынлағы айтарлықтай өзгешіліктеріне қарамастан,
барлық жерде жерлік Еуропада жерді аударып жырту әдісі кең тараған. Бүкіл Еуропада
жалғыз, кейіннен бірнеше тісіт соқалар пайдаоанылады. Еккен егінді күтуде, өнім
жинауда, оны сақтауда,қол күші кеңінен қолданылған.
Мал шаруашылығында Еуропада ерте заманде пайда болды. Аборигендер сауын
және еттік бақтағы малдарды көп өсірген. Оңтүстікте күш көлік ретінде ірі қара малдары
пайдаланса, солтүстік аудандарда жылқы түрін кеңінен қолданды. Қой мен ешкі жүні мен
еті үшін өсірді. Егістік дамыған жерлерде мал саны азырақ болса, керсінше, Альпі Карпат,
Балқан үстіртіндегі биік жерлерде мал шаруашылығы жақсы дамыды. Балықшылық кәсібі
Еуропаның теңіз жағалауынд, Скандинавия, Англия елдеріне ежелден тән. Бұл жерлердің
тұрғындарының өмірі, тіршілігі теңізбен тығыз байланысты.
Болгарияның мал шаруашылығын қысқаша тоқталйық. Болгарлардың тұрмысында
мал өсіру ісі әсіресе, түрктердің қол астында болған кезеңдерінде дамыған. Болгария
патшалығы кезінде
де мал шарушылығы айтарлықтай қолға алынбағын. Бұл
шаруашылыұтың интенсивтік жолмен өсуіне тек Болгариы Республикасы құрылғаннан
бастап жағдай жасалды. Малдардың тұқымын асылдандыруға тұрақты жемшөппен
қамтамасыз етуге және ауыр жқмыстарды машинані күшімен істеуге үкімет айрықша
105
көңіл бөлді. Бұл елде қой, ешкі, ірі қара малдарды ьжәне шошқаны өсіруге айрықша көңіл
бөледі. Қара малдардан – сиырлар, буйволдарды өқсіреді. Буйволды өсәркден Болгария
Еуропады бірінші орынға ие. Ал сиыр өсруде Болгария Венгриямен парапар келеді. Қой
ешкіні өсіруден Болгария Еуропада 1 орынға ие болса, шошқа, үй құстарынан; тауық, қаз,
түйе тауық, үйректерде болгарлдар ертеден – ақ баға білген. Болгарияда бал арасын
өсіруге және жібек құртын өсіруге айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Мал шаруашылығымен айналысу ісінен венгрлер де қалыспайды, бірақ венгрлер
ерте кезден бастап жылқыны өсірген. Олар малдарды 3 түрі жолмен жайып, жартылай
жайып және қолданы бағып өсіреді. Әр түлікті бағатындарды: жылқышыны – «чокош»,
сиыршыны – «гуияш», шопанды - «юхас», шошұаны – «каиаз» тдеп атаған. Мл
бағушылардың киімі сол жердің табиға географиялық жағдайына бейімделген.
Жаңбырдан желден сақтану үшін малшылар шашацн, бетін, қолын сиырдың тоң майымен
майлаған. Жылқы мен ірі қараға таңба басқан.
Орта ғасырдың алғашқы дәуірлерінен бастап Еуропада қолөнер кәсібі кең өсті. Бұл
кәсіп ауылда, қыстақта және қалада кең өріс алып, диқандардың тұрмысына керекті
бұйымдардй көптеп шығарған. Сөйтіп, қолөнершілер мен шаруалардың өмірі бір – бірімен
тығыз байланыста болған. Капитализмнің ірі өндіріс орындарының батыста күшті дами
бастаған кезеңдері 18 ғ 2 жартысына 19 ғ басына тура келеді. Осы дәуірде Англия мен
Францияда өндіріс орындары күшті жетілген болса, кейін басқа да Еуропа елдері осындай
даму жолына түсті.
Ере дәуірде – ақ Еуропада қалалар қыстақта, селодан бөлініп шыққан. Б.з.д 2000 ж
Герцияда, Римде қалар өсіп олар қолөнер кәсібінің мәдени дамудың орталығына айналды.
Сол кезде салынған қалаларлың көпшілігі әлі күнге дейін бар. Ауылдық жердің
тұрғындарының орналасуы әр түрлі. Олардың салыну жүйесінде өзара ұқсастық бар.
Қыстақтар көше – көше болып та, хутар болыпта салынды. Капитализм формациясы
кезінде ауылдық жердерде фермалар көбейді. Қыстақтар ұзынша не қораланып орналаса
береді. Еуропалықтардың дәстүрі үй салу тәртібі оны салардың құрылыс жағдайына,
жұрттың ежелден қалыптасқан дәстүріне байланысты. Еуропаны оңтүстінгінде үйлерді
тастан көп салса, солтүстігінде ағаштан салатын болған.
Еуропалықтардың киімдері де халықтай тарихи дамуына сай өзгеріп отырған.
Мұндай процесті барлық дүние жүзі тұрғындары бастан өткерген. Палеолиттен бастап
қазіргі күнге дейінгі киім кию салты сан мәрте өзгерген. Бұл елдердің киімдерінің өзгеруі
нәтижесінде ұлттық белгілеріде жойылып барлық еуропалықтарға отқ киім үлгілері
қалыптасқан.Батыс Еуропа капиталистік елдерінің отаршылық саясатының салдарынан
еуропалық кастюмдер ауа – райының ыстығына қарамастан Африка, Азия елдеріне
тараған. Еуроплықтардың отбасы кіші жұптық отбасы. Ол капиталистік жеке меншікке
негізделіп, христиан дінінің мораліне сүйенеді. Еуроаплық отбасыда ескі көзқарастар, діни
сенімдер, негізінен, өзгеріске ұшыраған. Оларлы сирек болсада ертеден қалыптасқан
патриархаттық, патриархаттық – рулық отбасының қөалдықтары кездеседі.
Польшада феодалдық кейін капиталистік қоғамдар кезінде халық арасында әр түрлі
топқа шлихта, мешндар, място,қала тұрғыны хлоптар сияқты бөлулер орын алған. Бұрын
жастарды үйлендіргенде эгзогамияны сақтай отырып осы бүлінушілікті сақтауға
тырысқан. Осы күні яғни демократиялық қоғам үстем болған кезде былайша сославияға
бөліну жойылды. Жастар үйленгенде өздерінің тілегі, сүйңспеншіңлігі негізінде қосылды.
Чехосавакияның тұрғындары да үйленуге экзогамиялық тәртіптеп сақтаған. Жұптық
отбасы кең тараған. Жастар үйленгеннен кейін оларды өз алдына бөліп шығарып, өз
шаруашылығын өздері жасауға жағдай жасаған. Чехтер жастар үйлену тойын үлкен
салтанатты мереке ретінде өткізген. Ескі үйлену тәртібі көнеріп, жаңа қоғамның негізінде
пайда болып, жаңа тәртіптер халық тұрмысынан кең орын алуда. Еуропалықтардың
қоғамдық тұрмысында ауылдық қауымға бірлесідің қалдығы біртінге дейін сқталып
келген. Мысалы болгарлардың сербо – харваттардың, албандардың, норвегиялықтардың
аралдарында мұндай салт жиі ұшырасады. Капитализм күштірек дамыған елдерде бұл
106
қалдықтар жойылып, товарлы капиталистік түрлер пайда болған. Капитализм алға
өрлеуіне байланысты қалаларды қолөнер қалдықтары жойылып, тауарлы капитлистік
қатынас түрлері пайда болған. Кпитализмнің алға өрлеуінде қолөнер қалдықтары
дойыоып, жеңіл өндірістер күшейе түсті.
Еуропалықтардың басым көпшілігі христиан дініне сиынды. Мұндағы аз ғана
еврейлер мен мұсілмандардың діндері басқа. Б.д.д 1 – 2 ғ христиан діні зор беделге ие
болып, Рим империясынан кейін 9 – 8 ғ Еуропа елдерін толық қамтыған. Бұл дін
феодолизм қоғамын нығайтуға көп жәрдемін тигізді. Христиан діні батыс католик шікеу
және шығыс правослаыиялық шіркеу болып екіге бөлінген. Біріншісі Рим епископына
бағынса, екіншісі ұлттық шіркеулерге бөлініп, әр мемлекеттің патшаларына
императорларына бағынып, феодалдық – крепостнойлық құылысты сақтауға қызмет
еткен. Мұсылман дінін Еуропаға түрктер мен арабтр әкелген.
Шетелдік Еуропа халықтарының рухани мәдениеті тым ертеден бастлады. Олардың
арасында батырлар жыры кең тараған. Ерте дәуірлдегі Гомер дастандары «Илиада» және
«Одессей» орта ғасырдаң бас кезінде герман тайпалрынң қиялынан туған «Нибелунктар
туралы жыр», «Гурдун туралы жыр» секілді эпикалық шығармалар озық мәдениет
үлгілері. Осындй бай, терең фольклорлық мұраны өзге халықтардан жиі кездестіруге
болады. Орт ағсырдың соңғы кезеңінде балладалар, семья, солдат тұрмыстарынан алынған
өлеңдер аңыздар, мақал – мәтелдер көптеп шығарылады. Олады тек қана ғасырдың
аяғынан бастап, Францияда одан кейін басқа мәдениетті елдерде халық фольклорын
жианп, жарыққа шығару үрдісі қолға алынды. Біздің зманымызда Еуропа елдерінің Халық
шығармашылығы жақсы зерттелген. Алуан – алуан өнер түлері Еуроап елдерінде ерте
дамыған. Ерте заманға халықтық театрлар Герцияда, Римде болғаны мәлім. Мәдениеттің
адан әрі шырқап, дамыған кезеңі кейінгі капитализм дәуіріне ұласады.
Лекция 9. Қазақстанның этникалық тарихы
1.Қазақтар. Қазақтарды этнологиялық зерттеу тарихы.
2.Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихы.
Лекция 10. Қазақ этнологиясы
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
1.Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы.
Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық
типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі
шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері.
Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал
шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың
түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу.
Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы.
Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы.
Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды
сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының
халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен
(тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық.
Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б.
этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі.
3.Материялдық мәдениеті. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің пайда
болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі
107
заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос,
жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі
үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық
құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен
байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына
географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды
бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері.
Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Иноэтникалық ықпал. Бас киімдер. Тері
және пималық аяқ – киім. Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен
әдістері. Амулеттер. Киім мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік
мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым
салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау
әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен
байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің
дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер.
Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал
шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу.
Кесте тігу.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы.
Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтардың отбасы – некелік қатынастары.
Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті
этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни
көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну.
Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақтарда исламның таралуы.
өмірдегі түрлі халықтық білімдері – календарь, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Лекция 11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Жиі кездесетін сөздер. Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция,
консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация,
дискриминация, акультурация.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
108
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық теорияларын қарастыру.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
Адамның күні адаммен дегендей, адамдар бір-бірімен араласпай өмір сүре
алмайтыны сияқты, этностар да бір-бірімен қарым-қатынаста болады. Бұл қатынастардың
жақсы және жаман жақтары да бар. Этностар арасындағы қатынастар өмірдің барлық
саласын қамтиды. Мәдени, психологиялық, экономикалық, отбасылық тұрмыстық деп
кете береді. Бұған бірнеше факторлар әсер етеді:
Тарихи фактор. Этностар тарихында әртүрлі жағдайларда, белгілі бір кезеңдерде
байланыста болады. Ерікті, күштеу, арқылы байланысып жатады. Халық жадында тарихи
оқиға жаулап алу, соғыс естерінде ұзақ сақталады. Бұл оқиғаларды әрқилы қабылдауы
мүңкін.
Әлеуметтік фактор. Байланысушы этностың әлеуеттік статусы саяси, мәдени,
шаруашылығы тең болғанда қатынастар қалыптасады. Бірақ іс-жүзінде бұндай байланыс
түрлері кездесуі қиын. Көзқарастары әртүрлі, тең емес байланыс жиі кездеседі.
Дискреминация жиі кездеседі. Бұның соңы этникалық жанжалға алып келіп жатады.
Саяси фактор. Саяси құрылымына байланысты саны басым этнос, аз этностарға
мемлекеттік этникалық саясатты қалыптастырады.
Ахуалдық фактор. Этностар өмірінің әлеуметтік, саяси, экономикалық жағдайлар
тоғысы нәтижесінің әсерінен ахуалдық фактор шығады. Нақтылы жағдау этностар
арасында жанжал тудыруы мүмкін. Этностар арасындағы байланыстың нұсқалары:
Қосылуы: бір мәдени іс-әрекетті игеріп жетістікке жеткен этностардың бір-бірімен
байланысының нәтижесі. Мысалы: Ұлы географиялық ашылулар нәтижесінде
еуропалықтар мәдени өсімдіктерді, шаруашылық жетістіктерін қабылдады.
Қиындауы (усложнение) немесе асқынуы. Бұрын пайда болып, дамыған
мәдениеттің әсерінен екінші этнос мәдениетінің өзгеруі. Мысалы: Қытай мәдениетінің
жапон мәдениетіне әсері.
Азайуы. Басқа бір этностың дамыған мәдениетімен байланыс нәтижесінде, өз
мәдени дағдыларынан айрылуы. Мысалы: Дәстүрлі қолөнер маңызының жойылуы.
Эрозия немесе обеднение. Екінші мәдениет әсерінен басқа этнос мәдениетінің
біртіндеп жойылуы. Мысалы: Аз халықтар өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты,
өз мәдениеті мәнінің жоғалуы.
Сонымен этнос мәдениетінің жоғары болуына этномәдени әсерлер тәуелді.
Этностар арасындағы мәдени байланыстар үш түрге бөлінеді. Ассимиляция, адаптация
және интеграция.
Ассимиляция – бір-бірінен пайда болуы мәдениетті және тіпті жөнінен
ажыратылатын этностардың этникалық арақатынастар үрдісі. Ассимиляцияның
нәтижесінде бір этностың өкілдері екіншісінің тілін және мәдениетін меңгереді және
бұрынғы этникалық белгілерінен толық айырылды.
Бұл этностардың, субэтностардың немесе шағын этникалық топтардың басқа
этностың ортасына араласып, сіңіп жеке этностықтан айрылуы болып табылады.
Ұлыбританиядағы уэльстіктер франциядағы автохтонды бретандықтар және италияндық
мигранттар осыларға жатады. Ассимиляцияның табиғи (ерікті) және зорлықты түрлері
болады. Бұл әсіресе қалаларда көбірек байқалады. Кейбір зерттеушілер ассимиляцияны
консолидацияның құрамды бөлігі деп санайды.
Консолидация (нығайу)- біршама тәуелсіз халықтардың және олардың ірі
топтарының әдетте тілі, және мәдениеті бойынша туысқан біріңғай тұтас этникалық
ортақтыққа қосылу үрдісі.
Адаптация-бейімделу адамдардың жаңа этникалық ортада өмірге бейімделуі,
немесе осы ортаның экономикалық және әлеуметтік салаларында солармен өзара қатар
өмір сүру.
109
Интеграция бірігу-әртүрлі этнстардың негізгі этникалық белгілерді сақтай
отырып, этникалық мәдени байланыс орнату үрдісі.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
1989 жылғы Халықаралық еңбекті ұйымдастыру конвенциясы бабына сәкес
тәуелсіз елдегі халық, бұл географиялық облыс немесе елде алғаш өмір сүрген адамның
дәстүрлі шаруашылықпен айналысқан халықты жергілікті дейді. Міндетті түрде жері болу
керек. Жерсіз жергілікті халық болмайды. Материялдық және рухани белгілерінің жермен
байланысы болу керек. Жергілікті халықты абориген деп те атайды. Келімсектерге дейінгі
жерде өмір сүрген халық. Негізінен абориген терминін Африка, Америка, Австралияның
жергілікті халқын атайды. Жаңа уақытта бұл территориларды еуропалықтар ашып,
байырғы тұрғындар дейді.
Автохтонды- дәстүрлі өмір сүру образын қолданатын жергілікті аз халықтарды
жатқызады. Белгілі бір территорияны алғаш қоныстанғандарды айтады. Қазіогі таңда
бұлтерминді этнологияда емес биологияда көп пайдаланады.
Тұрғындарды жергілікті және жергілікті емес халық деп бөлу, әрқашан жанжал
тудырады. Жергілікті тұрғын дегенде елдің жердің иесі ол жергілікті емес келімсек,
иммигигрант дейді. Мысалы қоңсы, кірме...
Жергілікті халық, жергілікті емес халықтарды және олардың хронологиясын
анықтау критеясын табу қиындық туғызады.
Этникалық
азшылдық.
Өздерінің
мемлекеттік
құрылымдары
жоқ,
демографиялық потенциялы нашар, саны аз халық. 50 мыңға дейінгі саны бар этнос
жатады. Қазір әлемде 800 саны аз этнос тіркелген. Ресейде 60. Бұл саны аз халықтар бір
жерде жинақы немесе шашырай орналасып көшпелі, жартылай көшпелі өмір сүреді. Біз
келесі белгілер арқылы саны аз халықтарар қатарына жатқызамыз.
-Мемлекетте саны аз.
-Билікте жоқ.
-Диаспора.
-Тәуелсіз мемлекеті жоқ, әр елдерде шашырай орналасқандар. Мысалы цыған, күрд.
-Келімсектерден саны аз, отарлауға ұшыраған жергілікті халық. Мысалы эвенки,
чукча, саха.
-Жаппай миграцияға ұшыраудың нәтижесінде тұрақты жерге орналасқандар тобы.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
Этностар арасындағы қатынастың түрлері геноцит, апартейд, сегрегация, дискриминация.
Геноцит- үстем етуші этникалық қауымдастықтың белгілі бір мақсатта діни,
рассалық, этникалық топты, толығымен немесе жартылай жоюы. Келесі формада геноцит
жүзеге асады:
- Этникалық азшылдық топ өкілдерін физикалық жою, жаппай репрессиялау.
- Қасақана этникалық топқа қырылатын жағдай жасау.
- Этникалық топқа бала тууға тиым салу.
- Бір этникалық топтан екінші этникалық топқа күшпен бала беру.
Апартейд- бір рассалық топтың екінші топқа жүйелі түрде жою мақсатында
үстемдік ету формасы. Оның белгілері:
- Қаналушы рассалық топтың жеке бостандығы өмір сүру құқының болмауы.
- Рассалық топты жою үшін қасақана өмір сүру жағдайын жасау.
- Рассалық топ және оның мүшелерінің дамуының негізгі құқы мен бостандығының
шектелуі.
- Рассалық белгісіне қарай резервацияда ұстау заңды түрде әртүрлі рассалық топтарға
некеге тұруға тиым салу.
- Рассалық топ мүшелерін қара жұмысқа салу.
Сегрегация- Рассалық немесе этникалық белгісіне қарай жеке тұрғындар тобын
күштеу арқылы этномәдени изоляциялау. Негізінен бұндай саясатты автономиялы елде
жүргізеді. Мысалы Ресей, Англия, Қытай.
110
Дискриминация – мәдени белгі, рассалық түр сипаты этникалық шыққан тегі, діни
сеніміне қарай адамдар тобын шектеу. Үстемдік етуші этнос өз жағдайын жақсартады.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Аккультурация концепциясын 1930 жылы американдық мәдени антрополог
Р.Редфилдом, Р.Линтон, М.Херсковицтер шығарды.
Аккультурация – мәдениеттердің бір-біріне сіңісу үрдісі. Шетел
этнологиясында көбінесе аккультурация еуропезизацияның синонимі ретінд е
қолданылады, өйткені Азия, Африка халықтарында еуропалық мәдениеттің
элементтері шаруашылық формалары, әлеуметтік таралу үрдістері байқалады.
111
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
Көмекші демонстрациялық материял
Қостанай, 2009.
112
Этнология пәнінен карталар.
1.Политическая карта мира
2.Оңтүстік Қазақстан және Жетісудағы ортағасырлық қалалар мен Ұлы Жібек жолының
картасы
3.Этнические процессы на территории Казахстана (2штуки)
4.Административные реформы 60-70 гг. ХIХ в. Переселение уйгуров и дунган в
Семиречье.
Этнология пәнінен слайдтар.
1.Австралия және Мұхит аралдары халықтары
2.Азия халықтары
3.Африка халықтары
4.Америка халықтары
5.Еуропа халықтары
Этнология пәнінен деректі фильмдер. (217 кабинет)
1. «Сакская культура»
2. «Куль-Тегин (феномен тюркской культуры)»
3. «Древние курганы Казахстана»
4. «Археология. Казахский принц» в 2 частях
5. «Туркестан – суфизм - Ясави»
6. «Кочевник» - Продолж.
7. «Сыгнак»
8. Казахстан – земля согласия и мира
Аудиозапис.
1. Гимн Республики Казахстана
113
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Деректану теориясы» пәнінен
Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің істейтін жұмыстары
Қостанай, 2009.
114
Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Түсініктеме жазбасы.
Оқытушының басшылығымен өтетінстуденттердің өзбетіменін істейтін жұмыстары
Этнология пәні бағдарламасы бойынша оқу үрдісіне студенттердің үздіксіз қатысуын
ескереді. Сабақ барысында пән бойынша білімді игеруді қамтамассыз етіп, оқытушы мен
студенттердің шығармашылықпен жұмыс жасауына мүмкіндік береді.
Бұл пәнді игерулде әдебиет мәселесі қиындық туғызбауды. Бірақ мемлекеттік тілде
бірғана әдебиет бар. Оның өзі студенттердің бәріне жете бермейді. Сол себептен
Оқытушының басшылығымен өтететін студенттердің өз бетімен істейтін лекциядағы
күрделі, ауқымды, көлемді сұрақтарды студентпен бірге, ал әдебиеті жеткілікті болған
жағдайда студенттердің өздері конспектілейді. Сонымен қатар бұл сабақтарда картамен
жұмыс жасайды. Әлем елдерінің саяси және физикалық тұрғыда осы картадан
коллоквиюм тапсырады. Бір рет бақылау жұмысын жазады. Студенттер жазған баяндама,
рефераттарын қорғайды. Екі рет тес сұрақтарынан сынақ тапсырады.Сабақтың әр түрлі
фрмада, әңгіме, пікірталас, диспут, т.б. қолданылады Аудитория сабақтарында оқытушы
күрделі тақырыптарды игеруге көмектеседі. Сонымен қатар оқытушы лекция және
семинар сабақтарын қалдырған немесе қалып қоюшы студенттермен жұмыс жүргізеді.
Дискуссия - белгілі бір күрделі мәселені көпшілік болып пікірталас арқылы шешу.
Оған қатысу алдын ала тиянақты және жан-жақты дайындықты талап етеді. Сондықтан
сізге дискуссияға қатысу үшін көптеген қосымша әдебиеттерді оқуға тура келеді.
Дискуссия білімгерлердің көпшілік алдында сөз сөйлеу қабілетін қалыптастырады, ойөрісін кеңейтеді.
Интерактивті сұхбаттасу- тақырып, мәселе бойынша «сұрақ- жауап» түріндегі өзара
әңгімелесуі. Мұндай сұхбаттасу пкірталастыққа (дискуссияға) жақын болады, өйткені
әңгіме даулы мәселенің төңірегінде жүріп отырады. Тақтаға шыққан білімгер немесе
шағын топ «маман» ретінде аудитория қойған сұрақтарға жауап қайтарады. Аудитория да
өз пікірін айтып отырады.
1. Кіріспе
Мақсаты: Этнология пәні, әдіс түрлері, дерек көздері мен функцияларымен таныстыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи салыстырмалы әдіс, жалпы топтамалық әдіс, деректер жинау
және іздеу әдістері.
Әдістемелік нұсқау:
Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген әрбір сұрақты дәптеріңе
конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
2. Этнология теориясының негізі және бағыты
Негізгі түсініктер: Тарихи мәдени бағыт. Биологиялық бағыт (А.Бастиан, Т.Ахелис).
Әлуметтік бағыт. Географиялық бағыт. Тарихи географиялық бағыт. Мәдени шенберлер
мектебі. Тарихи этнологияның американдық мектебі немесе психологиялық антропология.
Гелиолитикалық мектебі. Француз әлеуметтік мектебі. Структуралистік бағыт
Функционализм. Жүйелік теориясы.
115
Әдістемелік нұсқау: Лекция сабағын жалғастырымыз. 5 және 6 сұрақтарды өздерің
қарастырасыңдар. Дәптерлеріңе коспектілеп сабақ айтасыңдар.
Сұрақтар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологияның дамуы.
6.Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Мақсаты: Әлем халықтарын топтау мен жіктелуі туралы түсінікті ашу.
Негізгі түсініктер: Расса, морфология, физиология, тілдік семья, мәдени-шаруашылық
түр.
Әдістемелік нұсқау: Негізгі және қосымша әдебиеттерді қолдана отырып, берілген 3
және 4 сұрақты дәптеріңе конспектілеп, мазмұнын білуің керек.
Сұрақтар:
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
4. Австралия және Мұхиттық аралдар халықтарының тарихи-мәдени және
географиялық сипаттамасы.
Негізгі түсініктер: Абориген, австралия тілдері, «унгуд».
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Австралия, Меланзия, Микронезия, Полинезия.
2.Австралия халқы Антропологиялық сипатгама.
3.Меланезия және Микронезия халықтары.
4.Полинезия халқы:
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
116
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова
О.В.
Личность
и
социальные
нормы
в
раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков
Н.А.
Папуасы
Новой
Гвинеи
(хозяйство,
общественный
строй). М.,1988.
Кабо.
В.Р.
Происхождение
и
ранняя
история
аборигенов
Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
5. Азия халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Арий, конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Батыс жоне Алдыңғы Азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халқтары.
3. Шығыс Азия халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
Курылев
В.П.
Хозяйство
и
материальная
культура
турецкого
крестьянства. М.,1976.
Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
6. Африка халықтары.
Мақсаты: Африканың географиялық жағдайы, этникалық тарихы, социогенезі,
шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
Негізгі түсініктер: Койсан халықтары, суахили, еуропейдтер, негройдтар, эфиоптар,
терімшілік, аңшылық, фелидж, тукули, жер өңдеудің түрлері, малдың түрлері.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Африканың тарихи-мәдени жөне географиялық сипаттамасы.
2.Солтүстік Африка халықтары.
117
3.Шығыс Африка халықтары..
4.Оңтүстік Африка халықтары.
5.Батыс Африка халықтары.
6.Орталық Африка халықтары.
7.Кәзіргі Африкадағы этникалық процестер.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Бютнер Д. История Африки с древнейших времен. М, 1981.
Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
Куббель Л.Е. «Страна золота»-века, культуры, государства. (Западная Африка). М, 1990.
Исмагилова
Р.Н.
Этнические
проблемы
современной
Тропической
Африки. М.,1973.
Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
Арсеньев В.Р. Звери-боги-люди. М, 1991.
Асоян Б.Р. Все еще удивительная Африка. М, 1987.
7. Америка халықтары.
Мақсаты: Американың байырғы халықтары, қоныстану процесі, этномәдени
ерекшеліктері, шаруашылығы, мәдениеті және еуропалықтардың жаулап алуын ашу.
Негізгі түсініктер: Индейс тілдері, арктикалық аңшылар, ацтек, майя, инк, жер
өңдушілер, Кортес, мулат.
Әдістемелік нұсқау: Баяндама, рефераттарыңды қорғап, картамен жұмыс жасайсыңдар.
Сұрақтар:
1.Солтүстік Америка.
2.Мезоамерика.
3.Оңтүстік Америка.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Аргеднк Х.Н. Обычай и обряды индейцев. Алма-Ата, 1989.
Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Стинбл Милослав. Индейцы без томагавков. М, 1984.
Страны и народы. Америка. М, 1981.
Шулц Д.В. Моя жинь среди индейцев. (Индейцы Северной Америкой). М, 1974.
Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
Файнберг Л.А. Охотники американского севера: индейцы и эскимосы. М, 1991.
8.Европа халықтары.
118
Мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы, мәдениеттегішаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар,
германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар,
лезгинка, ашуг.
Әдістемелік нұсқау:
Сұрақтар:
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
Алхазова Н.Д. Кройторекску Л.И. Королевсве, где говарят по-англиски. Обычай,
традиции, праздники. М, 1989.
Брак у народов Северной и Северо-Западной Европы. М.,1990.
Волкова
Н.Г.
Этнонимы
и
племенные
названия
Северного
Кавказа.
М.,1972.
Искахаков Д.М. Татары. (Популярный очерк этнической истории и демографии).
Набережны Челны, 1993.
Кертман Л. География, история икультура Англи. М, 1979.
Народы мира. Историко-этнаграфический справочник. М, 1988.
Русские. (Народы и культуры). Под.ред. В.А. Александрова, И.В. Власова, Н.С. Полищук.
М, 1999.
Что нужно знать о народах России (справочник для гос. служащих). – М, 1999.
9. Қазақстанның этникалық тарихы.
Мақсаты: Ежелгі уақыттан кәзіргі кезеңге дейінгі қазақ халқының шығу тегі, этникалық
құрамы, диаспоралардың пайда болуын зерттеу.
Негізгі түсініктер: Арий, Алаш, сақ, түрік, татар, қыпшақ, ноғай, өзбек, қазақ, Қазақстан,
шежіре, көшпенді, ауыз әдебиеті.
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырамыз.Пікірталас өткіземіз.
Сұрақтар:
1.Қазақстан халықтары.
2.Қазақ этногенезі және этникалық тарихы.
3.Этникалық тарихтың негізгі кезеңдері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Население мира. М.,1992.
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
119
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары.
Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
10. Қазақ этнологиясы.
Әдістемелік нұсқау: Лекцияны толықтырып, диспут өткіземіз. Төмендегі әдебиеттер
арқылы дайындалып, сұрақтардың мазмұнын ашу.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев.
Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра,
1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы,
Дайк-Прес, 2000.
11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
120
Мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық теорияларын қарастыру.
Негізгі түсініктер: Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция,
консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация,
дискриминация, акультурация.
Әдістемелік нұсқау: Дөңгелек стол өткіземіз. Осы тақырып бойынша дайындалып,
пікірлеріңді ортаға саласыңдар.
Сұрақтар:
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
121
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Деректану теориясы» пәнінен
Студенттердің өз бетіменістейтін жұмыстары
Қостанай, 2009.
122
Студенттердің өзбетімен істейтін жұмыстарының ұйымдастырудың әдістемелік
нұсқаулары.
Түсініктеме жазбасы.
Білім беру жүйесінде лекциядан және семинар сабақтарымен қатар студенттердің
өзіндік жұмысы да маңызды орын алады. Сол себептен бұл курстан студенттер келесі
жұмыс түрлері қарастырылған.
1. Тыңдалған конспектіленген лекцияны өңдеу.
2. Семинар сабақтарына дайындық.
3.Пәннен емтиханға дайындық.
4.Баяндама және реферат жазуға дайындық.
Студенттің өзіндік жұмысының тақырыптық жоспары
4.
Пәннен
емтиханға
дайындық
3.
Баяндама
рефератқа
дайындық.
Көлем. с/б
Кіріспе
Этнология теориясының негізі және бағыты
Әлем халықтарының негізгі классификациясы
Австралия және Мұхит аралдары халықтары
Ежелгі Қазақстан тарихынан жазба деректер
Азия халықтары
Африка халықтары
Америка халықтары
Еуропа халықтары
Қазақстанның этникалық тарихы
Қазақ этнологиясы
Этностар арасындағы қарым-қатынастар
Барлығы
Студент семинар сабағына дайындалғанда кем
дегенде 2 сағат жұмсауы керек
0,5 с
0,5 с
1с
0,5 с
1 с.
0,5с.
0.5 с.
0.5с.
0,5 с.
0,5с.
0,5 с.
0,5 с.
7,5 с.
30
сағат
Пәннің барлық тақырыбы бойынша.
7 сағат 10
сағат
Барлығы:
Таңдап алынған тақырыбы бойынша.
Барлығы:
7,5 с.
45 сағат
час
123
2 сағат
3 сағат
3 сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
3сағат
32 с
30
сағат
72
Бақылау.
Конспектіні тексеру
Тақырып
семинарда
сұрау
2.
Семинар
сабақтарына
дайындық
Лекция коспекциясымен жұмыс
№ Жұмыс
түрі
1.
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
Студенттің оқу жетістігін бағалаудың бақылау сұрақтары
Қостанай, 2009.
124
ЭТНОЛОГИЯ
1.
Қай
автордың
еңбектерінде
ортағасырлық түрк халықтарының
этнографиясы жөнінде мәлімет бар
1. Ж.Ампер
2. М. Кашғари
3. Э.Тейлор
4. Л.Морган
5. Б.Малиновский
2. «Этнология» терминін алғашқы
пайдаланған ғалым
1. М. Кашғари
2. Э.Тейлор
3. Л.Морган
4. Ж.Ампер
5. Б.Малиновский
3. Орталық, Шығыс, Оңтүстік-Шығыс
Азия
ортағасырлық
тұрғындары
жөнінде мәлімет қалдырған саяхатшы
1. Марко Поло
2. М. Кашғари
3. Э.Тейлор
4. Ж.Ампер
5. Б.Малиновский
4.
Этнология
ғылымында
функционализм
ілімінің
негізін
қалаушы
1. Л.Морган
2. Б.Малиновский
3. Л.Фробениус
4. Э.Тейлор
5. Ж.Ампер
5.
Этнология
ғылымында
эволюционизм
ілімінің
негізін
қалаушы
1. Б.Малиновский
2. Л.Морган
3. Л.Фробениус
4. Э.Тейлор
5. Ж.Ампер
6.
Этнология
ғылымында
диффузионизм
ілімінің
негізін
қалаушылардың бірі
1. Л.Фробениус
2. Э.Тейлор
3. Б.Малиновский
4. Л.Морган
5. Ж.Ампер
7.
Этнология
ғылымында
биологиялық
(расистік)
ілімінің
негізін қалаушылардың бірі
1. Ж.Гобино
2. Л.Фробениус
3. Э.Тейлор
4. Б.Малиновский
5. Л.Морган
8. Америка этнологы, «Ежелгі коғам»
атты еңбектің авторы
1. Ж.Гобино
2. Л.Морган
3. Л.Фробениус
4. Э.Тейлор
5. Б.Малиновский
9. Шаруашылық дамуының «үш саты»
концепциясын сынға салған неміс
этнологы
1. Ж.Гобино
2. Л.Фробениус
3. Э.Хан
4. Э.Тейлор
5. Б.Малиновский
10.
«Этнос
және
этнография»
зерртеуінің авторы, кеңес этнографы
1.
2.
3.
4.
5.
Л.Гумилев
Н.Миклухо-Маклай
Ю.Бромлей
А.Левшин
Б.Малиновский
11. Жаңа Гвинея халықтарының
зерртеушісі, Ресей этнографы
1. Ю.Бромлей
2. Л.Гумилев
3. А.Левшин
4. Н.Миклухо-Маклай
5. Б.Малиновский
12. Қазақ халқының зерртеушісі,
Ресей ғалымы
1. Н.Миклухо-Маклай
2. Ю.Бромлей
3. Л.Гумилев
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
13.
«Этногенез
және
Жер
биосферасы» зерртеуінің авторы,
кеңес этнографы
1. Л.Гумилев
2. Ю.Бромлей
3. Н.Миклухо-Маклай
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
14.
Л.Гумилевтің
этногенез
теориясының негізгі аспектілерінің
бірі
1. «үш
саты»
теориясы
2. Мәдени-тарихи
аймақ теориясы
3. экономикалық
детерминизм
теориясы
4. Пассионарлық
теория
5. Таптық теория
15.
Л.Гумилевтың
этногенез
теориясының
негізінде
жатқан
жалпығылыми әдіс
1. жүйелік
2. метафизикалық
3. логикалық
4. сараптамалық
5. синхронистік
16.Негізгі критерий ретінде тілдік
туыстық танылатын этностардың
топтпсуы
1. лингвистикалық
2. антропологиялық
3. шаруашылықмәдени
4. географиялық
5. мәдени-тарихи
17. Негізгі критерий ретінде адамның
физикалық ерекшеліктері танылатын
этностардың топтпсуы
1. лингвистикалық
2. шаруашылықмәдени
3. антропологиялық
4. географиялық
5. мәдени-тарихи
18.
Негізгі
критерий
ретінде
қоныстану
территориясының
ортақтығы танылатын этностардың
топтпсуы
1. лингвистикалық
2. географиялық
3. антропологиялық
125
4.
5.
шаруашылықмәдени
мәдени-тарихи
19.
Негізгі
критерий
ретінде
халықтардың
материалдық
мәдениеттерінің
ұқсастығы
танылатын этностардың топтпсуы
1. лингвистикалық
2. антропологиялық
3. географиялық
4. мәдени-тарихи
5. шаруашылықмәдени
20. Лингвистикалық топтасу бойынша
халықтардың ең ірі жалпылығы
1. тілдік топ
2. тілдік бұтақ
3. тілдік жанұя
4. тілдік жүйе
5. тілдік ареал
21. Аталған тілдердің қайсысы
индоевропалық
тілдік
жанұяға
кірмейді
1. Хинди
2. Армян
3. Грек
4. Араб
5. Ағылшын
22. Аталған тілдердің қайсысы
индоевропалық тілдік жанұяға кіреді
1. Араб
2. Хинди
3. Венгр
4. Түрік
5. Тамил
23. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кірмейді
1. Тәджік
2. Монгол
3. Хакас
4. Гагауз
5. Караим
24. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кіреді
1. Тәджік
2. Албан
3. Талыш
4. Гагауз
5. Курд
25. Аталған тілдердің қайсысы семитхамит тілдік жанұяға кіреді
1. Хинди
2. Венгр
3. Түрік
4. Араб
5. Тамил
26. Аталған тілдердің қайсысы семитхамит тілдік жанұяға кірмейді
1. Араб
2. Хинди
3. Иврит
4. Амхара
5. Хауса
27. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кірмейді
1. Венгр
2. Ханты
3. Финн
4. Ненец
5. Бурят
28. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кіреді
1.
2.
3.
4.
5.
Венгер
Бурят
Чуваш
Башқұрт
Чех
29. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тарамаған
1. Койсан
2. Дравид
3. Семит-хамит
4. Индоевропалық
5. Конго-кордофан
30. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тараған
1. Дравид
2. Алтай
3. Орал
4. Койсан
5. Эскимос-алеут
31. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тарамаған
1. Алгонкин-вакаш
2. Майя-соке
3. Койсан
4. Индоевропалық
5. Эскимос-алеут
32. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тараған
1. Койсан
2. Дравид
3. Алтай
4. Алгонкин-вакаш
5. Орал
33. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тараған
1. Алгонкин-вакаш
2. Койсан
3. Майя-соке
4. Конго-кордофан
5. Дравид
34. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тарамаған
1. Дравид
2. Индоевропалық
3. Койсан
4. Австронезиялық
5. Австроазиялық
35. Бас сүек құрылымын зерттейтін
антропология бөлімі
1. Краниология
2. Серология
3. Антропометрия
4. Геногеография
5. Антропогенез
36. Адамның физикалық түрін
зерттейтін антропология бөлімі
1. Серология
2. Антропометрия
3. Морфология
4. Геногеография
5. Антропогенез
37. Адам анатомиясының дамуын
зерттейтін антропология бөлімі
1. Краниология
2. Серология
3. Антропометрия
4. Антропогенез
5.
Геногеография
38. Расалар топтасуын зерттейтін
антропология бөлімі
1. Серология
2. Этническая антропология
3. Антропометрия
4. Геногеография
5. Антропогенез
39. Үлкен экваториалдық расаның
ерекшелері
1. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
3. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
4. Тері қара түсті, шаші тік,
мұрын алға шыққан
5. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
40.
Үлкен
европеоид
расаның
ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
3. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
4. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
5. Тері қараторы түсті, шаші
бұйра, мұрын алға шыққан
41. Үлкен монголоид расаның
ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
3. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
4. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
5. Тері қара түсті, шаші тік,
мұрын алға шыққан
42. Эфиоп расаның ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
2. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
3. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
4. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
5. Тері қараторы түсті, шаші
тік, мұрын алға шыққан
43. Қай раса үлкен экваториалдық
расаға кірмейді
1. Австралиялық
2. Веддоид
3. Меланезиялық
126
4.
5.
Эфиоп
Бушмен
44. Қай раса үлкен европеоид расаға
кірмейді
1. Жерортатеңіздік
2. Балкан-кавказ
3. Эфиоп
4. Атланто-балтикалық
5. Ақтеңіз- балтикалық
45. Қай раса үлкен монголоид расаға
кірмейді
1. Арктикалық
2. Американ
3. Полинезиялық
4. Қиыршығыстық
5. Солтүстітік азиялық
46. Қай раса аралас
жатпайды
1. Эфиоп
2. Полинезиялық
3. Оңтүстіксібір
4. Курил
5. Австралиялық
типтерге
47. Европа қандай аймақтарға бөлінеді
1. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс, Орталық
2. Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс,
Ілгері, Шығыс, Орталық
3. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс
Тропикалық,
Орталық
Тропикалық,
Батыс Тропикалық
4. Оңтүстік,
Солтүстік,
Орталық
5. Оңтүстік, Солтүстік
48. Азия қандай аймақтарға бөлінеді
1. Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс,
Ілгері, Шығыс, Орталық
2. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс, Орталық
3. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс
Тропикалық,
Орталық
Тропикалық,
Батыс Тропикалық
4. Оңтүстік,
Солтүстік,
Орталық
5. Оңтүстік, Солтүстік
49. Африка қандай аймақтарға
бөлінеді
1. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс, Орталық
2. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс
Тропикалық,
Орталық
Тропикалық,
Батыс Тропикалық
3. Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс,
Ілгері, Шығыс, Орталық
4. Оңтүстік,
Солтүстік,
Орталық
5. Оңтүстік, Солтүстік
50. Америка қандай аймақтарға
бөлінеді
1. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс, Орталық
2. Оңтүстік,
Солтүстік,
Орталық
3. Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс,
Ілгері, Шығыс, Орталық
4. Оңтүстік,
Солтүстік,
Шығыс
Тропикалық,
Орталық
Тропикалық,
Батыс Тропикалық
5. Оңтүстік, Солтүстік
51. Океания қандай аймақтарға
бөлінеді
1. Микронезия,
Полинезия,
Меланезия, Тасмания
2. Микронезия,
Полинезия,
Меланезия, Индонезия
3. Микронезия,
Полинезия,
Меланезия,
МеланоПолинезия
4. Микронезия,
Полинезия,
Меланезия
5. Микронезия,
Полинезия,
Меланезия, Жаңа Гвинея
52. Шығыс Европаға қандай елдер
кіреді
1. Греция, Италия, Албания
2. Англия, Норвегия, Швеция
3. Германия,
Австрия,
Швейцария
4. Польша, Чехия, Украина
5. Франция,
Испания,
Португалия
53. Солтүстік Европаға қандай елдер
кіреді
1. Польша, Чехия, Украина
2. Исландия,
Норвегия,
Швеция
3. Греция, Италия, Албания
4. Германия,
Австрия,
Швейцария
5. Франция,
Испания,
Португалия
54. Оңтүстік Азияға қандай елдер
кіреді
1. Бирма, Таиланд, Индонезия
2. Жапония, Корея, Қытай
3. Индия,
Пакистан,
Бангладеш
4. Түркия, Ирак, Иран
5. Қазақстан,
Қырғызстан,
Өзбекстан
55. Оңтүстік-Шығыс Азияға қандай
елдер кіреді
1. Индия,
Пакистан,
Бангладеш
2. Жапония, Корея, Қытай
3. Түркия, Ирак, Иран
4. Қазақстан,
Қырғызстан,
Өзбекстан
5. Бирма, Таиланд, Индонезия
56. Шығыс Азияға қандай елдер кіреді
1. Индия,
Пакистан,
Бангладеш
2. Бирма, Таиланд, Индонезия
3. Түркия, Ирак, Иран
4. Қазақстан,
Қырғызстан,
Өзбекстан
5. Жапония, Корея, Қытай
57. Батыс Азияға қандай елдер кіреді
1. Индия,
Пакистан,
Бангладеш
2. Түркия, Ирак, Иран
3. Бирма, Таиланд, Индонезия
4. Жапония, Корея, Қытай
5.
Қазақстан, Қырғызстан,
Өзбекстан
58. Орталық Азияға қандай елдер
кіреді
1. Индия,
Пакистан,
Бангладеш
2. Бирма, Таиланд, Индонезия
3. Жапония, Корея, Қытай
4. Қазақстан,
Қырғызстан,
Өзбекстан
5. Түркия, Ирак, Иран
1.
59. Орталық Америкаға қандай елдер
кіреді
1. Боливия,
Бразилия,
Аргентина
2. АҚШ, Канада, Мексика
3. Гондурас, Куба, Панама
4. Колумбия,
Венесуэла,
Эквадор
5. Чили, Эквадор, Аргентина
60. Оңтүстік Америкаға қандай елдер
кіреді
1. Гондурас, Куба, Панама
2. АҚШ, Канада, Мексика
3. Сальвадор,
Гватемала,
Белиз
4. Боливия,
Бразилия,
Аргентина
5. Ямайка,
Гаити,
Доминиканская Республика
61. Оңтүстік Африкаға қандай елдер
кіреді
1. Того, Нигер, Камерун
2. Эфиопия, Сомали, Судан
3. Заир, Конго, Уганда
4. Ботсвана,
Намибия,
Зимбабве
5. Сенегал, Мали, Либерия
62. Оңтүстік Африкаға қандай елдер
кірмейді
1. Сенегал, Мали, Либерия
2. Эфиопия, Сомали, Судан
3. Того, Бенин, Камерун
4. Гвинея, Сьерра-Леоне, КотД-Ивуар
5. Гвинея-Бисау,
Гамбия,
Сенегал
63. Монголдар қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
2. Сабанды егіншілер
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
64. Австралия аборигендері қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Сабанды егіншілер
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
5. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
65. Жаңа Гвинея папуастары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Қол кетпенді егіншілер
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
4. Сабанды егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
66. Алгонкин және атапаск тайпалары
қай
шаруашылық-мәдени
типқа
жатады
127
2.
3.
4.
5.
Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
Солтүстік орман зонасының
аңшылары
Сабанды егіншілер
Қол кетпенді егіншілер
67. Эскимостар қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Теңіз аңшылары
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
68. Якуттар қай шаруашылық-мәдени
типқа жатады
1. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
2. Сабанды егіншілер
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
69. Бушмендер қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Сабанды егіншілер
3. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
70. Халықтың пайда болу және даму
прцесі қалай аталады
1. Расогенез
2. Антропогенез
3. Онтогенез
4. Этногенез
5. Палеоантропология
71. Кішкентай этнос ірі этностың
құрамына этникалық ерекшеліктерін
сақтамай кіретін этногенетикалық
процесс
1. Ассимиляция
2. Интеграция
3. Парциация
4. Консолидация
5. Дифференциация
72. Тұтас этнос бірнеше жаңа
этностарға болініп, олардың біреүі де
бұрынғы этноспен өзін ұқсастамайтын
этногенетикалық процесс
1. Ассимиляция
2. Интеграция
3. Консолидация
4. Парциация
5. Дифференциация
73. Этностың бір бөлігі бөлініп, жаңа
этносқа айналатын этногенетикалық
процесс
1. Ассимиляция
2. Интеграция
3. Сепарация
4. Консолидация
5. Дифференциация
74. Әр түрлі тұыстығы жоқ этникалық
топтар бірігіп жаңа этнос құратын
этногенетикалық процесс
1. Парциация
2. Ассимиляция
3. Миксация
4. Интеграция
5. Дифференциация
75. Бұрын бөлек, бірақ туыстығы бар
этностар бірігетін этногенетикалық
процесс
1. Парциация
2. Ассимиляция
3. Интеграция
4. Консолидация
5. Дифференциация
76. Қай автордың еңбектерінде Батыс
Азия және Шығыс Европаның көне
халықтарының этнографиясы жөнінде
мәлімет бар
1. М. Кашғари
2. Плано Карпини
3. Марко Поло
4. Геродот
5. Гильом Рубрук
77. «Игілікті жабайы адам» теориясы
авторларының бірі
1. Ж.Руссо
2. Ж.Ампер
3. Э.Тейлор
4. Л.Морган
5. Б.Малиновский
78.
Орталық,
Батыс
Азия
ортағасырлық тұрғындары жөнінде
мәлімет қалдырған саяхатшы
1. М. Кашғари
2. Э.Тейлор
3. Ж.Ампер
4. Б.Малиновский
5. Плано Карпини
79. «Этнография» термині қай кезде
алғашқы рет пайдалана басталды
1. 17 ғасыр
2. 18 ғасыр
3. 19 ғасыр
4. 20-шы ғасырдың басы
5. 16 ғасыр
80. Ағылшын ғалымы, этнология
ғылымында эволюционизм ілімінің
негізін қалаушы
1. Б.Малиновский
2. Л.Морган
3. Дж.Мак-Леннан
4. Л.Фробениус
5. Ж.Ампер
81. «Мәдени морфология» ілімінің
авторы
1. Э.Тейлор
2. Б.Малиновский
3. Л.Морган
4. Л.Фробениус
5. Ж.Ампер
82.
Этнология
ғылымында
биологиялық
(расистік)
ілімінің
негізін қалаушылардың бірі
1. Л.Фробениус
2. Л.Вольтман
3. Э.Тейлор
4. Б.Малиновский
5. Л.Морган
83.
Америка
этнологы,
«Антропология және кәзіргі өмір»
атты еңбектің авторы
1. Ф.Боас
2. Ж.Гобино
3. Л.Фробениус
4. Э.Тейлор
5. Б.Малиновский
84.
Неміс
этнологы,
аймақтар» ілімінің авторы
1. Ж.Гобино
2. Л.Фробениус
3. Э.Тейлор
4. Б.Малиновский
5. Ф.Гребнер
«мәдени
85. Кеңес этнографы, этноәлеуметтік
организм ілімінің авторы
1. Л.Гумилев
2. Ю.Бромлей
3. Н.Миклухо-Маклай
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
86.
Меланезия
халықтарының
зерртеушісі, Ресей этнографы
1. Н.Миклухо-Маклай
2. Ю.Бромлей
3. Л.Гумилев
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
87. Ресей ғалымы, «Описание киргизкайсацких орд и степей» атты еңбек
авторы
1. Н.Миклухо-Маклай
2. Ю.Бромлей
3. Л.Гумилев
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
88. Кеңес этнографы, этногенездің
пассионарлық ілімінің авторы
1. Ю.Бромлей
2. Н.Миклухо-Маклай
3. Л.Гумилев
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
89.
Л.Гумилевтің
этногенез
теориясының негізгі аспектілерінің
бірі
1. Циклдық теория
2. «үш саты» теориясы
3. Мәдени-тарихи
аймақ
теориясы
4. экономикалық детерминизм
теориясы
5. Таптық теория
90. Этнологиядағы жалпы ғылыми
әдістер
1. Метафизикалық,
диалектикалық
2. Салыстырмалы-тарихи,
типологиялық
3. Далалық зерттеу әдісі
4. Маршруттық, бұтақтық
5. Жүйелі,
логикалық,
сараптамалық
91. Негізгі критерий ретінде тілдік
туыстық танылатын этностардың
топтапсуы
1. тілдік
2. лингвистикалық
3. филологиялық
4. географиялық
5. мәдени-тарихи
128
92. Негізгі критерий ретінде әртүрлі
этнос өкілдерінің морфологиялық
және физиологиялық ерекшеліктері
танылатын этностардың топтпсуы
6. лингвистикалық
7. шаруашылықмәдени
8. антропологиялық
9. географиялық
10. мәдени-тарихи
93.
Негізгі
критерий
ретінде
этностардың
бір
территорияда
қоныстанғаны
танылатын
этностардың топтпсуы
1. мәдени-тарихи
2. антропологиялық
3. географиялық
4. лингвистикалық
5. шаруашылық-мәдени
94. Негізгі критерий ретінде өңдеу
қызметінің тәсілдері және онымен
бйланысты
тұрмыстың
ерекшеліктерінің
жалпылығы
танылатын этностардың топтпсуы
1. лингвистикалық
2. антропологиялық
3. географиялық
4. шаруашылық-мәдени
5. мәдени-тарихи
95. Лингвистикалық топтасу бойынша
этностардың ең кіші жалпылығы
1. тілдік жанұя
2. тілдік топ
3. тілдік бұтақ
4. тілдік жүйе
5. тілдік ареал
96. Аталған тілдердің
индоевропалық
тілдік
кірмейді
1. Венгер
2. Хинди
3. Армян
4. Грек
5. Ағылшын
қайсысы
жанұяға
97. Аталған тілдердің қайсысы
индоевропалық тілдік жанұяға кіреді
1. Араб
2. Венгер
3. Түрік
4. Фарси
5. Тамил
98. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кірмейді
1. Монгол
2. Хакас
3. Курд
4. Гагауз
5. Караим
99. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кіреді
1. Маньчжур
2. Тәджік
3. Албан
4. Талыш
5. Курд
100. Аталған тілдердің қайсысы
семит-хамит тілдік жанұяға кіреді
1. Хинди
2. Венгер
3. Түрік
4. Тамил
5. Амхара
101. Аталған тілдердің қайсысы
семит-хамит тілдік жанұяға кірмейді
1. Араб
2. Иврит
3. Амхара
4. Хауса
5. Урду
102. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кірмейді
1. Венгер
2. Ханты
3. Финн
4. Башқұрт
5. Ненец
103. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кіреді
1. Бурят
2. Чуваш
3. Башқұрт
4. Чех
5. Финн
104. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тарамаған
1. Койсан
2. Семит-хамит
3. Индоевропалық
4. Сино-тибет
5. Конго-кордофан
105. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тараған
1. Койсан
2. Дравид
3. Алтай
4. Орал
5. Эскимос-алеут
106. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тарамаған
1. Алгонкин-вакаш
2. Майя-соке
3. Алтай
4. Индоевропалық
5. Эскимос-алеут
107. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тараған
1. Койсан
2. Дравид
3. Алтайс
4. Орал
5. Эскимос-алеут
108. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тараған
1. Алтай
2. Алгонкино-вакаш
3. Койсан
4. Майя-соке
5. Конго-кордофан
109. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тарамаған
1. Конго-кордофан
2. Дравид
3. Индоевропалық
4. Австронезиялық
5. Австроазиялық
110. Қан құрылымын
антропология бөлімі
1. Краниология
зерттейтін
2.
3.
4.
5.
Антропометрия
Геногеография
Серология
Антропогенез
111. Раздел антропологии, изучающий
индивидуальную
и
возрастную
изменчивость
физического
типа
человека
1. Серология
2. Морфология
3. Антропометрия
4. Геногеография
5. Антропогенез
112. Адам және оның ең жақын арғы
аталарының
морфологиясының
дамуын зерттейтін антропология
бөлімі
1. Антропогенез
2. Краниология
3. Серология
4. Антропометрия
5. Геногеография
113.
Расалардың
пайда
болу
себептерін зерттейтін антропология
бөлімі
1. Серология
2. Антропометрия
3. Геногеография
4. Этническая антропология
5. Краниология
114.
Үлкен
негроид
расаның
ерекшелері
1. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
3. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
4. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
5. Тері қараторы түсті, шаші
тік, мұрын алға шыққан
115. Үлкен евразиялық расаның
ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
3. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
4. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
5. Тері қараторы түсті, шаші
тік, мұрын алға шыққан
116.
Үлкен
азия-американдық
расаның ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын жалпақ
2. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, эпикантусы
бар
3. Тері
ақшыл
немесе
қараторы түсті, шаші тік
немесе бұйра, мұрын алға
шыққан
4. Тері қара түсті, шаші бұйра,
мұрын алға шыққан
129
5.
Тері қараторы түсті, шаші
тік, мұрын алға шыққан
117.
Шығыс-африкалық расаның
ерекшелері
1. Тері қара түсті, шаші
бұйра, мұрын жалпақ
2. Тері ақшыл немесе
қараторы түсті, шаші
тік немесе бұйра,
мұрын алға шыққан
3. Тері ақшыл немесе
қараторы түсті, шаші
тік немесе бұйра,
эпикантусы бар
4. Тері қара түсті, шаші
бұйра, мұрын алға
шыққан
5. Тері қараторы түсті,
шаші тік, мұрын алға
шыққан
118. Қай раса үлкен экваториалдық
расаға кірмейді
1. Оңтүстік-үнді
2. Австралиялық
3. Веддоид
4. Меланезиялық
5. Бушмен
119. Қай
кірмейді
6.
7.
8.
9.
10.
раса үлкен европеоид расаға
120. Қай
кірмейді
1.
2.
3.
4.
5.
раса үлкен монголоид расаға
Жерортатеңіздік
Балкан-кавказ
Орал
Атланто-балтикалық
Ақтеңіз- балтикалық
Арктикалық
Американ
Оңтүстік-сібір
Қиыршығыстық
Солтүстітік-азиялық
121. Қай раса аралас
жатпайды
1. Веддоид
2. Эфиоп
3. Полинезиялық
4. Оңтүстік-сібір
5. Курил
типтерге
122.
Материалдық
мәдениетке
кірмейді
1. Тағам
2. Тұрғын үй
3. Киім
4. Салт-дәстүрлер
5. Еңбек құралдары
123. Айтылған қай түсінік «тегі
бойынша осы жерге жататын» дегенді
білдірмейді
1. абориген
2. автохтон
3. колонист
4. туземец
5. байырғы тұрғын
124. Этникалық бірлестіктің алғашқы
типі
1. халықтық
2. этнос
3. Ұлт
4. тайпа
5. ру
125. Таптық қоғамдағы этникалық
бірлестіктің алғашқы типі
1. халықтық
2.
3.
4.
5.
тайпа
этнос
Ұлт
ру
126. Адамдардың жаңа этникалық
жағдайда өмір сүруге үйренуі
1. ассимиляция
2. интеграция
3. парциация
4. аккомодация
5. сепарация
127. Шығыс Европаға қандай елдер
кірмейді
1. Греция
2. Польша
3. Украина
4. Белоруссия
5. Молдова
128. Солтүстік Европаға қандай елдер
кірмейді
1. Исландия
2. Швейцария
3. Норвегия
4. Швеция
5. Дания
129. Оңтүстік Азияға қандай елдер
кірмейді
1. Индия
2. Пакистан
3. Бангладеш
4. Таиланд
5. Шри-Ланка
130. Оңтүстік-Шығыс Азияға қандай
елдер кірмейді
1. Бирма
2. Таиланд
3. Индонезия
4. Бангладеш
5. Лаос
131. Шығыс Азияға қандай елдер
кірмейді
1. Жапония
2. Бирма
3. Корея
4. Қытай
5. Тайвань
132. Батыс Азияға қандай елдер
кірмейді
1. Түркия
2. Ирак
3. Пакистан
4. Иран
5. Израиль
133. Орталық Азияға қандай елдер
кірмейді
1. Қазақстан
2. Қырғызстан
3. Өзбекстан
4. Пакистан
5. Тәджікстан
134. Орталық Америкаға қандай елдер
кірмейді
1. Боливия
2. Гондурас
3. Куба
4. Панама
5. Гватемала
135. Оңтүстік Америкаға қандай елдер
кірмейді
1. Боливия
2. Мексика
3. Бразилия
4.
5.
Аргентина
Чили
1.
136. Оңтүстік Африкаға қандай елдер
кірмейді
1. Мали
2. Ботсвана
3. Намибия
4. Зимбабве
5. Лесото
137. Батыс Африкаға қандай елдер
кірмейді
1. Сомали
2. Сенегал
3. Бенин
4. Кот-Д-Ивуар
5. Гамбия
138. Қазақтар қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
3. Сабанды егіншілер
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
139. Готтентоттар қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Сабанды егіншілер
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
140. Меланезия халықтары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
3. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
4. Сабанды егіншілер
5. Қол кетпенді егіншілер
141. Полинезия халықтары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
5. Сабанды егіншілер
142.
Жағалау
чукчилер
қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Теңіз аңшылары
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
143. Буряттар қай
мәдени типқа жатады
130
шаруашылық-
2.
3.
4.
5.
Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
Сабанды егіншілер
Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
Қол кетпенді егіншілер
Солтүстік орман зонасының
аңшылары
144. Шығыс Европа халықтары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Сабанды егіншілер
2. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
3. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
145. Мәдениеттердің өзара
процесі
1. Интеграция
2. Парциация
3. Консолидация
4. Дифференциация
5. Аккультурация
сіңісу
146. Өнеркәсіп және халықтың ірі
қалаларға шоғырлану процесі
1. Интеграция
2. Парциация
3. Урбанизация
4. Седентаризация
5. Дифференциация
147. Кәзіргі қоғам жағдайында
тайпалық жекеліктің сақталуы
1. Парциация
2. Ассимиляция
3. Трайбализм
4. Седентаризация
5. Дифференциация
148. Белгілі жалпылық шеңберінде
пайда болған, тұрақты, буындарда
берілетін жүріс-тұрыс нормалары
1. Әдет-ғұрып
2. Инновация
3. Қалдық
4. Стереотип
5. Дәстүр
149.
Қоғамның
әлеуметтік,
шаруашылдық,
рухани
өмірінің
маңызды оқыйғаларымен байланысты
тәртібі белгіленген салтанат
1. Стереотип
2. Инновация
3. Қалдық
4. Дәстүр
5. Ырым
150. Белгілі жалпылықта орнатылған
жүріс-тұрыс тәртібі
1. Ырым
2. Әдет
3. Стереотип
4. Қалдық
5. Дәстүр
151. Қай автордың еңбектерінде
Солтүстік Африка, Батыс Азия,
Шығыс Европа ежелгі халықтарының
этнографиясы жөнінде мәлімет бар
1. М. Кашғари
2. Плано Карпини
3. Марко Поло
4. Гильом Рубрук
5. Геродот
152..
«Игілікті
жабайы
теориясы авторларының бірі
1. Ж.Ампер
2. Д.Дидро
3. Э.Тейлор
4. Л.Морган
5. Б.Малиновский
адам»
153.
Орталық,
Батыс
Азия
ортағасырлық
тұрғындарының
этнографиясы
жөнінде
мәлімет
қалдырған саяхатшы
1. М. Кашгари
2. Э.Тейлор
3. Ж.Ампер
4. Б.Малиновский
5. Гильом Рубрук
154. Европада алғашқы ғылыми
этнографиялық қоғамдар қай кезде
пайда болады
1. 17 ғасыр
2. 18 ғасыр
3. 20-шы ғасырдың басы
4. 19 ғасырдың екіші үштен
бірі
5. 16 ғасыр
155. Неміс ғалымы, этнология
ғылымында эволюционизм ілімінің
негізін қалаушы
1. Т.Вайц
2. Б.Малиновский
3. Л.Морган
4. Л.Фробениус
5. Ж.Ампер
156 «Антропогеография»
авторы
1. Э.Тейлор
2. Б.Малиновский
3. Л.Морган
4. Ф.Ратцель
5. Ж.Ампер
ілімінің
157.
Этнология
ғылымында
биологиялық
(расистік)
ілімінің
негізін қалаушылардың бірі
1. Л.Фробениус
2. В. Де Ляпуж
3. Э.Тейлор
4. Б.Малиновский
5. Л.Морган
158. Франция әлеуметтану мектебінің
негізін қалаушы
1. Ж.Гобино
2. Л.Фробениус
3. Э.Тейлор
4. Э.Дюркгейм
5. Б.Малиновский
159. Қажеттілік теориясының авторы
1. Ф.Гребнер
2. Ж.Гобино
3. Л.Фробениус
4. Э.Тейлор
5. Б.Малиновский
160.
Ағылшын
ғалымы,
фунционализм
ілімінің
негізін
қалаушылардың бірі
1. А.Радклифф-Браун
2. Ф.Гребнер
3. Ж.Гобино
4. Л.Фробениус
5. Э.Тейлор
161. Француз ғалымы, структуралық
антропология ілімінің авторы
1. Ф.Гребнер
2.
3.
4.
5.
Ж.Гобино
Л.Фробениус
К.Леви-Стросс
Э.Тейлор
162. Ресей ғалымы, «Из Сибири» атты
еңбек авторы
1. Н.Миклухо-Маклай
2. Ю.Бромлей
3. В.Радлов
4. Л.Гумилев
5. Б.Малиновский
163. Кеңес этнографы, этногенездің
биоәлеуметтік ілімінің авторы
1. Л.Гумилев
2. Ю.Бромлей
3. Н.Миклухо-Маклай
4. А.Левшин
5. Б.Малиновский
164.
Л.Гумилевтің
этногенез
теориясының негізгі аспектілерінің
бірі
1. «үш саты» теориясы
2. Мәдени-тарихи
аймақ
теориясы
3. экономикалық детерминизм
теориясы
4. Таптық теория
5. Этникалық
майдан
теориясы
165.
Этнологиядағы
жалпы
философиялық әдістер
1. Жүйелі,
логикалық,
сараптамалық
2. Салыстырмалы-тарихи,
типологиялық
3. Метафизикалық,
диалектикалық
4. Далалық зерттеу әдісі
5. Маршруттық, бұтақтық
166. Тіл бойынша этностардың
топтпсуы
1. тілдік
2. филологиялық
3. географиялық
4. лингвистикалық
5. мәдени-тарихи
167. Расалық типтер бойынша
этностардың топтпсуы
1. лингвистикалық
2. шаруашылық-мәдени
3. антропологиялық
4. географиялық
5. мәдени-тарихи
168. Территориялық белгі бойынша
этностардың топтпсуы
1. мәдени-тарихи
2. географиялық
3. антропологиялық
4. лингвистикалық
5. шаруашылық-мәдени
169. Шаруашылықтың формалары
бойынша этностардың топтпсуы
1. шаруашылық-мәдени
2. лингвистикалық
3. антропологиялық
4. географиялық
5. мәдени-тарихи
170. Аталған түсініктердің қасысы
лингвистикалық топтасу бойынша
этностардың жалпылығы емес
1. тілдік жанұя
2. тілдік топ
3. тілдік бұтақ
131
4.
5.
тілдік жүйе
тілдік ареал
171. Туран аралас расасының өкілдері
қоныстану ареалы
1. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
2. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
3. Қазақстан
4. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
5. Солтүстік-Шығыс Африка
172. Бушмен расасының өкілдері
қоныстану ареалы
1. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
2. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
3. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Оңтүстік Африка
173. Негрилл расаслық типтің өкілдері
қоныстану ареалы
1. Оңтүстік Африка
2. Оңтүстік-Шығыс
Азия
және Меланезия
3. Орталық Африка
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Австралия
174. Негритос расаслық типтің
өкілдері қоныстану ареалы
1. Оңтүстік-Шығыс
Азия
және Меланезия
2. Орталық Африка
3. Оңтүстік Африка
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Австралия
175. Айн расаслық типтің өкілдері
қоныстану ареалы
1. Оңтүстік Африка
2. Шығыс Азия
3. Оңтүстік-Шығыс
Азия
және Меланезия
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Австралия
176. Аталған тілдердің қайсысы жеке,
бірде бір тілдік жанұяға кірмейді
1. Армян
2. Албан
3. Суахили
4. Корей
5. Санскрит
177. Аталған тілдердің қайсысы жеке,
бірде бір тілдік жанұяға кірмейді
1. Армян
2. Албан
3. Суахили
4. Санскрит
5. Баск
178. Аталған тілдердің қайсысы жеке,
бірде бір тілдік жанұяға кірмейді
1. Армян
2. Албан
3. Жапон
4. Суахили
5. Санскрит
179. Аталған тілдердің қайсысы
кавказ тілдік жанұяға кірмейді
1.
2.
3.
4.
5.
Осетин
Грузин
Абхаз
Авар
Чечен
180. Аталған тілдердің
индоевропалық
тілдік
кірмейді
1. Хинди
2. Армян
3. Финн
4. Грек
5. Ағылшын
2.
3.
4.
5.
қайсысы
жанұяға
181. Аталған тілдердің қайсысы
кавказ тілдік жанұяға кіреді
1. Осетин
2. Абхаз
3. Армян
4. Азербайджан
5. Кумык
182. Аталған тілдердің қайсысы
финно-угор тілдік топқа кірмейді
1. Мари
2. Мордва
3. Удмурд
4. Чуваш
5. Эстон
183. Аталған тілдердің қайсысы
финно-угор тілдік топқа кіреді
1. Латыш
2. Литва
3. Чуваш
4. Эстон
5. Молдаван
184. Аталған тілдердің қайсысы роман
тілдік топқа кіреді
1. Албан
2. Эстон
3. Грек
4. Баск
5. Молдаван
185. Аталған тілдердің қайсысы кельт
тілдік топқа кіреді
1. Ағылшын
2. Ирланд
3. Каталон
4. Галисиялық
5. Фламанд
186. Аталған тілдердің
герман тілдік топқа кіреді
1. Ирланд
2. Румын
3. Фламанд
4. Каталон
5. Галисиялық
қайсысы
187. Аталған тілдердің
славян тілдік топқа кіреді
1. Македон
2. Молдаван
3. Румын
4. Венгер
5. Финн
қайсысы
188. Аталған тілдердің қайсысы
индоарий тілдік топқа кіреді
1. Пуштун
2. Тамил
3. Тибет
4. Дари
5. Урду
Хинди
Бенгали
Фарси
Непали
190. Аталған тілдердің қайсысы
индоевропалық тілдік жанұяға кіреді
1. Араб
2. Венгер
3. Армян
4. Түрік
5. Тамил
191. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кірмейді
1. Қалмақ
2. Қарашай
3. Осетин
4. Кумык
5. Маньчжур
192. Аталған тілдердің қайсысы алтай
тілдік жанұяға кіреді
1. Тәжік
2. Эвен
3. Албан
4. Талыш
5. Курд
193. Аталған тілдердің қайсысы
семит-хамит тілдік жанұяға кіреді
1. Хинди
2. Венгер
3. Түрік
4. Туарег
5. Тамил
194. Аталған тілдердің қайсысы
семит-хамит тілдік жанұяға кірмейді
1. Африкаанс
2. Араб
3. Иврит
4. Амхара
5. Хауса
195. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кірмейді
1. Венгер
2. Ханты
3. Финн
4. Банту
5. Ненец
196. Аталған тілдердің қайсысы орал
тілдік жанұяға кіреді
1. Бурят
2. Чуваш
3. Башқұрт
4. Чех
5. Селькуп
197. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тарамаған
1. Алтай
2. Койсан
3. Семит-хамит
4. Индоевропалық
5. Конго-кордофан
198. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Африка территориясында
тараған
1. Дравид
2. Алтай
3. Индоевропалық
4. Орал
5. Эскимос-алеут
189. Аталған тілдердің қайсысы
индоарий тілдік топқа кірмейді
1. Урду
132
199. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тарамаған
1. Алгонкин-вакаш
2. Орал
3. Майя-соке
4. Индоевропалық
5. Эскимос-алеут
200. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы Америка территориясында
тараған
1. Койсан
2. Дравид
3. Алтай
4. Индоевропалық
5. Орал
201. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тараған
1. Австронезиялық
2. Алгонкин-вакаш
3. Койсан
4. Майя-соке
5. Конго-кордофан
202. Аталған тілдік жанұялардың
қайсысы
Азия
территориясында
тарамаған
1. Дравид
2. Индоевропалық
3. Австронезийская
4. Алгонкин-вакаш
5. Австроазиялық
203. Адам денесінің параметрларын
өлшеу болатын антопологиялық әдіс
1. Серология
2. Краниология
3. Геногеография
4. Антропогенез
5. Антропометрия
204. Көп
формасы
1.
2.
3.
4.
5.
әйел алуды қамтитын неке
205. Көп
формасы
1.
2.
3.
4.
5.
күйеу алуды қамтитын неке
Полигамия
Полиандрия
Кросс-кузен некесі
Топтық неке
Қос неке
Полигамия
Кросс-кузенн некесі
Топтық неке
Полиандрия
Қос неке
206.
Бірнеше
апа-сіңілі
алуды
қамтитын неке формасы
1. Полиандрия
2. Полигамия
3. Сорорат
4. Кросс-кузенн некесі
5. Топтық неке
207. Бірнеше аға-іні алуды қамтитын
неке формасы
1. Сорорат
2. Полиандрия
3. Левират
4. Полигамия
5. Кросс-кузенн некесі
208. Әртүрлі некелік топтан бір
буынға
жататын
тұлғалардың
арасында неке қиюды қамтитын неке
формасы
1. Кросс-кузенн некесі
2. Левират
3.
4.
5.
Сорорат
Полиандрия
Полигамия
3.
4.
5.
Ру
Фратрия
Қауым
209. Әртүрлі некелік топқа жататын
тұлғалардың арасында ұжымдық неке
қиюды қамтитын неке формасы
1. Кросс-кузенн некесі
2. Левират
3. Сорорат
4. Топтық неке
5. Полиандрия
216.
Этникалық,
шаруашылық,
потестарлық
негізде
біріккен
экзогамдық рулар одағы
1. Ру
2. Этнос
3. Фратрия
4. Тайпа
5. Қауым
210.
Экваториалдық
расасының
өкілдері қоныстану ареалы
1. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
2. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
3. Оңтүстік Индия
4. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
5. Солтүстік-Шығыс Африка
217.
Аралас
некелі
біріктіретін тайпа бөлігі
1. Клан
2. Фратрия
3. Ру
4. Этнос
5. Қауым
211. Евразиялық расасының өкілдері
қоныстану ареалы
1. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
2. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
3. Оңтүстік Индия
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
212. Монголоид расасының өкілдері
қоныстану ареалы
1. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
2. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
3. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
4. Оңтүстік Индия
5. Солтүстік-Шығыс Африка
213. Дравид аралас расасының
өкілдері қоныстану ареалы
1. Оңтүстік Индия
2. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
3. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
4. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
5. Солтүстік-Шығыс Африка
214. Эфиоп аралас расасының өкілдері
қоныстану ареалы
1. Оңтүстік Индия
2. Европа, Солтүстік Африка,
Батыс Азия, Солтүстік
Индия
3. Тропикалық
Африка,
Австралия, Меланезия
4. Солтүстік-Шығыс Африка
5. Шығыс, Оңтүстік-Шығыс,
Орталық және Солтүстік
Азия, Америка
215. Бір атадан тараған ұжым, қанды
туыстар бірлестігі
1. Тайпа
2. Этнос
руларды
218. Руластардың арасында
қиюға тыйым салу
1. Эндогамия
2. Экзогамия
3. Эпигамия
4. Полиандрия
5. Полигамия
неке
219. Тайпадан тыс неке қиюға тыйым
салу
1. Эндогамия
2. Экзогамия
3. Эпигамия
4. Полиандрия
5. Полигамия
220. Рудың толық мүшесі дәрежесіне
көтеру салтанаты
1. Аккомодация
2. Аккультурация
3. Эпигамия
4. Инициация
5. Парциация
221. Мемлекет санкциялаған дәстүрлі
әлеуметтік нормалар жүйесі
1. Дәстүр
2. Мораль
3. Ырым
4. Дін
5. Әдеттік құқық
222.
Мұралық
кәсіппен
және
қоғамдағы ерекше, заңды түрде
белгіленген орны бар әлеуметтік топ
1. Сословие
2. Каста
3. Қауым
4. Тайпа
5. Ру
223. Мұралық кәсіппен, өз жоралар
мен әдет-ғұрыптары және қоғамдағы
ерекше статусы жонінде түсінігімен
байланыстырылған
жабық
эндогамдық әлеуметтік топ
1. Сословие
2. Қауым
3. Тайпа
4. Каста
5. Ру
224. Сатып алуды қамтитын неке
формасы
1. Полигамия
2. Кросс-кузен некесі
3. Қалың мал некесі
4. Топтық неке
5. Қос неке
133
225. Ері мен әйелдің әртүрлі руларда
қоныстанып бірге тұруын қамтитын
неке формасы
1. Қонақтық неке
2. Полигамия
3. Кросс-кузен некесі
4. Қос неке
5. Келу неке
226. Қонақтың қожайын әйелімен
тұруды қамтитын неке формасы
1. Келу некесі
2. Полигамия
3. Қонақтық неке
4. Кросс-кузен некесі
5. топтық неке
227.
Нағашысы
мен
жиеннің
арасындағы
ерекше
қатынастар
жүйесі
1. Авункулат
2. Полигамия
3. Сорорат
4. Левират
5. Кувада
228. Туыстық саны жүргізілетін линия
1. Филиация
2. Локалдық
3. Авункулат
4. Сорорат
5. Левират
229. Жас жұбайлар қоныстану орны
1. Локалдық
2. Филиация
3. Авункулат
4. Сорорат
5. Левират
230. Тұрақты суаруы жоқ егіншілік
түрі
1. Сабанды
2. Кетпенді
3. Богарлы
4. Кяризды
5. Ауыстырмалы
231. Қалмақтар қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
2. Сабанды егіншілер
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
232. Түріктер қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Қол кетпенді егіншілер
4. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
5. Сабанды егіншілер
233. Солтүстік Индия халықтары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Қол кетпенді егіншілер
2. Сабанды егіншілер
3. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
4.
5.
Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
Солтүстік орман зонасының
аңшылары
234. Түркмендер қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Қол кетпенді егіншілер
2. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
3. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
4. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
5. Сабанды егіншілер
235.
Тундра
чукчилері
қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Теңіз аңшылары
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
3. Бұғы өсірушілер
4. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
236. Ирокездер қай шаруашылықмәдени типқа жатады
1. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылар
2. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
3. Сабанды егіншілер
4. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
5. Қол кетпенді егіншілер
237. Алдынғы Азия халықтары қай
шаруашылық-мәдени типқа жатады
1. Кезбе
аңшылар
және
терімшілер
2. Евразия
даласының
жартылай
көшпелі
малшылары
3. Сабанды егіншілер
4. Қол кетпенді егіншілер
5. Солтүстік орман зонасының
аңшылары
238. Адамдардаң табиғаттан тыс
күшке
сенүді
білдіретін
жеке
түсініктер
1. Дін
2. Конфессия
3. Нанымдар
4. Секта
5. Мистицизм
239. Адамдардың табиғаттан тыс
күшке сенүді білдіретін және арнайы
атрибут арқылы сырттан білінетін
көзқарас жүйесі
1. Нанымдар
2. Конфессия
3. Дін
4. Секта
5. Мистицизм
240. Адамның хайюан немесе өсімдік
әлемінің
өкілдерімен
туыстық
байланыс бар дегенге сену
1. Магия
2. Фетишизм
3. Анимизм
4. Мистицизм
5. Тотемизм
241. Адамның ғажайыпты тәсілдермен
оқиғалардың
орынды
жүрісіне,
материалды әлем заттарына әсер етүге
қабілеттілігіне сену
1. Тотемизм
2. Магия
3. Фетишизм
4. Анимизм
5. Мистицизм
242. Адамның кейбір заттардың
ғажайыпты сипатына сену
1. Тотемизм
2. Магия
3. Анимизм
4. Фетишизм
5. Мистицизм
243. Адамның табиғаттың әр заты,
күші,
құбылыстарының
жаны
болуына сену
1. Тотемизм
2. Магия
3. Анимизм
4. Фетишизм
5. Мистицизм
244.
Левират
қалдығы
танылатын
қазақтардың
некелік қатынастар формасы
1. Жұртшылық
2. Биқлик
3. Балдыз алу
4. Бесік қуда
5. Аменгерлік
болып
жанұя-
245.
Сорорат
қалдығы
танылатын
қазақтардың
некелік қатынастар формасы
1. Аменгелік
2. Жұртшылық
3. Балдыз алу
4. Билик
5. Бесік қуда
болып
жанұя-
246. Еңбекпен өтеу некесі қалдығы
болып танылатын қазақтардың жанұянекелік қатынастар формасы
1. Бесік қуда
2. Балдыз алу
3. Аменгерлік
4. Күшүк күйеу
5. Жұртшылық
247.
Қазақтар
арасындағы
қауымдастық өзара көмек формасы
1. Бесік қуда
2. Балдыз алу
3. Аменгерлік
4. Жұртшылық
5. Билик
248.
Қазақтар
арасындағы
қауымдастық өзара көмек формасы
1. Құрмалдық
2. Балдыз алу
3. Асар
4. Әдет
5. Билик
249. Қазақтардың әдеттік құқығының
негізгі көзі
1. Әдет
2. Жұртшылық
3. Асар
4. Шариғат
5. Билик
250. Мұсылман құқығы
6. Әдет
7. Жұртшылық
134
8. Асар
9. Шариғат
10. Билик
251. Қазақ кигіз үйінің элементтерінің
бірі
1. Шошала
2. Күйме
3. Аяқ
4. Күрке
5. Кереге
252. Қазақтардың тұрақты үйлерінің
түрі
1. Шошала
2. Кереге
3. Күйме
4. Аяқ
5. Күрке
253.
Қазақтардың
үйлерінің түрі
1. Күйме
2. Кереге
3. Шошала
4. Аяқ
5. Күрке
жылжымалы
254. Қазақ кигіз үйінің элементтерінің
бірі
1. Шошала
2. Шаңырақ
3. Күйме
4. Аяқ
5. Күрке
255. Қазақтардың дәстүрлі үйлену
тойында айтылатын сайыс-өлең
1. Бет ашар
2. Қыз танысу
3. Жар-жар
4. Жоқтау
5. Айтыс
256.
Қазақтардың
дәстүрлі
қалыңдықты
күйеу
баланың
туысқандарымен таныстыратын өлең
1. Жар-жар
2. Қыз танысу
3. Бет ашар
4. Жоқтау
5. Айтыс
257. Қазақтардың дәстүрлі өлеңі,
қалыңдық туған ауылымен қоштасуы
1. Жар-жар
2. Қыз танысу
3. Бет ашар
4. Жоқтау
5. Айтыс
258. Қазақтардың дәстүрлі қаралы
өлеңі
1. Жоқтау
2. Жар-жар
3. Бет ашар
4. Қыз танысу
5. Айтыс
259.
Қазақ
пен
ақындардың сайысы
1. Жар-жар
2. Бет-ашар
3. Қыз танысу
4. Жоқтау
5. Айтыс
қырғыздарда
260. Қазақ жылсанауындағы
жалдық цикл
1. Ғасыр
2. Мүшел
3. Кезең
12-
4.
5.
Жыл
Апта
261. Қазақтардың дәстүрлі
жылдық тағамы
1. Айран
2. Кымыз
3. Кеспе
4. Наурыз-көже
5. Шұбат
жаңа
262. Қазақтарда ашытқан
аталуы
1. Наурыз-көже
2. Кымыз
3. Айран
4. Кеспе
5. Шұбат
сүттің
263. Қазақтарда түйе сүтінің аталуы
1. Айран
2. Наурыз-көже
3. Кымыз
4. Шұбат
5. Кеспе
264. Қазақтарда жылқы сүтінің аталуы
1. Кымыз
2. Айран
3. Наурыз-көже
4. Кеспе
5. Шұбат
265. Қазақтарда ашытқан
аталуы
1. Наурыз-көже
2. Кымыз
3. Кеспе
4. Шұбат
5. Айран
сүттің
266. Қазақтарда жазғы жайылымның
аталуы
1. Күздеу
2. Жайлау
3. Көктеу
4. Қыстау
5. Соғым
267. Қазақтарда қысқы жайылымның
аталуы
1. Жайлау
2. Күздеу
3. Көктеу
4. Қыстау
5. Соғым
268.
Қазақтарда
жайылымның аталуы
1. Жайлау
2. Күздеу
3. Қыстау
4. Көктеу
5. Соғым
көктемгі
269. Қазақтарда күзгі жайылымның
аталуы
1. Жайлау
2. Көктеу
3. қыстау
4. Соғым
5. Күздеу
270. Қазақтардың қысқа мал сойюы
1. Жайлау
2. Соғым
3. Күздеу
4. Көктеу
5. қыстау
271.
Қазақтарда
егін
салуға
пайдаланатын құрғап кеткен қойнау
1.
2.
3.
4.
5.
Шығыр
Бөгет
Көлтабан
Арық
Атпа
3.
4.
5.
272. Қазақтарда дөңгелек түрлі су
көтеретін құрал
1. Атпа
2. Шығыр
3. Бөгет
4. Көлтабан
5. Арық
273. Қазақтарда үш аяқты қауға түрлі
су көтеретін құрал
1. Атпа
2. Шығыр
3. Бөгет
4. Көлтабан
5. Арық
274. Қазақтарда су жолын тоқтататын
ирригациялық құрылыс
1. Атпа
2. Бөгет
3. Шығыр
4. Көлтабан
5. Арық
275. Қазақтарда су жолын салатын
ирригациялық құрылыс
1. Бөгет
2. Атпа
3. Шығыр
4. Арық
5. Көлтабан
276. Қазақтарда су қойма
ирригациялық құрылыс
1. Айдын
2. Атпа
3. Шығыр
4. Көлтабан
5. Арық
түрлі
277. Қазақтардың тұрақты үйлерінің
түрі
1. Кереге
2. Күйме
3. Аяқ
4. Күрке
5. Жер үй
278.
Қазақтардың
үйлерінің түрі
1. Жер үй
2. Кереге
3. Шошала
4. Күрке
5. Қаратам
жылжымалы
279.
Қазақтардың
үйлерінің түрі
1. Жер үй
2. Кереге
3. Жолама үй
4. Шошала
5. қаратам
жылжымалы
280. Қазақтардың кигізден жасалған
кілемнің түрі
1. Текемет
2. Кілем
3. Алаша
4. Сағанақ
5. Туырлық
281. Қазақтардың тоқымалы кілемнің
түрі
1. Текемет
2. Сырмақ
135
Сағанақ
Кілем
Туырлық
282. Қазақтардың сыртқы киім түрі
1. Тоң
2. Шапан
3. Шекпен
4. Қаттау
5. Кебіс
283. Қазақтардың халат түрлі сыртқы
киім түрі
1. Тоң
2. Шекпен
3. қаттау
4. Шапан
5. Кебіс
284. Қазақтардың ерлер бас киімі
1. Шоқай
2. Қаттау
3. Қалпақ
4. Кебіс
5. Белдік
285. Қазақтардың әйелдер аяқ киім
түрі
1. Тоң
2. Кебіс
3. Шапан
4. Шекпен
5. Қаттау
286. Қазақтардың теріден жасалған
шұлық түрлі аяқ киім түрі
1. Шапан
2. Шекпен
3. Қаттау
4. Мәсі
5. Кебіс
287.
Қазақтардың
дәстүрлі бас киімі
1. Тақия
2. Бөрік
3. Кимешек
4. Сәукеле
5. Жаулық
қалыңдықтың
288. Қазақтардың күйеуге шыққан
әйелдің бас киімі
1. Сәукеле
2. Тақия
3. Бөрік
4. Кимешек
5. Қалпақ
289. Қазақтардың қыздардың
киімі
1. Кимешек
2. Сәукеле
3. Жаулық
4. қалпақ
5. Тақия
бас
290. Қазақтардың әйелдің өрілген
шашқа салынатын пластина немесе
медальон түрлі асыл бұйымы
1. Білезік
2. Шашбау
3. Сақина
4. Бойтұмар
5. Сәукеле
291. Қазақтардың әйелдің білекке
салынатын асыл бұйымы
1. Шашбау
2. Сақина
3. Бойтұмар
4. Білезік
5. Сәукеле
292. Қазақтардың әйелдің кеудеге
киілетін тұмар салатын қорапша түрлі
асыл бұйымы
1. Білезік
2. Шашбау
3. Бойтұмар
4. Сақина
5. Сәукеле
293. Қазақтардың тартып ойнайтын
музыкалы аспап
1. Домбыра
2. Қобыз
3. Шаңқобыз
4. Сырнай
5. Бойтұмар
294. Қазақтардың тартып қыл керілген
шыбықпен ойнайтын музыкалы аспап
1. Домбыра
2. Шаңқобыз
3. Сырнай
4. Қобыз
5. Бойтұмар
295. Қазақтардың тартып
ойнайтын музыкалы аспап
1. Қобыз
үрлеп
2.
3.
4.
5.
Домбыра
Шаңқобыз
Сырнай
Бойтұмар
296. Қазақтардың аспапты музыкалық
шығармасы
1. Жыр
2. Өлең
3. Күй
4. Ақын
5. Ертегі
297. Қазақтардың батырлар жыры
1. Манас
2. Оғыз-нама
3. Қорқыт-Ата
4. Ер-Тарғын
5. Калевала
298. Табиғаттан тыс күштермен
байланыс орнату үшін жасайтын
бақсының арнайы әрекеттері
1. Дұға қылу
2. Құрбандық жасау
3. Табу
4. Магия
5. Қамлау
136
299. Дәстүр, діни қызметкерлер, билік
иелері заттарға, әрекеттерге, сөздерге,
есімдерге салған тыйым
1. Қамлау
2. Табу
3. Вето
4. Линидж
5. Чифдом
300. Қазақстан этнологиялық ғылымының
бастаушы орталығы
1. Ш.Үәліханов атындағы ҚР
БҒМ этнология институты
2. Ә.Марғұлан атындағы ҚР
БҒМ этнология және тарих
институты
3. Ә.Марғұлан атындағы ҚР
ҰҒА этнология және тарих
институты
4. Ш.Үәліханов атындағы ҚР
ҰҒА
археология
және
этнология институты
5. Ш.Үәліханов атындағы ҚР
БҒМ тарих және этнология
институты
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
оқу-әдістемелік қамтамассыз етілуінің технологиялық картасы
137
Қостанай, 2009.
«Этнология» пәнінің технологиялық картасы
Дисци
плина
Этнолог ия
Оқу құралдары
Саны
А) негізгі әдебиет
Артыкбаев, Ж.О. Этнология и этнография, Астана, 1998
Садохин, А.П. Этнология, М., 2006
Константинова, С.С. Этнология, М. 2005
Этнография/ Под. ред. Ю. В. Бромлея и Г.Е. Маркова. М.,
1982
У.Х.Шәлекенов Әлем халықтарының этнографиясы А.1994.
6
29
50
25
Б) қосымша әдебиет
Андреев, И. Г. Описание Средней Орды киргиз – кайсаков.
Алматы,1998
Бекмаханова, Н. Е. Формирование многонационального
населения Казахстана и Северной Киргизии М.,1980
Березкин, Ю.Е. Древнее Перу. М. 1982
Бугай, Н.Ф. Л.Берия - И.Сталину М. 1995
Гумилев, Л.Н. Древние тюрки М. 2005
Гумилев, Л.Н. Древние тюрки М. 1993
Гумилев, Л. Н. Древние тюрки М. 1993
Кенжеахметулы, С. Казахские народные традиции и
обряды Алматы 2000
1.
138
10
25
01.04.2009
2
1
1
3
1
1
1
Мазмұны
Типтік оқу бағдарламасы
Жұмыс бағдарламасы
Силлабус
Лекция сабақтарының әдістемелік нұсқаулары
Көмекші демонстрациялық материял
Оқытушының жетекшілігімен атқаратын студенттің өзіндік жұмысы
Студенттің өзіндік жұмысы
Студенттің оқу жетістігін бағалаудың бақылау сұрақтары
«Этнология» пәнінің технологиялық картасы
139