Ô.Ì.Õèñàìîâà Òàòàðñêèé ÿçûê: Ëèíãâèñòè÷åñêèå îñíîâû âîçâðàòà ê ëàòèíèöå

Ô.Ì.Õèñàìîâà
Òàòàðñêèé ÿçûê: Ëèíãâèñòè÷åñêèå îñíîâû âîçâðàòà ê ëàòèíèöå
Òàòàð òåëå: Ëàòèí ëèôáàñûíà êàéòóíûž ôííè íèãåçëðå
Êàçàí 2004
УДК 80/81
ББК 81.2 Тат-5
Х 51
Китап Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршындагы
«Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан
Республикасы Законын гамәлгә ашыру комитеты ярдәмендә нәшер
ителде.
Хисамова Ф.М.
Х 51 Татарский язык: лингвистические основы возврата к латинице.
Татар теле: Латин әлифбасына кайтуның фәнни нигезләре. – Казан:
РИЦ “Школа”, 2004. – 72 б.
Книга посвящена лингвистическому обоснованию целесообразности
перехода татарского письма на латинский алфавит. В ней дан также
сопоставительный анализ двух вариантов латиницы в татарском языке –
“Яңалиф-1” и “Яңалиф-2”
Îãëàâëåíèå
1. Ââåäåíèå
2. Ôîнåòè÷åñêàÿ ñèñòåìà òàòàðñêîãî ÿçûêà è êèðèëëèöà
3. Òàòàðñêèå àëôàâèòû íà îñíîâå ëàòèíèöû
(ßžàëèô-1 è ßžàëèô-2)
4. Íîâûé àëôàâèò è ôîíåòè÷åñêàÿ ñèñòåìà òàòàðñêîãî ÿçûêà
1-8
8-19
19-23
23-28
Ý÷ò•ëåê
1. Êåðåø
2. Òàòàð òåëåíåž àâàçëàð ñèñòåìàñû Ÿ•ì êèðèëëèöà
3. Ëàòèí õ•ðåôë•ðåí• íèãåçë•íã•í òàòàð •ëèôáàëàðû
4. ßžà ëèôáà (ßžàëèô-2) Ÿ•ì òàòàð òåëåíåž
ôîíåòèê ñèñòåмàñû
5. Øèãúðè á•éë•ì
1-8
8-18
18-22
22-27
29-39
Введение.
“…Хотя мир еще далек от употребления
одного единственного письма, но если
когда-нибудь будет решено прибегнуть к
такому письму, то им смогло бы, вероятно,
оказаться только латинское”.
Иоганнес Фридрих. История письма.
М., 1979, стр. 147.
Исследование взаимосвязи письма и языка является важной теоретической
проблемой лингвистической науки, и в современном языкознании уже произошло
четкое разделение двух лингвистических направлений как: “Фонетика и фонология”,
изучающая звуки, т.е. фонологическую систему языка, и “Грамматология” или
“Графическая лингвистика”, изучающая проблемы письменности, различные виды
алфавитов, истории письма и т.д.1. И первым постулатом научных изысканий в этом
направлении является определение, что между звуковой системой языка и
графической системой существует чрезвычайно сложная связь, и выбор алфавита,
традиция письма играют важную роль в деле сохранения самобытности и развития
языка.
Звуковая сторона каждого языка, т.е. его фонетическая система,
формирующаяся в течение многих веков, представляет собой уникальное явление,
которое определяет во многом
специфику языка, в первую очередь его
звучание, мелодику. А алфавит, система графических знаков, традиции письма в
большей степени подвержены влиянию экстралингвистических факторов, и
общеизвестно, что алфавиты тюркских языков более чем какие либо другие языки,
испытали на себе это влияние, видоизменяясь три раза за последние только 75-80
лет.
Принципы выработки научно аргументированной графики определены в
грамматологии следующим образом:
а) каждая буква должна обозначать звук, т.е. не должно быть букв, не
обозначающих звука;
б) каждая буква должна обозначать лишь один звук, а не сочетание двух или
более звуков;
в) каждая буква во всех случаях своего употребления должна обозначать
один и тот же звук, а не разные звуки…1
Следует признать, что довольно трудно соблюдать все эти принципы при
системе письма, тем более, что алфавиты большинства языков мира являются
заимствованными и адаптированными в более или менее оптимальной форме к
звуковому строю языка. Близкими к идеалу по принципу “каждая отдельная графема
репрезентирует всегда одну и ту же фонему”, считается на современном этапе
финская и турецкая система письма, а наиболее отдаленной от принципа графемнофонемной корреспонденции считается современная английская графика (Там же,
стр. 100). В отношении английского языка это объясняется древностью английской
1
1
Амирова Т..А. Функциональная взаимосвязь письменного и звукового языка. - М.: Из-во “Наука”, 1985.
Амирова Т.А. Указанная работа, стр. 60.
системы письма и стремлением сохранить исторические традиции. А в тех языках,
где исторические корни подвергались неоднократной встряске, как это случилось, к
примеру, с тюркскими языками, и фактически утеряны древние традиции, то при
создании заново или совершенствовании алфавитов правомерно будет подойти по
критериям наибольшей адекватности графики и орфографии к природе языка.
Из истории татарского письма более доступно конкретное научное обозрение
трех типов графики. Это традиции письма: а) на основе арабской графики; б) на
основе латинской графики; в) на основе кириллицы.
Арабское письмо, которое пришло в тюркский мир, в том числе и в
Волжскую Булгарию, вместе с исламом, обслуживало социально-культурные
потребности общества в течение более чем тысячи лет. Богатейший комплекс тюркотатарских письменных памятников, эти ценнейшие атрибуты духовной культуры
народа дошли до нас именно в арабописьменном варианте.
С точки зрения графемологии арабская графика как нельзя лучше
соответствовала консонантной системе (системе согласных) тюркских языков. В ней
представлены графемы для обозначения как заднеязычных звуков к, г (˜ ), так и для
увулярных (глубокозаднеязычных) [къ],[гъ] (‫ق‬, ‫)غ‬. В более поздних вариантах
арабского письма (в татарском варианте) специально обозначались также звуки в, w
(ж, Ю) и т.д. Но арабское консонантное письмо создавало и немало трудностей для
передачи звукосочетаний в тюркских языках, ибо в типологическом плане в
тюркских языках гласные играют активную роль и в соседстве с согласными
определяют характер их произношения в слове; в тюркских языках действует закон
сингармонизма (нёбная гармония), которая также определяется качеством гласного.
В то же время это несоответствие сыграло и некую позитивную, как бы
объединяющую роль в общем культурно-историческом пространстве тюркских
народов. Дело в том, что невокализованный текст на арабской графике можно было
читать соответственно специфике каждого тюркского языка (татарского, узбекского,
турецкого и т.д.), ибо тюркские языки отличаются в области фонетики, в первую
очередь, по системе гласных. Другими словами, этот алфавит в течение многих
веков поддерживал единство тюркских народов, и великая литература, созданная на
этом алфавите, воспринималась как своя в любом регионе тюркского культурного
мира.
В течении длительного времени арабский алфавит применялся в татарском
языке без изменений. Были приняты лишь (вслед за среднеазиатскими тюркскими
языками) некоторые дополнительные буквы из персоязычного варианта арабского
алфавита для обозначения согласных: ‫( ﭗ‬n), ‫( ﭺ‬ч), ‫( ﮒ‬г), ‫( ﮊ‬ж). В XIX веке
начинается активная работа по реформированию арабского алфавита с целью
идентификации его с фонологической системой татарского языка. Зачинателем этого
движения выступил крупный ученый-просветитель Каюм Насыри. Им была
составлена первая научная грамматика на татарском языке “€íìœç” (1895), где
ученый указал, что в татарском языке имеется 10 гласных фонем, которые
передаются на письме тремя буквами арабского алфавита. Воля к реформированию
алфавита вылилась в дальнейшем в мощное, широкомасштабное движение, которое
охватило большой круг ученых, писателей, преподавателей медресе и мектебев,
широкой общественности. После Каюма Насыри приложил большое усилие на
реформирование алфавита Ахметхади Максуди, последовательно выступали также
Г.Алпаров,
Г.Ибрагимов,
Н.Хаким,
Г.Нугайбек,
Н.Думави,
Г.Шараф,
М.Курбангалиев и др.1).
1
Курбатов Х. Òàòàð äáè òåëåíåž àëôàâèòû Ÿì îðôîãðàôèÿ òèðèõû. - Êàçàí, 1990. - ?. - 33-73.
Эта проблема с еще бóльшей остротой, но уже более организованно была
поставлена после Октябрьской революции. Проблема алфавита и орфографии была
одним из центральных вопросов на III-Всероссийском съезде мусульманских
учителей, который проходил в мае 1918 г. в Казани. В январе 1919 г. была
организована специальная
конференция, посвященная татарскому языку и его
алфавиту. Этот вопрос был поднят также на совещании татаро-башкирских
журналистов в ноябре 1920 г. Реформирование арабского алфавита, с включением
дополнительных знаков для передачи татарских гласных и с некоторыми другими
изменениями был узаконен декретом от 19 декабря 1920 г. Обновленные арабский
алфавит и орфография (ßžà èìëÿ) функционировали в татарском языке до 1928 г.
Арабский алфавит является одной из древних и самых распространенных
письменностей в мире. Кроме арабских стран (их число доходит до 22) он принят в
качестве национальных алфавитов в персоязычном Иране, в Пакистане, в
Афганистане. Арабский алфавит распространен также в мусульманской части
Индии, Индонезии, Бангладеш, Малайзии, Филиппин, Мозамбик и др.1. В то же
время в современном мире, под влиянием западной культуры, наблюдается
постепенный переход к латинскому письму. Специалисты отмечают, что
латинизация алфавитов различных народов действительно становится на рубеже ХХ
и XXI веков глобальным явлением. “Постепенно переходят к латинскому письму
малайцы; Индонезия официально признала этот переход. Языки суахили и хуаса в
Африке также перешли с арабского на латинское письмо. О переходе к латинскому
письму снова и снова поднимается вопрос даже в Китае и Японии”2.
Первая волна перехода тюркских языков на латинскую графику относится к
началу ХХ в., которой предшествовал довольно длительный период подготовки.
Первый проект, который был связан с именем великого азербайджанского писателя
Мирзы Фатали Ахундова, был составлен еще 1857 г. а среди татар первоначальные
конкретные действия начались в 1911-1912 годах, инициатором этого перехода был
известный поэт Сагит Рамиев.
На латинскую графику первыми перешли турки (1928 г.). И этот алфавит вот
уже свыше 80 лет успешно функционирует на почве турецкого языка и признается
одним из самых оптимальных алфавитов в мире. Переход же остальных тюркских
языков на латиницу, который завершился также 1928-29 годах, была тщательно
подготовленной акцией, которой предшествовали многочисленные дискуссии на
страницах периодической печати, общетюркологические конференции и совещания,
конкретная подготовительная работа и т.д. Что касается конкретно татарского языка,
усилиями крупных ученых был создан в то время татарский вариант алфавита и
орфографии на основе латинской графики, который максимально был приближен к
звуковой системе татарского языка. Но этот алфавит просуществовал всего 10 лет.
Следует отметить также, несмотря на то, что большая часть татарской
интеллигенции была в то время против смены алфавита, которым пользовались
свыше тысячи лет, и все духовное богатство было зафиксировано именно этим
письмом, все же переход татарского и других тюркских языков на латиницу с точки
зрения перспективы на сегодняшний день был прогрессивным явлением.
Решение Верховного Совета Татарской АССР от 5 мая 1939 г. о переходе
татарского письма на кириллицу поставило перед учеными не самую легкую задачу.
Нужно было опять все ломать и приспособить алфавит кардинально иносистемного
языка на специфику тюркских, а в конкретном случае татарского языка. Но все же
1
2
Ç•éíóëëèí •.Ã. Ãàð•ï ÿçóû íèãåçåíä• òàòàð÷à •ëèôáà. – Êàçàí, 1980.
Фридрих И. Указанная работа. - С. 146-147.
нужно отдать должное эрудиции и компетентности татарских ученых-лингвистов,
которые несмотря на ожесточенные споры, сумели отстоять более или менее
сносный вариант алфавита и орфографии, включив в алфавит специальные буквы
для обозначения татарских звуков , š, œ, , ž, Ÿ. В противном случае, в такое
суровое время мог взять верх и вариант М.Фазлуллина, который настаивал ни на шаг
не отступать от русских букв, чтобы татарский язык с “агглютинативного языка
приблизился к флективному, т.е. к русскому языку” (? !).
Отнюдь не случайно видимо и то, что весь последующий период
функционирования кириллического алфавита на почве тюркских языков
ознаменован озабоченностью ученых и общественности о необходимости
совершенствования алфавитов. Неоднократно созывались общетюркологические и
региональные совещания и конференции1, создавались проекты совершенствования
алфавитов тюркских языков, в периодической печати регулярно появлялись
публикации о несоответствии нового алфавита татарской звуковой системе. Причем
выступали не только ученые-лингвисты, такие как: Л.Яфаров, Л.Заляй,
В.Хангильдин, М.Закиев, В.Хаков, Х.Курбатов и др., но и писатели, учителя средних
школ. В 1955-60 годах был составлен и вынесен на широкое обсуждение проект
совершенствования татарского алфавита, которого не утвердила государственная
комиссия; 27 июня 1989 года был подписан указ Верховного Совета ТАССР о
принятии нового варианта кириллицы и орфографии, и они должны были вводиться
в практику с 1 сентября 1990 года. Этот совершенствованный вариант, несмотря на
указ, также остался невостребованным.
Общеизвестно, что проблема письменности, это проблема духовной культуры
народа, нации. И назревшая на современном этапе настоятельная необходимость
перемены алфавита, т.е. возврат к латинице направлен на сохранение и развитие
языка, на сохранение его самобытной природы. Более того, эта проблема затрагивает
основу основ – сохранение и развитие самой нации, ибо язык это первый показатель
в определении нации. Необходимо отметить также, что такие вопросы, как
алфавит, система письма затрагивают интересы всего общества, но ответственны за
это в первую очередь учёные, учёные-филологи, учёные-лингвисты. Ибо именно они
призваны осуществлять профессиональную защиту родного языка и заботиться о его
сохранении и развитии.
Подключаясь к выступлениям по данной теме, и вполне осознавая, что это
важнейшая, судьбоносная проблема должна тщательно обосновываться во многих
аспектах – и в первую очередь, в культурно-историческом, социальном и
лингвистическом, мы решили более подробно осветить именно лингвистическую
сторону вопроса.
§ 1. Фонетическая система татарского языка и кириллица.
Одним из веских аргументов, на который апеллируют ученые, сторонники
возврата на латинскую графику, является совершенно справедливый тезис –
алфавит, основанный на кириллице, неадекватно отражает звуковую систему и
усложняет орфографию татарского языка.
Фонетическая система языка это довольно емкое понятие, которое помимо
количества и состава звуков в каждом языке и их артикуляционно-акустической
характеристики (т.е. звучания, качества звука) включает в себя и их распределение
по позициям в слове, пропорции согласных и гласных в языке, специфику их
соседства в слове, характер звуковой цепи, типы слогов, характер начала и конца
1
Опыт совершенствования алфавитов и орфографии языков народов СССР. – М.: Из-во. “Наука”, 1982.
слова, возможность стечения (скопления) согласных в определенных позициях в
слове и т.д.
Что касается татарского языка, то он по своей звуковой системе (особенно в
области гласных) довольно сильно отличается даже от близкородственных тюркских
языков. Дело в том, что примерно на рубеже ХIV в., по мнению ученых, в
поволжско-тюркских языках произошло изменение шкалы гласных фонем, которое
принято называть в исторической фонетике передвижением гласных, что привело к
взаимозамене (переходу) большинства гласных в общетюркском и поволжскотюркских (татарском, башкирском, чувашском) языках. Это передвижение привело
также к качественному изменению ряда гласных, таких как о, š, û, å, которые стали
произноситься очень кратко и с меньшим раствором рта (сузились). Облик
общетюркских слов изменился, к примеру, следующим образом: jōl – jul; jōq - juq;
bäş - bēş – biş; quş – qŏş; kişi – kĕşĕ и др.
Своеобразие фонетической системы татарского языка, как одного из языков
тюркской группы, еще более явственно выступает, безусловно, в типологическом
аспекте, т.е. в сопоставлении с другими неродственными языками. Если взять
татарский и русские языки с сильно различающейся фонетической системой и
живущие, по меткому выражению Джавдета Сулейманова “под крышей одного
алфавита”1, то этих существенных различий можно насчитать несколько десятков.
Это, прежде всего, различие по количеству и составу звуков: в татарском языке всего
41 фонема - 13 гласных и 28 согласных; в русском языке – 43 фонемы, 6 гласных и
37 согласных. В данном пункте существенным является не разница в общем
количестве звуков, а пропорция гласных и согласных фонем в обоих языках, что
связано именно со спецификой фонетической системы этих языков, с качественной
характеристикой гласных и согласных фонем.
Звуки татарского языка еще в бóльшей степени различаются по качеству.
Понятие “качество звука” связано в фонетике с артикуляторно-акустической
характеристикой звука, и оно определяется классификационными признаками
гласных и согласных фонем. Для гласных это, как известно, признак по ряду
(твердые и мягкие гласные), по раствору рта (узкие, полуузкие, широкие), по
участию губ (огубленные и неогубленные), а для согласных релевантными являются
признаки по месту и способу образования, по участию голоса или шума и др.
Среди гласных фонем татарского языка более или менее схожи по качеству
(по артикуляции и звучанию) с гласными русского языка лишь фонемы у и и; звук а
в татарском литературном языке имеет более заднюю артикуляцию, чем в русском
языке и произносится с довольно сильным огубленным оттенком. Казан (в
татарском) и Казань в русском произношении; разные по качеству и звуки ŏ, ō: в
татарском: ŏн “мука”, тŏрмыш “жизнь”, кŏрыч “сталь”, в русском языке: ōн, Кōля,
тōрт; звуки ě, ē: в татарском: бĕр “один”, кĕшĕ “человек”, в русском: вēра, сēгодня;
звуки ы, ы: в татарском кыр “поле”, ындыр “гумно”, в русском: сыр, тыл и др.
Правы опять же те ученые, которые выражают опасение, что такое соседство
различных по качеству звуков, которые передаются одними и теми же буквами при
условиях активного двуязычия “приводит к диффузии, размыванию фонем,
соответственно к разрушению обоих языков1”.
Ради объективности отметим еще раз, что поистине спасительным шагом для
татарского языка было введение дополнительных букв для специфических звуков:
1
Сулейманов Дж. Зачем татарам “Яналиф – 2” // ж. Казань, №2 / 2001. - С. 60.
1
Сулейманов Дж. Указ. раб. – С. 61.
, š, œ, , ž, Ÿ; хотя этот шаг давался, по всей видимости, авторам алфавита нелегко.
Некоторые ученые настаивали на том, чтобы довольствоваться лишь буквами и
знаками алфавита русского языка, и предлагали написания типа: тярязя,
сюзьлярнень, жъир, хъям, уьсю вместо слов: òðç, ñœçëðíåž, èð, Ÿì, œñœ по
последнему варианту принятого кириллического алфавита2. Íåòðóäíî ñåáå ïðåäñòàâèòü
ñóäüáó òàòàðñêîãî ÿçûêà â ñëó÷àå ïðèíÿòèÿ âûøåóêàçàííîãî ïåðâîãî âàðèàíòà алфавита.
Åùå â áóëüøåé ñòåïåíè ÷åì ãëàñíûå, ðàçëè÷àþòñÿ ïî êà÷åñòâó êîíñîíàíòíûå ñèñòåìû
(ñîãëàñíûå çâóêè) татарского и русского языков. Дело в том, что наряду с
типологически общими классификационными признаками (место и способ
образования, акустическая характеристика) согласным звукам русского языка
свойственен дополнительный признак – наличие или отсутствие палатализации.
Другими словами, в русском языке имеются твердые и мягкие согласные и они
противопоставлены на фонемном уровне (дал - дал', мол - мол', сидит – сидет',
ходок - ход'ба и др.). В татарском же языке отсутствуют аналогичные сильно
палатализованные согласные звуки, чем объясняются кстати, некоторые трудности
усвоения орфоэпических норм русского языка именно в произношении палатальных
согласных типа л', ж', ш', д', т' и др. В таких случаях обычно происходит
интерференция. т.е. замена мягких согласных русского языка с умеренно мягкими
звуками татарского языка, в частности, в таких словах, как иди, идти, тихо, и др. И
наоборот, зачастую, нарушается татарское произношение, и в определенных
позициях татарских слов звучат русские палатализованные согласные (д'им•ê,
èãúò'èáàð и др.).
Указанное своеобразие в области согласных звуков татарского и русского
языков определяется типологическими особенностями языков. Наряду с чисто
качественными особенностями произношения звуков оно в немалой степени связано
и с пропорцией гласных и согласных звуков в языке, и с принципами их сочетания в
словах и т.д. Сопоставление этих пропорций русского и татарского языков с другими
языками выглядит, к примеру, следующим образом:
татарский язык: 13 гласных, 28 согласных;
русский язык: 6 гласных, 37 согласных;
английский язык: гласные – 12 монофтонгов, 9 дифтонгов,
согласных - 24;
немецкий язык: 15 гласных, 18 согласных, 3 дифтонга.
Типологией определено также, что в тех языках, где количество гласных
больше, они, как правило, играют активную роль в языках, а согласные – пассивную,
а в тех языках, где гласные представлены в меньшем количестве (как в русском
языке), активную роль играют согласные1. Ярким примером для языков первого типа
является татарский язык, где гласные действительно играют активную роль. Твердое
или умеренно мягкое произношение согласных в татарском языке всецело зависит от
гласного, а фонологическое противопоставление по твердости и мягкости полностью
отсутствует: бар – á•ð, ìàë – ì•ë, òîð – òšð, òàë – òåë è äð. Иначе говоря, в татарском
языке действует не только гармония гласных, но и гармония согласных (закон
сингармонизма). А в русском языке, где представлены всего шесть гласных,
активную роль играют согласные, и они определяют твердое или
мягкое
произношение гласных фонем. Это явление можно иллюстрировать следующими
примерами: мал - ìÿë [м'ал] 2, танк – тянет [т'анет], сад – сядь [с'ад'], воз – вëз
[в′оз] и др.
2
См. об этом: Êóðáàòîâ. Указ. раб. - С. 107-109.
1
Реформатский А..А. Введение в языкознание. - М., 2001. - С. 222.
Фонетическая транскрипция (м' – палатальный звук и др.)
2
Таким образом, в русском языке существует фонологическое
противопоставление (оппозиция) твердых и мягких согласных, и это самое
существенное отличие фонетической системы русского языка от тюркских языков и
в том числе от татарского языка. И именно с этой особенностью русской фонетики
связано во многом несоответствие кириллического алфавита для тюркских языков.
Дело в том, что для обозначения мягких (йотированных) согласных в
русском алфавите нет специальных букв. Для их обозначения на письме
применяются:
а) мягкий знак (быть, моль, резьба);
б) специальные графемы я, ю, ё, е указывают на мягкость согласного (тянет,
тюк, учёт);
в) стечение согласных с переднеязычными гласными (идти, дети, лихо) и др.
Все эти дополнительные знаки и графемы сохранены в кириллическом
алфавите татарского письма, и они, совершенно не соответствующие не только
фонемному составу, но и грамматической структуре татарского языка, не только
осложняют письмо, но вносят много путаницы и фактически вредят самобытной
природе языка.
В этой связи нелишне, наверное, напомнить, что ученые тюркологи в течение
всего применения кириллицы для тюркских языков вели разговор о несоответствии
этого алфавита для тюркских языков, и о необходимости его (хотя бы!)
реформирования, совершенствования. Приведем высказывание известного ученоготюрколога Н.А.Баскакова: “Характер структуры тюркских языков, в которых каждое
слово имеет четко выраженное членение морфем, а также определенное слоговое
членение требует, чтобы каждый алфавит способствовал в методических целях
сохранению этого членения морфем и слогов, в связи с чем для тюркских языков
неприемлем, например, принцип сохранения в алфавитах знаков, выражающих
сочетание гласных и согласных звуков, например, букв я, ё, ю русского алфавита”1.
Другой ученый-тюрколог И.В.Кормушин также связывает применение графем я, ю,
е, ё со спецификой тех языков, у которых есть мягкие (йотированные) согласные и
отмечает: “…Из языков народов СССР, кажется лишь в ненецком и некоторых
кавказских языках различаются твердые и мягкие согласные… в остальных же
языках следовало бы отказаться от использования йотированных я, ю, е, ё”1.
Помимо выражения соответствующих гласных в соседстве с палатальными
согласными, эти графемы в русском языке выражают также сочетание гласных с
согласной фонемой й: йа, йу, йо, йы.
Какую же функцию выполняют графемы я, ю, е, ё в татарском варианте
кириллицы?
Буквы я, ю передают обычно также сочетание звуков: яžà (éàžà), þðãàí
(éóðãàí), áåðüÿêëû (áåðüéàêëû), áåðüþëû (áåðüéóëû), íî ñëåäóåò ó÷åñòü, ÷òî ýòè
çâóêîñî÷åòàíèÿ âûñòóïàþò â òàòàðñêîì ÿçûêå â äâóõ (твердом и мягком) вариантах как
йа – é•, éó – éœ, что и приводит к неоправданному осложнению орфографии. В тех
случаях, где буква й сочетается с мягкими гласными, возникает необходимость их
дополнительного обозначения при помощи мягкого знака: ял – яшь, юл – юнь, ямьле,
Баскаков Н.А. Достижения и проблемы в усовершенствовании алфавитов и орфографий современных
тюркских языков. // Опыт совершенствования алфавитов и орфографии языков народов СССР. М.: “Наука”,
1982. - С. 29.
1
Кормушин И.В. Основы графемологического анализа русского алфавита и проблемы расширения его
графемного состава. // Опыт совершенствования алфавитов и орфографий языков народов СССР. - М.:
“Наука”, 1982. - С. 20.
1
юньле и др. Однако здесь вполне можно было обойтись без указанных графем я, ю,
написав в вышеуказанном варианте йал, й•ø, éóë, éœí, éìëå, éœíëå è ò.ä. Тем более,
что в татарской орфографии есть прецедент передачи восходящих дифтонгов
буквосочетанием типа: йо-éš: йокы, éšð•ê, éîëäûç è äð.
Буква Ее кириллического алфавита выступает в татарском языке, аж в
четырех функциях: а) в начале слова и слога передает сочетание йы (елга, ерак); б)
передает мягкое сочетание йе (егет, егерме); в) выражает краткий татарский ě (бер,
кеше, ике);
г) в заимствованных из русского языка словах передает более
широкий ē (инженер, революция, комитет). Сама эта многофункциональность
графемы уже противоречит принципам составления алфавитов, где постулируется:
“каждая буква должна обозначать лишь один звук…”.
Буква Ёё, передающая в русском языке мягкость согласного или сочетание йо
является совершенно лишней для татарского письма, ибо сочетания йо, йš в
татарском языке весьма успешно передается двумя буквами: éîðò, éšðè, éšãåð• и т.д.
Буква Ёё встречается только в словах щётка, и ёлка (чыршы).
Графемологический анализ татарского варианта кириллицы не будет полным,
если не остановиться на тех проблемах орфографии, которые возникают из-за
недостающих букв алфавита для обозначения специфических согласных звуков [w],
[къ], [гъ] 1.
Специфический звук [w], исторически сложившийся в поволжскокыпчакских языках в результате чередования древнетюркского г (ğ) ~ w (ağir~ awыр,
аğiz ~ awыз, sağ ~ caw и др.), по своей артикуляции существенно отличается от
русского в, который также функционирует в татарском языке в заимствованных
словах типа: вагон, ведомость, вышка, совет и др. Татарский w это билабиальный
(губно-губной) звук, произносится значительно мягче (слабее) чем губно-зубной в,
характеризуется больше как полугласнaя фонема: авыл (аwil), тау (taw), ä•œ (d•w),
•ëè (W•li) è äð. В кириллическом алфавите татарский w и русский в передаются
одной графемой Вв, что отрицательно влияет на произносительные нормы
литературного языка. Нередко приходится слышать от учителей средних школ,
когда дети природно правильно владеющие произношением придя в школу
начинают произносить под давлением орфографии русский звук в в таких словах,
как: тавык, савыт и др. Звук w в письме передается к тому же двояко: в начале
слова и слога (внутри слова) буквой в (Вëè, âаêûò, äàâûë, êàâûí), а в конце слога и
слова буквами у, њ (òàó, 䐜, ñàóëûê, òàóäà), что также противоречит принципам
составления алфавитов (обозначение одного и того же звука разными буквами).
Но самым уязвимым местом, если не сказать настоящим бедствием для
орфографии, и как следствие и для произношения (орфоэпии), является отсутствие в
действующем алфавите специальных букв для обозначения глубокозаднеязычных
согласных [къ], [гъ]. Эти звуки отличаются по качеству от заднеязычных звуков
татарского языка к, г, которые типологически более или менее близки звукам к, г
русского языка. Они имеют более глубокую артикуляцию (произносятся тверже),
образуются при участии мягкого нёба (язычка). В орфографии же для обозначения
этих разных по качеству звуков (разных фонем) употребляются буквы – Кк (карга,
кара, ак, килен, êšë•) и Гг (Ãàòà, ãšë и др.). Если благодаря действию закона
сингармонизма (гармонии гласных и согласных) это орфографическая трудность
как-то преодолевается в написании исконно тюрко-татарских слов, то в арабоперсидских заимствованиях, где твердая [къ], [гъ] соседствуют с гласными
переднего ряда (т.е. с мягкими гласными), отсутствие этих букв создает
непреодолимые трудности. Видимо излишне напомнить, что арабо-персидские
1
Звуки передаются принятыми в татарском языкознании транскрипционными знаками.
заимствования составляют значительную часть лексики татарского языка (как
древнегреческие заимствования в русском языке) и они, функционируя
тысячелетиями, превратились в органическую часть лексического состава татарского
языка.
Вынужденные как-то выйти из положения, составители алфавита и
орфографии ввели для обозначения этих звуков на письме искусственное написание
(аналогов не найти ни в одном языке!); когда звуки [къ], [гъ] в соседстве с мягкими
гласными употребляются в конце слова или слога, то они передаются двумя знаками
(диграфом) – [къ], [гъ]: í•êú, ò•êúäèì, èãúòèáàð, ò•êúäèð; а если они находятся в
начале слова или слога соседний мягкий гласный заменяется своим твердым
коррелятом (чтобы указать на твердость согласного!), а в конце слова ставится
дополнительно мягкий знак (ь), сигнализирующий что нужно читать не твердый
гласный а мягкий. Вот такая казуистика! Так пишутся, к примеру, слова: ñ•ãàòü,
ì•êàëü, ñ•íãàòü, òàáèãàòü, õàêûéêàòü (нужно читать: sğt, mql, snğt,
tàbiğ•t, õàqiq•t) è äð. А если за преобразованным слогом идет слог с мягким
гласным, то нужда в мягком знаке отпадает: ãàì•ë, ãîìåð, ãàë•ì, êàë•ì (íóæíî ÷èòàòü:
ğ•m•l, ğšmer, ğ•l•m, q•l•m) и др.
Как видно, здесь проблема не только в трудностях орфографии! При
искусственном написании нарушается основной фонетический закон татарского
языка – сингармонизм, орфография отрицательно влияет на орфоэпию, на
произношение.
Отметим также что совершенно неоправданным является наличие в алфавите
буквенного знака “ь” (мягкий знак). Ни на арабской графике, ни на латинице в
татарском письме этот знак никогда не использовался, ибо, как уже было отмечено,
мягкость согласных определяется в татарском языке соседством гласных. Несмотря
на это татарское письмо на кириллице изобилует этим знаком, а то, что он указывает
не на мягкость согласного, а на мягкость слога, или на мягкость гласного является
совершенно неприемлимым для читателя и сбивает с толка как природных, так и
русскоязычных татар.
Следует отметить также, что эти положения касаются, кстати, не только
отдельно взятого татарского языка, но и других тюркских языков. Говоря о
негативных сторонах кириллического алфавита для татарского языка ученые больше
говорят о недостающих буквах къ, гъ, w и др. И иногда ведется разговоры о
реформировании действующего алфавита с добавлением недостающих знаков. Но
проблема далеко не исчерпывается лишь этими графемами.
В башкирском алфавите изначально были приняты, к примеру, буквы ķ, гъ
для гортанных согласных. Но прислушаемся, что говорят о башкирском варианте
кириллицы ученые: “Башкирский язык перешел на ныне действующего графику в
1940 г. В алфавит вошли все русские буквы, хотя в собственно башкирской
фонетической системе 10 из них не имеют собственного значения… Для
обозначения специфических башкирских звуков были введены девять новых букв. В
итоге получилось 42 буквы. Несмотря на такое количество, многие буквы алфавита
имеют по два значения1”. Автор затронул здесь самые уязвимые места тюркского
варианта кириллических алфавитов. Действительно, такое нагромождение букв от 38
до 42-х свойственно кириллическому алфавиту большинства тюркских языков.
Переход всех тюркских языков в 1939-1940 годах на территории бывшего
Союза на кириллический алфавит был настолько поспешным, что несмотря на
известную близость тюркских языков и общность их фонологической системы, не
Биишев А.Г. Башкирский язык. Нерешенные вопросы алфавита и орфографии // Опыт совершенствования
алфавитов и орфографии языков народов СССР. – М. – С. 42.
1
было почти никакой координации, алфавиты отдельных тюркских языков
составлялись автономно. Общим для них было пожалуй одно – все буквы
кириллического алфавита, нужные и не нужные, были приняты в новые алфавиты, а
для обозначения специфических звуков подбирались различные знаки, также
разрозненные, более-менее удачные, а то и совсем несуразные как, например, в
кумыкском языке. Там гортанные звуки ķ, гъ передаются диграфом къ, гъ: къаргъа
(карга), агъач (агач) и др.
Проведенный нами графемологический анализ кириллицы в отношении к
татарскому языку позволяет прийти к следующим выводам:
а) современный русский алфавит, специально созданный в начале XVIII веке
Петром Великим на основе кириллицы и хорошо приспособленный для передачи
русской речи на письме, создает большие трудности при передачи звукового состава
совершенно иносистемного татарского языка (шире – тюркских языков), возникают
почти непреодолимые препятствия – невероятно усложняется орфография,
усложненная орфография негативно влияет на произношение, на орфоэпию;
б) как правильно уже было отмечено специалистами, обозначение на письме
совершенно различных по качеству звуков татарского и русского языков приводит
“к диффузии, размывании фонем”, и как результат – к утере самобытности языка.
Следует учесть также изменившуюся языковую ситуацию в среде обитания
татарского языка на современном этапе. Если 40-50 лет тому назад татары
приходили к русскому языку в совершенстве владея родным языком, то в
последующие десятилетия в условиях обучения детей преимущественно в русских
школах, преобладает тенденция возврата к родному языку через русский язык. И как
правило, из-за идентичности алфавита в этих условиях довольно трудно усвоить до
конца татарское природное произношение. Именно поэтому проблема
совершенствования алфавита включает в себя в первую очередь перспективу
развития и проблемы сохранения языка, наряду с заботой о современном его
состоянии.
§ 2. Татарские алфавиты на основе латиницы
(“Яžàëèô – 1” и “Яžàëèô – 2”)
Первый вариант латинского алфавита, который известен как “Яžàëèô” (Новый
алфавит)1, был введен специальным указом совета Народных Комиссаров
Республики Татарстан от 3 июля 1927 года, и он функционировал в татарском языке
в течении десяти лет (1929-1939). Как было уже указано нами, переходу к новому
алфавиту предшествовала длительная и обстоятельная работа как в Татарстане, так и
в общетюркологическом масштабе1. Принятый в окончательном варианте татарский
алфавит на основе латиницы, т.е. “Яžалиф – 1”, был тщательно разработанным и
научно обоснованным алфавитом, который наиболее адекватно отражал звуковую
систему татарского языка. В разработке алфавита и орфографии принимали активное
участие такие видные ученые, как: Г.Нугайбек, Г.Ибрагимов, Г.Алпаров, Ф.СайфиКазанлы, Г.Шараф и др.
Заново восстановленный татарский алфавит “Яžàëèô – 2”, был утвержден на
основе Закона Республики Татарстан Кабинетом Министров Республики Татарстан
от 23 декабря 2000 года. Этот вариант татарской латиницы составлен известным
В настоящее время принято называть этот алфавит как “Яž??иф - 1”, а новый вариант алфавита, принятого
2000 году, называют “Яž???ф - 2”.
1
1
Курбатов Х. Указанная работа - С. 74-106.
ученым-фонетистом, профессором Х.Х.Салимовым, и он тщательно был
отредактирован академиком М.З.Закиевым. Новый вариант алфавита и правила
орфографии неоднократно обсуждались также коллективом ученых, при участии
представителей СМИ, учителей средних школ, писателей и др. Проводился также
эксперимент с учащимися общеобразовательных школ. Новый вариант латиницы
был одобрен абсолютным большинством ученых-специалистов и практиков.
Вполне понятно, что при составлении нового алфавита “Яžалиф – 2” за
основу были приняты графическое изображение и инвентарь букв и
орфографические правила “Яžалиф–1”. И действительно между этими двумя
вариантами “татарской латиницы” много общего; почти полностью совпадают
количество букв и их распределение между гласными и согласными: в “Яžалиф–1”
всего 34 буквы (10 гласных, 24 согласных), в “Яžалиф–2” также всего 34 буквы (9
гласных, 25 согласных). Десятая гласная буква в “Яžалифе – 1” - это обозначение
твердого коррелята звука и (i) звука [ый] в письме диграфом – ьj (иqьj); разница в
области согласных: в новом алфавите специально огласован губно-губной звук [w]:
waqьt, в прежнем алфавите звуки [в] и [w] передовались одной буквой Vv (vaqьt,
vьjşka). Имеются некоторые графические различия в изображении букв, но они
незначительны.
В области гласных в новом алфавите идентичны с буквами “Яžалиф –1”
графемы Аа, €, Åå, Îî, Šš, Uu, Ii для обозначения соответствующих звуков: а, •, е, î,
š, ó, и, графически различаются звуки: ы, њ. Â íîâîì âàðèàíòå ëàòèíèöû çâóê ы
передается буквой Iı, в старом варианте он передавался буквой Ьь. Замена буквы ь
буквой ı оправдано, по нашему мнению, тем, что буква ь рядом с согласными вполне
может ассоциироваться с мягким знаком кириллицы, что совсем не желательно.
Сравним написания слов в обоих алфавитах: tьnьсlьq~tınıзlıq, ьndьr~ındır,
ьrojaq~ırğaq и т.д. Другая разница в передаче гласных это обозначение звука њ
графемой ü, как в европейских языках. В “Яžалифе – 1” этот звук передавался
буквой у. Сравните: уrd•к~ürdk, kуzlek~küzlek, bуlm•~bülm• и др.
В области согласных звуков разница между этими алфавитами касается
графического изображения лишь нескольких букв.
Буквы
Буквы
Буквы
Звуки
“ßžàëèô - 1”
“Яžалиф – 2”
кириллицы
з
с
•
•
ñ
з
ч
ч
оj
ğ
г
[гъ]
j
у
й
й
z
j
ж
ж
Тут также затруднительно говорить о преимуществе тех или других
графических знаков. К примеру, если взять букву OJ oj [гъ] ее довольно трудно
выводить графически, такое буквенное изображение отсутствует и в компьютере,
поэтому эта буква заменена в новом алфавите графемой Ğğ, то же самое можно
сказать и о букве Zz для звука ж (в новом алфавите – Jj).
Приведем оба варианта алфавитов “Яžалиф – 1” и “Яžалиф – 2”
№
Яžалиф–1
Новый алфавит
буквы
кирилли
(Яžалиф – 2)
печатные
ца
буквы печатные
кириллица
1.
A, а
А, а
A, а
А, а
2.
В, b
Б, б
€, •
€, •
3.
С, с
Ч, ч
В, b
Б, б
4.
Ç, ç
•, •
С, с
•, •
5.
6.
7.
8.
9.
10.1
1.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
D, d
E, e
€, •
F, f
G, g
Oj, оj
H, h
I, i
J, j
K, k
L, l
M, m
N, n
Ņ, ņ
O, o
Š, š
Р, р
Q, q
R, r
S, s
Ş, ş
У, у
T, t
U, u
V, v
Х, х
Z, z
Z, z
Ь, ь
Ьj, ьj
Д, д
Е, е(э)
€, •
Ф, ф
Г, г
Гъ, гъ
, Ÿ
И, и
Й, й
К, к
Л, л
М, м
Н, н
Ž, ž
О, о
Š, š
П, п
Къ, къ
Р, р
С, с
Ш, ш
Њ, њ
Т, т
У, у
В, в
Х, х
З, з
Ж, ж
Ы, ы
[ый]
Ç, ç
D, d
E, e
F, f
G, g
Ğ, ğ
H, h
I, ı
İ, i
J, j
K, k
Q, q
L, l
M, m
N, n
Ņ, ņ
O, o
Š, š
Р, р
R, r
S, s
Ş, ş
T, t
U, u
Ü, ü
V, v
W, w
Х, х
У, у
Z, z
Ч, ч
Д, д
Е, е(э)
Ф, ф
Г, г
Гъ, гъ
, Ÿ
Ы, ы
И, и
Ж, ж
К, к
Къ, къ
Л, л
М, м
Н, н
Ž, ž
О, о
Š, š
П, п
Р, р
С, с
Ш, ш
Т, т
У, у
Њ, њ
В, в
В, в (у)
Х, х
Й, й
З, з
Для иллюстрации письма приведем стихотворение Г.Тукая в обоих
алфавитах:
“ßžàëèô – 1”
Новый алфавит
(“ßžàëèô – 2)
Çir joqьsь
Cir yoqısı
Qьrоjа аq qardan
Qırğa aq qardan
Jurоjan jabьlоjan;
Yurğan yabılğan;
Çir jazoja caqlь
Cir yazğa зaqlı
Ujquoja talojan
Uyquğa talğan
Ul tormas, joqlar
Qьşlar ytmic•, Qьjbladan qoşlar
Qajtьр зitmic…
Ul tormas, yoqlar
Qışlar ьtmiз•
Qıybladan qoşlar
Qaytıp citmiз•
Çir joqlьj tьnьc,
Kyrер tmle tšş,
Ujanьr le,
Tuqta, ytsen qüş!
Cir yoqlıy tınıз
Кьrеp tmle tšş
Uyanır le,
Tuqta, ьtsen qış!
§ 3. Новый алфавит (“Яžалиф – 2”) и
фонетическая система татарского языка
Самое первое и важное преимущество “ßžàëèô – 2” заключается в том, что
здесь нет загромождения ненужных буквенных знаков типа я, ю, ё, ь, ъ и т.д.,
намного сокращено общее количество букв (34) и в нем соблюдены основные
принципы и требования рационального построения научной графики. Самым
актуальным для восстановленного татарского письма является в первую очередь
положение научной графики–“каждая отдельная графема репрезентирует
соответствующую, всегда одну и ту же фонему”, по-другому это положение можно
было бы представить следующим образом – каждая фонема языка должна быть
представлена в алфавите отдельной буквой.
Гласные. В “ßžàëèô – 2” девять гласных фонем1 татарского языка
представлены девятью буквами: Аа, €, Îî, Šš, Uu, Üü, Ее, Ii, lı. Буквы €, Šš для
обозначения специфических звуков татарского языка впервые были введены в
алфавит составителями “Яžалиф - 1”, они были в таком же изображении сохранены
на кириллице, и весьма удачно заняли место в алфавите “Яžалиф – 2”. В новом
алфавите устранены графемы Яя, Юю, Ёё, которые выражали по нескольку
сочетаний фонем, и как было указано выше, усложняли орфографию и негативно
влияли на произношение. Кроме того, как правильно указывал в свое время
Н.А.Баскаков, устранение этих графем благотворно влияет не только в
фонетическом плане, но способствуют сохранению в чистом виде структуры слова в
его различных грамматических формах.
В татарском языке, который относится по своему грамматическому строению
к агглютинативному типу, корень слова отличается своей самостоятельностью, он
всегда может быть выделен в слове и в чистом виде употребляется в речи. А
аффиксы, выражающие различные словообразовательные и грамматические
значения как бы по очереди выстраиваются после относительно самостоятельного
корня. К примеру: куйдырттыргансыз (quy-dır-t-tır-ğan-siz), авылдашларыбызга
(awıl-daş-lar-ıbız-ğa) и др. В кириллице, на месте употребления вышеуказанных
графем, зачастую размываются границы между корнем и аффиксом, нарушается
четкое членение морфем. К примеру: в слове šåíä• корнем является
существительное šй, а в письме нарушена прозрачность морфем из-за графемы е:
šåíä• (šy-en-d•); к такому же ряду относятся слова: куя – корень куй (quy-a), тоям –
корень той (toy-a-m), сšÿ – корень сšé (sšy-•)è äð. Отсутствие графем я, ю, е, ё в
“Яžàëèôå – 2”, которые употреблялись в татарском письме на месте восходящих
дифтонгов йа-й•, éó-éœ, éû-éå, éî, îñîáî не влияет на экономичность письма, но
заметно упрощает орфографию, устраняет несоответствие звуков и букв: яшьлек –
y•şlek, юò•ëë•ï – yüt•ll•p, югалды - yuğaldı, юньле - yünle, юньсез - yünsez, ялык –
йолык - yаlıq – yolıq и др.
Татарский полуширокий, очень краткий звук ĕ, как и русский широкий ē
передается в кириллице двумя буквами – Ээ, е, что также противоречит принципам
составления оптимального алфавита: ýëì•ê, ýø, ýëåê, но: бер кеше. Это вынужденное
раздвоение на письме одной и той же фонемы было вызвано тем, что в инициале
(начале слова), буква Ее передавала сочетание звуков йы, йе (елга, ерак, егерме,
егет). Обозначение же всех восходящих дифтонгов по одной системе двумя буквами
(по примеру йо, йš: йокы, йšð•ê, éšãåð•) позволило избежать в “Яžàëèôå – 2” и
Из общего количества гласных фонем исконно татарскими являются 10 фонем, три фонемы: широкие o, e,
? являются заимствованными из русского языка, что касается звука [ый], (твердый корреллят звука и), т.е.
десятый гласный татарского алфавита, то его фонемный статус принимается не всеми учеными, и в письме
он также передается диграфом как на кириллице [ый] (укый), так и в новом алфавите: [?y] (uqıy).
1
вышеуказанное несоответствие фонемы и буквы е: еşçe, elek, belem, elm•k, elg•re;
но: yegerme, yeget, yıraq, yılğa, yırğanaq.
Согласные. 28 согласных фонем татарского языка передаются в “ßžàëèô – 2”
25-þ графемами. Специально не огласованы лишь заимствованные согласные щ, ц и
так называемая гортанная смычка (гамза – х•ìç•). Звук щ, выступающий лишь в
нескольких заимствованных словах, передается сочетанием şç “шч” şçotka, borşç; а
при обозначении аффрикаты ц учтено то, что в татарской речи он заменяется звуком
с, и этот звук в новом алфавите в большинстве позиций передается буквой s: sirk,
kwars, а в некоторых позициях он обозначается также диграфом ts: pitsa, kirillitsa.
Вполне оправдано, по нашему мнению, и передача гортанного звука (õ•ìç•)
традиционным путем, т.е. апострофом: t•'min, Qor'•n. Апостроф употребляется
также для обозначения палатальных согласных в заимствованных из русского языка
словах: al'bom.
Несомненным преимуществом “Яžалиф - 2” в области согласных является,
таким образом, передача всех фонем отдельными буквами, что довольно просто
решает все те негативные стороны орфографии на кириллическом алфавите, а
перечисленные выше некоторые осложнения в графике касаются лишь небольшого
количества заимствованных слов.
Настоятельной потребностью. если не сказать заветной мечтой ученых было,
несомненно, введение в алфавит специальных графем для обозначения увулярных
согласных [къ] q, [гъ] ğ, что избавляет от употребления не по назначению лишних
знаков алфавита ь, ъ, придает многим словам естественное звучание, позволяет
сохранять основной закон татарской фонетики – гармонию гласных (сингармонизм).
Это наглядно можно проиллюстрировать следующими примерами (сравните
написание на кириллице и на “ßžàëèô – 2”: ñ•ãàòü – sğt, êàëì – q•l•m, Ãàëè –
Ğ•li, ì•êàëü – m•q•l, êàí•ãàòü – qnğt, èãúòèáàð - iğtibar, ãàë•ì – ğ•l•m,
ò•êúäèì – t•qdim, í•êú – n•q, òàáèãàòü – tbiğt, ôêàòü – f•q•t, ô•êûéðü – f•qir,
øàãûéðü - şağir, øèãûðü - şiğer, õàêûéêàòü – хaqiq•t è äð.
Специальная огласовка в алфавите татарского билабиального w и губнозубного русского в (v) также служит оздоровлению орфографии, а также
произношение (орфоэпию): awıl, dawıl, waqıt, watan, d•wer, но vışka, sovet,
revolütsi• и др. Отдельное обозначение татарского w, который произносится плавно,
как полугласный звук, способствует также более адекватной передаче дифтонгов aw,
•w, которые обозначались в кириллице: в конце слова и слога буквами у, њ: òàó
(taw), 䐜 (dw), а в начале слова и слога передавались буквой в: та-вык (tawık),
д•-вер (d•wer).
Говоря о преимуществах нового алфавита на основе латиницы можно
обратиться и к опыту других тюрских языков. В настоящее время, как известно,
латинский алфавит восстановлен в ряде тюркских языков, таких как:
азербайджанский (1991 г.), узбекский (1993 г.) и туркменский.
Законы о введении нового алфавита в этих тюркских языках обосновываются
следующими положениями: а) учитывается положительный опыт перехода
тюркских письменностей на латинскую графику в 1929-1940 гг.1; б) констатируется
соответствие латинского алфавита фонетическому строю этих языков и возможности
упрощения орфографии; в) подчеркивается что эти законы направлены “на создание
Закон Азербайджанской Республики о восстановлении азербайджанского алфавита с латинской графикой
25 декабря 1991 г.
1
Закон Республики Узбекистан о введении узбекского алфавита, основанного на латинской графике. 2
сентября 1993 г.
1
благоприятных условий, ускоряющих всесторонний прогресс республики и
вхождение ее в систему мировой коммуникации”1.
Вновь созданные тюркские алфавиты по набору графических знаков
значительно близки друг-другу по сравнению с кириллическими алфавитами.
Первым и весьма важным их преимуществом можно назвать их экономность и
значительное сокращение букв: в узбекском языке всего 31 буква и апостроф, в
туркменском 30 букв, в азербайджанском 32 буквы, в татарском 34 буквы. Все
алфавиты сокращены по сравнению с кириллическим на 8-9 знаков. В действующем
много десятилетий турецком алфавите всего 28 букв. Эта разница в количестве букв
отчасти объясняется тем, что несмотря на значительную близость тюркских языков
друг к другу, в их фонетической системе существуют и некоторые различия. В
турецком языке, к примеру, относящемся к огузской группе тюркских языков,
отсутствуют: широкий гласный •, увулярные q, х, ž билабиальный w, которые
свойственны татарскому языку. Есть также разница в графическом изображении
отдельных букв: в турецком огубленный гласный переднего ряда š ïåðåäàåòñÿ буквой
Ö ö (в татарском: Š š). Но в то же время во всех выше перечисленных алфавитах
унифицированы буквы с (•), з (ч), j (ж), g (г), ğ (гъ), ı (ы), у (й) и др. А это говорит о
том, что в переходе латинскому алфавиту большинства тюркских языков есть и
такое немаловажное преимущество, которое заключается в возможности
унификации алфавитов всех тюркских языков, о необходимости которой постоянно
говорили тюркологи.
Каким же выводам можно прийти в итоге вышеприведенного обозрения
основных лингвистических проблем перехода на латиницу, сопоставления
различных вариантов алфавитов?
Новый татарский алфавит “ßžàëèô – 2” и правила орфографии составлены
учеными весьма продуманно, научно корректно, в них в достаточной степени
используется прежний положительный опыт составления алфавита на латинице,
алфавит вполне пригоден к внедрению в татарскую письменность. Отдельные
разногласия в начертании букв и написании аффиксов никак не могут быть и не
должны быть препятствием в очень важном и нужном для татарского народа акте
перехода на латинскую графику.
Ëàòèí ëèôáàñûíà êàéòóíûž
ô•ííè íèãåçë•ðå.
“…Ðð÷ õçåð㐠ëå äšíüÿ áåðäí-áåð
ÿçó êóëëàíóäàí åðàê òîðñà äà, êàé÷àí äà áóëñà
øóíäûé ÿçóãà êœ÷•ðã• êàðàð êûëûíà èê•í,
óë, ìšãàåí, áàðû ëàòèí •ëèôáàñû áóëûð”.
ÈîŸàííåñ Ôðèäðèõ1.
ßçó òàðèõû. – Ì., 1979. – Á. 147.
Òåë Ÿì ëèôáà àðàñûíäàãû œçàðà áéëíåøíå òèêøåðœ òåë áåëåìå ôíåíä
Ÿìèÿòëå òåîðåòèê ïðîáëåìà áóëûï òîðà, Ÿì õçåðãå ôíä авазлаðíû šéð•í• òîðãàí
“Ôîíåòèêà”, “Ôîíîëîãèÿ” òàðìàêëàðû áåë•í ÿí•ø• õ•ðåôë•ðíå, ÿçó ñèñòåìàñûí, ÿçó
òàðèõûí, ëèôáàëàðíûž òšðëå òšðëðåí Ÿ.á. šéðí òîðãàí ÿžà òàðìàê – “ãðàôèê
ëèíãâèñòèêà”, ÿêè “ãðàììàòîëîãèÿ” ô•íå áàðëûêêà êèëäå2. Áó þí•ëåøò•ãå ô•ííè
ýçëíœëðíåž èž áåðåí÷å íò萐ñå áóëàðàê, òåëíåž àâàçëàð ñîñòàâû Ÿ•ì ÿçó
ñèñòåìàñû àðàñûíäà ãàÿòü êàòëàóëû œçàðà ìšíñáò áóëóû Ÿì ÿçó òðàäèöèÿñå, íèíäè
ëèôáàäàí ôàéäàëàíóíûž, òåëíåž œñåøåí òýìèí èòœä, àíûž òàáèãûé àŸžåí ñàêëàóäà
ãàÿòü Ÿìèÿòëå ðîëü óéíàâû äëèëëíäå.
ð òåëíåž àâàçëàð ñèñòåìàñû œçåí÷•ëåêëå, óë ãàñûðëàð ä•âàìûíäà ôîðìàëàøà
Ÿì íêú ìåí àâàçëàð øàêòûé äðä òåëíåž œçåí÷ëåãåí, áåðåí÷å ÷èðàòòà àíûž
ÿžãûðàøûí, êšåí-àŸžåí áèëãåëè. € ëèôáà, ÿçó ñèñòåìàñû, òûøêû ñáïëð
éîãûíòûñûíäà œçãðåøëð㐠åøðàê áèðåëœ÷í, Ÿì áàðûáûçãà äà áèëãåëå áóëãàí÷à,
òàòàð òåëåíåž ÿçó ñèñòåìàñû 75-80 åë ý÷åíä ãåí ä š÷ ìðòá œçãðœã äó÷àð
èòåëäå.
ßçó òóðûíäàãû ô•í - ãðàììàòîëîãèÿä• ô•ííè íèãåçë•íã•í ÿçó ñèñèòåìàñû - •ëèôáà
ýø된íåž òšï ïðèíöèïëàðû òœáíäãå÷ áèëãåëí:
à) ëèôáàäàãû Ÿð õ•ðåô òåëä•ãå íèíäè ä• áóëñà àâàçíû áåëäåðåðã• òèåø; àâàç
áåëäåðìè òîðãàí õðåôëð áóëûðãà òèåø òœãåë;
á) Ÿð õðåô áàðû òèê áåð àâàçíû áåëäåð (àâàç ûåëìàëàðûí òœãåë!);
â) Ÿð õðåô áàðëûê î÷ðàêòà äà áåð àâàçãà ãûíà áèëãå áóëûï éšðè1.
€ììà ïðàêòèêàäà áó ïðèíöèïëàðíûž áàðûñûíà äà òуðû êèòåðåï ÿçó ñèñòåìàñû - ãðàôèêà
ñàéëàó øàêòûé àâûð ýø. ךíêè äšíüÿäàãû êœï÷åëåê òåëëðíåž ëèôáàñû, êàãûéä
áóëàðàê, ÷èòòí êàáóë èòåëãí Ÿì øóë òåë㐠êœïìåäåð äðä ÿðàêëàøòûðûëãàí
ëèôáàëàð. Òèêøåðåíœ÷åëð áèëãåëãí÷, òåëíåž àâàçëàðûí èž òšãë ÷àãûëäûðãàí
ÿçó ñèñòåìàñû áóëûï õ•çåðãå âàêûòòà ôèí Ÿ•ì òšðåê •ëèôáàëàðû ñàíàëà, • áó
ïðèíöèïëàðäàí øàêòûé åðàêëàøêàíû – õ•çåðãå èíãëèç ÿçóû.2 Èíãëèç ëèôáàñûíûž áó
œçåí÷ëåãå àíûž áèê áîðûíãûëûãû Ÿì áó áîðûíãû òðàäèöèÿëðíå ñàêëàó îìòûëûøû áåë•í
àžëàòûëà. € òšðêè òåëë•ð êåáåê áîðûíãû ÿçó ñèñòåìàñû èíäå êàò-êàò œçã•ðòåëã•í
òåëëð š÷åí ÿžà ëèôáà ñàéëàãàíäà þãàðûäà ñàíàëãàí ïðèíöèïëàðãà ìšìêèí êàäð ÿðàêëàøó
Ÿè÷øèêñåç îòûøëûðàê áóëà÷àê.
ßçó òàðèõûáûçãà êœç ñàëñàê, áåçã• ÿêûíðàê áóëãàí š÷ òšðëå •ëèôáà òóðûíäà
ôííè ÿêòàí ôèêåð éšðò àëàáûç: à) ãàðï ÿçóûíà íèãåçëíãí ëèôáà; á) ëàòèí ëèôáàñû
– ÿžàëèô; â) ðóñ ÿçóû – êèðèëëèöàãà íèãåçë•íã•í •ëèôáà.
Òšðêè äšíüÿãà, øóë èñ•ïò•í Èäåë áóå Áîëãàðñòàíûíà äà èñëàì äèíå áåë•í áåðã•
êèëãí ãàðï ÿçóû ìåž åëäàí àðòûê äâåðä ãàìëä éšðè. Òšðêè-òàòàðëàðíûž
1
2
1
2
Èîãàííåñ Ô. Èñòîðèÿ ïèñüìà. – Ì., 1979. – Ñ. 147.
Àìèðîâà Ò.À. Ôóíêöèîíàëüíàÿ âçàèìîñâÿçü ïèñüìåííîãî è çâóêîâîãî ÿçûêà. – Ì.: Èç-âî “àóêà”, 1985.
Àìèðîâà Ò.À. Êœðñ•òåëã•í õåçì•ò, 60 á.
Øóíäà óê, 100 á.
êûéìì•òëå ì•ä•íè ìèðàñû áóëãàí áîðûíãû ÿçìà èñò•ëåêë•ð ä• áåçã• ãàð•ï ÿçóûíäà êèëåï
èðåø•.
Òàðòûê àâàçëàðíû ÿçóäà áè𜠐Ÿòåííí ãàðï ÿçóû òšðêè òåëëð š÷åí ãàÿòü
îòûøëû èäå. Àíäà, ì•ñ•ë•í, òåë àðòû òàðòûãû ê, ã Ÿ•ì óâóëÿð [êú],[ãú] авазлаðû š÷åí
ìàõñóñ õ•ðåôë•ð áóëó (‫ ﻗ‬,‫)ﮐ‬, ãàðï ãðàôèêàñûíûž ñîžãûðàê âàðèàíòëàðûíäà èðåí-èðåí w
àâàçûí ìàõñóñ ÷àãûëäûðó (‫ ﻭ‬,‫)ﻭ‬,
òàòàð òåëåíåž œçåí÷ëåêëðåí ÿçóäà òšãë
êœðñòåð㐠ìšìêèíëåê áèðäå. €ììà øóë óê âàêûòòà ãàðï ÿçóûíûž ñóçûêëàðñûç, êîíñîíàíò
ÿçó áóëóû ñóçûê àâàçëàðãà áàé áóëãàí òšðêè òåëëð š÷åí øàêòûé óžàéñûçëûêëàð äà
òóäûðäû. Òèïîëîãèê ïëàíäà, ìãúëœì áóëãàí÷à, òšðêè òåëëðä ñóçûêëàð àêòèâ ðîëü
óéíûéëàð Ÿ•ì àëàð ÿí•ø•ä•ãå èêåí÷å ñóçûêêà ò•ýñèð èòåï êåí• êàëìûé÷à (ñèíãàðìîíèçì),
êœï êåí î÷ðàêòà òàðòûê àâàçíûž äà êàëûí ÿêè íå÷ê éòåëåøåí áèëãåëèëð. € áó èñ
ñóçûêëàðíû ÿçóäà òóëû êœðñòœ èõòûÿûí òóäûðà. Øóë óê âàêûòòà òèêøåðåíœ÷åëð áó
êœðåíåøíåž êàéáåð óžàé ÿãûí äà êœðñòëð. Òšðêè òåëë•ð áåð-áåðñåííí èž áåðåí÷å
퐜áòò ñóçûê àâàçëàðû áåëí àåðûëûï òîðóãà áéëå ðâåøò, ÿçóäà àëàðíûž
êœðñòåëìâå òšðëå òšðêè õàëûêëàðãà ìåž åë äâàìûíäà òóäûðûëãàí Ÿì ãàðï ÿçóû
áåëí òåðêëãí ášåê äáèÿòíû Ÿð òšáêò œçëðåí÷ óêó ìšìêèíëåãåí ä
òóäûðãàí.
Îçàê âàêûòëàð äâàìûíäà ãàðï ëèôáàñû òàòàð òåëåíä áåðíèíäè œçãðåøñåç
êóëëàíûëûï êèë. Áàðû òèê Óðòà Àçèÿäãå òšðêè òåëëð œðíãåíä ãàðï
õðåôëðåí ôàðñû ÿçóûíà õàñ êàéáåð šñòì áèëãåëð êóåëà áàøëûé: ‫( ﭗ‬п), ‫( ﭺ‬ч), ‫ﺰ‬
(æ). XIX ãàñûð óðòàëàðûííàí èñ ãàðï ÿçóûí òàòàð òåëåíåž àâàçëàð ñèñòåìàñûíà
ÿðàêëàøòûðó ìàêñàòûíäà ëèôáàíû ÿžàðòó, òšçòœ õðêòå áàøëàíà. Èž
áåðåí÷åëðäí áóëûï áó ýøíå ìãúðèôò÷å ãàëèì Êàþì Íàñûéðè áàøëûé. 1895 åëäà àíûž
êœðåíåêëå õåçì•òå - “€íìœç” èñåìåíä òàòàð òåëåíåž áåðåí÷å ô•ííè ãðàììàòèêàñû
áàñûëûï ÷ûãà. Áó õåçìòåíä ãàëèì ôííè òšãë ðâåøò òàòàð òåëåíä 10 ñóçûê àâàç
áóëóûí äëèëëè Ÿì àëàðíûž ãàðï ëèôáàñûíäà áàðû š÷ õðåô áåëí êœðñòåëåœåí
áèëãåë•ï óçà.
Àëãà òàáà ëèôáàíû ÿžàðòó ìñüëñå øàêòûé êš÷ëå õð•ê•òê• •éë•í•
Ÿ•ì Êàþì Íàñûéðèäàí ñîž àíû €õìòŸàäè Ìàêñóäè, Ãûéáàä Àëïàðîâ, Ãàëèìàí ÈáðàŸèìîâ,
Íèãúìò Րêèì, Ãûéìàò Íóãàéáê, Ãàëèìàí ؐðô Ÿ.á. êåáåê øóë ÷îðíûž çóð
ãàëèìíðå, äèïëðå Ÿì ìãúðèôò Ÿåëëðå êœòðåï àëà, ãàçåòà-æóðíàë
áèòë•ðåíä• ÷ûí ì•ãúí•ñåíä• ô•ííè á•õ•ñë•ð àëûï áàðûëà áàøëûé1.
Îêòÿáðü áîðûëûøûííàí ñîž èñ áó õðêò òàãûí äà îåøêàíðàê òšñò äâàì èò.
1918 åëíûž ìàåíäà Êàçàíäà óçãàí ìšñåëìàí óêûòó÷ûëàðíûž III-Ášòåíðîññèÿ ñúåçäûíäà
ëèôáàíû œçãðòœ œçê ìñüëëðíåž áåðñå áóëà. 1919 åëäà òàòàð òåëåí Ÿì
àíûž ëèôáàñûíà áàãûøëàíãàí ìàõñóñ êîíôåðåíöèÿ óçäûðûëà. Øóë óê ìñüë 1920 åëíûž
íîÿáðåíä• óçäûðûëãàí òàòàð-áàøêîðò æóðíàëèñòëàðû êèž•øì•ñåíä• ä• êóåëà. Áó
ýøëðíåž éîìãàãû áóëàðàê, ãàðï ëèôáàñûíûž ÿžàðòûëãàí âàðèàíòû 1920 åëíûž 19
äåêàáðü äåêðåòû áåë•í êàíóíëàøòûðûëà. Áó •ëèôáàäà •èòåøì•ã•í ñóçûê àâàçëàðíû
áåëäå𜠚÷åí òšðëå šñòì áèëãåëð àëûíà. ßžàðòûëãàí ëèôáà Ÿì èìëÿ êàãûéäëðå
1928 åëãà êàäð ãàìëä éšðè.
Ãàðï ëèôáàñû áèê áîðûíãû Ÿì äšíüÿ êœëìåíä èž êèž òàðàëãàí ëèôáàëàðíûž
áåðñå áóëûï ñàíàëà. Ãàðï èëëðåííí òûø (àëàð œçëðå 22㐠èò), ìèëëè ëèôáà
áóëàðàê óë Èðàíäà, Ïàêúñòàíäà, €ôãàíñòàíäà êóëëàíûëà. Ãàð•ï ÿçóû øóëàé óê •èíäñòàí,
Èíäîíåçèÿ, Áàíãëàäåø, Ìàëàéçèÿ Ôèëèïïèí, Ìîçàìáèê êåáåê èëëðíåž ìšñåëìàí äèíåíäãå
õàëûêëàðû àðàñûíäà äà êèž òàðàëûø òàïêàí2. Øóë óê âàêûòòà õçåðãå äšíüÿäà Êšíáàòûø
éîãûíòûñûíäà êœï êåí èëëðä ëàòèíãà êœ÷œ õðêòå êš÷ÿ áàðà. Áåëãå÷ëð äšíüÿ
Áó òóðûäà òóëûðàê ìãúëœìàòëàðíû êàðàãûç: Êóðáàòîâ Õ. Òàòàð äáè òåëåíåž àëôàâèòû Ÿì îðôîãðàôèÿ
òàðèõû. – Êàçàí, 1990. – Á. 33-73.
2
Ç•éíóëëèí •.Ã. Ãàð•ï ÿçóû íèãåçåíä• òàòàð÷à •ëèôáà. – Êàçàí, 1980.
1
õàëûêëàðû ëèôáàñûíûž ëàòèíëàøóû ÕÕ Ÿì ÕÕI ãàñûð ÷èêëðåíä ãëîáàëü êœðåíåøê
éëí áàðóûí áèëãåëèëð: “Ìàëàéçèÿ õàëûêëàðû äà êðåíëï ëàòèí ÿçóûíà êœ÷
áàðàëàð; èíäîíåçèÿ èíäå áó êœ÷åøíå ðñìè ðâåøò òàíûäû. Àôðèêàäàãû ñóàõèëè Ÿì
õóàñà õàëûêëàðû øóëàé óê ëàòèí ÿçóûíà êœ÷òå. Րòòà Êûòàéäà Ÿì ßïîíèÿä ä ëàòèí
ëèôáàñûíà êœ÷œ òóðûíäàãû ìñüë ëåäí-ëå êœòðåëåï òîðà…”1 (ò•ð•åì•
áåçíåêå – Ô.Ì.)
Òšðêè õàëûêëàðíûž ëàòèí ëèôáàñûíà êœ÷œåíåž áåðåí÷å äóëêûíû ÕÕ éšç áàøëàðûíà
òóðû êèë,  ìîžà êàäð œê áó ôèêåð ãûéëüìè-ì•ä•íè ••ì•ãàòü÷åëåê òàðàôûííàí øàêòûé
ãûíà ýøêðòåëãí áóëà. Òšðêè èðëåêò ëàòèí ëèôáàñûíûž áåðåí÷å œðíãåí òšçœ ášåê
çðáéàí ÿçó÷ûñû Ìèðçà Ԑòõåàëè Àõóíäîâ èñåìå áåëí áéëíãí, Ÿì óë èíäå
1857 åëãà óê êàðûé. € òàòàðëàðäàí áåðåí÷å áóëûï áó ì•ñü•ë•íå 1911-1912 åëëàðäà óê
êœðåíåêëå øàãûéðü ѐãûéòü Аìèåâ êœòðåï ÷ûãà.
Ëàòèí •ëèôáàñûíà áåðåí÷åë•ðä•í áóëûï, 1928 åëäà òšðåêëð êœ÷, Ÿì áó
ëèôáà èíäå ìåí 80 åëäàí àðòûê òšðåêëðä ãàìëä éšðè. Áœãåíãå êšíä ä òšðåê
ëèôáàñûí ãàëèìíð èž îòûøëû Ÿì óžàéëû ëèôáàëàð ðòåííí ñàíûéëàð. Êàëãàí òšðêè
õàëûêëàðíûž ëàòèí ÿçóûíà êœ÷œå ä• 1928-29 åëëàðäà òšã•ëë•í•. Øóíû äà èñê•ðòåðã•
êèðê, ÿžà ëèôáàãà êœ÷œ ãàÿòü èòäè Ÿì íûêëû õçåðëåê èðëåãåíä àëûï áàðûëà.
€ëèôáà œçãðòœã êàäð øàêòûé åëëàð äâàìûíäà ãàçåòà-æóðíàë áèòëðåíä êœïñàíëû
ôèêåð àëûøó – äèñêóññèÿ ìàòåðèàëëàðû äšíüÿ êœð, ãîìóìòšðêè ê螐øìëð Ÿ•ì
êîíôåðåíöèÿëð œòêðåë, ñèñòåìàëû õçåðëåê ýøëðå àëûï áàðûëà. ؐõñí òàòàð
òåëåí êèëãíä èñ, íò萐 áóëàðàê øóë ÷îðäàãû êœðåíåêëå ãàëèìíðåáåç òûðûøëûãû
áåëí òàòàð òåëåíåž àâàçëàð ñèñòåìàñûí òóëàåì ÷àãûëäûðà òîðãàí ãàÿòü îòûøëû ëèôáà –
òàòàð ÿçóû š÷åí ëàòèí ëèôáàñû Ÿì èìëÿ (îðôîãðàôèÿ) êàãûéäëðå òšçåë. €ììà áó
ëèôáà áàðû 10 åë ãàìëä éšðè.
Ìåž åë äâàìûíäà êóëëàíûëûï êèëãí Ÿì õàëêûáûçíûž ášòåí ðóõè áàéëûãûí – ÿçìà
ìäíè ìèðàñíû œçåíä òóïëàãàí ãàðï ëèôáàñûí àëûøòûðóãà êœï êåí äèïëð Ÿì
ãàëèìíð œç âàêûòûíäà êèñêåí êàðøû òîðñàëàð äà, áœãåíãå êší âçãûÿòåííí ÷ûãûï
êàðàãàíäà, áó êœ÷åø óžàé êœðåíåø áóëãàí äèï ñàíàðãà íèãåç áàð.
Òàòàðñòàí ÀÑÑÐ Þãàðû Ñîâåòûíûž òàòàð ÿçóûí êèðèëëèöàãà êœ÷åðœ òóðûíäàãû
1939 åëíûž 5 ìàåíäà èãúëàí èòåëã•í êàðàðû ãàëèìí•ðíå øàêòûé àâûð õ•ëä• êàëäûðà äèñ•ê
ò, àðòòûðó áóëìàñ. ßžàäàí áàðûí äà èìåðåï ášòåíëé áàøêà òèïòàãû òåë š÷åí òšçåëãí
ëèôáàíû òšðêè òåëëð Ÿì øóë èñïòí òàòàð òåëå š÷åí ÿðàêëàøòûðó çàðóðëûãû òóà.
Øóë óê âàêûòòà óë ÷îðäàãû êœï÷åëåê òåë ãàëèìíðåíåž íè äðä àâàïëû Ÿì
ôííè õçåðëåêëå, êèž ýðóäèöèÿëå èêíåí áèëãåëï œòìè÷ ìšìêèí òœãåë. Óë ÷îðäàãû
èòäè áõñëðíå, êèñêåí êàðøûëûêëàðíû èžåï, ãàëèìíðåáåç, øóëàé äà, ìšìêèí áóëãàí
êàäð òåëåáåçíåž òàáèãàòåí òóðû êèëåðäé ëèôáà òšçœã, àåðûì àëãàíäà, šñòì
ðâåøò òàòàð òåëåíåž êàéáåð œçåí÷ëåêëå àâàçëàðûí ÷àãûëäûðà òîðãàí áåðíè÷
õ•ðåôíå (, š, œ, , ž, Ÿ) ÿžà ëèôáàãà êåðòœã èðåøëð. Þãûéñ Ì.Ôàçëóëëèí êåáåê
ãàëèìí•ð óë ÷îðäà ðóñ õ•ðåôë•ðåíí•í áåð àäûì äà ÷èòê• êèòì•ñê•, òàòàð òåëåí
àããëþòèíàòèâ òåëä•í ôëåêòèâ òåë áóëãàí ðóñ òåëåí• ÿêûíàéòûðãà äèã•í òàë•ï áåë•í ä•
÷ûãàëàð (!?).
€ììà êèðèëë ëèôáàñûí òšðêè òåëëð㐠ÿðàêëàøòûðóäà ãàëèìíðåáåçíåž áó
òûðûøëûãû äà ìñüëíå àõûðãà÷à õë èòìè. ̐ãúëœì áóëãàí÷à, áó ëèôáàíûž òšðêè
òåëëðä êóëëàíó ÷îðûíäà áåðòîòàø äèÿðëåê ëèôáàíû êàìèëëøòåðœ çàðóðëûãû òóðûíäà
ô•ííè á•õ•ñë•ð áàðà. Áó ïðîáëåìà áóåí÷à êàò-êàò ãîìóìòþðêîëîãèê Ÿ•ì ðåãèîíàëü
êîíôåðåíöèÿëð Ÿì ê螐øìëð óçäûðûëà1. Ìàòáóãàòòà èñ êœï åëëàð äâàìûíäà äàèìè
ð•âåøò• ðóñ ÿçóûíûž òšðêè òåëëðíåž àâàçëàð ñèñòåìàñûíà òóðû êèëìâå, àíû ÿžàðòó
çàðóðëûãû òóðûíäà ì•êàë•ë•ð áàñûëà. Àåðûì àëãàíäà òàòàð ÿçóû òóðûíäàãû á•õ•ñò•
1
1
Ôðèäðèõ È. Êœðñ•òåëã•í õåçì•ò, 146-147 á.
Îïûò ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ àëôàâèòîâ è îðôîãðàôèè ÿçûêîâ íàðîäîâ ÑÑÑÐ. – Ì.: Èç-âî “Íàóêà”, 1982.
Ë.ßôàðîâ, Ë.ëé, Â.Õàíãèëäèí, Ì.ǐêèåâ, Â.Õàêîâ, Õ.Êóðáàòîâ êåáåê êœðåíåêëå òåë
ãàëèìí•ðå áåë•í áåðã• ÿçó÷ûëàð, ì•êò•ï óêûòó÷ûëàðû äà àêòèâ êàòíàøàëàð. 1955-60
åëëàðäà øóë èðëåêò òàòàð ëèôáàñûí êàìèëëøòåðœ ïðîåêòû òèêøå𜠚÷åí êèž
ìãàòü÷åëåêê ä òêúäèì èòåë, ììà áó ïðîåêò 䐜ëò êîìèññèÿñå òàðàôûííàí
ðàñëàíìûé. 1989 åëíûž 27 èþíåíä ÒÀÑÑÐ Þãàðû Ñîâåòûíûž êèðèëëèöàíû ÿžà âàðèàíòòà
êàáóë èòœ òóðûíäà óêàçû äà èãúëàí èòåë, Ÿì áó óêàçíû 1990 åëíûž 1 ñåíòÿáðåííí
ãàìë㐠àøûðà áàøëàó êœçä òîòûëà. €ììà áó êàìèëëøòåðåëãí ëèôáà ÿçó
ïðàêòèêàñûíà êåðòåëìè÷• êàëà.
€ëèôáà, ãàì•ëä•ãå ÿçó ñèñòåìàñû, áèëãåëå áóëãàí÷à, õàëûêíûž ðóõè
êóëüòóðàñûíûž àåðûëìàñ áåð šëåøåí ò•øêèë èò•. Õ•çåðãå âàêûòòà òàòàð ÿçóûí ëàòèí
ëèôáàñûíà êàéòàðó õðêòå ä òåëíå, àíûž œçåí÷ëåêëå òàáèãàòåí ñàêëàï êàëóãà
þíëäåðåëãí. € áó èñ àñûëäà òàòàðíû ìèëëò áóëàðàê ñàêëàï êàëó äèãí ñœç, ÷šíêè
òåë óë ìèëëò áèëãåëìñåíä èž áåðåí÷å óðûíäà òîðà òîðãàí êœðåíåø. Áó óžàéäàí øóíû
äà áèëãåëï œòœ 욟èì, ëèôáà ÿžàðòó, ÿçó ñèñòåìàñûí œçãðòœ êåáåê ýøëð êèž
ìãàòü÷åëåê ìíôãàòüëðåí êàãûëñà äà, áó ýø š÷åí èž áåðåí÷å ÷èðàòòà ãàëèìíð,
ôèëîëîã ãàëèìíð, òåë ãàëèìíðå àâàïëû. ךíêè òåëíå ñàêëàó, àíû ïðîôåñсиональ рәвештә
яклау бурычы турыдан-туры аларга йөкләнгән.
Соңгы вакытларда бó мәсьәлә буенча алып барылган күп төрле чыгышларга
кушылып, һәм халык язмышына бәйле бу мөһим адым һәръяклап: тарихи-мәдәни,
иҗтимагый һәм лингвистик яссылыкта әтрафлы рәвештә нигезләнергә тиеш
икәнлекне күз уңында тотып, без мәсьәләнең лингвистик ягына җентекләбрәк
тукталырга уйладык.
§ 1. Татар теленең авазлар системасы һәм кириллица
Латин әлифбасына күчүне, ягъни латинга кайтуны һичшиксез кирәк дип
санаучы күпчелек галимнәр хаклы рәвештә кириëлицага нигезләнгән хәзерге әлифба
татар теленең (һәм гомумән төрки телләрнең) авазлар системасын дөрес
чагылдырмый, орфографияне катлауландыра һәм гомумән телнең табигатен бозуга
китерә дип саныйлар.
Телнең фонетик системасы ул шактый катлаулы күренеш. Турыдан-туры
авазлар җыелмасы, авазларның саны һәм үзенчәлеге – сыéфатыннан тыш, әле ул
сүздә аâазларның ниндирәк тәртиптә урнашуын, телдә сузык һәм тартык авазларның
пропорциясен, иҗек типларын, сүз башы һәм сүз ахырында сузык һәм тартыкларның
ничегрәк урнаша алуын һ.б. үз эченә ала, һәм һәр аерым телдә бу үзенчәлекләр
төрлечә дәрәҗәдә чагылыш таба.
Татар теленә килгәндә исә, ул үзенең авазлар составы буенча, бигрәк тә
сузыклар өлкәсендә башка кардәш төрки телләрдән дә нык аåрылып тора. Чөнки
Идел буендагы төрки телләрдә (татар, башкорт, чуваш, телләре) сузык авазлар
өлкәсендә тарихи планда кардиналь үзгәрешләр барлыкка килгән. Галимнәр аны
Идел буендагы сузыклар күчеше дип бәялиләр һәм авазларның бу үзгәрешен XIV
йөзләр чигендә төгәлләнгән дип саныйлар. Бу күчеш нәтиҗәсендә телебездәге күп
кенә сүзләр борынгы төрки телдәге һәм хәзерге башка төрки телләрдәге сүзләрдән
аермалырак яңгыраш алганнар. Мәсәлән, jōl – jul; jōq –juq; bäş –biş; quş qoş;
kişi – kěşě һ.б.
Башка кардәш булмаган телләр белән чагыштырганда, ягъни типологик
планда исә һәр телнең аваз составы һәм авазларның сыйфаты арасындагы аерма
тагын да ачыграк төстә чагылыш таба. Әгәр мисалга фонетик системалары берберсеннән ерак булган һәм галим, шагыйрь Җәүдәт Сөләйманов гаять төгәл
билгеләгәнчә, “бер әлифба түбәсе астында яшәргә мәҗбүр булган1” рус һәм татар
телләрендә, мондый аермалыкларны дистәләп санарга мөмкин. Иң беренче чиратта
бу ике телдә авазлар үзләренең саны һәм составы буенча аерыла: татар телендә
барсы 41 аваз бар, аларның 13-е сузык аваз һәм 28-е тартык аваз; рус телендә барысы
43 аваз, шуларның 6-сы сузык, 37-се тартык авазлар. Бу очракта авазларның гомуми
саныннан бигрәк, сузык һәм тартыкларның үзара чагыштырмасы, пропорциясе
әһәмиятле, һәм нәкъ менә шушы күренеш һәр ике телнең фонетик үзенчәлекләрен,
ахыр чик, телләрнең үзенчәлекле яңгырашын билгели.
Татар һәм рус телендәге авазлар саны һәм составы белән генә түгел күпчелек
авазларның яңгырашы, авазларның сыйфаты белән дә бер-берсеннән нык
аерылалар. Фонетика фәнендә авазның сыйфаты дигән төшенчә аларның әйтелеш
(артикуляция) һәм яңгыраш (акустик)
үзенчәлекләре белән бәйле. Сузык
авазларның, сыйфатын мәсәлән 4 яклап билгеләп була: 1) рәт буенча: калын һәм
нечкә сузыклар; 2) күтәрелеш буенча: тар, ярымтар һәм киң әйтелешле сузыклар; 3)
иреннәрнең катнашуы буенча: иренләшкән һәм иренләшмәгән сузыклар; 4) озын
һәм кыска сузыклар. Тартык авазларның яңгырашы (сыйфаты) исә аларның ясалу
урынынà, ясалу ысулына, тавыш һәм øауның катнашуына бәйле була.
Татар һәм рус телләрендә сузык авазлар өлкәсендә сыйфаты, ягъни
әйтелеше һәм яңгырашы áóåí÷à бер-берсенә якын торган авазлар икәү генә. Болар у
һәм и авазлары; а авазы татар телендә авыз куышлыгында арттарак ясала һәм
шактый көчле о-лашу төсмере белән әйтелә. Мәсәлән, татарча: Казан, русча Казань.
ŏ, ō сузыкларының әйтелеше төрлечә. Татарча: ŏн, тŏрмыш, кŏрыч; русча: ōн, Кōля,
тōрт; ě, ē сузыклары: бěр, кěшě – татарча; вēра, сēгодня, тēма – русча; ы, ы
сузыклары: кыр, ындыр; русча- сыр, тыл һ.б. Төрлечә яңгырашлы авазларның актив
икетеллелек шартларында бер үк хәрефләр белән бирелүе исә чыннан да
“авазларның үзенчәлеге җуелуга, һәм, ахырчик, ике телнең дә табигатен җимерүгә
китерүе”1 көн кебек ачык.
Кириллицага нигезләнгән хәзерге татар язуы никадәр генә кимчелекле
булмасын, аны төзегән галимнәрнең тырышлыгын һәм мөмкин булган кадәр
телебезнең үзенчәлеген саклап калырга омтылышын билгеләп үтмичә мөмкин түгел.
Алар шактый кискен каршылыкларны җиңеп, рус әлифбасына татар теленең
үзенчәлекле авазлары өчен 6 хәреф, ә, ө, ү, җ, ң, һ хәрефләрен өстәүгә ирешәләр.
Әгәр кайбер галимнәр тәкъдим иткәнчә, рус әлифбасыннан бер адым да чигенмәскә,
рус хәрефләре белән генә чикләнергә дигән һәм, татар сүзләрен тярязя (тәрәзә),
сюзьларнень (сүзләрнең), жьир (җир), хьям (һәм), усью (үсү) рәвешендә язарга дигән
караш узган булса, татар теленең киләчәк язмышы нинди булачагын күз алдына
китерү авыр òœãåë2.
Татар һәм рус теллләренең тартык авазлар системасы (консонантизм) берберсеннән сузык авазларга караганда да ныграк аерыла. Һәм аның иң беренче сәбәбе
шунда, рус телендәге тартык авазларга татар телендәге, һәм күп кенә башка
телләрдәге типологик уртак билгеләрдән тыш (ясаëу ысулы, ясалу урыны, акустик
яê) өстәмә билге, өстәмә үзенчлек хас: алар фонологик яктан калынлык-нечкәлек
буенча да бер-берсенә капма–каршы куелалар. Икенче төрле әйткәндә, рус телендә
калын һәм нечкә тартыклар бар, һәм алар сүздә мәгънә аералар: дал-даль', мол-мол',
сидит-сидет', ходок-ходь'ба һ.б. Татар телендә исә андый дәрәҗәдәге нечкә
тартыклар юк, һәм татар кешесе өчен шуңа күрә рус сүзләрендәге л', ж', ш', д', т'
тибындагы нечкә тартыкларны әйтү орфоэпик яктан беркадәр кыенлык та тудыра.
Сулейманов Дж. Зачем татарам “Яналиф-2” // Ж. Казань, № 2 / 2001 – 60 б.
Сsлђйманов Ќ. К?рсђтелгђн мђкалђ - 61 б.
2
Бу турыда тулырак карагыз: Курбатов Х. К?рсђтелгђн хезмђт – 107-109 б.
1
1
Мондый очракта рус телендәге бик нечкә тартыклар уртача нечкә тартыклар белән
алыштырып әйтеләләр, ягъни иди, идти, тихо кебек сүзләрдә интерференция
барлыкка килә, алар татарча акцент белән әйтеләләр. Ә кайвакыт, киресенчә, татар
сүзләре дә, русчадагы кебек, бик нечкә тартыклар белән әйтелә: д'имәк, игът'ибар
һ.б.
Татар һәм рус телләрендә тартыкларның бу ñûéôàòû төрле телләргә хас
типологик үзенчәлекләр белән бәйләнгән. Һәм àëàð авазларның сыйфат
аермалыкларыннан тыш, һәр аерым телдә сузык һәм тартык авазларның үзара
пропорциясе, аларның язуда бер-бер артлы тезелеп килү үзенчәлеге белән дә тыгыз
бәйләнгән. Татар һәм рус телләрендәге бу пропорцияне башка телләр белән
чагыштырып караганда, түбәндәге картинаны күрәбез:
Татар телендә: 13 сузык, 28 тартык;
Рус телендә: 6 сузык, 37 тартык;
Инглиз телендә: сузыклар - 12 монофтонг, 9 дифтонг, тартыклар - 24;
Алман телендә: 15 сузык, 3 дифтонг, 18 тартык.
Типологиядә шунысы да ачыкланган: сузык авазлар чагыштырмача күбрәк
булган телләрдә тел системасында алар әһәмиятлерәк роль уйныйлар; ә сузыклар аз
булган телләрдә (мәсәлән, рус телендә) тартык авазлар, киресенчә, сузыкларга
тәэсир итәләр, һәм телдә активрак роль уйныйлар. Бу яклап татар теле беренче
типтагы телләргә керә, һәм чыннан да бездә сузыкларның тартыкларны үзләренә
буйсындыруы ныграк чагыла. Татар телендә тартыклар калынлык-нечкәлек буенча
фонологик яктан бер-берсенә каршы куелмыйлар, аларның сүз эчендә калынрак яки
нечкәрәк әйтелүе тулысынча калын яки нечкә сузыкларга бәйле. Мәсәлән, бар-бәр,
мал-мәл, тор-төр, тал-тел һ.б. Икенче төрле әйткәндә, татар телендә сузыклар
гармониясе генә түгел, тартыклар гармониясе дә бар дигән сүз. Авазлар составында
6 гына сузык булган рус телендә сузыклар, киресенчә, тартыкларга буйсыналар,
ягъни сузыкларның калын яки нечкә әйтелеше күпчелек очракта рус телендә
тартыкларга бәйле. Мәсәлән, мал – мял [м'ал], танк – тянеò [т'анет], сад – сядь
[с'ад], воз – вёз [в'оз] һ.б.
Шул рәвешле татар һәм рус теленең фонологик системасындагы төп аерма
рус телендә тартыкларның калынлык-нечкәлек буенча оппозициясенә бәйләнгән.
Һәм кирилл әлифбасының татар телендә һәм шулай ук башка төрки телләргә туры
килмәве дә êœáðê шушы үзенчәлек áåëí àžëàòûëà.
Эш шунда ки, гамәлдәге рус әлифбасында нечкә тартыкларны белдерү өчен
махсус хәрефләр юк, һәм аларны белдерү өчен түбәндәге өстәмә билгеләр бар:
а) нечкә тартык янында нечкәлек билгесе ь куела: быть, моль, резьба;
б) тартыкның нечкәлегенә ишарәләү өчен а, у, о хәрефләре урынына я, ю, е
хәрефләре языла: тянет, тюк, учет;
в) è, å нечкә сузыклары янында тартык нечкә әйтелә һ.б.: идти, дети, лихо
һ.б.
Һәм шул ук рус теленең авазлар системасын язуда бирү өчен алынган бу
өстәмә хәрефләр барысы да урынсыз рәвештә татарча кирилл әлифбасына да
алынган һәм алар, беренчедән, авазларның үзенчәлеген язуда чагылдыру өчен зур
кыенлык тудыралар, орфографияне катлауландыралар, һәм, гомумән, теленең
табигатенә зыян китерәләр.
Шуны да искәртеп үтәргә кирәк, төрки телләрдә кирилл әлифбасын
куллануныž бөтен дәвамында диярлек галимнәр бу әлифбаның төрки телләрнең
авазлар системасына туры килмәве, гамәлдәге әлифбаларны һич югы реформалау,
үзгәртү кирәклеге турында сүз алып бардылар. Бу уңайдан тšðêèÿò÷å-галим
Н.А.Баскаков сүзләрен êèòереп үтәргә мөмкин: “Һәр сүздә морфемалар чиге ачык
билгеле һәм иҗекләргә бүленешнең үз үзенчәлеге булган төрки телләр өчен методик
юнәлештә морфемаларга, иҗекләргә бүленешенең бу тибын сакларга ярдәм итә
торган әлифба сайлау мөһим. Шуңа күрә хәрефләр системасында тартык һәм
сузыклар җыелмасын белдергән я, ю, ё билгеләре булган рус әлифбасы төрки телләр
өчен яраксыз”1. Икенче бер тюрколог галим И.В.Кормушин шулай ук әлифбада я, ю,
е, ё хәрефләрен куллану нечкә тартыклары булган телләр өчен генә яраклы дип
саный һәм: “àндый нечкә (йотированный) тартыклар СССР халыклары арасында
неíец телендә һәм кайбер кавказ телләрендә генә бар, шуңа күрә калган телләрдә я,
ю, е, ё хәрефләрне кулланудан баш тартырга кирәк”2, - дип билгеләп уза.
Нечкә тартыклар янында а, у, о авазларын белдерүдән тыш, бу хәрефләр рус
телендә й катнашында авазлар җыелмасын да белдерәләр: йа (ÿ), йу (þ), йо (¸), йы (å).
Кирилл әлифбасына нигезләнгән татар язуында бу хәрефләр íè÷åê êóëëàíûëà
соң? Я, ю хәрефләре шулай ук авазлар йа, йу җыелмасын белдерәләр: яңа, (йаңа),
юрган (йурган), берьяклы (берйаклы), берьюлы (берйулы); әмма шуны да искә алырга
кирәк татàр теленд бу хәрефләр һәркайсы икешәр аваз җыелмасын белдерә:
éа
йу
я
ю
йә
йү.
€ бу исә язылыш кагыйдәләреí бик катлауландыра. Әлеге хәрефләр нечкә сузыклар
Ÿ•ì й àâàçû җыелмасын белдергән очракта, аларның нечкә укылышын махсус
нечкәлек билгесе белән күрсәтү ихтыяҗы туа: яшь, ямьле, юньле һ.б. Орфография
төзегәндә бу сүзләрнең язылышы йәш, йәмле, йүнле рәвешендә ягъни я, ю ларсыз
бирелсә, күпкә отышлырак булган булыр иде. é àâàçû белән ясалган кайбер
күтәрелмә дифтонгларның (йо, йө) орфографиядә чагылышы бу мөмкинлекнең бик
реаль èêíåí күрсәтә. Мәсәлән, йокы, йөрәк, йолдыз һ.б.
Әлифбадагы Ее хәрефе белән хәлләр тагын да катлаулырак, ул татар язуында
дүрт төрле (!) вазыйфа башкара: а) сүз һәм иҗек башында йы авазлар җыелмасын
белдерә: елга (йылга), ерак (йырак); б) нечкә сузык белән йе авазлар җыелмасын
белдерә : егет (йегет), егерме (йегерме); в) рус алынмаларында киң әйтелешле е
авазы урынына йөри: инженер, революионер, комитет; г) татарча кыска әйтелешле ĕ
авазын белдерә: бер, кеше, ике. Бу күпвазыйфалылык үзе үк инде әлифба төзүнең
“һәр хәреф бер генә аваз белдерергә тиеш дигән” принцибына каршы килә.
Әлифбадагы Ёё хәрефе рус телендә о авазының нечкә вариантын яки йо
авазлар җыелмасын белдерә, һәм аның татар язуы өчен бөтенләй кирәге юк. Чөнки
татар телендә нечкә о мөстәкыйль фонема ө áåëí, ә йо, йө авазлар җыелмасы
уңышлы рәвештә язуда ике хәреф белән күрсәтелә: йорт, йөри, йөгерә һ.б. Татар
язуында ё хәрефе щётка, ёлка (чыршы) кебек алынмаларда гына очрый.
Әмма гамәлдәге татар әлифбасының катлаулы һәм җайсыз булуы барыннан
да бигрәк үзенчәлекле [w], [къ], [ гъ] àâàçëàðûí язуда бирү өчен хәрефләр җитмәүгә
бәйләнгән.
Татар телендәге ирен-ирен тартыгы w тарихи чиратлашу нигезендә барлыкка
килгән үзенчәлекле аваз г (ğ) ~ w: ağir- аwыр; аğiz-аwыз; sağ-caw һ.б., һәм ул үзенең
әйтелеше белән рус телендәге ирен-теш тартыгы в дан шактый нык аерûëа. Татарча
Баскаков Н.А. Достижения и проблемы в усовершенствовании алфавитов и орфографий современных
тюркских языков // Опыт совершенствования алфавитов и орфографии языков народов СССР. М.: “Наука”,
1982 –29 с.
2
Кормушин И.В. Основы графемологического анализа русского алфавита и проблемы расширения его
графемного состава. // Опыт совершенствования алфавитов и орфографий языков народов СССР. – М.:
“Наука” , 1982 – 20 с.
1
w ул иреннәр катнашында ясала һәм йомшак әйтелә, күбрәк ярымсузык буларак
характерлана: авыл (awыl), тау (taw), дәү (dәw), Вәли (Wәli) һ.б. Кирилл
әлифбасында бу аваз һәм рус телендәге йомык в авазы бер үк Вв хәрефе белән
бирелү сүзләренең татарча яңгырашын боза. Бу хәлне мәктәп укытучылары
авызыннан да еш ишетергә туры килә; мәктәпкә килгәнче татарча дөрес сөйләгән
бала сүзләренең язылу рәвешенә ияреп: вакыт, тавык, савыт кебек сүзләрне бозып
әйтә башлый. Шунысы да бар, w авазы әлифбада ике төрле бирелә: сүз һәм иҗек
башында шул тартык аваз хәрефе Вв белән языла: Вәли, вакыт, да-выл, ка-вын; ә
иҗек ахырында һәм сүз ахырында сузык аваз хәрефләре у, ү аша бирелә: òау (taw),
дәү (dәw), саулык (sawlik), тауда (tawda). Әлифба төзүчеләр бу очракта, күрәсең,
шуны искә алганнардыр, әгәр [w] авазы тав, сав, дәв рәвешендә сүз ахырында да в
белән бирелсә, ул сүзләр таф, саф кебек яңгырар иде, чөнки татар теленең фонетик
закончалыклары буенча, сүз ахырында күпчелек тартыклар саңгыраулашалар.
Тартык авазларны язуда биргәндә кирилл әлифбасының иң кимчелекле ягы
шулай да татар теленең калын (увуляр) [къ], [гъ] авазлары өчен махсус хәрефләр
булмауäà ÷àãûëà. Татар телендә тел артында ясала торган ê, ã àâàçëàðû Ÿ•ì óâóëÿð
калын [къ], [гъ] авàзлары – аерым фонемалар, аларның әйтелеше (артикуляциясе) дә,
яңгырашы да бер-берсеннән нык аерыла. Язуда исә алар һәр икесе бер үк хәреф – Кк
белән күрсәтелә: карга, көл, кара, күрә; Гата, гөл, агач, иген һ.б. Тартыкларның
әйтелеше күбрәк калын яки нечкә сузыкларга җайлашканга (сингармонизм),
әлифбаның áó кимчелеге татар теленең үз сүзләрендә әле ул кадәр сизелми, ә гарәпфарсы алынмаларында калын [къ], [гъ] авазлары нечкә сузыклар янәшәсендә дә килә
алганлыктан, язуда бу авазларны бирү чишә алмаслык кыенлыклар тудыра.
Ә татар теленең лексик составында, рус телендәге борынгы грек алынмалары
кебек үк, гәрәп-фарсы алынмаларының шактый зур катлам тәшкил итүен аерым
исбатлап торуның кирәге юк, безнеңчә. Алар инде мең ел дәвамында кулланылып,
телебезнең аерылмас бер өлешенә әверелгәннәр.
Бу хәлдән ничектер чыгу өчен, әлифба төзүчеләр андый сүзләр өчен,
дөньяның бер генә телендәге әлифбаäà да булмаганча, ясалма язылыш ысулын
сайлыйлар: калын [къ], [гъ] авазлары нечкә сузыклар янәшәсендә сүз яки иҗек
ахырында килгәндә, бу авазлар, калынлык билгесен дә өстәп, ике графема белән
күрсәтелә: нәкъ, тәкъдим, игътибар, тәкъдир; иҗек яки сүз башында килсәләр, алар
күршесендәге нечкә сузык үзенең калын пары белән алыштырыла, ә иҗек яки сүз
ахрындагы калын сузыкны нечкә итеп уку өчен нечкәлек билгесе куела: сәгатъ,
мәкалъ, сәнгатъ, табигатъ, хакыйкатъ һ.б. Орфоэпия таләпләре буенча бу сүзләр –
sәğәt, mәqәl, sәngәt, tabiğәt, xaqiqәt рәвешендә укылырга тиеш була. Берничә иҗекле
сүзләрдә сузыгы үзгәртелгән иҗектән соң нечкә сузык килсә, нечкәлек билгесе
куелмый: гамәл, гомер, галәм, êаләм. Бу очракта да алар ğәmәl, ğөmer, qәlәm, ğәlәm
рәвешендә укыла.
Күренә ки, әлифбада татар теленең үзенчәлекле авазларын белдерү өчен
хәрефләр җитешмәү орфографияне катлауландырып кына калмый, ул телнең төп
закончалыгы булган сингармонизмны бозуга, димәк, телнең табигый яңгырашын
бозуга китерә.
Кирилл әлифбасындагы нечкәлек билгесенең “ь” татар язуында кулланылуы
шулай ук гайре табигый бер күренеш булып тора. Рус язуында тартыкларның нечкә
әйтелешенә ишарәләүче бу билге гарәп әлифбасында да, латин әлифбасында да юк,
һәм ул татар язуында беркайчан да кулланылмаган. Чөнки, әйтелгәнчә, татар телендә
бик нечкә тартыклар юк, ә аларның чагыштырмача калын яки нечкә яңгырашы
тулысынча янәшәсендәге сузык авазларга бәйле: мал, мәл, тал, тел һ.б. Җитмәсә,
татар язуында áó áèëãå тартыкларның нечкәлеген белдерìè, ә иҗекнең íå÷ê•ëåãåí
áåëäåð, ягъни сузык авазны нечкәртү өчен кулланыла (!). Áу хәл èñ рус телле
татарларäа гына түгел, табигый татар телëе кешеләр өчен дә, ким дигәндә,
аңлашылмаучûлык тудыра.
Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, кирилл әлифбасының бу җитешмәгән
яклары татар язуы өчен генә түгел, бөтен төрки халыклар язуы өчен дә хас. Øóžà
êœð әлифбаларны камилләштерү турында сүз алып барганда, җитмәгән хәрефләрне
өстәп, кирилл әлифбасын реформалау ихтыяҗы турында äà éòåëäå. Әмма хәрефләр
өстәү генә дә мәсьәләне ахыргача хәл итми. Башкорт телендә, мәсәлән, әлифба
төзегәндә үк увулÿр тартыклар өчен махсус хәрефләр (къ, гъ) кабул ителә. Әмма
хәзергå баøкорт язуы, аның орфографиясендәге катлаулылыклар моның белән дә хәл
итåëми. Күренекле башкорт галиме А.Г.Биèøев әйткән сүзләргә колак салыйк:
“Хәзерге әлифбага башкорт теле 1940 елда күчте.Әлифбага барлык рус хәрефләре дә
кертелде, әмма аларның 10-сының үз мәгънәсе юк. Башкорт теленең үзенчәлекле
авазларын белдерү өчен өстәп тугыз яңа хәреф кабул ителде. Нәтиҗә буларак,
әлифба 42 хәрефтән тора. Шуңа да карамастан, әлифбадагы күп кенә хәрефләр
икешәр мәгънә белдерәләр”1. Чынлыкта, ãàëèì биреäә - төрки телләрдәге кирилл
әлифбасының иң кимчелекле ягын дөрес тотып алган: лифбаларның мондый
файдасыз катлаулыëûгы (38әр, 42шәр хәреф) барлык төрки телләр өчен дә хас.
Рәсәйдәге барлык төрки телләрнең 1939-40 елларда кирилл әлифбасына
күчүе шулкадәр ашыгычлык белән эшләнә, бер-берсенә ôонологик системалары
буенча, һәм гомумән бик якын торган төрки телләрнең әлифбасын эшләүдә
бернинди оешканлык, координация булмый, һәр тел әлифбасы үзбашка эшләнә.
Аларның уртаклыгы бары тик рус әлифбасындагы барлык хәрефләрне, кирәген дә,
кирәкмәñåí дә тулаем кабул итүдә генә чагыла. Үзенчәлекле авазларны язуда бирү
өчен төрле телләрдә төрле билгеләр кулланыла; алар арасында күпмедер дәрәҗәдә
уңышлы дип саналырдайлары булган кебек, мәсәлән, êомûк телендәге кебек,
килбәтсез язылыш та кабул ителә: къаргъа (qarga), агъач (agac) һ.б. кебек.
Шул рәвешле, кирилл әлифбасының татар телендә кулланылышын
графемологик яктан анализлаудан түбәндәге нәтиҗәләргә килергә мөмкин:
а) XVIII йөз башында Петр I тарафыннан кабул ителгән, һәм рус теленең
авазлар системасына оптималь дәрәҗәдә туры килә торган кирилл әлифбасы
бөтенләй башка системадагы татар теленең (һәм башка төрки телләрнең) авазларын
язуда бирүдә зур кыенлыклар тудыра; һәм бу очракта орфография катлауланып кына
калмый, ә телнең табигый яңгырашына да җитди зыян килә;
б) тикшеренүче галимнәр дөрес билгеләнгәнчә, яңгырашы, сыйфаты буенча
бер-берсеннән аерылган авазларны рус һәм татар язуында бер үк хәрефләр белән
бирү авазларның үзенчәлеге югалуга һәм, нәтиҗә буларак, телнең асыл табигате
бозылуга китерә. Шуны да искә алырга кирәк, әгәр 40-50 еллар элек татарлар рус
теленә үз телләрен камил белгән хәлдә килсәләр, соңгы унъеллыкларда инде татар
балаларының барысы да диярлек рус мәктәпләрендә уку сәбәпле, туган телне
өйрәнергә теләүчеләр татар теленә киресенчә рус теле аша киләләр. Әлифбадагы
хәрефләрнең бер үк булуы һәр авазның үзенчәлекле яңгырашын үзләштерүдә
кыенлыклыр тудыра. Шуңа күрә дә әлифбаны яңарту телне саклау, аны яклау, аның
турында кайгырту проблемалары белән турыдан-туры бәйләнгән.
§ 2. Латин хәрефләренә нигезләнгән татар әлифбалары.
(“Яңалиф – 1”) һәм (“Яңалиф – 2”)
Латин хәрефләренә нигезләнгән беренче татар әлифбасы - “Яңалиф”.
Татарстан республикасы Халык Комиссарлары Советының 1927 елгы 3 июль карары
белән кабул ителә, һәм ул ун ел дәвамында (1929-1939) гамәлдә йөри. Без алда әйтеп
1
Áèèøåâ À.Ã. Áàøêèðñêèé ÿçûê. Íåðåøåííûå âîïðîñû àëôàâèòà è îðôîãðàôèè.// Îïûò ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ àëôàâèòîâ è
îðôîãðàôèé ÿçûêîâ íàðîäîâ ÑÑÑÐ. – Ì.: - 42 á.
үткәнчә, яңа әлифбага күчүгә кадәр Татарстанда, һәм гомум төрки телләр күләмендә
шактый озакка сузылган тәфсилле хәзерлек эше алып барыла1. Күп фәнни
бәхәсләрдән соң кабул ителгән латинча татар әлифбасы, чыннан да, һәръяклап
уйланган һәм ныклап эшкәртелгән һәм фәнни нигезләнгән әлифба буларак гамәлгә
куела. Әлифбаны һәм орфография (имля) кагыйдәләрен эшләүдә Г.Нугайбәê,
Г.Ибраһимов, Г.Алïаров, Ф.Сәйфи-Казанлы кебек күренекле галимнәр һәм язучылар
күп көч куялар. Яңа әлифбаның иң отышлы ягы дип аның татар телендәге барлык
авазларны адекват рәвештә язуда чагылдыра алуын күрсәтергә мөмкин.
Татарча латин әлифбасының яңа варианты (“Яңалиф – 2”) Татарстан
республикасы законына таянып, Татарстан Министрлар кабинеты тарафыннан 2000
елның 23 декабрендә расланды. Әлифбаның бу варианты күренекле фонетист-галим,
профессор Х.Х.Сәлимов тарафыннан эшләнгән һәм академик М.З.Зәкиев
тарафыннан җентекләп редакöияләнгән. Әлифба яңа вариантта эшләнгәннән соң, ул
күп кенә галимнәр, язучылар, матбугат эшчәннәре һәм мәктәп укытучылары
катнашында кат-кат уртага салып тикшерелде. Урта мәктәптә латин әлифбасын
гамәлгә кую буенча махсус тәҗрибә-экñперимент та үткәрелде. Яңа әлифба күпчелек
галимнәр һәм телне кулланучы практиклар тарафыннан бердәм рәвештә хупланды.
Шуны да бик ышанып әйтергә мөмкин, латин хәрефләре нигезендәге яңа
әлифба – “Яңалиф–2” тулысынча элекке “Яңалиф” әлифбасына нигезлнеп
эшләнгән. Алар арасында чыннан да уртаклыклар бик күп: а) ике әлифбада да
хәрефләрнең саны һәм аларның тартык аваз хәрефләренә һәм сузыкларга бүленеше
бердәй диярлек: “Яңалиф-1”дә барлыгы 34 хәреф (10 сузык, 24 тартык аваз хәрефе),
“Яңалиф-2”дә - шулай ук 34 хәреф (9 сузык, 25 тартык аваз хәрефå). Элеккеге
әлифбадагы унынчы сузык [ый] ике хәреф (диграф) белән бирелã•í: üj (uqьj). Ике
әлифба арасында тартык авазлар өлкәсендәге аерма: яңа әлифбада русча ирен-теш в
авазыннан аермалы буларак, ирен-ирен авазы [w] w хәрефе белән êœðñòелә: waqıt,
элеккеге әлифбада бу èêå аваз (в, w) бер хәреф v белән күрсәтелгән иде: vaqьt, vьjşka.
Яңа әлифбада нәкъ èñêå ëèôáàäàãû÷à бирелә торган сузык аваз хәрефләре: Аа,
Әә, Ее, Оо, Өө, Uu, Ii; алар татар телендәге а, ә, е, о, ө, у, и авазларын белдерәләр.
Иске әлифбадан аермалы хәрефләр lı (ы авазын белдерә) һәм Üü (ү авазын белдерә).
“Яңалиф-1”дә ы авазы Üü хәрефе белән ү авазы Уу хәрефе белән күрсәтелә иде. Ы
авазын яңа әлифбада lı хәрефе белән бирү, безнеңчә, үзен аклый, чөнки элеккеге
хәреф Üь тартыклар янында нечкәлек билгесе буларак кабул ителергә дә мөмкин.
Ике әлифбадагы бу авазның бирелешен чагыштырыгыз: tünüclüq - tınıςlıq, ündür ındır, ürğaq - ırğaq һ.б. Сузыкларны бирүдәге икенче аерма - ү авазын Европа
телләрендәгечә Üü хәрефе белән язу: “Яңалиф-1”дә ул Уу хәрефе белән күрсәтелде:
Чагыштырыгыз: уrdәk- urdәk; kуzlek- kűzlek, bуlmә- bűlmә һ.б.
Тартык авазлар өлкәсендәге аерма шулай ук берничә генә хәрефкә карый:
“Яңалиф-1”
Яңалиф-2
Кириллица
Авазлар
(хәрефләр)
(хәрефләр)
Ģ
Ñ
Җ
Җ
Ñ
Ģ
Ч
Ч
Îj
ğ
г
[гъ]
J
у
й
й
Z
j
ж
ж
Биредә дә эллеккеге әлифбадагы хәрефләр уңышлырак булган дип әйтеп
бетереп булмый. Чөнки “Яңалиф-1” дә увуляр [гъ] авазын белдергән Оj, оj хәрефен
язу шактый кыенлык тудыра һәм андый хәреф кампьютерда да бөтенләй бирелми.
1
Бу турыда тулырак, карагыз: Курбатов Х. К?рсђтелгђн хезмђт, 74-107 a.
Яңа әлифбада ул Ğ ğ хәрефе белән алыштырылган. Шуны ук Z z хәференә (ул ж
авазын белдерә) карата да әйтергә мөмкин. Яңа әлифбада æ авазы Jj хәрефе белән
бирелә.
Таблицада чагыштыру өчен ике әлифбаны янәшәдә китерәбез.
№
Новый
п/п
Яžалиф-1
алфавит
(Яžалиф–2)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
буквы
печатные
A, а
В, b
С, с
Ç, ç
D, d
E, e
€, •
F, f
G, g
Oj, оj
H, h
I, i
J, j
K, k
L, l
M, m
N, n
Ņ, ņ
O, o
Š, š
Р, р
Q, q
R, r
S, s
Ş, ş
У, у
T, t
U, u
V, v
Х, х
Z, z
Z, z
Ь, ь
Ьj, ьj
Кириллица
А, а
Б, б
Ч, ч
•, •
Д, д
Е, е(э)
€, •
Ф, ф
Г, г
Гъ, гъ
, Ÿ
И, и
Й, й
К, к
Л, л
М, м
Н, н
Ž, ž
О, о
Š, š
П, п
Къ, къ
Р, р
С, с
Ш, ш
Њ, њ
Т, т
У, у
В, в
Х, х
З, з
Ж, ж
Ы, ы
[ый]
буквы
печатные
A, а
€, •
В, b
С, с
Ç, ç
D, d
E, e
F, f
G, g
Ğ, ğ
H, h
I, ı
İ, i
J, j
K, k
Q, q
L, l
M, m
N, n
Ņ, ņ
O, o
Š, š
Р, р
R, r
S, s
Ş, ş
T, t
U, u
Ü, ü
V, v
W, w
Х, х
У, у
Z, z
кириллица
А, а
€, •
Б, б
•, •
Ч, ч
Д, д
Е, е(э)
Ф, ф
Г, г
Гъ, гъ
, Ÿ
Ы, ы
И, и
Ж, ж
К, к
Къ, къ
Л, л
М, м
Н, н
Ž, ž
О, о
Š, š
П, п
Р, р
С, с
Ш, ш
Т, т
У, у
Њ, њ
В, в
В, в
Х, х
Й, й
З, з
Латин әлифбасының ике вариантында язылган шигырьгә игътибар итегез.
“Яңалиф-1”
Çir joqьsь
Яңа әлифба
(“Яңалиф-2”)
Cir yoqısı
Qьrоjа аq qardan
Jurоjan jabьlоjan;
Çir jazoja caqlь
Ujquoja talojan
Qırğa aq qardan
Yurğan yabılğan;
Cir yazğa ςaqlı
Uyquğa talğan
Ul tormas, joqlar
Qьşlar ytmic•, Qьjbladan qoşlar
Qajtьр зitmic…
Ul tormas, yoqlar
Qışlar ьtmiз•
Qıybladan qoşlar
Qaytıp citmiз•
Çir joqlьj tьnьc,
Kyrер tmle tšş,
Ujanьr le,
Tuqta, ytsen qüş!
Cir yoqlıy tınıз
Кьrеp tmle tšş
Uyanır le,
Tuqta, ьtsen qış!
§ 3. Яңа әлифба (“Яңалиф-2”) һәм татар теленең
фонетик системасы.
Латин нигезендәге яңа әлифбаның иң беренче отышлы ягы шунда, анда я, ю,
ё, ь, ъ тибындагы телебездәге авазларны бирү өчен яраксыз хәрефләр һәм билгеләр
төшереп калдырылган, һәм хәрефләр саны шактый кимегән (барсы 34 хәреф). Анда
шулай ук, әлифба төзүнең төп принцèплары җитәрлек дәрәҗәдә сакланган, ягъни яңа
әлифба “һәр аерым хәреф һәрвакыт бер генә, һәм һәрвакыт шул ук авазны
белдерергә тиеш” дигән принöипны күздә тотып эшләнгән. Бу гыйбарәне икенче
төрле “телдәге һәр фонеманың әлифбада үз билгесе, үз хәрефе булырга тиеш” дип
шәрехләп булыр иде.
Сузыклар. “Яңалиф-2” дә татар телендәге 9 сузык аваз1 9 хәреф белән
бирелгән: Аа, Әә, Оо, Өө, Uu, Üü, Ее, Ii, Іı. Әә, Өө хәрефләре галимнәр тарафыннан
беренче тапкыр “Яңалиф-1”гә кабул ителә; соңрак ул кирилл әлифбасына алына, һәм
шул ук шәкелдә яңа латин әлифбасына да кертелә. Яңа әлифбада берничә аваз
җыелмасын белдерә торган Яя, Юю, Ёё хәрефләре төшерелгән. Аларның
орфографияне катлауландыруы һәм әйтелешкә кире тәэсир ясаулары турында без
алда инде әйтеп узган идек. Күренекле тюрколог Н.А.Баскаков, мәсәлән, бу
хәрефләрдән котылу фонетик яктан гына түгел, ә төрки телләрдә төрле сүз
формалары ясалышын Ÿì сүз төзелешен табигый һәм анык хәлдә саклау өчен дә
кирәк äèï билгеләгән иде. Ягъни, үзенең грамматик төзелеше буен÷à тагылмалы
(агãлютинатив) телләргә кергән төрки телләрдә тамыр үзенең чагыштырмача
мөстәкыйль булуы белән аерылып тора, сүз ничек кенә төрләнсә дә тамырны аерып
алырга һәм шул хәлендә сөйләмдә кулланырга мөмкинлек бар. Ә һәртөрле сүз
ясагыч һәм форма ясагыч кушымчалар тамырга бер-бер артлы ялганып киләләр, һәм
аларны шулай ук бик җиңел бүлеп чыгарырга мөмкин. Куйдырттыргансыç (quy-dırt-tır-ğan-sız), авылдашларыбызга (awıl-daş-lar-ıbız-ğa) һ.б. Кириллицада исә тамыр
һм кушымчалар кушылган урында сүз кисәкләре – морфемаларның чикләре еш
кына җуела, сүз төзелешенең аныклыгына зыян килә. Мисал өчен, өендә сүзендә
тамыр - өй; ә язуда е, я, ю хәрефләрен куллану àðêàñûíäà тамыр кушымча белән
Татар телендђге барлык 13 сузык авазныz 10сы татар теленеz ?? авазлары: o,e, u авазлары рус теле аша
кергђн. € унынчы сузык – [ый] ныz фонемлык статусын барлык галимнђр дђ таныймыйлар. Язуда да бу аваз
ике хђреф белђн ae?aeђ: [ıy].
1
берегә һәм сүз төзелеше үзенең аныклыгын җуя. Мәсәлән, өендә (šy- en-dә), куя (quya), тоям (toy-a-m), сөя (sšy-ә) һ.б.
Яңа әлифбада икешәр аваз белдергән һәм нигездә, күтәрелмә дифтонглар: йа,
йә, йу, йү, йы, йе, йо урынында кулланылган я, ю, е, ё хәрефләрен кыскарту
экономияле язылыш таләпләренә дә артык зыян китерми, киресенчә орфографияне
нык гадиләштерә, аваз-хәреф мөнәсәбәтен аныклый: яшьлек – yәşlek, ютәлләп yütәllәp, югалды - yuğaldı, юньле - yünle, юньсез - yünsez, ялык-йолык - yalıq-yolıq һ.б.
Татар телендә ярымтар һәм бик кыска әйтелә торган ě авазы, шулай ук рус
теленнән кергән киң әйтелешле ē авазы äà кириллицада ике төрле хәреф белән
(элмәк, эш, элек, әмма: бер кеше) белдерелә: Ээ һәм е; бу исә шулай óê әлифба төзү
принципларына каршы килә. Бер үк төрле фонеманы ике төрле хәреф белән бирү
әлифбадагы Ее хәрефенең сүз һәм иҗек башында éû, йе авазлар җыелмасын
белдерүенә бәйле: елга, ерак, егерме, егет. Яңа әлифбада барлык күтәрелмә
дифтоногларны бер системада (йо, йө кебек) бирү бу каршылыкны бетерүгә дә ярдәм
итә, ягъни е авазы яңа әлифбада һәр очракта бер үк хәреф – Ее хәрефе белән бирелә:
eşçe, elek, вelem, elmәk, elgәre, әмма: yegerme, yeget, yıraq, yılğa, yırğanaq.
Тартыклар. Татар телендәге 28 тартык фонема “Яңалиф-2”дә 25 хәреф белән
белдерелә. Бары тик алынма щ һәм ц авазларының үз хәрефе күздә тотылмый, алар
хәрефләр җыелмасы белән бирелә; татар телендә бары берничә сүздә генә очрый
торган щ şč (шч) җыелмасы белән (şčîtêa, воrşĉ) бирелгән, ә ц авазын аның күпчелек
татар сүзләрендә с (s) авазы белән алышынуын күздә тотып, Ss хәрефе белән , ә
кайбер сүзләрдә исә ts хәрефләре белән бирү күздә тотылган: sirk, kwars, pitsa,
kırillitsa. Тын юлларында ук ясала торган (гортанная смычка) үзенчәлекле авазны
(хәмзә) традиция рәвешендә апостроф белән бирү дә, безнеңчә, үзен аклый: tә‛min,
tә‛sir, Qor‛әn; Апостроф шулай ук рус алынмаларында тартыкларның нечкәлеген
белдерү өчен дә кулланыла: al´bom, bol´nitsa.
“Яңалиф-2” әлифбасының тартыкларны белдерүдәге иң әһәмиятле һәм
отышлы ягы, шул рәвешле, барлык авазларны үзләренең махсус хәрефләре белән
белдерү, һәм ул кирилл әлифбасындагы барлык җайсызлыкларны бик җиңел юл
белән хәл итә. Ә югарыда күрсәтелгән кайбер чагыштырмача катлаулылыклар аз
сандагы алынма сүзләргә генә карый.
Әлифба турында сүз барганда, һәрвакыт барлык галимнәрнең, язучыларның,
хәтта киң җәмагатьчелекнең иң беренче таләбе әлифбага татар теленең үзенчәлекле
авазлары [къ], [гъ], [w]га махсус хәрефләр булдыру иде. Латин алифбасында
аларның аерым хәрефләр белән бирелүе аларíû татар әдәби телендәгечә дөрес итеп
уку, сингармонизмны саклау ìөмкинлеген òóäûðà, кирәксезгә ь, ъ билгеләрåí
куллану ихтыяҗыннан коткара. Аерым алганда, моны түбәндәге сүзләрнең язылышы
һәм укылышында ачык күрергә мөмкин: сәгать ~ sђğәt, каләм ~ qәlђm, Гали ~ Ğ•li,
мәкаль ~ mәqәl, канәгать ~ qђnәğђt, игътибар ~ iğtibar, галәм ~ ğђlәm, тәкъдим ~
tәqdim, нәкъ ~ nәq, табигать ~ tabiğәt, фәкать ~ fәqәt, фәкыйрь ~ fәqir, шагыйрь ~
şağir, шигырь ~ şiğer, õàêûéêàòь ~ õәqiqђt һ.б.
Әлифбадаãû бик йомшак өрелеп әйтелә торган ирен-ирен w авазына махсус
хәреф (w) алу шулай ук орфографияне җиңеләйт, һәм, иң әһәмиятлесе, телнең
табигый яңгырашын сакларга ярдәм итә: awil, dawil, waqit, watan һ.б.; ә рус
сүзләрендәге ирен-теш в авазы v хәрефе белән күрсәтелә: vışka, sovet, revolütsiә һ.б.
Бу өстәмә хәреф (w) шулай ук дифтоногларны дөрес билгеләү һәм һәрчак бертөрле
язу мөмкинлеген дә бирә. Кириллицада w авазы ике төрле юл белән бирелә: сүз һәм
иҗек ахырында ул у, ү хәрефләре белән күрсәтелә: тау (taw), дәү (dәw), ә сүз яки
иҗек башында килгәндә в хәрефе белән бирелә: Вәли (Wәli), та-вык (ta-wiq), дә-вер
(dә-wer) һ.б.
Латинча яңа әлифбаның отышлы яклары турында сүз алып барганда, башка
төрки телләр тәҗрибәсенә дә күз салырга мөмкин. Билгеле булганча, хәзерге вакытта
инде әзәрбәйҗан, үзбәк, төрекмән телләрендә латин әлифбасы гамәлдә йөри.
Бу телләрнең яңа әлифбага күчүе турындагы законнарда нигез итеп түбәндәге
дәллилләр китерелә: а) төрки телләрнең 1929 – 1940 елларда латин әлифбасын
кулланудагы уңай тәҗрибәсе1; б) латин әлифбасының төрки телләрнең авазлар
системасын төгәл чагылдыру мөмкинлеге; в) шулай ук бу законнарда
“республикаларның һәрüяклап үсешен тәэмин итœãә” һәм аларның “дөнья
коммуникациясе системасына керүен тизләтүг” юнәлгән булуы ассызыклана2 .
Яңарган төрки әлифбаларның уңай ягы тагын шунда, алар кириллицага
нигезләнгән әлифбалар белән чагыштырганда, бер-берсенә шактый якынайганнар,
һәм күп кенә хәрефләр кыскару исәбенә шактый төзекләнгәннәр. Үзбәк телендә
мәсәлән әлифбада барысы 31 хәреф һәм àïîñòðîô, әзәрбәйҗан телендә 32 хәреф; татар
телендә 34 хәреф. Бөтен әлифбалар элеккеге әлифба белән чагыштырганда 8-9
билгегә кыскарганнар. Шактый озак еллардан ук кулланылып килгән төрек
әлифбасында барысы 28 хәреф. Хәрефләр санындагы бу аермалар шуның белән
аңлатыла, төрки телләр бер-берсенә никадәр генә якын булмасын, аларның фонетик
системасында кайбер үзенчәлекләр дә бар. Угыз төркеменә караган төрек телендә,
мәсәлән, татар телендәге киң әйтелешле ә авазы, увуляр q , х, ң, билабиаль w
авазлары юк. Төрек теле белән чагыштырганда яңа татар әлифбасындагы
хәрефләрнең язылу рәвешендә дә аермалар бар: төрек телендә иренләшкән ө авазы
Öö хәрефе белән күрсәтелә (татар телендә Өө). Шул ук вакытта югарыда саналган
латин язуы нигезендәге төрки әлифбаларда уртаклык зур. Мәсәлән, түбәндәге
хәрефләр бу әлифбаларның барсында да бер үк рәвештә бирелгән: с(җ), ç (ч), ј (ж),
q (г), ğ (гъ), ı (ы), у (й); бу исә барлык төрки телләрнең латин әлифбасына күчүендә
тагын бер бик әһәмиятле фактор - аларның язуын бер-берсенә якынайту,
унификацияләү мөмкинлеге турында сөйли.
Латин әлифбасына кайтуның фәнни-лингвистик ягын шул рәвешле
шәрехләүдән, алифбаның төрле вариантларын чагыштырудан нинди нәтиҗәләргә
килергә мөмкин соң?
Яңа татар әлифбасы “Яңалиф-2” һәм аның орфографиясе галимнәр
тарафыннан фәнни яктан нигезле итеп төзелгән. Анда шулай ук беренче әлифба
“Яңалиф-1”нең уңай тәҗрибәсе уңышлы файдаланылган. Әлифба гамәлгә кую өчен
тулысынча яраклы. Аерым хәрефләрнең язылу рәвешенә караган фикер
башкалыклары телне һәм милләтне саклау белән турыдан-туры бәйләнгән бу бик
әһәмиятле эшне тоткарлау яки туктату өчен һич сәбәп була алмый.
Закон Азербайджанской Республики о â?ñстановлении азербайджанского алфавита с латинской графикой.
25 декабря. 1991 г.
1
Закон Республики Узбекстан о введении узбекского алфавита, основанного на латинской графике. 2
сентября 1993 г.
2
Şiğri b•yl•m
Ğabdulla Tuqaу
Bulmasa
Kem beler q•dereŋne, canım, d•rtle küŋel bulmasa?
Naz itr kemnrg gšl – qarşında bılbıl bulmasa ?
Surteŋneŋ iŋ çını, bel: şağıreŋ küŋelend•der;
Kšzgel•rd•n çın tšseŋne kürmiseŋ – ul bulmasa.
Birm•de L•yl• kebi m•xbübg dšnya bŸa;
Ul bolay ber qız ğına – qarşında M•cnün bulmasa.
•iç kileştermim sineŋ tšsle güzllek şaŸına,
Ιçmasam, ber xisle şağir d• kilep qol bulmasa.
Sağınır waqıtlar
I küŋelneŋ şawlap aqqan çişm•d•n safraq çağı!
I ğšmerneŋ nurlanıp üsk•n y•şel yafraq çağı!
Уuq ğ•meŋ bern•rs•d•n d•, barça eşlr al da gšl;
Kük t• kük tšsle zšb•rc•t Ÿ•m d• basqan cir - l•ğel.
••r ç•ç•k – seŋleŋ, apaŋ; abzaŋ – üsep torğan ağaç;
Sin sabıyday neçk• awaz berl• sayrıy sanduğaç.
Ç•çm•g•n cir kük – küŋelneŋ Ÿ•r güz•lg• buşlığı,
Tik qoyaşnı Ÿ•m tabiğtne sšyüd•n xuşlığı!
T••sser1
Ģšmerneŋ iŋ çiten, caysız, uŋğaysız ber minutında,
€g•r yansam qatı qayğınıŋ min utında,
Uqıym tiz-tiz küŋeld•n ber ğ•c•ib sür, Qšr‘•nn•n –
Ğazaplar m•ğn•wi ber qul il•n alınadır cannan.
Oça dild•n2 bšten şik-şšbŸlr, Ÿm min yılıy baslıym:
Yaŋaqlarnı mšq•td•s küz y•şeml• enceli başlıym.
Bštenl•y saflana küŋlem; uqıym iman, bulam mš‘min;
Kil• r•x•t ciŋellekl•r: x•l•s bulam3 awır yškdin.
Sibğ•t X•kim
Ürl•reŋne meng•ç
Ürl•reŋne meng•ç, tuğan yağım,
R•ş•ŋ bel•n bitem yudıŋ sin,
••rwaqıtta berg• urtaqlaştıŋ,
1
T••sser - t•‘sirl•nü
dild•n – ꜞåëä•í
3
x•l•s bulam – êîòûëàì, àçàò áóëàì.
2
Urtaqlaştıŋ barın-yuğın sin.
Ürl•reŋne meng•ç, tuğan yağım,
Cilferd•de y•şel külmgem…
Ni šçender başqa tšşt• tügel,
Ürl•reŋd• y•şem tügmen…
Ürl•reŋne meng•ç, tuğan yağım,
€kren d•şep, mine tuqtattıŋ…
Bar cılısın toyıp yatarmın kük
Ülg•ç t• min sineŋ tufraqnıŋ.
*
*
*
Bštenlyg inde yıraq-yıraq
Par aqqoşlar oçqan bu küld•n;
Min d• kit•r idem şul yaqlarğa qarap,
Tik ükenm•m mik•n, ükenm•m.
Min d kitr idem kšymlrd,
Kšym•l•rd• c•yge kiçlrd…
Armas mik•n qulım, talmas mik•n qulım
Işk•kl•rne yalğız işk•nd•?..
Kül qamışı kebek sarğaymasmı
Üz aqqoşım minem aqqoşım;
Annan başqa bxtem yartı ğına minem
Niçek itep yulım aq bulsın?
X•s•n Tufan
Qaysığıznıŋ qulı cılı
Dšnya mine üzg•rtte:
Yılamasqa šyr•tte
Külm•k ciŋen yırtasımı? –
Bylise bar yšrkne.
Suğışlardan zamana
Tuqtap torğan arada
Yaralarnı yamaştırıp
Yata idem dalada:
- Qayt!.. - dip xatlar kildelr…
Yullar… ozın idelr…
Qayttım.
- Busı alqaları,
Busı – qabre… didel•r.
Birde dšnya kir•kne:
Yılamasqa šyrtte…
Qaysığıznıŋ qulı cılı
Bylise bar yšrkne…
***
Sšyl•, izge Cayıq dalası,
Sšyl miŋa ütkn kšnnrne;
X•z•r, bolğar qaydan kilg•nne
Min alarnıŋ kandaş balası,
Sšyl•, izge Cayıq dalası.
X•z•r, bolğar qaydan kilg•nne
X•terl•mi sineŋ ürl•reŋ;
Küpt•n inde kümg•n çüll•rneŋ
Yulğa qomnar šyg•n cill•re
X•z•r, bolğar qaydan kilg•nne.
Min alarnıŋ qandaş balası,
Il basmadım Ÿ•m qan qoymadım,
€ xucası yaŋa dšnyanıŋ,
Tabiğ•tneŋ x•tta patşası –
Min alarnıŋ qandaş balası.
Rawil Fәyzullin
Әy, Tuğan cir! Tuğan cir!
Barlığıma sıyğan qәdәr
Bar yaxşılıq cıyğan cir!
Әy tuyğan cir! Tuynğan cir!
Tuıp üskәn ilemә qarap
Küz уәşlәrem qoуğan cir...
Әу, Tuğan cir! Tuğan cir!
***
Мin уәşәdem –
Cir cimerep xezmәt ittem
Ģөnki toуdım ilneŋ уaqti küzen –
Işetep tordım keşelәrneŋ xuplaw süzen.
***
Һiç nәrsәgә ğәñәplәnmim :
kürgәn, kürelg•n.
Şatlıq – qaуğılarnı sөzdem
Уөrәk tөbennәn.
Tamçı kөnlәşü yuq bezdәn
Aldan өlgergәngә.
Üzenә yazğan tiyeşlesen
Barıber ala bәndә.
***
Waqlar erelәnep qalır… bez kitkәç,
Уarlar ber tulışıp alır… boz kitkәç,
Ata yortında gөl şıtar qız kitkәç.
Zšlfәt
Xәrәkәttә yšrәk
Şığrım tulı һawa yoldız belәn,
Kűk gšmbәze, qara, nindi tere!
Xәrәkәttә ciһan… Qağıl ğınaAçılırğa tora bšten sere.
Kűzlәrenә bağam yoldızlarnıŋ,
Alar qarıy mıŋa mšlderәşep;
Şuşı qaraşlarnıŋ yaqtısına
Ģaqırası ide sine dәşep.
Şığrım tulı yšrәk yoldız bel•n,
Kűkrәgemdә yana, nindi tere!
Xәrәkәttә yšrәk… Qagıl ğınaAçılırğa tora bšten sere.
Birge yardan apğı yarğa
Tupıllardan yawğan mamıq
Ay nurında qar sıman,
Şul qәdәr serle dšnyada
Әllә nilәr bar sıman…
Әyterseŋ bu dšn`ya- ineş…
Ineştәn dә tar sıman!
Arğı yaqtan birge yaqqa
Sikerәse yar sıman.
Tege yarda tagın da ber
Bűtәn ğšmer bar sıman
Tšnge tupıl mamıqları
Ay nurında qar sıman!…
Renat Xaris
Kәşә awılı
Kibep barğan kűlkәyeŋneŋ
Dulqını belәn, Kәşә,
Qartayıp barğan qanımnıŋ
Dulqınnarı sšylәşә.
Suları kipsә dә, kűleŋ
Yәşәw өçen kөrәşә.
Kűz yәşlәrem birer idem.
Faydası tisә, Kәşәm.
Arabıznı yış ayırdı
Qar, yaŋğır, toman, rәşә,
Ә canım tamırı sinnәn
Һiç өzelmәde, Kәşәm.
Qaytam, kitәm… SirәklәdemĞafu itә kűr, Kәşә.
Min bit siŋa uylarımda
cәnnәtem dip endәşәm.
Robert Miηnullin
Әrem ise, әrem tәme
Qaytsam әgәr awılıma,
Ģıqsam әgәr bolınnarğa,
Әrem ise, әrem tәme
Elek yөrgәn urınnarda.
Ezlәp qaytam әremnәrneĢıqmıy gına islәremnәn.
Jsni-isni iserәm dә
Isәrlәnәm islәrennәn.
Şul әremnәr ise tula
Sağış digәn yaralarğa.
Уannarımda yuq berәw dә
Уaralardan aralarğa.
Уazmışlar da açı ikәn,
Açı ikәn әrem tөsle.
Өzmim әle әremnәrne,
Өzәr idem - әrәm tөsle.
Tınğı birmi әremnәrneŋ
Әle ise, әle tәme.
Mine genә әrnetәme
Әrem ise, әrem tәme?!
Әrem xise…
Әrem ğәme…
Mөdәrris Әğlәmov
Qoş
Уoqlıylar usaqlar tınlıqnı nıq saqlap,
Уoqlıylar qayınnar ber-bersen qoçaqlap.
Tın ğına atlıym min, atlıym min suqmaqtan,
Urmanım tөşlekkә qoşların yoqlatqan.
Barı ber qoş qına yoqlamıy nigәder,
Berűzem - ni ğәm bar, ni şatlıq, ni qәder?
Kűrәseŋ, aŋarda bik neçkә bәğerder
Ul qoşlar ilendә, mөğәyen, şağirder.
***
Alannarğa qoyılıp qalğan
Ap-aq balan çәçәge…
Aqlığın әllә tuğan cir
Balannarğa çәçәme?
Sayladımmı min alannı,
Onıtmammı balannı?
Tuğan cirem,
Min dә sineŋ
Aq çәçәkle balaŋmı?
Razil Wәliev
Awılğa qaytu
Aşıqtırıp etә iŋnәremnәn
Tuğan yaqqa buran.
Šy•nkel•r awıl başınaça
Qarşı çığıp torğan.
Qart өyәnke dawıldandır inde,
Qayırılğan, sinğan.
Kűtәrelep kilә alsu koyaş,Cir yөrәge sıman.
Al qoyaşqa taba yөzne totıp,
Kűpme yullar űttem!
… Dšn'yada tik bezneŋ awıldadır
Јpi isle tšten…
Taŋ cırı
Uŋda yullar, sulda yullar…
Уullarğa kemnәr çığar?
Taŋda yeget cirlap uzsa,
Qız kűŋele niçek čıdar?
Уeget kitәr yıraqlarğa,
Ezlәren yaŋğır yuar.
Qız kөn sayın çılәk asıp,
Awıl başına çığar.
-Kөtmә, - dip űrtәrlәr qızlarAnıŋ kűŋele çuar.
Уaŋğır tűgel, kűz yәşlәre
Qıznıŋ irenen yuar.
Uŋda yullar, sulda yullar…
Qaytmıyça niçek çıdar?
Taŋda yeget cırlap qaytır,
Qız yөgerep qarşı çığar.
Rђdif Ğataş
Уanğan yšrәk, suzılğan qul-mineke.
Ike tolım, qap-qara kűz - sineke.
Уegerme ike qoyaş eze - mineke.
Unaltı yaz, gšlçәçәklәr - sineke.
…Al yšrәgem! Bűgennђn ul sineke.
Sineŋ yšrђk bulsın lђkin mineke.
Al qullarım! Nıq qatı qul-sineke!
Уazıŋ, yђmeŋ sineŋ bulsın mineke.
Sin rizamı? Уuq diseŋme? Sineŋ eş.
Sšymђ mine, onıt! – diseŋ? Sineŋ eş!
… Tik onıtu һәm onıtmaw-minem eş.
F•nnur Safin
Tuğan cirk•y, is•nme!
Tuğaylı da, turğaylı da,
Çişm•le yaq, is•nme!
Gšl-ç•çklr isen tšyp
Cılı cill•r is•me?
M•ŋge y•şel naratlar Ÿ•m
Aqsaqallar is•nme!
Canım y•ş•rg•nd•y bula
Sezg• qaytıp kilsm ber…
***
Nindi ozın yul bu - ğšmer!..
€kren gen• baram bu yuldan.
Yšr•gem• barlıq zamannarnıŋ
Yaraları güy• uyılğan.
Nindi qısqa yul bu – ğšmer!..
Oçıp üt•m yıllar arasın!
Sineŋ qulday yomşaq citez cill•r
Sıypap ala yšr•k yarasın.
Zinnur Mansurov
Tuğan уortta
Miçtәn ipi çığarğandır әni
Mendәrlergә tezep salğandir.
Çalma-çalma bolıt, kűk tutırıp,
Baş šstendә tuqtap qalğandır.
Kšmeş baldaq balqıp qalıqqandır
Buу qızlarğa çışmә tөbennәn.
Mәçettәge aysız manarağa
Ay qunğandır, tšşep kűgennәn.
Turğaylarım qoyınadır kűktә,
Buraznağa yoldız tamadır.
Tamırlıdır ilneŋ nigez taşı,
Tђrђzendђ taŋnar yanadır.
Nurmšx•mm•t Xisamov
***
Küksel yallı yšgrek poyızlar,
Mine qayçan alıp kit•rsez,
Qazanıma qayçan ilt•rsez,
Küksel yallı yšgrek poyızlar.
Kiçersenn•r mine arışlar –
Yuq, bu tügel sezne xurlawım –
•iç tuymadım sezd•n, qırlarım,
Kiçersenn•r mine arışlar.
Tik canımnıŋ şundıy ğ•d•te:
•aman sorıy üzen• x•r•k•t,
X•r•k•tsez aŋa h•lak•t –
Tik canımnıŋ şundıy ğ•d•te.
D•ş• üzen• yaŋa ofıqlar –
Güy• anda minem yazmışım;
€ bazmasqa xaqım barmı soŋ
D•ş• üzen• yaŋa ofıqlar?!
Küksel yallı yšgrek poyızlar,
Mine monnan alıp kitegez,
Qazanıma tizr•k iltegez,
Küksel yallı yšgrek poyızlar!