Сонуч явязи
advertisement
Son söz əvəzi DOĞU VE BATI – ALTERNATİF SOSİAL MODELLER Sosial gelişimin belirli aşamalarında kendini kavrama düzeyine ulaşan insan toplumu sonralar bu durumdan memnun kalarak belli bir zamanda durgunluk halini yaşıyor. Sanki, gelecek bu güne bağlanıyor ve toplumun fikir potansiyeli tedricen toparlanarak, onun iç düzenini bozan bir düzeyə ulaşıyor. Sosial problemin çözülmesi bir «normal» toplumdan diyerine geçişin temelini oluşturuyor sanki, her şey T. Kunun bilimin gelişim modeli kavrayışına uyaraq gerçekleşiyor. Marksizmin sosial-ekonomi formasyonlar ve Toynbinin uygarlıqlar teorisi toplumun diskret gelişiminin konkret belirtilerini gösteriyor. Tüm tarihi devirlerde olduğu gibi, tüm insanlığın, sosial gelişimin ve her bir insan hayatının anlamı aranmaktadır. Bu kendini sosial ülkünün belirlenmesinde, tarihin anlam ve amacında gösteriyor. İnsanlık tarihinin temelini oluşturan, mükemmel toplum düzenini arayan ve sosial ideal düzeyinde kendini anlamağa neden olan fikirler, utopist teoriler, maarifçilik felsefesi, Kant ve Hegelin felsefi düşüncesi şeklinde günümüze ulaştı. Toplum sonsuz düzensizlik durumunda değildir. Onun belirli gelişim aşamalarında sosial düzenlenmeye tedricen yardımcı olan ideyalar yaranıyor ve «ideya kitlelere ulaşarak» devrimlere, yeni sosial kurum, hukuki norma ve kanunvericilik sistemlerinin oluşmasına neden oluyor. Yeni insan nesli, artık yeni sosial gerçeklikte yaşıyor. İnsan – toplum ilişkileri uzlaşarak, mevcut çelişkiler tedricen kaldırılıyor. 566 Son söz əvəzi İnsanlar sosial çevreden memnun kaldıkları halde, tek amacı onunla uzlaşmak oluyor ve yeni toplum modelinin aranmasına ihtiyac duymuyor. Hala «çevreyle uzlaşmak» prensipini destekleyen Heraklit, sosial çevreden değil, tabiî çevreden bahsediyordu. Bu bakımdan, onun düşüncesi daha çok doğu düşüncesiyle uzlaşıyor. Çünki, Batı uygarlığının temelinde insanın doğayla uzlaşması prensipi değil, onu kendisine tabi ettirmek iradesi duruyor. Dikkat edilirse, bu karar insandan topluma geçerek, yeni toplum iradesi biçiminde meydana çıkıyor. İnsanın sosial çevreye uzlaşması, Batı düşünce tarzından ileri gelen bir niteliktir. İnsan sosial varlık gibi doğaya karşı çıkmakla kendisini tasdik ediyor. Bir tarafdan sosial gelişimin belirli aşamalarında milli ideya, sosial ülkü, ideologiya ve b. Biçimde yaranan yeni ideyalar aranıyor, diğer taraftan onlar pratik bakımdan gerçekleştiriliyor. Bu veya diğer paradigma tarihin çeşidli devirlerinde egemenlik kazanıyor ve onun sınırları dahilinde ideyalar aranıyor. Yeni sosial ideyalara bir ihtiyacın duyulmaması ve yeni sosial kuruluş modellerinin aranmaması, normal bir toplum için eksikliktir. Toplumu olduğu gibi kabul eden insanlar, onda kaybolur ve toplum şahsiyet üzerinde egemen oluyor. Geçmiş nesillerin aradıkları ideyaların verdikleri semereyle, sosial gerçekliğe dönen ideologiyaların qanunvericilik düzeyinde tasdiki ile yeterlenen yeni nesil bu hukuk normalarını öğrenmekle veya onları gerçekleşdirmekle kendi imkanlarını sınırlandırıyorlar. Batının klasik kapitalizm devrinde yaranmış standart azadlık ülkülerine uygun olarak yeni nesil formalaşmıştır. Kanunların egemenliği, hukuki devletin vatandaşlarının tüm azadlık ve hukuklarının temin olunduğu bir durumda insanın toplumdan memnun kalmaması için bir esas yokdur. Toplum öyle düzenlenmiştir ki, orada her bir insan kendi yeteneğini gerçekleşdirmekte şanslıdır. Ayrı ayrı insanların gayreti sonucunda, qenel sosial gelişim prosesi oluşuyor ve Batı uygarlığının büyük üstünlüğünü oluşturan kumulyativlik prensipi ödeniliyor. Böyle, çağdaş Batı toplumu uygarlığın talebleri ile uzlaşmıştır. İş bölümünün düzgün teşkili, insanların çeşidli alanlarda 567 Son söz əvəzi ihtisaslaşması ve profesyonel gayretlerin en optimal toplanma türlerinin bulunması sosial gelişime büyük neden oluyor. Batı dünyası bilhassa sosial gelişimde hızla ilerilediğinde, doğu dünyası ayrı ayrı şahısların gelişmesini, insanların manevi kamilleşmesini tecrih ederek sosial gelişimin optimal formülünü bulamamış ve ya bunun için hiç bir çaba göstermemiştir. Kumulyativlik prensipi ancak Batı dünyasına hizmet etmişdir. Doğu ile Batının karşılaştırılması, bilim ve sanat karşılaştırılmasına benziyor. Doğu daha çok sanatla, Batı ise bilimle özdeşleniyor. Kumulyativlik bilimi farklandıran özel bir niteliktir. Bu gün bir okul öğrencisi fizikanı İ.Nyutondan çok biliyor. Sıradan bir ilmi işçi, aspirant A.Eynşteynin teorisine ilaveler ediyor ve onun tatbik alanını genişlendiriyor. Bunun böyle olması da gerekiyor. Her hangi bir büyük bilim adamı bilim binasında bir kat ucaltıyorsa, sonrakı nesil artık bu yeni katta rahat yaşayarak onu ucaltmakla uğraşacaktır. Sanat alanında ise önemli olan kişiliktir. Her bir sanat eserinin özel değeri vardır. Onların toplanması ferdi niteliklerin emsalsizliğini ve sanat eserinin kendi estetik değerini kaybedebilir. Bu gün her hangi bir bestecinin L. Bethoven, P.İ. Çaykovski veya Ü.Hacıbeyovdan mükemmel bir sanat eseri yaratması düşünülemez ve tabii gelişmeye aykırı olan bir şeydir. Çağdaş ressamlar Rönesans devrinin ressamlarından daha güzel sanat eserleri yaradabilseydiler bile, Rafaelo, Vinçi, Mikelancelonun eserlerinin değeri zaman zaman artardımı? Her bir yeni şairler nesli Füzuli, Puşkinden ileri adımlasa veya onların bulundukları kata ulaşıp bir şeyler ilave edebilse, poeziyanın yapısı nereye kadar ucalardı? Genellikle, biricik bir poeziya veya musiki yapısından konuşmak mümkün değildir. Bizim sanat yaradıcılığını Doğu düşüncesiyle karşılaştırmakta amacımız, burada ferdi-manevi dünyanın öne çekilmesini göstermektir. İnsanın değeri zaten onun manevi kamilliyində aranıyor. Uyqunluk aynı zamanda onunla ilgilidir ki, burada optimal toplama mümkün deyil. Batıda ise insanların kişilik nitelikleri, onların birliyine engel olmaz. Çünkü birleşmek, birge çalışmak, karşılıklı ilişkiler toplumun 568 Son söz əvəzi teşkilatlanmasının özel ilkelerindendir. Çeşidli çalqılarda aynı notları seslendirenlerin bir şefdorkestre uyması Batı üslubuna uyuyor. Çeşidli seslerin harmoniyası semfonik etki yaradıyor. Aynı muzik aletlerinin seslerinden en iyi halde senkronluk oluşuyor. Yeni nitelik ise ancaq semfonikliyin sonucu olabilir. Doğu özdeşliye, Batı ise çeşidliliyin birliyine kavuşmak için çalışıyor. Birincisinde ayrıca bir şahsın, ikincisinde ise tüm toplumun İradesini gösteriyor. Aceba, Batıda birleşdirici amilin temelinde dayanan nedir? Estetik şüurdan farklı olarak rasional idrak, ilmi tefekkür tüm insanlar için aynı yapıya malik olduğundan, bu çevrede insanlar aynı dilde konuşuyorlar. Formal mantık birleşdirici amilə çevriliyor. Bu birliyi geliştiren matematik için obyektlerin tabiatı yok, onlar arasındakı nisbet önemlidir. Batı toplumunun bütövlüyü de bilhassa kişilik değerlerine dokunmadan sosial ilişkileri tenzimlemekten ileri geliyor. Tüm bilimler ilk önce formal mantığın ve matematiğin hizmetlerinden kullandığı için bilim çeşidli bilim adamlarının aynı prosese katılmasını temin ediyor. Bununla ilgili olarak ilmi eserlerin bazen birkaç müellifi oluyor. Bir eserde diğer eserlere dayanmak ilmi tatkikatın önemli ilkelerindendir. Sonunda her bir eser öncekilerin devamı gibi meydana çıkıyor. Belirli alanlarda tüm ilmi eserler ise sanki yegane bir ilmi eserin hisselerine çevriliyorlar. Batıda insanların faaliyyeti qenel sosial prensipler Çerçivesinde gerçekleşdirildiyinden, birçok adamlar aynı bir ideyanın reallaşmasına celbedilebilirler. İnsanlar bütövlükte toplumun hisselerini oluşturuyorlar. Bu baxımdan, Doğuda toplum insanların toplusu, Batıda ise insanlar toplumun hisseleridirler. Hisselerin qenel yapıda birleşmesinden bütöv mükemmel bir sistem yaranıyor. Evet, Batı dünyası çeşidliyin birliyi gibi mevcuttur. Orada kişisel iradeler kaldırılmadan, ferdlerin kendi teşebbüsüyle ilgilendiriliyor, birleştiriliyor. Yalnız ferdlerle ilişkilerde yok, etnik qrup ve küçük milletlerle ilişkilerde de medeni-manevi çeşidliliğin korunmasını sağlayan Batı dünyası sosial-hukuki alanda da özdeşliyin, birliğin taraftarıdır. Fakat, diğer halklarla ilişkilerde hukuk beraberliyi telkin eden Batı «kütlevi kültür» ihrac etmekle yeni bağımsızlığa kavuşmuş ülkelerin bağımsız manevi-medeni sıfatının yaranmasına 569 Son söz əvəzi engel oluyor ve bunun qaliba küreselleşmede (qloballaşma) siyasihukuki özdeşlemeye engel olacağını düşünüyorlar. Küreselleşme – batılaşma durumunda etnik qruplar, küçük milletler de çeşidli renglerde olan çay taşları gibi kalıblara dökülerek betonlaşıyor, kişilik, çeşidlilik kayboluyor ve dün güzellik gibi anılan özgünlük, bu gün eksiklik gibi anlaşılıyor. Bir qranit parçası, bir çay taşı kerpiç veya blok-beton gibi düzgün biçimde olmadığı için değersizleşebilir. Buna başka bir açıdan bakıldığında, tüm yorumlarımız paradoksal olabilir. Yani bu gün kişilerin hukuk ve azadlıklarından, bağımsızlıklarından, fikir plüralizminden, siyasi plüralizmden yanlız Batı dünyasında konuşuluyor. Zaten Batı dünyası artık yüzyıllardır ki, ayrı-ayrı kişilerin mutlu hayatını devletin ve toplumun önemli görevi hesap ediyor ve bununla ilgili belli bir hedefe yönelik faaliyet gösteriyor. Doğu ülkeleri ise zaten insan hukuklarının pozulması, ferdi azadlıkların sınırlanması, hepsinin bir adamın (padişah, hükümdar) iradesinin etkisində kalması delillerine göre tenkit olunuyor. Küreselleşmenin esas pozitiv niteliklerinden biri de bu ülkelerin vatandaşlarına hukuk ve azadlıklar getirmek, onlara ekonomi rekabet alanında kendi gücünu yoklamak şansı veriyor. Doğuda her bir insan kendisini toplumda değil, kendinde veya ailesinde buluyor ve daha büyük bütünün hissesi olamıyor. Diğer insanlarla ilişkiler şahsı ilişkiler, iki tarafın ilişkisi gibi kuruluyor ve onlar genel milli-sosial meraklara indirilmiyor, devletçilik meraklarından çıkış etmiyorlar. Bu ilişkiler sistemi, hukuk normalarına yok, daha çok ahlak ve geleneklere dayanıyor. Burada her bir insan kendisine lokal sosial çevre yaratmalı ve kendi azadlığını bu çevre dahilinde olan ilişkiler çerçivesinde bildirmelidir. Fakat, önemlesi odur ki, Batıda insanlara, ferdlere hukuk ve azadlık , serbest yaradıcılık imkanları, azad rekabet şansı bilhasse toplumla devletin, toplumun eliyle veriliyor. Azad olmak için, önce azadlıktan kısmen imtina etmeli, diğer insanlarla uzlaşmalı, birlikte çalışmalı, kendini devlet ve toplumdan bağımlı etmelisin. Bunun karşılığında devlet ve toplumda senin hukukla sınırlanmayan azadlığını koruyor. 570 Son söz əvəzi Her hangi bir toplumda veya sosial çevrede hiç kimse mutlak azadlığa ulaşamaz. Hegel, bununla ilqili olarak ''azadlık derk olunan zarurettir'' fikrini ileri sürmüştür. Önemli olan bu zaruretin sınırlarını optimal şekilde bildirmektir. Sosial normalara, hukuk kaydalarına kütlevi şekilde amel olunduğunda, her bir insan kendi faaliyetinin azadlık çerçivesini bilirlemek imkanı buluyor. Yani, kanunla sınırlandırılmayan her şey azaddır. Doğuda ise kanuna, hukuk normalarına ilqisizlik, önce ferdin azadlığının yüksek görüntüsünü yaratsada, aslında, azad faaliyet alanı şahsi ilişkilerin ve geleneklerin koruduğu ilave sınırlamalarla çok sıkıştırılıyor. Başkası için kanun işlemedikte bu senin de azadlığını sınırlamış oluyor. Çok az sayda olanlar da azadlığın artması ve toplumun normasından uzaklaşması, zaruret alanından belirsizlik, birçoğunun azadlık alanını da sonsuz sınırlandırıyor. XX yüzyılın ikinci yarısında Batıda formalaşmış toplum modeli kendisini en optimal model saydığı için yeni arayışların karşısı alınmışdır. Yeni devrin taleblerine uyan yeni ideyalar gerekiyor. Batı dünyası ise şimdi ancak hukuk normaları ve hazır stereotiplerle silahlanmıştır. Bütün dikkat sosial ilişkilere ve toplumun gelişimine yönelmiştir. Çağdaş devirde Batıda sosiologiya ilmi felsefeni geride koymuştur. Batıda büyük felsefeler devri arkada kalmıştır. Felsefe, ruh ve ideyadan mahrum olan sosial fikir, yeni toplumlar için seciyevi olan yeni eğilimleri, sosial dramatizmi yansıtamayacaktır. Yeni büyük ideyalar büyük tahayyülün sonucudur. Büyük şahsiyetler ve felsefeler devrini arkada bırakmış Batı artık bu missiyanı gerçekleştiremiyecektir. Bu gün, bu görev Doğuya bağlanıyor. Fakat, Doğu kendisi kaybetmiştir. O, kendini bulursa, kurtuluş yolunu da bulacaktır. Bu bakımdan ümid veren ideya Avrasiya ideyasıdır. Çünkü o, Doğu ve Batının genetik tarihi birliğinden kaynaklanıyor. 571 Son söz əvəzi Вместо послесловия ВОСТОК И ЗАПАД КАК АЛЬТЕРНАТИВНЫЕ МОДЕЛИ ОРГАНИЗАЦИИ ОБЩЕСТВА 572 Son söz əvəzi На определенных этапах общественного развития человечество возвышается до уровня самопознания. После этого общество, удовлетворенное процессом самопознания, функционирует в течение определенного периода как бы по инерции. Будущее оказывается прикованным к прошлому. Идейный потенциал общества постепенно накапливается и, наконец, достигает того уровня, на котором внутреннее равновесие общества нарушается. Разрешение общественной парадигмы создает основу для перехода от одного “нормального” общества к другому. Все происходит как будто в соответствии со схемой развития науки, предложенной Т.Куном. И выдвинутая марксизмом теория общественноэкономических формаций, и учение Тойнби о цивилизациях выражают конкретные проявления дискретного развития общества. Как и жизнь отдельного человека, развитие общества и человечества, в целом, должно иметь смысл, поиски которого велись на протяжении всей истории. Подход к этому вопросу выражался в поисках социального идеала, сущности и цели истории. Лежащие в основе истории человечества идейные поиски наилучшей организации общества привели к самопознанию в виде социального идеала, что проявилось в утопических теориях, философии эпохи Просвещения, а впоследствии, на уровне философской мысли Канта и Гегеля. Не все процессы протекают стихийно. На определенных ступенях развития общества созревают идеи, благодаря которым общество постепенно организовывается. “Идеи овладевают массами”, совершаются революции, формируются новые типы социального строя, в обществе устанавливаются новые законодательные системы и правовые нормы. Новое поколение людей живет уже в условиях новой социальной среды. Отношения между обществом и человеком гармонизируются, существовавшие ранее противоречия постепенно устраняются. В условиях, когда люди удовлетворены социальной средой, основная цель для них заключается в приспособлении к этой среде. Не остается необходимости в поисках новой модели общества. 573 Son söz əvəzi Принцип “приспособления к среде” выдвигался еще Гераклитом. Однако Гераклит говорил не об общественной среде, а о природной, естественной среде обитания. С этой точки зрения, позиция Гераклита в большей степени соответствует восточному образу мышления. Тогда как в основе западной цивилизации лежит не принцип приспособления человека к природе, а стремление подчинить ее себе. Если присмотреться внимательно, эта решимость передается от человека обществу, и возникает принципиально новое явление – общественная воля. Для западного стиля мышления характерно приспособление человека к общественной среде. Человек в лице общества противостоит природе и добивается самоутверждения. На определенных этапах общественного развития с одной стороны, идет поиск новых идей, что проявляется в форме национальной идеи, социального идеала, идеологии и т.п., а с другой – осуществляется их практическая реализация. В течение каждого исторического периода доминирует та или иная общественная парадигма, и идейные поиски протекают в рамках этой парадигмы. Недостаток такого нормализованного общества заключается в том, что здесь не возникает потребности в новых социальных идеях, не ведутся поиски новых моделей общественного устройства. Люди воспринимают общество, как оно есть, и растворяются в нем. Возникает доминантность общества над личностью. Поскольку идейные поиски предшествующих поколений принесли свои плоды, а идеологии уже превратились в общественную реальность и утвердились на законодательном уровне, последующие поколения ограничиваются лишь изучением этих правовых норм и их соблюдением. В западном мире в эпоху классического капитализма сложились стандарты идеалов свободы, и новые поколения формировались уже в соответствии с этими стандартами. В условиях существования правового государства, верховенства закона, обеспечения прав и свобод человека не возникает повода для недовольства обществом. Оно сформировано таким образом, что здесь каждый имеет шанс на реализацию своих талантов и способностей. Деятельность отдельных людей сумми574 Son söz əvəzi руется и образует единый процесс общественного прогресса. Тем самым, реализуется принцип кумулятивности, что является наибольшим преимуществом западной цивилизации. Таким образом, современное западное общество сформировалось в соответствии с требованиями цивилизации. Рациональная организация процесса разделения труда, специализация людей в различных сферах и нахождение наиболее оптимальных вариантов суммирования специализированной деятельности способствует общественному прогрессу. Западный мир смог достичь такого уровня благополучия именно благодаря усовершенствованию общественных отношений. Восточный же мир, оказав предпочтение развитию отдельных личностей, их нравственному совершенствованию, не сумел найти оптимальную формулу общественного прогресса. Принцип кумулятивности был результативно использован лишь на Западе. Сравнение Востока и Запада в некоторых моментах подобно сравнению искусства с наукой. Восток созвучен с искусством, Запад – с наукой. Как известно, для науки характерен принцип кумулятивности, который подразумевает возможность своеобразного суммирования приобретенных знаний. Так, современный школьник обладает относительно большей информацией по физике, чем Исаак Ньютон. Рядовой научный работник делает дополнения к теории А.Эйнштейна, все более расширяя сферы ее применения. Иначе и не может быть; если тот или иной корифей воздвигает новый этаж в “здании” науки, последующие поколения, уже находясь на этом этаже, участвуют в строительстве следующих, закладывая хотя бы один новый кирпич. В искусстве же главным является индивидуальность. Произведения искусства ценны сами по себе. Их невозможно суммировать. Это могло бы привести к потере уникальности, индивидуальных качеств и эстетической ценности произведения искусства. В наши дни создание каким-либо композитором музыки более уникальной, чем творения Л.Бетховена, П.И.Чайковского и У.Гаджибекова, не только незакономерно, но и непостижимо. Насколько совершеннее была бы поэзия, если бы каждое новое 575 Son söz əvəzi поколение могло начинать свое творчество с вершин поэзии Физули и А.С.Пушкина, при этом делая еще один маленький шаг вперед? Возможно ли говорить о поэзии, музыке как о некоей единой конструкции, едином здании? Нет. В мире искусства каждое произведение неповторимо и не накладывается на другие. Восточный образ мышления уподобляется художественной деятельности потому, что на Востоке, как и в искусстве, индивидуально-нравственный мир выдвигается на первый план. Здесь ценность человека усматривается именно в его нравственном совершенстве. Индивидуальный, духовный мир человека доминирует над его социальной сущностью. На Западе же различия между людьми не препятствуют суммированию их деятельности. Ибо объединение, совместная деятельность, взаимосвязь является одним из важных условий организации общества. Для западного стиля характерна игра на различных музыкальных инструментах, но по единым нотам. Музыкальные инструменты, взаимодополняя друг друга, создают симфонический эффект. Игрой же на идентичных музыкальных инструментах можно добиться лишь синхронности. Восток стремится достичь единообразия, а Запад – единства многообразия. В первом случае доминирует воля одного человека, во втором – общественная воля. Что же лежит в основе объединяющего фактора на Западе? В отличие от художественного сознания, структура рационального познания, научного мышления для всех одинакова, в связи с чем, в этой области люди говорят на едином языке. Формальная логика становится интегрирующим фактором. Математический подход в еще большей степени усиливает это единство. В математике первоочередным является не природа рассматриваемых объектов, а соотношение между ними. Точно также, целостность западного общества обеспечивается регулированием общественных отношений без ущерба индивидуальной жизни каждого человека. Тот факт, что в науке прибегают к услугам формальной логики и математики, создает условия для деятельности различных ученых в едином научном пространстве. Поэтому порой один 576 Son söz əvəzi научный труд создается при коллективном авторстве. Написание одной научной работы требует ссылок на другие, что является необходимым требованием научного исследования. В результате, каждый научный труд предстает как продолжение предшествующих. Таким образом, все научные работы в той или иной сфере превращаются в разделы единого научного процесса. В силу того, что на Западе человеческая деятельность осуществляется в рамках единых общественных принципов, здесь также возможно привлечение большого количества людей в процесс реализации единой идеи. Отдельные люди превращаются в частицы общества. На Востоке общество – есть совокупность людей, а на Западе человек – есть часть общества. На Востоке превалирует человек, а на Западе – общество. Да, западный мир существует как единство многообразия. Здесь достижение целостности общества не требует устранения индивидуальной воли отдельных людей. Выступая с позиции сохранения разнообразия в культурно-нравственной сфере не только в отношении индивидов, но и в отношении этнических групп, малых народов, западный мир, вместе с тем, является сторонником единообразия и целостности в социально-правовой сфере. При этом для Запада приоритетным является второе. В ряде случаев Запад при помощи экспорта “массовой культуры” препятствует сохранению культурно-нравственной самобытности народов. Видимо, национальная культурно-нравственная воля может помешать делу политико-правовой идентификации на пути к глобализации. В условиях глобализации, которая в большинстве случаев проявляется как вестернизация, этнические группы, малые народы, каждый из которых обладает собственной неповторимостью, как будто цементируются в единой безликой конструкции. Утрачивается индивидуальность. Своеобразие, воспринимавшееся недавно как красота, сегодня представляется в качестве недостатка. Нечто оригинальное и неповторимое обесценивается в силу того, что это непохоже на общепринятые на Западе образцы. Если рассматривать это обстоятельство в ином ракурсе, оно может показаться парадоксальным. Так, именно западный мир 577 Son söz əvəzi говорит в настоящее время о правах и свободах человека, демократии, политическом плюрализме, уже несколько веков считает счастье и благополучие человека главной задачей общества и государства, проводя целенаправленную деятельность в этом направлении. Большинство же восточных стран подвергается критике по фактам нарушения прав человека, ограничения индивидуальной свободы, подчинения всех людей воле одного индивида (падишаха, монарха). Специфика Востока заключается в том, что человек находит себя в большей степени не в обществе, а в себе самом и в своей семье. Люди здесь не готовы стать частью чего-то большего. Отношения с другими людьми строятся на личном уровне, как двухсторонние связи. И эти отношения не вносятся в контекст общенациональных и государственных интересов. Такой тип отношений в большей степени опирается не на правовые нормы, а на нравственность и традиции. В этом случае, каждый человек создает локальную социальную среду, где он может выразить свою свободу. Однако вся проблема именно в том, что на Западе права и свободы, условия для творчества и свободной конкуренции предоставляются индивидам именно посредством общества. Чтобы стать свободным, надо сначала частично отказаться от свободы, пойти на компромисс с другими людьми, принять формулу совместной деятельности, поставить себя в зависимость от государства и общества. Взамен государство и общество защищает оставшуюся, не ограниченную законом свободу индивида. В любом обществе, в любой среде никто не может обладать абсолютной свободой. Как отмечал Гегель, свобода есть осознанная необходимость. Проблема заключается в определении оптимальных границ этой необходимости. При всеобщем соблюдении социальных и правовых норм каждый получает возможность определить рамки свободы своей деятельности. То есть, разрешено все, что не запрещено законом. На Востоке пренебрежительное отношение людей к правовым нормам, на первый взгляд, создает видимость более широкой индивидуальной свободы. На самом деле, поле деятельности каж578 Son söz əvəzi дого человека сокращается по причине дополнительных ограничений, возникающих в связи с непредсказуемостью поведения остальных, таких же “свободных”, людей. Уклонение от буквы закона одними людьми приводит к ограничению свободы других. Расширение свобод отдельных групп людей и их выход за пределы общественных норм, неопределенность границ “необходимости” приводит к ограничению свободы деятельности большинства. На Западе индивидуальная свобода опосредована государством и обществом. Если на Западе свобода людей, их индивидуальность проявляется в профессиональной деятельности, творческом труде, экономике, науке, но при этом, все следуют единым принципам в сфере права, то на Востоке, свобода часто проявляется именно в несоблюдении правовых норм. Современный западный мир, удовлетворенный практическим осуществлением идей предшественников, добившийся верховенства общества, всеобщего соблюдения правовых норм, как бы остановился на достигнутом. Однако, тем самым на Западе человек, с его индивидуальной духовностью, оказывается как бы затерянным в обществе. Ибо на первый план выдвинуто совершенствование общественных отношений, общества. Но ведь предметом философской мысли все еще остается духовный мир человека в его отношении к природе и обществу, а не общество само по себе. Неслучайно в последнее время на Западе философия оттеснена социологией. Эпоха великих философских идей осталась позади. Общественная мысль, лишенная философской глубины, духовности, не способна отразить характерные для современного человека новые чаяния и социальный драматизм времени. Запад уже не в состоянии исполнить эту миссию. Вся надежда на Восток. Однако Восток утрачен. Если Восток сможет найти самого себя, то будет найден и выход из сложившейся ситуации. В этом контексте наиболее обнадеживающей представляется евразийская идея, которая исходит из генетически-исторического единства Востока и Запада. 579 Son söz əvəzi Instead of P.S. EAST AND WEST AS ALTERNATIVE MODELS OF SOCIETY ORGANIZING 580 Son söz əvəzi On certain stages of the social evolution humanity emanates itself to the level of self-cognition. There after, the society satisfied by the self-cognition process performs its function on would be inert way. The future turns out to be adhered to the past. Ideal potential of the society gets gradually accumulated and finally it inside balance (equilibrium) gets disrupted. Solution of the social paradigm sets basis in transition of one normal society to another. All seems to take place in accordance with the science progress diagram, suggested by T.Cunn and the Marxist theory on socialeconomic formations as well as Toynby’s on civilization concretely emphasize the describe society evolution manifestation. Evolution of the society and humanity as well as the life of an individual entirely ought to have the impact in which the search had been set out all along the history. The approach to this problem was expressed in quest of the social ideal, the essence and objective of the history. Idea search being a background of the mankind history led to the self-cognition in the shape of the social ideal, which was manifested in utopic theories, the enlightenment epoch philosophy, and subsequently in the level of Cant and Hegels philosophic mind. However not all the processes elapse naturally. Ideas mature on the certain stages of social evolution and due to them the society is gradually organized. Ideas take possession of the crowds, revolutions do happen new patterns of social and legislation systems as well as legal norms are established in the society. A new generation of people lives already in the innovated social environment. The interrelations between a society and an individual get harmonized, and contradictions previously existed eliminate gradually. In circumstances where the individuals are satisfied with the social environment the main objective in them is to get adopted to this environment. There is no necessity of searching a new model of society. “The adaptation to the environment” principle was even put forth by Heroclyth. However Heroclyth did not use to talk on the social 581 Son söz əvəzi environment, but on natural habitat. In view of this point Heroclyth’s position to a greeter extent coincides with the Eastern mode of thinking. Where as the background principle of Western civilization is not human’s adapting to nature, but aspiring to subdue the nature to himself. When viewed attentively this determination is transferred from individual to society and basically new phenomenon i.e. the social will - comes into view. The adaptation of an individual to the society is peculiar to the Western mode of thinking. Individual in the face of society confronts the nature. And succeeds in self-asserting. On the certain stages of social evolution the search of new ideas manifested in the shape of the national idea is being proceeded on the one hand and their practical application realized on the other. One and another social paradigm dominate during each historic period, and the searches of ideas proceed within the framework of the present paradigm. The shortcoming such a normalized resides in that. It neither needs demanding of the new social ideas, nor searching of the innovated models of society organization. The individuals perceive the society as it is, and they merge with it, so the society appears to dominate over them. Since the idea search of the previous generations were fruitful and ideologies converted into social reality and confirmed themselves on the level the oncoming generations are restricted only by studying and observing those legal norms. In the Western world during the classic capitalism epoch the freedom ideals stereotypes had been formed and the new generations brought up in accordance with them. There is no motive of being dissatisfied with the society in conditions of legal state, supremacy of law, human rights and freedom guarantee. The society formed in such a way, where every individual has his own opportunity of realizing his talents and abilities. The activity of the separate individuals overall and forms the identical process of social progress. Thereby the cumulative principle 582 Son söz əvəzi is realized and considered to be the most advantageous one in the western civilization. Thus the up-to-date western society is shaped in accordance with the civilization requirements. The rational organization of the labor division process, the specialization of the individuals in various aspects, and the find of the most optional alternatives of the specialized activity aggregation contributes to the social progress. The Western world was able to reach to such an extent of benefit namely due to social relations improvement. Whereas Eastern world considering the separate individuals progress as well as their moral perfection to be preferable was not able to find the optional pattern of the social progress. The cumulative principle was only consequently used in the West. Comparing of the East and West on some seems to be like correlating of the Art with Science. The East harmonizes with art, while the West harmonizes with science. The cumulative principle is known to be characteristic for science as it implies the opportunity of specific aggression of the acquired studies. So, an up-to-date schoolboy possesses much more information on physics than Isaac Newton. A rank and file researcher contributes to the Einstein’s theory by expanding the boundaries of its application. It should not be otherwise. If one another coryphées erects a new store in a science building the forthcoming generations, being on the same floor, take part in its construction by laying one break at least. Nevertheless the individuality is the basic principle of art. The art pieces are authentically valuable by themselves. It is impossible to aggregate them. Otherwise, it would have lead to the loss of uniquity, individual qualities and authentic values of the art pieces. Nowadays composing of music rather unique than L. Beethoven’s and P.Chaikovsky’s masterpieces is not only conformable but also inconceivable. Suppose how perfect the poetry would be, if each generation started realizing its creative power from the Fizuli’s and Pushkins top poetry by taking a step ahead? It is possible to talk about poetry, 583 Son söz əvəzi music as a certain identical construction, and identical building? No, of course it is not. In the art universe each work is indispensable and inimposed on the other ones. The Eastern mode of thinking seems to be like an art activity in because in the East as well as in art individual-moral world is put forward. Herein the value of individual is considered to be appreciated by his moral perfection. Individual and spiritual universe of human seems to dominate over his nature. In the West distinctions between the individuals do not interfere with their activity aggregating. For the Unification joint activity and interrelation is known to be one of the most important society organizing conditions. Playing the various musical instruments on the identical notes is characteristic of the western stile musical instruments inter completing each other, create the effect of symphony. One can achieve only synchronicity, by playing by playing the identical musical instruments. The East aspires to achieve identification but the West identity of diversification. The will of an individual dominates in the latter. What is the background of unaffecting factor in the West? Contrary to the art consciousness, the rational cognition structure is identical for everyone. In view of the fact that people speak the same language in this sphere. The official logic gets an integrating factor. The mathematical approach to a greeter extent consolidates this identity. The correlation is considered to be rather first, than the nature of the regarded objects in mathematics. Just the same, wholeness of the western society is provided by the social relations without damaging the individual life of its each member. The fact that science makes use of the formal logic mathematics initiates condition for the scientists to work in the identical scientific infinitive space. That’s why one research work is sometimes done by means collective-co-authorship, referring being the necessary requirement for putting down any scientific research work demands quoting on the other ones. 584 Son söz əvəzi Consequently, each scientific research work in one and other branch seem to be converted into the identical scientific process division. By virtue of the fact that human activity in the west is within the identical social principles framework, it enables attracting a great number of individuals to the identical idea realization process. Separate individuals turn out to be the particles of the society. In the east the society is an aggregation of the individuals whereas in the west the individual is a part and the parcel of society. The individual prevails in the East, but the society does it in the West. Herein the society wholeness achievement does not require eliminating of separating individuals will, standing up for culturalmoral diversification preserving, with regard to not only individuals but also small ethnic groups and minorities the western world upholds identity and wholeness in the social-legal sphere. The latter is an advantageous one in the West. In a number of cases the West hinders from preserving culturalmoral distinctiveness of the nations, by exporting the mass culture. The national cultural moral will seems likely to interfere with political politico-legal identification on the globalization way. On globalization conditions which are manifested in “westernizm” the ethnic groups being unique and indispensable in their own way, become faceless as being cemented in one identical construction. The individuality is lost. Originality apprehended a beauty so far is represented as defect. Sometimes original and unique is undervalued by virtue of its being distinguished from the western stereotype patterns. If viewed in another foreshortened, this circumstance is likely to seem a paradoxical one. So, just in this way the western world speaks on human rights and freedom, democracy, political pluralism, considers human happiness and welfare to be the key principle of a society and state, and executes goal- oriented activity in this direction. While the majority of the Eastern states are subjected to critics on violating human rights, individual freedom restricting, and subduing all people to the will of one individual i.e. monarch and king. 585 Son söz əvəzi The Eastern specific character implies that an individual finds himself to a greeter extent in himself and in his own family, rather than in his society. The individuals do not aspire to be a part of something bigger. The individuals’ interrelations are based on the private level, which is the similar to bilateral links. And these relations are not contributed to the all round nation and state interests’ context. Such model of relations to a greeter extent bases itself rather on morality and tradition than on legal standards. In this case every individual creates the local, social environment where he is able to execute his freedom. However, the whole problem lies namely in that. In the West all rights and freedoms, creative, and free competitive conditions are presented to an individual precisely by the society. In order to be free one ought to refuse freedom to some extent, compromise with the other individuals, accept the joint-activity pattern, and depend upon the state and society. Instead of it, the state and society protects the rest freedom of an individual unlimited by the law. Either in any society and environment, no one is able to execute the absolute freedom. “Freedom is an award necessity”. Hegel stated the issue is an indicating the optional limits of this necessity. By general observing social and legal norms each individual gets an opportunity of indicating his activity freedom framework of his activity. All not forbidden by law is permitted. On the first sight, the careless attitude to the legal standards in the East suggests the unlimited freedom view. Actually, however, every individual’s activity is reduced in terms of extra restrictions regarding unpredictable behavior of the rest identically “free” individuals. Violating of law by one group of individuals leads to freedom restriction of others. Separate individuals’ freedom enhancement, their beyond the public standards outcome, the necessity limits indefiniteness, results in 586 Son söz əvəzi restricting of activity freedom of the majority. In the west individual freedom is converted by the state and society. If in the west human freedom and their individuality is manifested in their professional activity, creative power, economics, and science, thereby all coincide with the legal principles, while in East freedom is frequently manifested in disobservance of legal norms. The modern Western World having been satisfied with the actual realization of their ancestors’ ideas achieved the society supremacy and all round observance of legal norms would be halted by the gains attended. However, by that means a human with his individual morality in the West appears to be lost in the society. Otherwise the society and social relations improvement is put forward. Whereas the subject matter of philosophic idea is still the spiritual universe of an individual with his regard to nature and society, and nonetheless the society itself. Unoccasionally, philosophy has been lately pushed but of the way by sociology in the West. The Great Philosophic mind has been left behind. A social idea deprived of philosophic profound meaning and morality is not capable to emphasize innovated efforts of an individual as well as social dramatizm of the time. The West is not able to carry out this mission. There is only an inevitable hope for unity of the East and West! 587