поэма - Национальная электронная библиотека Чувашской

advertisement
библиотека ЧР
4-033854
В О З Й Р А Т И Т Ё КНИ ГУ IIE П О З Ж Е
обозначенного зд е с ь ср о к а
v c 34
H-KКУШМАНОВ
КОКЕЛЬ
поэма
Шупашкар
Чаваш кёнеке издательства
1992
Кушманов Н. К.
К 96
Кокель: П о э м а.— Ш у п а ш к а р :
кёнеке изд-ви, 1992.— 128 с.
Ч а в аш
П оэм ара чаваш ялёнче — Т у р х а н т а — дуралса
уснё дёршывёпех, тёнчипех пал.па А. А. К окель
‘художник-профессоран йывар
та
п архатарла
кундулне санласа пана.
Б Б К 84 Чув 7-5
к
4803710202 — 36
М 1 36(03)—92
ISBN 5-767*0595-8
~
'"Чаваш
кёнеке
нздательетви,
1992
д.
В алем А хуна хисеплесе
УМЁН КАЛАНИ
М анми Турхан, дурална ялам,
А сран кайми в а р м а н л а ен,
И л ем лё эс, иртен-дурен
С ан а савса пуд тайё тан лан .
\
('Сартри т а в р а л а х а тинкернён
Вырнадна эсё л а п а м р а .
Чёрду динче пире сиктернё,
Чуна эс дывах ач ар ан .
Н ум ай дынна эс кун к а т ар тн а.
Т а л а н т л а ывал-хёрусем
С ан а кирек-хадан ю рагна,
С ы х л а н а хён кунсем дитсен.
Хёру чёреллё поэтпа,
Андреевпа м а л а утатан
Е композитор П етровпа
И л ем лё юра ш а р атат а н .
Кутузов генерал пупленё
Ача чухне санпа ял ан.
Ана Т урхан ан сиплё енё
В ай кунё а н т а л м а м а л а .
Мён чул ё?чен пахса устертён,
Асран кайм и $уралн а ен.
Каш нийёш не телей пиллерён,
Кун?ул ш а в а т ь к а л -к а л вёсен.
Енчен те эс кунта пулсассйн,
Хисеплё, х а к л а вул акан ,
Ял музейне кёрсе ку рм асар,
Ы й та тап : к а я л л а ан кай.
В ал, л а п а м р а , шкул думёнче
В ы рна^наскер, йы храть аш пиллён.
Ч ы л ай я т а хай асёнче
У прать.
М ан м асть-х а кадан-ирён.
Эппин, кёрер-ха в а с к а м а с а р
£ а к икё пулёмлё ?урта.
Экспонатсем п ах ар ш а в-ш ав са р ,
Итленё май умри гида.
ПЁРРЕМЁШ ПАЙЁ
1891 ?ул. Вы^лах ?улё
И нкек тискеррён худаланна
Кашни ялта, кашни килте.
П ёр хёрхенусёр вал с а р л а н а
Хура тёепе чы лай пите.
Умри сансем ытла харуш а:
Виле, виле уине-уине.
Хууийёсем — м а сар ?инче.
£ у р т с е м пит т а л а х та пуш-пуша.
Чирку ян р ав ё — чан сасси те —
Кётсе илмест чы лайаш не.
Асатна ял хапхийё витёр
А сапланса вилнисене.
5
Хресчен ту р ра пит т а р х а с л а н а
« £ а к там а к р а н м ана далсам!»
Анчах илтмен леш, днл у л ан а,
Выд к а ш к а р евёр х ар а тса.
П ёртан лах , туслах тенине те
Н у м а й а ш чух ласах кайм ан.
Кун пек пулсан, епле дёнетён
Хав пурнадна тёпрен, таван ?
Пуян выд кудла пулна тетпёр,
Аса илсе дав вахата.
Пёчченлёхе ёненнёрен-тёр
Едчен хён курна-дке пайтах.
Л уп асё, ладё е кив пурчё,
Й а л т у л а м п а витнёскерсем.
£ а п л а х ан а сехмет дед пурнё,
Аран пурнать йунедтерсе.
Адта ан пах: ьёри куддулё,
Адта ан пах: тал а х -ту р ат.
Н у ш ал л а -тер тл ё дын кундулё
Пёр у лш ан м и са м а н а р а .
£ а п л а х шапи-хуйхи ч ав аш а н
Л а м р а н - л а м а кудса пырать.
Кирек хадан йахне тасасш ан ,
Кирек хадан ш а н а ть ырра.
Е кёвё хыддан кёвё шуххан
С ур ал н а х ал ах р а , пётмен!
Упранна вёсенче пин шухаш,
Хистенё хён-хура дёнме.
Мен чухлё ятсар-сум сар юрад.
Художник, сава дыракан.
К ашнин пит хёсёк пулна пурнад
Амсанчаксем-дке дул паман...
Ун чух вал вунпёр дул тултарчё,
Тавах, вилмерё выдлахра.
Анчах урн пит шыднаран
Хура пуртрен ту х м а сар ларчё.
Пылчаккассинче
Х аль п а л л а ш м а та в ахат дитрё
Тинех, ак, пирён Лекдейпе.
Ачи йаваш , анчах та чирлё,
П и т п а л а р м а с т ь вай-халёпе.
Хура дудне ш а к л а к астар н а,
Ан п ы й т а л а н та р а х тесе.
С ал х у кудёсенче пытанна
А ч ал ах ан ёмёчёсем.
К ассан, юн тухмё тенё евёр,
Сан-пичё питё ш уран к а.
С урал н а та к у р м аса р евёк —
В ал пуранать, мён тав ан -ха?
К илте Лекдей тесе чёнеддё,
Ача-пача у р а х л а р а х :
«Уксах» е « К укал ь » йёкёлтеддё,
В ай й а х утш ан м ан ран пачах.
Удел ш кулне дурет типтерлён,
Кёдех ана вал пётерет.
Ердуллё чух т а в а т ь укерчёк,
А сталахё куллен усет.
Вёсен касси тулек, й а м р а л л а ,
Анчах ш ы в-ш урла, л а ч а к а л л а .
Ту-лли л ав п а л а к с а л арсан ,
Мнуе хут тёнёл хууалман?
Миуе хутчен хресчен ы лханна
Кунги уулпа иртсен аран.
«П ы лчаккасси » тесе ят пана
£ а к у р а м а ю р атм ан р ан .
Ю н а ш а р а х Ш липш ур уырми те
Н урёклёхне ш а в а х сарать.
У рам ё ай л а м р а уав питё,
С ул ла та сулхан уеу т ар а ть.
Кирек хауан та сивё сы влаш
Е сёр-сёрлет ш ан а-п ав ан .
Ч ире п ула Л екуейён сы влах
К унта х а в ш а н а ач ар ан .
В ат уын ш а м ш а к ё евёр туйна
Й ё п е -сап ал л а кунсене.
Х арах ури пит ш ы сна унан,
Кичемлёх пусна чёрине.
С ап ла пулин те, у а м р а к К окель
Хай в ах атн е сая ям ан.
Курши ан картин е таксам кёл,
В аск ан а у н т а л л а аран.
й ы в а р л а х р а вай-хал уитернё
Сирсе пыма чарм авсене.
Вал к а м р а к п а куллен укернё
Ун чух х ам а татки уине.
Терт туснёрен дав ытлан-дитлён
Аш пиллёхе пач ах курман.
Хура к и в дурчё те — чан читлёх—
Сыв м ар дынна нидта яман.
С ам а й л ан са н , духатна канад,
Ш ли п ш ур ю ханш ы вне пахса.
Ш ур хут листи дине сан л ан а,
Ун юххине к а м а л л а с а .
Вал сиснё, дын, чирлет пулин те,
Л а й а х х и н е кётмеллине.
^ а к ш и в та, ав, ч а р м а в л а х витёр
Епле в аек ать П а л а енне.
Шкулта
«Ку чирлё Лекдейрен курайм ап
Уссессён те пар хатарне.
К ай ран м а н а ан тутар айап,
Вёрентёр хать дыру ёдне.
Телейсёр-дке хресчен кундулё
Х утла нач ах тёш мёртмесен».
^ а к ш у хаш тёвёленчё пулё
Ун аш шён пудёнче куллен.
Тул дуталсан, ап атл ан сассан ,
Ача пир сумкине дакать.
Унтан пёччен, пит в а ск ам а сар ,
Ш ы в хёрринчи ш к ула утать.
Унта л а р а т ь пёр ч ал аш дурт,
Вал туй ан ать кёд й аван ассан .
В ат дын пек туснён вал терт-хур
Ш ы в юххине са н а ть й ав аш ш ан .
9
И к а л ак , т е пёчёк пулём,
Вид чурече кашнийёнче.
Х ёлле л а р м а ш к а н кирлё тусём,
£и л ш а х а р а т ь дураксенче.
£ а п а х та вал пёлу вучахё,
Кашни ачаш ан савн а кил.
Аш илёртулёхё ун чакмё,
К уллен-кун й ы х ар ать пек: кил!
Ч аваш сем п е, ав, вёренеддё
Ирде те вырас ачисем.
Ю н аш ар ти ялтан киледдё
Арапудсем те ш ахачсем.
Ялти «вётурасеы дарпудё» —
А н аткасри шух Тиххан та
Л екдейпеле л а р а т ь ш к у л та —
А чалахри чи дывах тусё.
Т а р а х л а с а ят парасси те
Я л та йал илнё ач ар ан .
Витлей са м а х тадта та дитё,
Май дын та х ап ай м а сть унран.
Тус-ю лташ не чёнеддё: Удап.
Х айне те К у кал ь теддё шав.
Ятсем х у ш а м а т а т а кудёд,
Хать эс ан а ху рл а, хать сав.
Пёр-пёр пудтах курентерсессён
В а й с а р т а р а х ачасене,
« У там ан а» евитлесессён,
«Тан п ан а» леш айаплине.
Ш а н к р а в я-нрать те — й ар ас пуллё
Сергей Ильич к л а с а кёрет.
П а ян ун к а м а л дёкленуллё,
Килти ёде вал тёрёслет.
Д о с к а умне чёнет аш пиллён:
«Тух, А фанасьев*, ан ватан».
Л еш саввине к а л а т ь аван.
«М аттур, маттур, л а р т а т а п «пиллёк».
Ачасене сёнет: «Вёренёр
Пур предметпа Л ек^ей пекех.
П ёлу пулсан, м ана ёненёр,
Кун?ул тёллевлё, хитререх».
Унтан пудлать вал в а с к а м а с а р
А н л ан тар м а ?ён тем ана.
Итле??ё ачасем пёр сассар,
С ап л а ас -х ак ал пуханать.
Т ах та в вахатёнч е ш а в-ш ав ^ед
К уллен кёрлет картиш ёнче.
Ш ух ачасем пит тупаша?<;ё
П ёр-пёринпе вайасенче.
У л а -ч а л а пиртен ?ёленё
Тумтир каш нийёнех вёсен.
Улт пуш атран ^апатисем,
Анчах та ?ёнё мар, кивелнё.
Л екуей хун тах, еы в л а т ь в ал ассан,
й а м р а ?умне пырса л а р а т ь :
«Эх, ман си ккелесе вылясчё»,
Анчах ура ш ы ^ и ч арать.
* Я лта чухне А. А. К окель А фанасьев хуш аматпа
9Уренё.
11
Хёвел уинче йал уиутереууё
Ш кул ачисем саплаксене.
Ш ан кравччен ех тёрткелешеууё,
М ан са кайса выуварлине.
Ч а тм а уук йывар п урнаура та
А ч а л а х вал ач ал ах а х .
£ а к кунсене ум ра куратан ,
Уссессён те вёсем асрах.
Сергей Ильич Очков учитель,
Чёмпёр ш кулне пётернёскер,
Лекуей а!сне курет уён витём,
Х а в х а л а т а т ь ял ан : укер.
Х айн е нихуан м анн а хум аеар,
С у к м а к хы вать ача.чунне.
Ёулет в а р а хай л а ш ку р м аса р ,
Ууать пёлулёх тёнчине.
Вёрентекен! Эе ки р ек кам ш ан ,
К ирек хауан та — Гиппократ.
£ у т тёнчери чи су м ла ят,
А ч а-п ачаш ан т а р а ш а т а н .
Ёмётпе чанлах
«Хёл хы рам ё ап ш ур»,— « а л а н а
Ч а в а ш уынни мён ав ал та н .
Ёмёрёнче курман вал канау
Чунпа х а в ш а к л а пулнаран.
Ёуе уйахсене те «кулнё»,
«Ака», « ^ у р л а » ятсем п арса.
Ана уинче тар так н а , туснё,
Суха туса, кёлте уыхса.
Ёмёчёсем geg ш утсар ыра:
Х у р-к ав ака л картиш тулли,
Аш витере ёне те сурах,
Кёлетёнче тырри, хамли.
Куд с а в а н м а л а х пурлах, курччё:
Т а п а р т а т с а т а р а т ь лаш и.
(Сук, кирлё м ар ан а пушши)
Ч усран х у р ал тасем те дурчё...
Эх, ёмёт, ёмёт. Чун й ап атм аш ,
С ан па дед к а м а л дёкленет.
Хресченшён эс, чанах, тух атм аш ,
Курайё-ш и вал ырлахне?
Я лан анса пулм асть тырпулё,
Ик-видё чах картиш ёнче.
Ы рхан л аш и -кавлет тип улам ,
Утти пач дук л у п а с динче,
К илте ачи йёрет: пит выда,
Аптранипе пурне ёмет.
В уласрисем пудтарна хырда,
Т э тах ы й т к а л а м а тивет...
—■Лекдей, итлес килет-и санан
К у кку к л а сехете?
— Адта?
— П ур тёкёр,— ТиххЗн ш а х ва р тать ,
Хав сан-питне п ах м а пу лтар ан .
Ана ю л таш ё пит в аск атр ё:
— Ан й ар ал ан , тум лан часрах.
— Султан пулё?
Л еш ка л а р ё :
— М ан п а пырсан — х ав ах куран.
Вёсем х ы п а л а н с а утаддё
Ял варринчи ш атрун дурта.
Ку в улас пурчё-ха, хальхаддан
Хресченё т а т а л м а с т ь унтан.
'
-.г -/.
Ш а л т а чылаййан.
Х ар-хар саса,
Ана илтсен, чун сулетет.
Сынсем тараддё к а л а д м аса р ,
К унтах Лекдейён аш ш ё те.
Ч а н а х та, тёлёнтерм ёш мар-и,
К уккукё а в а т а т ь пуртре!
Т ав Тиххана, у л т а л а м а р ё .
Сут тёкёр те пур кётесре.
У ретник вё'сене ку р с асс ан
К а та р т р ё а л а к х алап н е.
«Пошел! Пош ел!» — тесе у са л л а н
Хутерчё вйл ачасене.
П ёлес килет: мён-ма уретннк
Ачасене кёртесшён мар?
«П а х м а пулать чуречерен те»,—
Ик туе тухаддё у р а м а .
Сут к а н т а к р а н вёсем санарёд
Ш а л т а мёскер хатланнине.
У нта с а л а м а т п а ю нарё
Хаяр уретник дынсене.
П ёрн ё .вал дапрё те диллессён:
«Хадан к у л а н а й н а тулен?»
Хресчен, харавд аскер , эрленнё:
« П а р с а татап, к а ш т вай илсен».
— Эх, манан х а в а р т р а х усесче,—
К а л а т ь кёу Тиххан ю лташ н е.—
Хисеплеменшён уынсене,
Хайне, хайне ты тса силлесчё.
t
(Ун ш апипе п а л л а ш т а р а с ш а н
Хисеплё в у л а к а н а м а .
Уссеесён, с а л т а к а « ай сассан ,
Вал пёлнё ч ан ла хш ан там а.
V
С а м а р а хулинчи п ал хав ш ан
Сив Сёпёрти к а т а р к а р а
Улт уул тур килнё терт курм аш кан,
К ай ран вай хуна Д о н б ас р а.
I
Юп куртар, тенё, ёулё халах,
Кёреш нё тёрлё йах-яхпа.
Хал уитнё п а л а р с а т а м а л а х
Ч а т а м л а х п а , х аю л ахп а.
Кёрешуусен ретне тарсассан,
П ёр м ай устернё пёлёвне.
Кив пурнауа тёпрен к а к л а е ш а н
П ё рре те шеллемен хайне.)
Чы ш кисене вал ч ам ар та н а ,
У р ет н и к е хы тах юнать.
Л екуей те, ы йхаран варан н ан ,
Кууне-пууне ч ар са пахать.
Л е ш , хаярскер , выу куу, хуптарчё
Ик-виу уынна ху рал пуртне.
К ай ран та чылайччен х ам сарчё
С а л а м а т п а хресченсене.
Лекдейён аш ш ё Ахванид те
Ы ттисемпе тухать пуртрен.
Сан-пичё ун ш у р а л н а питё,
Алли-ури тар -тар чётрет.
Ана курсан, Л екдей тёпчерё:
«Уретник мёншён пит усал,
Т а р -к а н т а р л а х дынна хёнерё,
Т а р а т а р пурте х а р а са? »
«Уссессён, ы валам , ан л ан ан ,
Т улемелле-дке кулан ай .
Ана й а л т а х п арса тат м а ш к а н
Тертне к у ра тп а р яланах...»
£ а к санарсем вырнадрёд х ав ар т,
Ы р а т т а р с а чун-чёрене.
«Кундул, хресченшён ма эс тав ар ?
Леждей ш елл ер ё ашшёне.
Лашман хресченёсем
«В ар м ан улпучё» тенё ёл ёк
Ч а в а ш — в ар м а н ты т а к а н а .
Ана курсассан хывна дёлёк
Ватти-вётти а я кран ах.
К унта Л евченко худалан н а,
К ирек хадан хай дед туре.
Н и к а м а н та дук ы ра ш анад
А й ап лан сан ту хм а турре.
К ил-тёрёш ре пурне те кирлё
Вутти, утти, кампи, дырли.
Анчах та вал сы хлать пит тимлён
П у я н л а х н е пёр хай в„алли.
В ар м анё, чан та, пите асла,
Вёдрен вёде дын тухас дук.
Каш ладдё йывадсем манадлан
Хунав яр с а дул хыддан дул.
Кёреш ю манёсем пит дирёп
( К а р а я тум а ю р ах л и сем ).
Хён-хур кураддё кадан-ирён
К унта л а ш м а н хресченёсе!М.
Ах, ёдё! К анадсар та йывар,
Ал вайёпе дед тун аран .
Мён чухлё .кирлё тусём, сывлах,
П и чке т у м а ш ка н ю манран.
Ана ка к р ан ка сса я м а та
Виделлён, тикёссён дурма,
Типсен, унтан х а м а ту м а та,
Ч анах , пёрре те дамал мар.
I
Анчах та унан чапё кайн а
А дтарханран П а р и ж тар ан .
£ а к г а в а р а са в с а туянна
й у н х а к п а л а куп са тав раш .
Ула-тара яр с ах тараддё
Х а м а л л а л ав се н е « уллен .
Кунтан в а с к а в л а н асанаддё
Чугун дулпа индетелле.
Лекдейён пиччёшё И ван та
К ёрёш рё л аш м ан сем патне.
А слисемпе ёдлет пёр тан вал,
К аш та х ггух&сшан
укдине.
И , \ т » 1 1 | л и о «*!
Хура пуртне ч асрах п асасш ан,
Ун выранне уённи л артса,
К аш т а х уын евёр пуран асш ан .
Т а р а т ь уак ш ухаш вай парса...
Апат леуме куллен чупаууё
Ял ачисем уаруранах.
Лекуей те Т и ххан па хальхаууан
К ай сах тараууё в ар м а н а .
Кунта аван-уке, тёрл ё к а й а к
Ш а р а н т а р а т ь , ав, юррине.
Уу сы в л аш п а к и л ен н ё майан
Пухаууё пурте уырлине.
Сёр айёнчен тап а т ь уалкууё,
Сён кёвёллён ш а н к а р т а т а ть .
К ан м ас ар а в а та ть куккукё,
Кампи, пултранё: пух, тет, тат.
В ар м а н касак ан сен сан-пичё
Ачасене курсан хавас.
Хайсем ёшеннё мар-и питё,
Ш утлеууё пурёпёр час-час.
— Хауан-ха, Тиххан, ав л а н а т а н ?
Ч уп атан пуль улахсене?
— Ш ур пир уине, тен, кууаратан
Лекуей, эс са р а хёр санне?
С а р ту тл а Тиххан ч а р са р мар-и:
С ам а х ш ан кайм ё кивуене.
Виу уыншан та х урав вал парё,
Хёретё хай сан сан-питне:
— Х аль иртерех-ха, ёлкёретпёр,
П у л а с хёрсем хуп са п к ар а.
Ч а с р а х уссе дитеючё тетпёр,
Ы тти п урнадланать кайран.
С ак эр тел те ик туе п аллаш рёд
С ар в ы р асп а та ирдепе.
Хура тутар ё те каладрё,
В ай илчё туслах майёпен.
Пёр-пёринпе ял а н пайладдё
Кил ап атн е те хурлахне.
Хура в арм ан ш а в л а т ь ир-«адан
С ан ан а май дынсен ёдне.
Левченкапа паллашни
^ у кунёнче JleiKgeft ю ратна
Ч ечеклё д аран а, хире.
Уйра л а р а н пёччен юман та
П а т в а р р а н куранн а, хитре.
П у ч ам а ср и варсем, далкудё,
Хёвелён дутинчи варман
Е в а р к а ш дилё аш ш ан, уддан
П ите еёртённё чух аван.
Эй, дутданталак! В а й -х а в а л л а
Хёлле, дулла — к и р ек хадан
Сынна п аратан эс х ав асл ах,
Ана м ал ём ётлё тав ан .
П улсан та саман и пит йудё,
Лекдейшён эсё — ыр анне.
Черчен чунне куретён тусём,
П иллетён хаван илемне...
— К илте ю л м а р ё типё ш а н к а ,—
Тет аш ш ё икё ывалне,
Хёл вуттине ты тм а халь ш а л к ка,
К ай м ах тивет пуль варм анн е.
— Кёркурие, Лекуей, итле эс,
Ан аш к а н а р унта в утпа,—
Х уш ать те Ахваниу хуллен уеу,
Кёу ш а л т а р т а т р ё урап а.
Анчах к авай т пуутарна чух
Лекуей Л ев ч е н к ап а тёл пулчё.
Т а р м а хатланчё, л еш ё кулчё:
— Эс улпутран т а р а й м а н , уук!
Ауу-анну сан кам ? — тёпчерё.—
К ам хуш рё йывауа хар тм а?
(Кусем пёр хун ав а хууман.)
Чёнместёр? К а л а у т а р а п ! — терё.
В ал илсе кайрё иккёш не те
Ял хёрринчи ш атрун ууртне:
— И'к кун ман п а т а м р а ёулетёр!Л еш с ем тар м аш р ё у каученех.
Тепёр кунне те темёнччен
Л екуей пиччёшёпе ёулерё.
К анна чухне ч асах укерчё
С ак вы раса тетрадёнче.
С а р л а р ё варттан , систермесёр
В ал т р о й кап а пынисене.
Ун ч ап л а пысак керменне
Укерчё вал хитрелетмесёр.
Анчах та Л ев чен к о в ар м а н с а
Ача ан а укернине
К урсассан пит аван м а р ла н ч ё,
М у хтарё вал Л екдей ёдне.
Тен, ёненмерё те дак вайсар,
Ы р ан -п аян вилес ача —
(Унран кётмен те вал п ачах)
Астада, чунёпе те кайкар!
Улпут, улпут, дынран с а л т ав сар
Ч ы л ай эс кулна в а р и а н т а .
Т а р а т ь у м р а ача пёр сассар,
Чуну демделчё-ши к а ш т а х ?
П а л л а х , э*с йёрённё те пулё
С ак д а п а т а л л а дынсенчен!
П ёр рем ёш хут анл ан тан , тен:
Чунёсенче вёсен пур мулё!
Л екдейп еле п а л л а ш р ё хаварт,
С уре эс терё х ан ан а.
В атан ч ё ку, т у я та р хавар:
В арм анда хисеплет ана!
Ун м а ш а р ё ялан хистерё
Ана п у л а ш м а л л и динчен.
Ч и р л ёскере к а ш т-к аш т спплерё,
Ача сы вал чё майёпен.
Путла нна ёмётсем
«Сыв пул, ас пана, .савна ш кулам,
К унта вёрентём эп аван.
М у хтав хутне те тивёд пултам,
Х аль Ч ём п ёре дул уда ман».
Сергей Ильич пит хисеплерё:
«Вёренмелле, Лекдей, тэ тах .
А дупала к а л а д а п ,— терё —
Учителе сан ту х м а л л а х » .
С ап л а х а в а с л а н с а х пёлтерчё
Л екдей ю ратна ашшёне:
«К ёркури пек май вёренесчё,
К аясчё Чёмпёр хулине».
«Ас пухар»,— тенё Ахванидё,
Ачисемпе с а м а х л а с а .
Вёеем куллен пёлу илнишён
Ун чунё т ан а саван са.
«И ван — асли — вёренеймерё,
П у л а с пулать ун ман тёрек.
С а п а х пёртте упкелеш м ерё,
В ал -кулёнчё ёде ирех.
Унпа та к а н а ш л а с -х а ,— те р ё ,—
Мён сунё кёдён шаллёне...»
С ёртме днтсен, в аск ав л ан лсдрё
Ик ы вал не ч ав аш шкулнс.
Анчах усал хы пар кёд дитрё
Т урхан ялне дут Чёмпёртен:
«Лекдейём, ш а л л а м , нитё чирлё»
Сыру килет Кёркурирен.
Ана илмешкён аш ш ё кайрё
Л а ш а кулсе ч ав аш шкулне:
«Учителе, шел, ту х а й м а р ё » ,—
Хёрхенчё аш ш ё ы валне.
Ачан тёллевёсем путланчёу:
«Ма а р а о к а л ман м а й л а мар?»
С а к шухаш сем а ш а в аркатрёс,
К илте в ар ах сы в ал н а май.
«Хам тёллён у керм е вёренёп,
Уркев ан пустар чёреме.
Кил-тёрёш ре к а ш т ёулекелёп,
Чан т а в а п а х ёмётёме...»
С ам а й л ан са н , кётмен пачах,
Ана хирте Л евченко курчё.
Тёлённёскер, в ар м ан улпучё
Ы йтать: «Алеша, эс ялтах?
Иван эс Чёмпёрте-уке терё.
Эп ш у х а ш л аттам : вёренен,—
К а с а к л а н с а чы лай тёпчерё:
Килте, эппин, чирленёрен?..»
К а ш т а х т а р с ан , чёнет хаваосан:
— Айта пёрле, л а р а р часрах.
С ан а эп парнесем парасш ан...
— Тавах.
—• Ана к а л а н кайран!
Сил к а л а р с а утсем тапранчёу,
У м р а ч а р м а в вёсемшён уук!
П улсан та с а к а л т а л л а уул,
Кёуех уя хыуа хаварчёу.
«Айарёсем епле маттур ун,—
Ш у тл ат ь Л екуей хай аш ёнче.—
К ай м асть пуль сёлё умёнчен,
Кун пеккисем я л т а уук урах».
— Ак £итрёмёр! М а м а ш а , тухар
Кётсе илм е ханасене!
Кёс л а п к а калачу сес юхрё
П уртре, л ар сан диван сине.
—• П е терб ур гр а чухне ту ян там
М ольб ерт та тёрл ё сарасем ,
К арти насем , учебниксем,
Кусем, А леш а, пурте санан.
Ача пёр тёлёнчё, хумханчё,
У лпут парнисене курсан.
Чун-чёринче хёлхем вайланчё:
— Спасибо,— терё са ван са.
Вал тёлленмен-ске тёл ёкре те,—
Мён чул п уян лах умёнче:
«К арти насем кёс укеретёп,
Аван тухать шур хут синче».
В арм ан улпучё п а л л а ш т а р ч ё
К ардовский, Репин ятсемпе.
— Ч ан-чан ху д о ж н ик ,— а н л а н т а р ч ё ,—
У тм асть нихсан сын сулёпе.
Кирек хасан та вал хай тёллён
Тёпченёсем ш ы рать санар.
Чун ра я н р ать пулсассан хёлёх,
Ун сассине эс ан чакар.
(?
£ а к ш ухаш сем, тен, са п а л а н ч а к ,
А срах тыт эп ка ла н н н е:
« С ав ать искусство ёсчене,
Нихсан ан пул пит х ы п а л а н ч ак .
24
К аш ни картин ари тёп шухаш
Сын к а м а л н е п ал х а н т а р с а
Е дута туйам в ар атса,
Т ёллев патне чёнейтёр шуххан».
С ак н а Лекдей куллен анкарчё,
Улпут к алан и н е м анм арё.
Н у м ай дён сю ж етсем тупса,
Укерчё вал х ав х ал а н с а.
«Тура паларашё»
В ао кар ё вёдленме ки в ёмёр,
Сённи вай илчё майёпен.
М а л т а я л тр а р ё дута ёмёт,
С ы вхарчё шудам пек куллен.
Унта-жунта хресчен палханчё,
Х аяр нушн хистенёрен,
А сап ла пурнад хёснёрен.
С ап ах инде-ха кётнё ш анчак.
В а ск ар ё вахачё. Лекдейён
'Пёр ш ухаш дед х ал ь пудёнче:
«Епле пулсан та вёренесчё,
Анчах дул хупа пур енчен».
Т ав ах Л ев ч е н к ан а, ёненчё
Ачан с а р л а с ас тал ах н е.
Худож ник м а р — унпа хёмленчё:
К а т а р т р ё хай мён пёлнине.
Вал И в а н а та вырнадтарчё
Ч а сах чирку х у р а л л а м а .
Сён дурт тума в ар м а н каларчёд,
Улпучё п улаш рё самай.
«Атте аннемшён тар а ш ас ч ё ,
Усесчё сыва та п атвар.
Вёсемшён манан пулас марччё
Куллен-кун ы тл аш ш и савар».
Хресчен ёуне ю р ах сар тан
Лекуей ир 'кас уапла ш утларё.
«Атте ёнси уинче-н л а р а п ,
Ан пултарччё кун пек нихуан...
Чим... Тураш ч и ркуре ю л м а р ё ,—
Тесе калар ё-ук е И в ан .—
Ана хресченсене сутм аш кан
К урсе килетчёу, тет, тастан ».
П у л тар а п -ш и ? — Л екуей укерчё
Т у р ам аш н е картон уине.
Чёп-чёрё сан кууран тинкерчё
М у хтан а пек ач а ёуне.
«Тете, тете, тен, у й ар ата н
Эп тунине чан тур аш р ан ?»
Л е ш тёлёнет: «Х авах с а р л а тан ?
Куна сутма пулать, ара...»
Пуян уынсем ыйтнисене те
Лекуей куллен-кун пурнаулать.
В ы рсарникун вёсен санне те
М о л ьб ерт умне л а р т с а са р л а т ь .
«К у тура п а л а р а ш ё » ,— теууё
Т урра ёненекен уынсем.
К аш т а х килет тин укуа-тенкё,
Т ата килет чан-чан хисеп.
Асилтерет вёсен кил-дурчё
Художниксен мастерскойне.
С ам а х дурет: «Ч ы лай хён курчё,
С ап ах ш а н а ть хай ёмётне».
С ап ла Л ек сей ял т а н ту хм асар
Куллен туп тать асталахн е.
Сулсем шаваддё в а с к а м а с а р
Кичем, кив ёмёр сёмлёхне.
1899 дул. Маян дуле
Х удалан ать хура элчелё
Т ата х Турхан тарахёнче.
Хёнрен тухайё-шн хресченё?
Чир-чёр асать, ав, ялсенче.
С а н т а л а к типё тачё, ш арах .
Хёвелё хёртрё дёр питне.
Харуш хыпар сурет ял т а р а х :
« П а в а т ь кёд выдлах кашнине».
Ана динче пуш пучахсем дед,.
С у м куракё йёри-тавра.
Вилес килмест-дке, тавансемёр,
Т ухасчё сывван т ам ак р а н .
Лекдей яш качча халь, анчах т а (
Ч ирленёрен килтён тухмасть,
Сынсем пупледдё шав: « Ч а н а х та,
С ак сы в л ах п а хёл кадаймасть.
Л евченко та тухса,*ав, кайрё,
П у рн ать, тет, вал П о л т а в а р а .
Ана улпут п у л а ш к а л ар ё,
Тухайё-шн дак асап ран ?
А втансар ял енне пуль дуле,
Тур дырнинчен иртеес дук.
Сипленёшён, тет, кирлё мулё,
Анчах вал Ахванидён дук».
Этем, вилессине сиссен те,
Сут ёмёте ш а н а т ь ял а н :
« Ч а сах эп с а м а й л а н а п » ,—тет те
Ы р ш ухаш н е дед пит х ак л а ть.
С ак ёмёт Л ек дейре упранчё,
Кичемлёхе пёрмай сирее.
А стал ах унан атал ан чё,
Й ы в а р л а х а , чире дёнсе.
М а л а ш л а х а са в с а укерчё
А ш ш ёпеле хай портретне.
С ан а-х а тимлён вёсене:
У нта мён чул кун дулан терчё.
Ав, пидёк кудла Ахванидё
П а х ать , хёне п ар ан м а н с к ер .
У нпа хресчеи дулне эс видён,
Т а р а т ь туп-турё, в ай л аск ер .
« С у к ,к и р л ё мар укда та енчёк»,—
Ш у тл а ть Л екдей сарланадем .
Искусство тупине дёкленчё,
М а л ёмётне чан килтерсе.
Хаш чух, х ал тан кайсан, йаван чё
Пуртри кутни,к сакки дине.
Вай пуханчё. П ётм ерё ш анчак.
Укерчё вал Турхан ялне.
Анчах вы ртса т а м а пууларё:
«Хансам, хап сам эс, чир, манран!»
Хай л а р т н а й ам р а сем каш ларёу,
Т а в р а л а х куранчё хуран...
Су «унёсем хыуа асанчёу,
Хёмне ы тл аш ш и п ех так са.
П о л я к Р а у б е — уён варм ануа
Турхан ялн е уитет часах.
Унпа пёрле врачсем те килнё,
Хресченсене уалас тесе.
Суртсем ч ы л ай аш пуша: вилнё
У сал чире пула уынсем.
I
Ялти уак х ы п а р а илтсен,
У лпут ууртне И ван васкарё.
Х ы п ал ан са вал тар'хасларё:
— С ы в ата р Л ек у ее чиртен...
Врачсем калаурёу те шутлерёу
Хура пуртри яш каччапа.
С а м а й л а н с а н , леш тёлёнтерчё
Ас-халёпе к а я р а х п а .
«Чан-чан кётрет-уке ку!— шутларёу,
С ак тёттём, мёскён вы ранта
Е п л е т а л а н т ун ата л а н н а ?
К артинисем епле тата?!»
В ар г а н о в а М ар и я терёу
С ак уш к ан р и пёр cap хёре.
Улпут лгаванё, вал хистерё:
— П а р а х а р мар ан а хёнре.
Ы т л а т а чухан т а р а х р а
(Чугун дул утм ал духрам ра)
Ю лсассан, ун сунет тал ан ч ё,
И лсе кайсан, чан ах аванччё».
«Ана п у л а ш м а л л а х а л ь пирён,
Епле пулсан та д а л м а л л а .
П е т ер б у р г р а е ы в а т м а л л а » ,—
Кашнийён ш ухаш пулна дирёп.
« П а р а х м а п а р » ,— тесе ш антарчёд
Врачсем дине-динех ана.
Ю л аш ки кун та, ак, дывхарчё,
Сук, м анм ё К окель дав куна.
Сук, м ан м ё Кокель дав куна,
Ун умёнче тинех дул уда!
Т ёллев т е ун и ё р р е ка н а :
«Ч а в аш се н е куресчё уса».
Т у рхан ан йамрисем ал сулнан,
Сил вёрнё май п а ш а л та т с а ,
Ана ыр дул, телей дед сунчёд,
Асатрёд к а м а л л а н пахса.
С а н т а л а к саванчё. Т а ш л а р ё
Хёвел Ш ли п ш ур ан юххинче.
Лекдей ху д ож н ик ан пудланчё
Сён пурнад Питёр хулинче!
ИККЁМЁШ ПАЙЁ
Тёп хулара
Тёнче хайне кура ик енлё:
П у я н л ах, куклах ю наш ар.
П ёрин кундул ансат, хёвеллё,
Теприн утне ка с а т ь йуд тар.
Епле т а н л а ш т а р м а пултаран,
Турхан ял н е тёп хул ап а?
£ ё р л е те, кур, пиншер хунарё
й а л т а р т а т а т ь хём дутапа.
£ у р тсе м к а п м а р р а н та манадлан
К а р м а и ш а ямкар тупенс.
У рам ёсем туп-турё, асла,
Т уп ай м ан эс вёдне-хёрне.
31
Л екуей ш утлать: «Мён чу л эрешё,
Х алл ап сёршывё ку, ара.
Сакна тёлленмён тёл ёкре те,
С-апах та эп тёп хулара.
С ана-ха, И с а а к кермемё
Е пле илемлёп ку ранать.
Хулан кашни урам ё, енё
С ан ар л ан куу умне тухать.
Ун чанё пилёк пин пат теууё,
Е пле тусеууё каш тисем ?
Хёресёсем й ал -ял уиуеууё,
Эреш лё ман ал акёсем .
Соборё, чан та, пит илемлё,
С ав р а тарри й ё — ы лт ан ран .
Ч ан сассисем тем тёр л ё уемё
П у л са кёрлеууё: ян та ян!
Б а р к л а й д е Толлипе Кутузов
Тараууё ш ухаш а кайса:
«Р осси я уёнтёр ф р ан ц уза,
Ана куресчё вай та уса».
Ш а л а кёрсессён, с а в а к юра
Хай ы там не яр с а илет:
«П ул сассан та ш ап у сан хурла,
Л е ш тёнчере юп куран»,— тет.
Мён чухлё фреска! Кур, каш нийё
Чунра ас а м л а х 'ууратать.
А в а л л а х р а пуу пулна ним ф а
К ёл тав ан а вай-хал сунать.
Илем... Илем... £ а п а х та мёншён
Соборсенче вал ы тл арах ?
Архиерейшён, пупшан, тёншён
Ук?а юхать шывпа танах...
Р аубен ам аш ё Л екдейшён,
Ун ё?ё антарччё тесе,
Та<^та та дырчё дырусем.
(Тепри сунмасть са п л а ачншён.)
М а л т а н л а х а сап л а ш утларё:
« П а л л а ш т а р вал Э р м и та ж п а.
KvHTa ана никам та чармё,
К а л а с а п хам ан ы валпа».
Ун ы вал ё кермен хуралён
Ёдне йёркелесе тарать.
П у л ас килсен вьтставкара,
Яш дыншан пулмё хупа алак.
Кёд С ве н то р ж ец кая н тёллевё
(Р ау б ен ам аш ё в а л а х ) ,
Хёл кунёнчех ?у дитнё евёр,
П у р н ад л ан м а пудлать варах.
Ара, Л ек^ей рурет хавассан,
С ан ран та улш ан ч ё й алтах.
Э р м и т а ж р а пулсассан ах
В ал сы в л ам а п ар ах р ё ассан.
Ун умёнче этемлёх чапён
Хальччен курм ан картинисем.
Яш качча тёлёнет ача пек:
М аттур -<;ке пулна астасем!
3 Кокель.
33
Р е м б р а н д т а н «К аокан ы вал» пичё,
Е Л ео н ар д о д а Винчин
Асамла, ыра «Д ж о ко н д и» —
Кашни сан а р ё дывах питё.
Е вы рас музейне кёрсессён,
С ак тёнчере пураннине
В а х а т л а х а м анатан эсё,
Л екен а с а м л а х тёнчине.
>
К унта И ван ован , Б р ю л л о ва н
Х ум хантаран картинисем.
Х аю лла Репинан, К р ам ской ан
М ёнле манад палитрисем!
П ёр йывад ту ратн е укернё
Астада ш ура пир дине.
Ч ы л а й а ш н е вал тёлёнтернё,
Т у й тарн а чёрёлёх вайне*.
Мён чухлё шут, мён чухлё ку л аш
Султан патне дыракансен?
Ав, б урлаксем ыйтаддё, п у л а ш —
Ку — Р епинан ш едеврёсем.
Кашни ёдре хёру аетал ах ,
Х аю лах, тёрёюлёх, илем.
Сын чёрине удм аш кан ал ак ,
П ёлу кирек хадан ки р л ех .
Л екдей кёд путрё ш ухаш а:
А с ам л ах ё мёнре астадан?
Ку п ал л а: тар т а к а т ь ир-кадан,
Й а х -я х п а л а вал туп аш ать.
Л. А. И ванов.картини пирки сам ах пырать,
Мён ка л а н -х а: ёулет л а ш а та,
Сын чёрчун мар.
Султе т ара ть.
Тен, й ан аш а тап , а г а ш а т а п —
Килет-ши пурте тал а н т р а н ?
Килет те пуль, анчах та эпё
Я лан пёччен, ялан пёччен.
Хам тёллён уеу тертленнёрен,
Сул-йёрём тёрёс-ши?
Пёлеймёп.
В ёренмелли, ах, тур, нумай-уке,
А тлантсене сан л ас куллен.
Сын кёлетки тухать, м ал ен
Чипер укерёнесш ён мар-уке.
Тем тёрлё сарасен шевли
Астауасен пит килёш уллё.
Сынсен сан а р ё уивёч, вирлё,
А с-хакалё кашнин тулли.
Кашнин палитри хайне евёр,
С у к м а к ман л у л т а р урахл а.
Сын й ёрёпе пырсассан евек,
М а л а х к а яй м ё ёнтё лав.
К ал ас тени е тар а н шухаш
П ы та р а н н а питре, куура.
В а р т та н л а х н е пёлеймён туххам,
У керчёк туп сам ё — ш ырав.
Эппин, турех пурне те пёлнён,
А ллу сем пе ан су л ка л аш .
М ал тан укерчёкпе п аллаш ,
Унтан эс ш у х а ш л а ху тёллён.
С акн а шута хурса тёпчерё
Л екдей музей дыннисенчен.
Унта вал час-часах дурерё.
Ытти — епле вай хунинчен...
С ак кунсенче тем тёрлё ш ухаш
П а л илчё х а в а р т а х унра.
Хаш чух хёрхун е питё шуххан
Пин хёлёх я н а р а т ь чунра.
К унта ёдлекенни к а л а н а :
«С ак Э р м и та ж ан картин е
Сан ян таш у хитре ту тарн а,
Пёлетён пуль-ха ун ятне»*.
Кур: СУл л ах и с а д р а тем тёрлё
С тату я -п а л ак , йывадсем.
С уртсем динче мён чухлё тёрё,
Т а л а н т с а р а х пулман вёсем.
П итех те х а к л а дак илемлёх,
М ён -м а тесессён, тёп хула
Сын та р ё п е дуле дёкленнё,
Пёвеннё дёрё ю нпала.
А нсат пахеан — к у П етёр чапё,
Ш у х а ш л а с а н — ёдчен нуши.
Тире сёвет пуян пушши,
Хадан-ха унан вайё чакё?
Кёд С в е н то р ж ец к ая систерчё:
М аковский патёнче пулсан,
К а р а н т а ш п а тум а укерчёк,
П ит ыйтрё.
Эсё т а р а ш с а м .
П. Е. Егоров пирки сам ах пырать.
М аковский...
С ак ят п ал л а пите,
Ана Л екдей пёлет аван.
В алах-дке кунё пысак витём,
Унран вёреннё ачаран.
— Юрать...
Сан-пичё, кур, х ав асл а,
Вдлерё т а р а ш с а ир-«ад.
Анчах та чирё — дёр датасшё,
Асилтерсех т а р а т ь кас-кас...
Больницара
П а л а т а с е м , п ал атасем ,
Т а с а л а х пур дёрте те.
Ы й тул л а, ы йхасар кадсем:
Усал чпр-чёр, хадан иртетён?
Авал ч ав аш к а л а н а пек
Чнр-чёр кёрет патпа хураххан.
Т ухать к а я л л а вал пёрчёпе
Эмел дёнтернёрен в араххан.
С ейсмограф сем пек тухтарсем
Тараддё сы хар а пит тимлён.
Хадан канаддё-ши хайсем?
Ялан п а л а т а р а кад-ирён.
*
И:
В ар ган о в а кед ун патне
Килсе кёрет.
Сан-пичё дута:
— М ёнле пурнан?
Сывах-и? Тута? —
Ы йту п арать уине-синех.—
Ч ас-час килмеш кён еруейместёп,
Вёренмелли, пёлен, чылай.
С ан а хы пар кёу пёлтеретёп.
К аса к л ан ан ?
Х авах чухла!
Шутлет, кулать:
— Эй, эс, айван та,
С ап ай л аск ер те маттурскер.
Калаууё пурте:
— Эс тал а н тл а!
Эп уеу уакна пёлместёп-уке.
Яш йёкёт уывахне л а р а т ь те
Пуплет, пуплет, т а н л а кана.
Ку п ал л а: хёр ш еллет ана,
Лекуей пёччен ан т у н сах л а тар .
— Асил-ха, ак альбом ччё санан,
К ардовский пахначчё пёрне.
Ун патёнче паян пулсассан,
М ухтарё вал ёуу'сене.
Турри пёрле, астауа, терё,
Эппнн, с а в а н м а л л а х ал ь сап.
Хай тёллён уёкленмест талант,
Ш а н а т п а р : эс чире уёнтерён.
Т ат а уакна та эп к а л а с ш а н
Л еш иккём ёш альбом пирки.
М ак о вски й те унпа п а л л аш н а,
С ап л а ун шухашён йёрки:
«П аян тесен паян дул уда,
Ас пухтар академире.
Хайёнпеле пуплесчё уддан,
Картинисем паха, хитре».
С акн а мана Р отаст* пёлтерчё:
Эс чирлине дынра илтсен,
М аковский: «Ч ас сы в ал т ар » ,—терё.
Ш ан ат ь вал эс вёренесее.
Л екдей т ан л ать, итлет сапайлан
В арган ован каладавне.
Хайне туять пек сам ай л ан н ан ,
М ан са ка ять ыратнине.
Анне мана в ардать хйш чух:
«Сынна давар удма памастан»,
Хёр дулёнче хай пулна шух,
Х аю л а х а к а м а х х у р л атар?
Алеш а, мёншён чёмсёр эсё?
Ан тун, тем скер эс пытаран.
К урентермерём-ш и, ара?
Чуну ма ы ратать, пёлесчё.
— М ёскер эсир?
А халь т е п арам
К унран кунах уссе пырать.
Ы т л а та пысак-дке ч ар м ав ам ,
Эп чухан-дке.
Ман дук нухрат.
— Ч анах, чан ах та эс айванда,
Укда пирки пудна ан ват.
В . П. Р отаст — худож ник, М. В арганова тусё
Унпа тупайман эс хават.
Тус-ю лташсем дед й ы ш л а л ан ч ч ар .
— Пур дак к а л а р а ш чаваш сен те,—
П уп лет Л екдей х а в х а л а н с а ,—
Туспа дёнме пулать тем е те,
С ан п а вал ю н аш ар пулсан.
— Ку у р ах каладу ,— к у л ать хёр,—
Ан сурёклен й ы в а р л а х р а .—
К ан ак худ т а в р а н а са п а ть хём,
Мён чухлё а ш а л а х унра!
— Кёнекесем илсе эп килтём.
Ас пух, Алеш а, ан уркен.
Вёсем те эм ел евёр сиплёд.
Сывал!
Тепре тёл пуличчен!
Й а л -й а л кулса хёр сы впул л аш р ё,
В аск ар ё П итёр ура'мне.
К аретап а-ш и ёнтё кайрё
Е утрё дуран ах килне?
Л екдей выртать.
Сёр тёрлё шухаш
К ум ать пудра.
Хёрху вёсем.
Вёдне-хёрне тухайман туххам,
В ал пёччен мар.
Ун пур туосем!
Ун пур туссем — пахи те дана,
Ю т х у л ар а пулсассан та.
С ухалмё, йёп пек, ав ар та ,
Н икам хартайм ё: «Эй, дуп-дапа!»
ЧаваШ тесен те йёрёнмеууё
Я пш ар ту м л ан н а уав уынсем.
М ан н а хумаууё,
Вёрентеууё.
С ап ай л а, асла-уке хайсем!
П исаревсем: Л ю д м и л а , Инна
Е Анна В ин оградова,—
К аш нийё тивёулё тава,
Вёсем те килсе кайрёу тин уеу.
Тата... С ав И нна пит маттур-уке,
Тин тухна, терёу, тёрмерен.
С ам а х ё витёмлё те турё,
Ас-хал пуян — вёреннёрен.
Хёртен пёрремёш хут вал илтрё:
«Тел ей л ё пулё ёууынни.
Кашнин кёр еш м ел ле халь уиллён,
Тёп пултар йёксёк, мул тени».
«С амахёсем, чан ах та, тёрёе,—
Ш у т л ать Лекуей хай аш ёнче,—
Пуянсене епле уёнтерён?
Укуи те влауё — вёсенче...»
Л екуей выртать.
Кёу ка таш пулчё.
П ууларё тёлёк тёлленме.
Ю р атна ам аш н е ак курчё,
Ана пууларё вал чёнме.
С а с а р т а к улш анчё та в р а л а х :
У мра — уут кулё, П учам ас,
К а тр а варм ан, cap хир, уаранлах..,
Ч ир кул л ё ял ту х ать ума.
Сав куле хёрринчи пёр йывад,
Туратсемпе х ал ад л ан са,
Л а р а т ь пурне те х а р а т са,
Кунта, чанах, чуна пит йывар.
Ялти дынсемшён дака выран,
Ы т л а х ар у ш а — илёртмест.
Т ап -та р а ш ыв та кумё ы рлах,
М ён-ма тесен к у — киремет.
Ана час-час парне параддё:
Ш ур ал ш а л л и , укда-нухрат.
У сал ан ты ттар — тархасладдё,
Чукледдё пурте х у р л ах ра.
Кад п уласп а х а р а -х а р а
Ун умёнчен дынсем иртеддё.
Ял киремечё пит к ара,
Ч ас укёте кёмест вал теддё.
Л екдей курать, ав, юмад к а р ч а к
А р а м л а с а ан а сиплет.
Анчах та дака хыт к у к арш ан
Укда дед х а к л а — в ал сисет...
К а л т -к а л т тёртет думри ю лташ ё
С ар в ы р а с — П етёр я т л а ек е р :
« Т ар л а н а ху, та т а аташ ран ,
Ан ёненсем пуш тёлёке».
Уннкун п ах ать Лекдей, чан ах та
Темтепёр курна. Киремет
П ит шиклентерчё те, дапах та
Алли кёске — кун тах дитмест...
42
Тул суталеан, ?урет пёр тухтар
Ы йтать хай:
— Ну-с, мёнле ёссем?
Ан кулянсам : чире сёнсе,
Бол ьни ц ар ан кёдех, ак, тухан.
С ы вла-ха, ак х аль ан сы в л а-ха,—
Тет тухтар, трубкипе итлет.
Унтан ка ла ть:
— П а м аста н махха,
Ут-пу тёр екл ё — чёрёлен.
— Т а в а х .с и р е нихдан та м а н м а п ,—
Тет лагака са сап а Л ек сей ,—
Сёре сити пуда таятап ,
Сын сы вални вал хай телей.
— С апла'с > ?апла-с, ку тёрёс, ш алл ам .
Эппин, уп р а ялан хавна.
Чир-чёр кирек хасан т а ш алл а,
Ан кутёр терт вал кунсулна.
Иван Ильич — с ап л а чёнессё
В рач-хирурга кунти сынсем.
Ана каш нийё ёненессё.
Чунне парать — чир тиенсен.
Писаревсен семйинче
Хиссплё, х ак л а вулакан ам ,
Тен, кичемрех х а й л а в а м ман?
Ав критик ш ал хай р ать: ку санан
Поэма-и е сён роман?
Чнпер санар, хитре укерчёк
П а т-п ат « а н а тёл п улкалать.
43
Асту, пиусе уитмен икерчё
Сисмесёрех пыра л ар ат ь.
Калаууё-ха: уан м аш кан аван
У ш к а н п а л а чухне шепрех.
Кёр м а н та р ё уитсеосён с а в а н
Йётес ту р тм а ш к а н аш пуртре.
П оэтан уук п у ла ш ак ан ё,
Л а р с а е с а н ш ура хут умне.
С а м а х купи пёрмай капл ан ё,
П ёл су й л ам а чи кирлине!
К у са м а х май кана-ха, эсё
С ак н а ч ух латан ву л акан .
«Лекуей аута-ха?» — тёпчесессён,
П ёлтерёп: «П у р а н а ть аван».
Яшчен в а т а м пёлу илменшён
Т ертне к ур ать-ха хай самай.
Вёрентекен ятне илтмеш кён
Ём ётленет уапах пёрмай.
Ю лташ ё, тусё ун йыш лапчёу
И лем лё, шёкёр х у л ар а.
Вал вёсенчен пирвай ватанчё,
Ч а в а ш уыннин ку — й а л а р а .
П ёр хуш а Р а у б е уемйи
Т ав ан кил евёр п улчё уншан.
К а са к л ан ан , х ё р у л л ё чуншан
Мён чухлё ууалчё уённи!
Больницара самайлансан,
П и сарев сем т а р а ш н а р а н
Вёсен именинче вал канчё,
С а к уемьепе кёу уы вахланчё.
Хайсем пуян, дапах та хапал.
Чуханнине п ах м а с а р а х
Ун,па каш нийё пулчё сапар.
Х аль Л екдее х а в а с л а р а х .
С ак кил искусство дыннисемшён,
Сёршер т а л а н тш а н тан а кар.
Хай аш ш ине парса, вёсемшён
Сул удна:
«Пул ялан патвар!»
Ужда-нухрат, тумтир-и кирлё,
Е эс паян ап атл а н м а н ,
Е Л екдей пек сы вм ар эс, чирлё,—
С ана, ав, хатёр п улаш м а.
Г р а б а р ь т а килнё, ш ап ун пек
Кунта пурнать.
Т а в а т ь укерчёк.
П а л л а ш т а р а т ь сю ж ечёпе,
Лекдей кёд ун патне илеичё
Е тепёр чух, нидта тухм асар
Хёрсе к а й с ах дырать темскер.
Лекдей унран в а л тс а ыйтсассан:
— П у л а т ь ,— тет,— пысак кёнеке*.
Искусство астиеен сан а р ё
Й а л т пулё эп хайланинче.
К аш т пушансан, ву л ать пёр ярам :
— А н л ан м ал л а-и , — тет,— тёпчев? —
* И. Э. Г рабарь вал в ах атр а 5 том ла «История
русского искусства» тёпчев дырна.
45
Ку монограф и питё кирлё
Сан пек м ал чунла дынсене,
Умри т ё т р е л ёх е вал сирё,
Худож ник туп тар хай дулне.
Е рестав рато р ёд-хёлне
Г р а б а р ь сёнет м а л а хум аш кан.
Вёрен, тет, эсё в у л а м а ш к а н
Астадан турё ш ухашне.
—• А вал тем п ера * худаланна,
С а л т а в мёнре? — ы йтать Л екдей,—
Тем тёрлё сар асем пулман-им?
Соборсенче дак хём-тёс дед.
Унта дед мар: Э р м и т а ж р а та,
М артинийён «Мадоннинче».
Д ж о р д ж а н о тупна « Ю д и ф ьра» та,
П у р Тициан «Д анайёнче».
— М аттур, м а тту р,— м ухтать Г р а б а р ь ,—
Чи чап ла ятсене асилтён,
Т ем перап а т ухать санар
Ы тти сарсем сёрех аш пиллён,
Вёсен, ас ра ты тсам дакна,
Хайевёр пулна т а в р а к у р а м .
Т а т а каш нинш ён дулти ту р а
К ирек хадан та — тёп санар,
М ифри сан ар аван -ха, ан ла,
(^ынсемщён ёлёкрен вал п ал л а.
У нта икьенлёх дед иккен,
Н уш и в а р а нумай тёнчен...
* Темпера — ылтан щывёпе хатёрленё сэра.
40
Ши-ши! Сив уил вёрет. Хёл уитнё.
Й ё р и -т ав р а ш ап-шур пустав
Васансене, уя вал внтнё,
Художникеен у м р а — ш ырав.
«Епле-ши пулё ар а о к ал ам ,
Сине-уинех чарм ав, чарм ав.
Хунав с а р а л с а н а х харм а
П у л т а р ё уав.
Сук! С у1К! Кил, халам !
Килсем. Кнлсем. Эс пур. Чухлатап.
Г р а б а р ь та п а л а р т р ё уакна:
«Сул-йёр ёуре к а н а тал а н та н ,
Ёуре кана, ёуре к а н а .
Ана сивлен-тёк — пулан муми,
П ёлетни эсё вал мённе?
К ам ёулемест, ун чакё сумё,
Кёр т а к н а пек cap уулуине.
Кёр тенёрен...
Кёр — ш ухаш л авуа,
С ан а-х а Л еви тан ёуне.
В а р м а н ё унан — хай калавуа,
Пёл анланада уут тунсахне.
К а в а к тёсе вал виууёр майла
П у л т а р н а к а т а р т м а ним мар.
А нсатлах, ууам лах, а с т а л а х
Кашни ёуре пулать курма.
Ак вал аута чан п ултарулах!
Ак вал аута т а л а н т тени.
Ш ы р а в ё ун епле ав тулах!
Х акли у м р а — вал укерни.
С улсеренех кёр кунё ,килё,
И а л т а р т а т с а та хёмленсе.
Чан-чан ху д ож н ик ёдё вилмё,
И ртсе кайсан та ёмёрсем...»
Л екдей дапла хаш чух сисмесёр
Ч а м а г ь те ш ухаш аварне,
Мён курнине, мён илтнине
Видет, т а н л а ш т а р а т ь чёнмесёр.
С ап ах та ваттисем к а л а н а :
Х ана вал — видё кун л аха.
П ёлес пулать-дке чьгслаха,
Ч ухлан пулсан — духатан канад.
Ана Л екдей м анас темерё,
Ч а в а ш дыннин ку юнёнче.
С ак ыр дынсем юп кур ч чёр терё,
М о л ьб ерт к а й м а р ё умёнчен.
П и саревсен таван-пётенё
Е тёр л ё репродукцисем
Ш ур пир дине чипер иленнё...
— Аван, Алеш а, ёдусем! —
В ера ап п ан -ха к у сам ахё.
Эпгшн, дын п ур ан м асть ахаль.
Секленчё Л ек дейре вай-хал.
Сут ёмёт и лёртет ахахан...
Л екдей кёд уй ралчё пит аш ш ан
С ак т а р а в а т л а демьепе.
Су дитнёччё. Хёвелё л а п к а н
П уп летчё лёп, т ул ек дилпе.
Сулеем... Сулеем...
Ана дитерёд
Раддейён тёрл ё кётесне.
Хёру чуна пёр дёклентерёд,
Пёр ш уйхантарёд хаш чухне.
Выртан к а с к а м акл ан ё, теддё,
Qypec-ха д ам р а к чух даплах.
Лекдейён кудёсем дидеддё,
Сул-йёр в ал ш ухаш сем майлах.
Сул-йёр вал ёмёт евёр вёдсёр,
Удсах т а р а т ь кёнекине.
Хаш чух сан а р ё унан тёосёр
Е с а п а л а т ь хай илемне.
К у л ян м ал л и Лекдейён дук халь,
Х а п а р тл а н с а чёрн тапать.
В а й -х а л л а тин вал, пулмё суккар,
М а л а ш л а х ы рран куранать.
Сыв пул, чёремш ён дывах Тула,
Сул-йёр тёп х у л ан ах чёнет.
Вера аппа, Г р а б а р ь ал сулчёд:
Сыру дыр терёд дитсенех.
Академире
П ур списокра ун хуш амачё,
В ал п аян тан студент, студент!
Сине т ар с а вёренёп тет.
Пит илёртуллё-дке саманчё.
П ёлу илме Л екдей х аль хатёр,
Уркенмё, т а р а ш ё куллен.
«Ю т йах чёппи, адта каять -т ёр ? » —
Теет пулсан та шалйёрен,
Я ваплё хирёд:
«Эп те дын!
Ы ттисенчен к а й р а там аста п .
Чупать ман утём ре шух юн,
Ч а в а ш пулнишён в атан м а стап »
М а пытарас?
Унччен те илтнё
«Вадиль Й а в а н ч а » тенине.
В а р л а н а р а н т ас а чысне,
К уреннипе ун дилё килнё.
Ч а в а ш сапай ты тать хайие,
Ёдчен те...
П ёр ю мах асра:
Телей валеднё чух пайне
С ухатна, д ап ата сырса.
С ух ал н а ёнтё дул динче.
Ана выд кудлиеем в а р л а н а ,
К ай ран пёр-пёринпе п ай л ан а,
В ал, мёокён, юлна аймкинче,
Ш ап д аван па ч ав аш телейсёр,
Я л ан дынна п ахать кудран.
Хёсмечё п а в н а р а н — хевтесёр,
Й аваш — туре алхаенаран.
Ун кудёнче мён чул са л х у л а х
П ы т ан н а ёмёр тарш ш ёп е.
Хадан-ш я пурнад пулё тулах,
Хадан т а н л а ш ё дынсемпе?..
Л екдейён те с а в а и м а л л а халь,
Те куддуль витёр к у л м а л л а ?
Ш анни, та в а х , иртмест ахалл ён
Эппин, ан а у п р а м а л л а .
«Вёрентекен ятне илсессён,
К а я т а п а х тав ан ял а .
Унта эп тар а ш а п уынсемшён,
Ш еллем ёп хам ан вай -хал а.
И а л т у л ш ан ё м а н с а в н а енём,
У нта эп ууап пыеак шкул.
С ад чёртёп— паре тупаш-мул,
Юп курёу аттепе аннеуём»...
Эх, ёмёт, ёмёт... Ун йёвенё
П ит у а м а л а х лекм ест ал л а,
Хура элчелё, хуптёрленён,
Аса пит п ахан м а сть ялан.
С ап ах т а са в а н м а салтав ё
Лекуейён пур.
Сук сивлеме.
Тиевсёр мар студентан лавё.
С ав ах та илчёу вёренме.
Кур, академи! Эп туятап,
С ак н а пёлетён, в у л акан :
Ч аваш сен чен хальччен пёр уын
К унта у ра ярса пусман.
.Эппин, Лекуейён пур яв ап л ах ,
Ана в ал ямё асёнчен.
Вёр-уён ка у а л а к умёнчс
П ёлуш ён тарё-ха хав ал л ан .
Тёп х у л ар а сентябрь нрё,
Э реш лё тумё йываусен.
Яш уыннан уута ёмёт уирёп:
« Т ух атап ах эп вёренсе...»
Хёпёртекен дынсем те йыш лан:
Р о с т а с т п а л а П исаревсем,
В арган ов а, Рау б есем —
«Пиртен са л а м с а м а х ё йышан!»
М аковский аш ш ан д упарларё
Хай ы валне ю ратна пек.
Кудран п ахса дапла ка л а р ё :
«М ал а дед тал п ан ёдупе!»
Туссем пулаш нипе вырнадрё
П ёр в ата кинемей патне.
У нта с а й р а хутра дёр кадрё,
Ёдре ирттерчё вахатне.
М аковски йен м астерокойн е
С урерё та та ш а х , вёренчё.
С алкуд в ай л атн аи юхамне,
Х а в ш а к ас -х ак ал дирёпленчё.
Маковский...
В а р а т м а пу лтарн а
С ынра тёлёрекен аса.
Унри ыр енсене курса,
С ан л ан а каш нине в ал таран.
«Тёрме дынни», «Турре тухни»,
« П у тл ан н а банк», «У лах дитни»*
П ал и тр и пурнадри пек чёрё,
Укерённё сансем тёп-тёрёс.
Сын кёлеткин хусканавне,
Ш а л т а н т а п с а т ар а н вайне
К у р акан сем патне дитернё.
Лекдей унран пёрмай вёреннё.
М аковский картинисем.
Студентам пурнауё!
Кашнийё
Ана пур к а м а л т а н ырлать.
М а л а ш л а х а вал уирёп никёс
Вёреннё чух кунта хывать.
Пин-пин этем ун витёр ту хна.
Тен, эс те, х а к л а вулакан ,
Ас-хакал пёрчён-пёрчён пухна,
Профеосорсен умне л ареан .
П у у л ам аш пур.
П улать-тёр вёуё.
Эштон, л ай ах х и н е ш анар.
Ан иксёлтёр Лекуейён ёуё,
Ана эпир те ыр сунар.
Лекуей уыравё
Сьгвах-и, еплерех пурнатар
Атте, анне та т а Иван?
И р-кау сире асра ты татап,
П у р н а та п х ал л ёх е аван.
М ан ёуём-хёлём чиперех-ха,
Куллен ууретёп вёренме.
Укуи-тенкийё хёсёкрех-ха,
Студент пёлет йунеутерме.
Тус-ю лташ сем пит тараш аууё,
С ав Р ауб ен таванёсем
Т ат а вёсен пёлёшёсем
М а н а куллен-кун пулашаууё.
Пёр-пёринпе п урнатпар туслан,
Варуау. й а л а пач ах та уук.
Вёсем м ана п арах м ан чух
Ш а н а та п -х а : пуда эп усмап.
В ёренуре к ай р а пымастап,
Йьивартарах та, мён таван ?
Мён хушнине йал т пурнадлатап,
Выраосене ка л а п : тав ах .
Вёсем пёрре те ютшанмарёд,
Ы р ём ёте сунме памарёд.
Сыватрёд х а в а р т чир-чёртен,
К ай ран каларёд: х ал ь вёрен.
М а пы тарас?
Эп эрленетёп.
Чун кутнёрен, с а в а н н а р а н .
Ь1р дынсенчен ш ав тёлёнетёп
К аш ни тав ан пек п улнаран.
Пуян дынсем те тёрлёрен дав.
Куд-пудам удалчё ман тин:
Пёри я л а н хута кёрет, ав,
П ач у р а х л а чёрн теприн.
С'итет пуль.
Эп ыйтса пёлесшён
Сиртен ялти хы парсене.
Ашчик в а р к а т ь тав ан кётесшён,
К у рас килет тавансене.
Сире ял а н аса илетёп.
Эсир пёрмай куд умёнче.
Сыру ды рсамар.
Эп кётетёп.
Хёру с а л а м п а л а —
Лекдей.
Иван дыравё
Эпир ха вас хы пар-хан арш ан ,
Сыре а пёлтернёш ён тав ах.
Пит к у л я н а т т а м а р дав санш ан,
С ы в ал там тетён.
Ку — аван.
Т ав ах турра, эпир те сыва,
Суретпёр.
А п трасах кайм ан.
Хресчен кундулё, п ал л а, йывар,
Ана пирёнсёрех чухлан.
С ап л а пулин те кёрмёш етпёр,
Сурт л а р т р а м а р .
Вал пысак халь.
А р ан -ар ан йунедтеретпёр.
П улать-ш и пуранеа кал-жал?
Тету духовнай семинари
П ётерчё те ёдлет ял та.
Хыт кук ар мар, п у л а ш к а л ар ё.
Хусах.
П у р н ат ь хай Т ар а н та .
К у р м а килсессён эп систертём:
Лекдей пёччен нуш а чатать.
Ана, эс, пулаш еам ччё терём,
Ужда ыйтма, тен, ватанатъ?
Хирёдлемерё.
И а л т анланчё.
Ш ан тар ч ё т а р а ш а п тесе.
Хай с а м а х н е вал тытажанччё,
Ан пуран ах кёлмёдленсе.
Ялтд улш анусем чылай та,
Х аш не-пёрне аса илем:
HagytK... В ал чиркуре ю рлатчё.
С ав ка чч а кайрё.
Тен, пёлен?
Ч а в аш йали... В ал авалтан-ха...
В арл ан й терёу.
Те чанах?
И ёрки ?ё« мар, пиртен тухм ан-ха,
Х ы п ар -сам ах ё ^ап л ар а х .
Я л т а хёрсех х аль т авл аш ау ^ё:
Яппун варди хадан пётет?
Тёп х у л а р а мён кала^а^дё?
£ ы р с а пёлтер, пёлес килет.
Н у м ай ар?ын варда асанчё,
Я т дёр худ асар ах ю лать.
В ат ам хресчен те терт курать.
Кундул т а т а х т а й ы варланчё.
Епле пулеан та, ш а л л а м , чат эс,
Н у ш а ч ак а ть дутта тухсан.
Ан ур'кенсем, хурав пар таташ ,
С ы ракан н и —
ггету И ван .
■-!:
*
*
«Надук, качча савсах-ш и кайран?
А п л а-к ап ла-и , пурпёрех
Адун ирёкёнчен тухайм ан,
Хёр ём ёрё — 1к и в йёр!кере.
Ахальтен мар аш чик в арка рё,
М ён т а в а н — пултам ая к р а.
56
Ём ётленеттём: пулан арам,
С ак ш а н ч ак юлчё чунам ра.
С ан а с а в а тта м хыта.
Х аль те
М ан р а сунмен-ха дав хёлхем.
С ан а сй ваттам варттан , халла-н,
Пиллеттён чун-чёме илем.
Т ав ах пуриншён те, чиперём,
П ёлм ен эс эп юратнине.
С ан а курсаосан ш икленеттём,
Ан систёр теттём савнине.
Мён таван, чирлёскер, хай м ан-тар
Кудран пахма, у тм а пёрле.
Кадар, савнидём, х у рл ан тартан ,
Сёнеп дакна дед: туп телей».
Л екдей пёччен хаш -хаш сы вларё,
Асилчё хайён кундулне.
Ю ратн а хёрён ыр сан а р ё
Пит ы раттарч ё чёрнне...
1 9 0 5 дул
Хула ш авлатъ, х у л а к ё р л е т ,
Ир пудласа кадчен сёрлет:
Кёлтунине п атш а м ар илтё,
П ире те дитё унан пилё.
Историшён дак кун халь пал л а:
К арл ач .
Гапон чённн.
Сив кун.
Ш ап -ш у р ю ра хёретнё юн,
У рам сенче я л а в л а хал ах .
У рам сенче я л а в л а хал ах :
«Текех ш а н м астп ар п а т ш а н а —
С ун атп ар вилём дед ана.
Тёп пултар дёр динче чуралах!
Унччен айван, сёмчсукжар пулна,
Т у р е-ш ар а ал хас н а , пуйна.
Еп ле-ха тёш м ёртм ен дажна? —
П уян ан л ан м ё чухана!»
V
У рам сенче я л а в л а х ал ах ,
П а ш а л сасси, дын йынаш ни,
Н у х а й к к а еиввён ш ахарн и,
Суле дёкленнё ш а н а р ала.
Чёну нихданхинчен те уда,
Янрать, ав, хыттан:
«К ам — жама?
Ю р а м ё айжкинче та м а ,
К ёреш уре пул пултаруда!»
К ар а дил-тавал у р ам -сурам ,
У тм а ч ар ать , дула пулет.
С ап ах ёдхалахён усет,
Усет кулленчкун т а в р а к у р а м .
'Ёмёрлёхе кёрсе вырнадрёд
Лекдей чунне х аруш сансем:
П а ш а л сасси янранадем
Куд умёнчех дынсем йаванчёд.
'Аманннсем ытла та йы ш ла,
М ёнре-ха айашё весен?
П а т ш а хуш нипеле персей,
Хай тёллён ех пётет-им выдлах?
...Кашт м а л а р а х Лекдей дуретчё
В арм анда Ц и м м ерм ан * патне.
Унти пухуеенче питлетчёд
П а н т а х а к а н в л ад ты тамне.
Ш пик-тачнманран сых т ан а тимлён,
Вёсем дуренё ш а р ш л аса х .
£ ы н н а йёрледдё кадан-ирён,
С ерепине л акм е ансат.
У рамсене т а с а т а к а н та,
Постри ж а н д а р м , дуртрн ш вейцар,
Qyрт пах акан , л а в ты такан т а —
Кашни сы хлать, е а л т а в дес пар.
Лекдей к а с а к л а н е а ву л ар ё
Ю лташ ёсен программине.
«Мён чухлё тёрёслёх,— ш у тл арё,—
'Эппин, ас-хал терте дёнет.
М ан вёсемпе дед дулам-йёрём,
Вёсен тёллевё — ман тёллев,
П у л асчё туссемпе пёрле,
Мён ма тесен, утаддё тёрёс.
З н в а р т **, М атэ***, х а ю л л а Репин,
Кашни вут-хём са п а ть чу,на.
Вёсем пекех кёрешёп эпё,
Ю ра м ё л а п л а н м а мана».
* А. Н. Ц иммерман — палла варманда-ученай.
** Э. Ф. Зи варт — П етербургри пичет ёдён
офорт
мастерскойёнче заведую щ и пулса ёдленё.
*** В. В. М атэ — П етербургри Х удожество
академийёнче профессор пулса ёдленё.
59
К ар л М ар к с санне укерчёд хаварт,
Тёпе хурса офорт мелне.
Ку ёдшёнех, гуятар х авар,
Л е к м е пулать-дке тёрмене...
С ав кун Л екдей кёреш рё п аттар
С ал так сем п е, к а зак с ем п е.
П ёр уш к ан ри тусёсемпе
В аокавл ан турёд б а р р и к а д а .
В унш ар дынна далас тесе,
Ёдлерё сани тар пулса та,
К а з а к утп а та п т а т т а р с а н та,
Т а м а р ё вал пит шикленсе.
Сисмен те, илтрё с а л а м а т а н
Селен пек ч аш к ар ан сасне.
П а л л и те юлчё ас ан м ал ах ,
С у р а н л а т с а яш дын утне.
К а з а к а н диллё санё-пичё
М ёл тл етр ё кудё умёнче.
П удра кед дидрё шухаш-дидём:
Х апасчё вилём ункинчен.
К а я р а х п а хай мён-мён курна,
С авсем й ал т кудрёд хут дине:
Д в о р ц о в ай площ адь. Ю н ла кунан
С ам а н ч ё л ек р ё эскизне.
ВИддЁМЁШ ПАЙЁ
Яла тавранни
П а л а м ! С алам ! Ю р а тн а ялам,
У,калчар а кётсе плен.
С ан а савеа мёекер эп калан?
Сисётёп: манш ан шикленен.
У рамусем ^еремлё, турё,
Адта ан пах: йам ра, тнрек.
Кунта х а в х а л а н с а эп дурёп,
С ан л ан ан май укерчёкре.
Я лта дич дул хушши пулманччё,
П ёр м ай тух агга н «у? умне.
Ш у тл аттам ая'кра чухне:
Ч а с р а х сан ы там н а чамасчё.
61
К унта кун курна дын х а в а л л а н
Т ав ан дёртех ты м ар яр ать.
Эп дед, тёнче к а см а дуралнан,
Т елейёме ш ы рап ютра.
П а л л а к а н с е м ч ар са х тёпчеддё:
— Эсех-и ку вара, Лекдей?
— Курмачи е « а я н кёдех?
— Ч ё л х ем ё р е м а н м а н - и ? — теддё.
Е пёр-яёр тёлп улан в ас к а в л а н
Х ы вать те х а в а р т карттусне,
Ана чиксе хул хушшине,
Т а р а т ь пудие пёксе й ав аш ш ан .
«М ана улпут тесех шутладдё,—
Лекдей хёрхун кулса илет,—
Вёсем чухладдё-ши, хальхаддан
Мул тёнчине чун-чём сивлет.
Й а в а ш та мёокён дав ман х ал ах .
Салта.в мён ре тесе ыйтсан,
Ч ы л ай аш ёш ё н ёнтё п ал л а:
Терт-хён, ч у р ал ах п у лнаран.
В ал миде ёмёр аоап л ан н а
Сив пусмар, ниш лёх айёнче?
Б аты й ё е тутар ан ханё
Ана хёстернё чылайччен.
П а ян кунччен те унан пурнад,
Елёкхи пек, пач у л ш ан м ан .
QaKHa зп хам астивнё, курна,
Эппин, вал дёнелет хадан?
Сул-йёр пёрре: ёддыннисем
Влада илсен, дут ёмёт тулё.
Ун чух хёвел те аш ш ан кулё,
Телейлё пулёд чаваш еем».
С ак ш у хаш п а Л екдей хаваосан
Ситсе т а р а т ь хайеен тёлне.
Умри вёр-дёнё дурт И ван ан
Асилтерет пёр дыравне.
Вал уснё пурчё те кунтах-ха,
П а см ан . Унта мунча. П ур лад.
К апланчёд ш ухаш сем в араххан, ■
Ш уйхантараддё к а м а л а .
Н ачар , кивелнё вал тесен те,
Ун хуттинчех пулас килет.
Тахдан кунта мён чул тертленнё,
Ё л ёк хи л л ех чёнет: килех!
—• М ёнле дитме п у л т а р т а н ? — ам аш
Куддулё витёр с а м а х л а т ь ,—
П и ре м анм ан эс, аш дунтарм аш ,
Ю тр а епле п у р ан кал ан ?
Аннем, ан п аш а р х ан -х а манш ан,
П у р н атап эп сёре аван.
Тахд ан тан п ах килсе курм ан ш ан
Ан в а р д -х а /э п ё сып-сывах.
Сухар ш а р ш и л л ё дён пуртре
Лекдейшён пурте, пурте ыра.
П а х а т ь ана, ав, кётесрен
Ача чух хай с а р л а н а тураш .
Ч а н а х та, дурчё асла, ирёк,
Тултан — хитре, ш а л т а — таса.
—■Иван ёдлере жадая-ирён,—
Тет а м а ш ё ,— чунне п арса.
С ак селём дуртшан ём ётленнё
А дупала пёрлешсенех.
Ана туса л а р т м а сёмленнё,
С ак пурнадланчё, кур, тинех...
й а л и дапла-дке чаваш сен:
К адпа пёр л е пудтарансаесан,
Л а р а д д ё пурте ш аппан, сассар,
Итледдё дёнё хьгпарсем.
Л екдей пёр т а к а н м а с а р , уддан
К а л а в а н дамхине сутет.
К урм ан дёрсем-шывсем >вал уднан,
И тлекен е тёлёнтерет:
— Ах тур-тур-тур, епле-ха хайна
П а т ш а хуш у пама, пеме?
— Суян пуль — йывар ёненме.
— Эппян, эх, ш анм ак пирён «ш анна?»
— Суятап-и? — Л екдей в аск ав л ан
Удса к а т а р т р ё дурамне,
Кудёсенче дисет х а я р л а х ,
— К уратри с а л а м а т йёрне?
— С уйм астан-ха, эпир пёлесшён:
Сынсен епле п у р ан м ал л а?
П а л х а в тени в ар а кирлех-ши,
Тен, п атш а н а х п а х а н м а л л а ?
Хёрсе ка й с ах Лекдей каладрё,
В ул арё п ро кл ам аци сем :
— К ёр еш м ел л е пурин те владш ан,
П и р ён п ел е — ёддыннисем
Сёнё хушамат
Ял л аи к ан вар ан ать.
Иркулём
Сас-чё.в тадта дити каять.
Хресчен дурен утне, ав, кулнё,
Хура варм ан енне ваокать.
Кёд у р ам п а кёту асанчё
Пуд дийён пёлёт дёклесе.
Сил вёрнёдем в ал час саланчё.
Хёвелё тухрё хёрелсе.
Су кунё
Ун каш ни саманчё
И лем ёп е пит илёртет.
Хресчен:
«С ынран пит ю лас марччё»,—
Тесе ёде, ав, кулёнет.
Хёл хы рамё, ч ан ах та, саха,
Мён пуррине датса ярать.
П а я н — датмах пек ыра вахат,
В ал т а р ё у р а х л а ыран.
Апачё п ултар ытла-дитлё,
С ак ш у хаш я л а н а х пудра.
Е пуп т а в р а ш к а л а т ь:
«Сан дитё
Сут ём ёту савсан турра.
В ал дилленсен, духатан канад,
Т ёлпулан я л а н а х типш ар.
Асилуре дед голё савнад,
С ат дыпадсан дума нуша».
5. Кокель.
65
— К ам а ку ратаи эп.
Алеша!
К илти пек пул,
И р т тёп еле,—
Р а у б е йёкёте пит аш ш ан
Й а л -й а л кулса кётсе илет.—
Аван пурнатни, а м а р ш а й а к ,
Ёду-хёлу сан еплерех?
П ёлегёп : акад ем и р е
Ас-хал пухан.
Ку питё лайах!
— Эп х ал ь студент— вал сирён тивёд,
Енчен те п у л а ш м а н пулсан,
Кун дул дап ла ш ум асчё тикёс,
Сире эн т а в тав ап чунтан.
К илте ч ы л ай р ан п а пулманччё,
Ёдёмсемпе — я л й ы ш а м а
Ш ут т ы тр ам -х а п а л л а ш т а р м а ,
Эсир пырсан, чанах, аванччё.
—• М ан м а н ш ан , ыр чёну-хыпарш ан,
Хисепленишён, ш а л л а м , тав.
П а л л а х , пы ратап, эпё санш ан,
А леш а, хёпёртеп чунтан.,,
К ам а к у р а т ь , давна хаваосан
Л екдей в ы с т а в к а н а чёнет:
— Я н та ш ам сем ман ёдсене
Тиркем ёд-ш и?— сы в л ать хай ассан.
Килен-'каян каш ни мухтарё:
— Ч а в а ш ятне дёртмест!
Аст а!
Сынсем тёлёнерех вуларёд
Укерчёкри х уш ам ата:
— А. К окель тенине в ара
Епле а н л а н м а л л а -х а , пёлёш?
Лекдей кулать:
— Эсир, ара,
П ире дапла ят пана ёлёк.
Ч а в а ш са м ахё вал, ян равё
Нимёдлерех т е — мён таван?
Ана а н л ан ё теп т а в а н ,—
С ап л а дед пулчё ун хуравё.
Асамла пултарулах
Мёнрен к и лет-ши пултарун
Хёру са м ан ч ё п е тёллевё?
Мёнре-ши в а р т та н л а х ё ун?
Адта худож н икан телейё?
С ап л а та п улк ал ать : х аш чух
С у я л ах ю хамне лекетён,
Ш ы р а тан пурпёр ур ах дул,
М ан ёмёт пурнадланё тетён.
Ш ап а нихдан п улай м ё шапчак,
Сёлен вёдеймё туперс.
Хай евёр саса паре ш арчак,
С ав ах тари юрри шепрех.
Ч а в а ш а н д ап л а р ах сам ах:
Й ы ш п а пёр ч аш а к р ан дисессён,
Асмассерен л екм ест дамах,
С ак ч а н л а х а пасайм ан эсё.
С ап ах т а эп сан ан а л ай ах,
Хисеплё, х а к л а ву л акан ,
Т ав ан енре тем тёр л ё к а й а к
Ю р л а т ь пек пётём к а м а л т а н ...
Суретён-и тёп х у л ар а,
Ту му як а, са н у сан дута.
Анчах т а тем дитмест чунра,
Хать мён к а л а : жунта эс ют дын.
Килсеччё, тен, в а х а т л а х а ,
Ю л м а стап , тен, я л а н л а х а .
М ехел дитсен, к а я т а п тетён,
С ак н а эс хыта ёненетён.
С ап ах та в а х а т иртнёдем
Хавна ху суйнине ту ятан.
Ш а в л а н х ул а ты тканёнчен
Ах, йывар-дке х ап са ту х м а ш ка н .
Ч а р м а в с а р , тертсёр са н л а н а т ь
Я л та этю д та дён укерчёк.
Куд умёнчех теми, сю жечё,
Аи ю л хав л ан : ёдле кана!
М ён ре са лт ав ?
Я вапё п ал л а:
Т ав ан дёр хай х а в х а л а т а т ь ,
Чуна вёдме дунат парать,
В а л а х с а н а пиллет х ав ал л ах ...
Ёд-хёлё тикёс пынаран
Л екдей нихданхинчен тел ей л ё.
«Ч а в аш кёвви» к а р ти н ар а
Т ав ан сансем вырнадрёд меллён.
Укерчёкри ca p хёр сан-пичё
Сурхи кун пек й ал-й ал дидет.
Ун кёлетки, кур, йарас, пидё,
Ш ур х уран а асилтерет.
С ак сан ют м ар-х а турхансемш ён,
Паллнддё пурте: к у — Надук. '
Хёр дулёнче дуренё чух
В ал вуташ пулна каччасемшён...
« Ч ав аш хёр а р ам ё » санар
Укерёнчё, пулм арё кайтта.
Лекдей, ку р , тёлёнет х ал ь хай те:
«Х амах с а н л а р а м -и дакна?»
Едлет-ха Кокель, й ал тар кула
Ун сан-питне кёд илёнет.
С ап ла. А сам л а п у лтарулах,
В ай-хал хурсан телей курет.
Кулё хёрринче
Ту л ек ду кадё.
Кёвентеллё
С ар хёр так а т ь к у л л с шывне.
Султен пахма ан а пит меллё,
Тен, вал кётет чун савнине?
Тин тулн а уй ах дутинче
Ю м ах тёнчи те пурнад хуташ.
«Килет-и е килмеот-и?»— шухаш
Л екдейён ырна чёринче.
Keg ял енчен сы вхарчё х а в а р т
В ал кётнё дын.
Хай шур тумпа.
Ах, шух чёри, ана та тав ар ,
Сиксе тухас пекех тап ать.
— Надук!
— Лекдей!
Кёд ыталанчёд.
Анчах, темрен х а р а н а пек,
Х ё р ар ам ё аван м а р ла н ч ё,
Ч ётр ерё й ар ас пёвёпе:
— Лекдей, ш а п а ман, н ёл, телейсёр.
С ан а дед савначчё чунтан.
Кив й а л а р а н пёрре иртмесёр
Кундул ш а в а т ь дав. Мён тав ан ?
‘М а н а варларёд, турёд ар ам
Хёве хупса хурса, вайпах.
Ш ап ам диичен нумай ш у тл ар а м ,
Емётёмпе давах санпа.
К унд улам ра перле утасчё,
Хёр чух ш у тл а г г а м а ш а м р а .
А н чах та чечеке татсаюсан,
Ш а н а т ь вал х а в а р т ют алра...
— Н адукам , х а к л а дыннам, чунам,
С ан а саван ёлёкхиллех.
П ё р р е те сёврёлмен ман туйам,
Ан хирёдле — пулар пёрле.
Ы ран каятап .
Эпё хатёр
П ё р л е т а р м а ш к а н хулана...
— Сук! Сук!
Эп дылахран х аратап .
У л та л ай м ап уп аш кан а.
Ч ун тан-вартан ю ратм асан та,
Уипа-дке пулна венчетре.
Тур дырнинчен иртмен никам та,
Я лтах ирттерёп ёмёре...
Сыв пул, сыв пул.
Т ел е й л ё пул.
С ан а пиллетёп т а к а р дул,—
Н адук ачаш ш ан сам ах л ар ё ,
Унтан ял еннелле васкарё.
Лекдейён чунё пит палханчё
Н адук кайсан,
Пёччен юлсан.
С ар уйах х урл ан са пытанчё
И к чун телей тупайманран...
Репин патёнче
;Кирек хадан та дак кётес
Д и л ен -к аян ш а н питё хапал.
Хёлле, дулла — т а в р а л а х капар,
Ялан телей сунса кётет.
А л л ей ап а утеа пырудан
Т ан л а т а н хурансен шавне.
Сипетлё, ыра, сы в л аш уда,
С ёклентерет дын кам алне.
Султан к а ш т п арансан, тухатан
Т ап -т а р а кулё хёррине.
У-н пудёнче кёс асар х ата н
Пёр п ы сак дурт кулепине.
В ал хай санне й а л т а х укернё
Ч ё ркём ёл евёр шы,в дине.
С урт думёнче хырсем дёкленнё
Вёдес пек я н к а р тупене.
С ак в ы р а н а «П енаты » теддё
М ал ём ётлё х астар дынсем.
Эрнесерен, юнкун дитсен,
П ёрне-пёри ку рм а киледдё.
Худи, худож ник, ас л а Репин,
Х авас т а х ап ал х ан ан а.
Х унтах М аковски пе Ш ал яп и н ,
Тел пулан х а р с а р К уприна.
Л ар а д д ё Б ех т е р ев п а П а в л о в
С ав р а еётелён хушшинче.
Ш у и к у л а я н р ас ан пёр авак,
С а м а х пудладдё Руд динчен.
Асапё, ун пулас ш апи те,
К аш н и йёш н е х у м х а н га р ат ь .
Вёсем ан а саваддё питё,
П у с м а р л а х а каш ни вардать.
Г остина йпа ю нашарах,
К илекенсемш ён пур пёр пулём.
Унтан кёд гонг саоои янрать:
Эс к а я ан юл тенён улём.
М ён ма тесен, ай ап л ан еан ,
« Ш т р а ф еа м ах н е» к а лам ал л а-дж е,
Т рибуна умёнче та р с а ,
К ад а р а в н е те ы йтм алла-дке.
72
Т ата пёр ыр й а л а кунта:
С ак дуртшан ют л ак е й тав р аш ё.
Х авна ху пах.
Ан пул куштан,
Мён пуррипе дырлах, тар х а сш а н .
Сын тар ё п е п у ран м ан ран
П ури н т е чунё хир пек асла,
М ан н а х у р ас й ал а дукран
П ёр-пёринпе каш ни ю лташ ла.
С акн а та пал а рт ас килет:
Енчен чуну сан пуша, хавал,
К унта л а р м а ан ёмётлен,
Худи сисет пурне те хаварт.
Ас-хал ти ркевлё ун, пит дирёп.
Хай ш ухаш н е к а л а т ь кудран.
Хаш чух ачаш , хаш чух пит вирлё,
Эппин, к а р тр ан ан тух нихдан...
•— Туссем, туюсем, п ал л а ш т а р а с ш а н
Сире эп дам рак дынпала.
Ч а в а ш в а л ,— Репин, калан, аш ш ё
Яш Ксккеле кёд д у п арлать ,—
•А
М а н а паян вал тёлёнтерчё
Тин дед вёдленё ёдёпе.
« Ч а в аш х ёр а р ам ё » укерчёк
П и т к а с а к л а шухашёпе.
У нра пур са м ан а кёрлевё,
Э к зо ти к а хайне кур а.
Туятап: Кокелён тёллевё
Яр уда — х ак л а р хав ар ах .
— Эп д ам р а к дын ячёпелё
Туюсем, ю р л асш ан дёнё ю ра,—
Ш а л я п и н а н саоси пит ыра,
«Эй, ухнем!» кёвё ак кёрлет.
Л екдей ш а л т тёлёнет: епле-ха,
Руд дёрён чап ла дыннисем
Ана тав ан пек хисепледдё?
К а м а л ё п е ю м арт хайсем.
Ч а н а х иккен: к а м р а ас -хак ал
Т ап ать ейу пекех куллен,
С авсем а х а л ь дынна ш ав хапал,
Мён ма тесен — хайсем ёдчен.
Вёсем са н п а перле пайладдё
Хуйха-суйха та ы рлаха.
К ирлех пулсассан — пулашаддё,
С улте тытаддё чунлаха.
— Туссем, дён ш ухаш дапларах,'
’Эсир, сисетёп, хирёдлемёр:
Алеш а ман м астерекойра
Хай хирёд мар п улсан — ёдлетёр.
М у хтан и пе вал к а п п ай л ан м ё —
У н ра пур антал у, хёлхем.
Ш ы р а н а чух кётрет-илем
Ёмётёнчен, пёлетёп, чакмё.
Кил п у дё— Р еп и н —кур, аш пиллён
Л екдей дине пахать, кулать.
Т а т а х пуплет,—
С ам а х ам -п и л ём
Ун чунёнче йава тупать.
Лекдей нихданхинчен телейлё
С ак у ш к ан ра, дак пулёмре.
Ёдлесчё, тет, т а т а х тёллевлён,
Пуплет: — Тавах, т а в а х сире...
«Эс Гоголь пек йёплетён...»
— Пёлетри, Кокель, сирён самсар
К аманин пек?
— Адтан чухлас?
— В ат ап арш а.
Тёпчевлён санар.
С ыравда Гоголён. С ап л а-с,—
Те шутлесе, те ч а н л а са
К ардовский Л екдейпе пуплерё.
«Еде тиркерё-ши кулеа?»
П ё л е с к и л н и ыйтма хистерё.
Умра эскиз.
Ача чухне
Т и х хан п ал а санана тёкёр.
Курма пулаггь хресчегасене.
Уретник пур.
П ы рса ап тёкён.
К ардовский кёттермест в арах:
— Сан Гоголь пек йёплемелле-тёр
Ун дулёпех каян пуль тетёп,
Э ски з аван та-ха. Анчах...
|
V -v
Т ан л аш т ар у ш а н ан курен,
Халь сам аи и йё хивререх.
Д ип лом укерчёкё... Вал усеар
Ан пултарччё, ман д ам р а к тусам.
С ам су ,— к у л а т ь хай ч ун тан ах ,—■
'
CaiB ас ла Гоголён м айлах.
Л екдей К ар д о вски е анланчё,
У нпа перл е вал хавасл ан чё.
Чуна удмн пулать иккен
А халь самахсемпех, ш а в-ш ав са р ,
Ватти ан саттан оистерсен,
Я ш дын ан л ан ё пёр самахсар...
Л е к д е й вид дул к а я л л и н е
Асилчё ёд вёдленнёдемён.
Ун чух хёрсех ш ы ратч ё тема,
Кёд «Ч айн ай» тухё дын умне.
К а с а к л а н с а х т а р а т ь -х а Репин:
— Ёлкёрён-ш и?.. П и т килёшет...
К ур акан сем анланёд теп те,
Анчах...
П урне те кам пёлет...
С ап л а чунне п арса вай хучё,
Тагшаддё-ши ун ёмётне?
Епле-ш и пуле конкурс «еучё»,
Т а р а т н а дёр дын хай ёдне.
К ардовский д а п л а р а х ш утлать:
— Укерчёку дёгатерё тетёп.
В ал пёр енчен п ахм а ансат,
Тата...
Эс Гоголь пек йёплетён...
Ч а н а х та, ун картининс
«Чи л ай ах х и » тесе х акларёд,
Пур енлён тёпчесен, ш утларёд:
П а р а с л а у р е а т ятне.
К а р л а ч а н тёксём кунёсем
Лекдей чунне харатай м арёд.
Пёр хадатра, ю лташ , сиссем:
Ана ж у рн ал и стсем ырларёд*.
£ыра!кансем нумаййан пулчёд,
Анчах статйи ку — чи хакли.
Тинех ёмётленни ун тулчё,
П у л м а р ё в ал йах-ях кулли.
Ан тив, хаяр, сив ш а р т л а м а
Т а в р а л а х р а х ал ь худалантар.
Ч а в а ш ачин, эсир ч ухлатар,
С а л т а в ё пур-дке мухтанма!
В ал дёнтерудё паянтан,
Н у м ай дул тар ах а л ь т а к м а н .
Т урхан хресченён, Ахваниден
Л екдейё курм ё ёнтё нишлёх.
Чи л а й а х п а л л а п а вёдлерё
Ч а сах вал академие.
З е н к о в п а л а ** эс тивёд терёд,
К ай са ку р м а И талие.
Европара
Хисе-плё, х а к л а в у л акан ам ,
Тен, килёшетён эс манна.
Геройам, ак, дула тухсан та,
П у л а т п а р эпёр тс унпа.
* Кунта сам ах
5-мёшёнче «П равда»
ра» укерчёкё пирки
лы рать.
** Зенков С. Н. —
1913 дулхи январей
(карлачан)
хасатра А. А. Кокелён «Чайнайпичетленнё рецензи-статья пирки
худож ник.
,
77
Ш у т л е ^ ё - х а : дул-йёр дитерё
Уркенмесеосён Р им таран .
Турех к а л а м : ик ^ул дурерё
В ал п ал х ан еа Е в р о п а р а.
Б ер л и н п а Д р е з д е н а ?итсен,
М узейсенче пулм а тур килчё.
Хай ы там н е кёд Вена илчё,
П а р и ж а н Л у в р ё те ёлккен.
Кётет ю м ах тёнчи •— И тали,
У м р а М и лан — хай чун варли.
Ф лоренцие О, В елла* теддё,
У нта пулм а ёмётленеудё.
З енковё — тусё — дул ю лташ ё:
— £ и т е т п ё р ,— т е т ,— Р и м а часах.
В а р а ёдлетпёр саваисах,
Вёсем х ал ь иккён пёр к а н а ш л а .
Вула'кана дакна к а л а сш а и .
^итсессён К окель П а р и ж а ,
Унпа пуплерё Л у н ач а р ск и й
Чунтан, хайне х у м асар т а к .
В ар м ан д а Ц и м м е р м ан ыйтсаччё:
— Ана п ар са м дак дырава.
В у л а р ё те пит х ав ас л ан чё:
«Ку питё кир леске р, тавах».
Вёр-дён ёдёсене курсан,
Ш уйханчё х а р с ар Л у н ачар ски й :
— М ан а укернёччё-дке эсё!
К ал ад рё К окельп е ч унтан,—
* В елла —-дав тери хухём.
78
Ч а н а х та, пирён академи
М аттурсене дул-йёр парать.
Е вропа тёлёнет унран,
Сапла дав.
Пьгсак ун дёклемё!
И т а л и е дитсеосён зсёр
Тёл пулар З о л о тар е в п а *.
Ман ды рава илсе дитерёр,
Т у сл а ш ар иксёр те унпа.
Капри утравёнче п а л л а ш а р
Хальхи чи чапла дынпала.
Я тне-шывне аван чухлатар...
— Тен, Горькие?
— С ап л а, дапла...
С акн а аса илсе пырудан
Вёсем дитеддё кёд Р им а.
Мён курнине ик пултаруда
Васкаддё укерсе пыма.
Пёр кунё мар ун чух, сехечё
Художниксен сая кайман.
С ап л а — х а в х а л а н у тивлечё!
Ситмен «ётес те х ав арм ан :
Г еркуланум , Помпей, Неаполь,
С оррентопа Пеетум**, дапах,
Чи х а к л а тёлпулу — ш апа дав —
П уп лерё вал « Д ж о ко н д ап а».
* Алексей А лександрович Золотарев — писатель.
С ав вахатра вал Капри утравё динче вырассен колонине ертсе пына.
** Италири хуласен ячёсем.
79
Р и м р а, Б о р гезе р е * упратчёд
Ана, илем л ёх туррине.
Сынсем пырсах, пы рсах таратчёд,
С анатчёд ун ту л ек сан не.
« Д ж о к о н д а н а » укернёдем
Асилчё Кокель, ак, кёдех:
М а л т а н П е т ер б у р г р а кур-саччё,
Э р м и т а ж а ун чух кайеаччё.
Вунвидё дул...
£ а к х уш а р а
Ана «Д ж о ко н д а» , тен, вай пана?
«Ёмётленни йал т пулё санан»,—
Тесе п ах ать х ал ь дывахран.
Горький сёнёвё
Итали!
Ч ан илем
И сторийё
А валлахё
Пин кёвё
дёршывё.
епле пуян.
паян та сыва,
янаранаран.
Ю м ах пек пулна, тет, Р ав ен н а
Ч у р а л а х худалан н а чух.
У яв та пуранад кёрленё.
Ш а в -ш а в тени кунта х аль дук.
Чиркёвёсем епле м анадла,
М о заи к а курет илем.
Ч а н а х та, ёд тени вал асла,
Этем у н ра ш ы р ать телей.
Б оргезе — Рим хулинчи палла кермен.
Итали!
Соборсен кётесё
Мён чул худож ник ^уратман!
Беатона* са ва п л а тедсё,
Картинисем пит чап лар ан .
А сам л а дав чан пултарулах.
Искусство пулнипе кан а
Туррийёеем пурнаддё. Юлёд
Вес ем т э т а х дён э р ан а.
'Адта к а н а дитмерё Кокель
Этюдники е. илее пёрле!
В езувиё чылай укерчё,
Кашни сан ар чуна дёклет.
Г орькипеле ик хут тёл пулчё.
П и са тел ь дыншан та р а в а т.
К ан аш ёсем асрах ун юлчёд:
«Едлекене чыслас пулать.
И с к у сствара х ал ь — дёнё юхам,
Тёлпулинех ш алйёрекен,
К а я р а х п а ан л ан ё туххам,
С ёнтерёпёр эпир куллен».
— Адтан-ха эс? — тесе ыйтать.
— Ч а в аш .
— П ёлеп: ёдчен ку халах.
Т а л а н т л а , тусёмлё, сапайл а.
М аттур уынсем нумай унта...
* Б еато-ф ра Д ж ованни да Ф ьезоле (1387— 1453)
И гали худож нике. В озрождени вахатёнче чирку ана
святойсен йышне кёртнё.
б. Кокелъ.
81
М у х тав л а Горький сёнёвне
Х удож н и к асёнчен ям арё,
Кунти сынсен ёдне-хёлне .
Тёпчевсё кудёпе санарё.
«И та лн дыннисем», этюд —
В унш ар. Ав, «Пуладсен дыранё»...
К уракансем ш ён пулмёд ют,
М ён-ма тесен, c a eca санана,
i
Х ава сл а та ёдчен ку х ал ах
Ю р р и -х а л а п ё темён чул,
П инш ер дулсем уп ран на х а л л а .
П а ян та и ксёлм ест дав мул.
Чёлхи, чёлхийё п у л а ш ать пуль,
Е пле в ал «ёв ёл л ён янрать!
Хёвелё ы рла х с а п а л а т ь пек,
К а л ан ан : «Рим вал п улт арать!»
Ю м ах дёршывё ку тесен те,
Чун т у р тан ать Руд дёршывнех.
Чёреш ён ы р а р а х ун енё,
Ч ёнет ир-кад вал хай патнех.
П уш а л а п а вёсем каймаддё:'
К уракана кйтартмалли,
Тивёдлипе м ух танм ал ли
К умесенче чылай хальхаддан.
«Сыв пул, асран кайми И т а л н !—
Тет К окель,— ш у х а ш а путать.
Ч а в а ш ш а н ала(ку сан хале
Яр уда пулчё.
Унш ан тав».
Хумеем, хумеем м а л а чупаддё
Е дапанаддё дыр ана.
Тусем манадлан, ш ап тараддё:
«Тепре килсемёр ханана».
Петербургра
Инде дул хыддан канлё, ыра,
Туйса т а м а Руд ашшине.
Эсир унран лай ах хи н е
Туп ай м ар дав нидта та урах.
Х аль акад ём и р е ш ав-ш ав:
«В ы е тав к ан а ёдсем таратн а!»
Пупледдё пурте:
«Пит таланГгла,
К аш ни экэоти каш ан тав!»
«И тали дыннисем» текен
К арти н а патёнче чы лаййан.
Ы т л а та к а с а к л а и к к е н .
£ а в н а ырладдё са м а х майан.
Сверчков* та, Котов та кунтах...
Сьшсем хёрсех, ав, калададдё:
« З с тивёд м ухтанм а чунтан,
Аота ян таш упа хальхаддан».
Ик туе—(студент, х ал ь вёренеддё.
Вёсемшён К окель — идеал.
С верчковш ан К окел ь— « хам аръ я л» ,
Ун са м ахн е пит ёненеддё:
* Н, К. Сверчков — чаваш
художнике.
Вал
П. И. Котов худож никпа пёрле академ ире вёреннё.
б*
83
К ам р а н ас-хал и лм еллине
С ам р а к се н е пёрмай хистерё,
К ардовский, Ч и стяков кл асн е
М ай тупар д ы ран м аш к ан терё.
П а л л а ш н а ч ч ё Сверчков унпа
Серов вилни дитсен д улталак.
П у м и л кк ен е ш ап дав ятпа
Ш ал яп и н килнёччё.
Мён к алан ,
Тусне чунтан ю р атн аран
М ал тан вал чиркуре ю рларё.
С тудентсене в а р а кайр ан
К ёр л ев л ё сассипе пал хатрё.
— Алеш а, ухнем,— т е р ё туслан*
Ана Ш ал яп и н тёл п у л сан ,—>
^ у т тёл л евн е хыт ш а н н ар а н ,
Кундул тин пулмё сан дур пуслах...
К ай ран профеосорё, студенчё
П ё р л е ю рларёд с а ва п с а.
Ш ал яп и н питё тёлёнтерчё,
П а ян та вал к и л е т аса.
Ак у н тан п а ик дул асанчё,
(^урерё Ко 1кель индетре.
Сверчков ан а курсан палханчё,
Е пле калтчкалт т а п а т ь чёре.
« М а н к а м а л л а , х аю л л а, пудла,
Аслисене к а л а т ь кудран...»
Ун я н таш н е хакладдё пурте
С а м а х тухсассан д ап ларах .
— Эй, х а м а р ъ я л !— пуплет х ав ас сан ,—
Сывах-и, пуранан епле?
К ал ада вё, ак, ик ч аваш ан
ЮхМ|Э пудлать шыв пек тулек.
Студент тени вал кёвёд мар и,
Тел лектерет самахёпе:
— Ват, ш арчак, кур-ха, са м а х л а р ё
С ак в ы с тав ка авторепе.
Художник К окель палханюа,
Сынсен умне тухеа пуд тайрё.
Чы лай, чылай вал х у рав л арё,
Сверчков ш у тл арё саванса:
«Чаваш сенчен * х ал ь виддён эпёр
С ак ак адем и дуртёнче.
Суж, хёсёр мар-ха дут тёнче,
Тивлетлёхе хыт ёненетпёр...»
Мускавра
Ч ух л а тан -х а эс, в ул акан а м ,
Хаш чух герой чирленине.
В а р а чёре ш уй хан ч ак манан,
П а й л а с килет пёрле тертне.
Мён тав ан ? П урнадё дапла-тар:
Х а н а л а х р а кан а эпир.
* П етербургри академире А. А. К окель
хыс?ан
А лександр Алексеевич А лександров та вёреннё. Вал
Сёрпу хулинче 1884 дулта дурална. Академи пётернё
хыддан Благовещ евскра ёдленё. Г раж дан варди вахатёнче, Япони оккупанчёсем худаланна
вахатри 1920
дулсенче, тифпа чирлесе вилнё. Хай вахатёнче палла
худож ник пулна.
85
Сут тёнчере Миде галан тан
Ку? хупанна ы тл а та ир.
С авна-и систерее к а л а р ё ?
Врачсем те:
— Кокель, к а й м а л л а .
У рах ?ёрте эс тупан ё?,
Сан чир-чёртен сы х л а н м а л л а .
Ах, са м ан и те ы ра мар-дке:
П а л х а вё , выдлахё, варди.
Пит ш ж ресл ен ч ё ?ут тёнчи,
Сын чёри нч е'у сег х а я р л а х .
Ш ап д аван иа ан а тур килчё
Кудса ка й м аш к а н М у ск ав а.
Сисетён, ву л акан , х а в а х ,
К унта ун дук хваттерё-килё.
С ап ах т а вал пуда уомарё,
Кёд тупрё хул ар а кётес.
Й унедтерсе п у р ан к ал ар ё ,
П у л а ш а в н е к а м р а н кётес?
«Кудса дурен ю л таш л а х » теддё
Кунти вьютав 1к а н а дынсем.
Х удож ник т а ёдсем сёнсеччё:
Бпле хакладдё худасем?
«Семье портречё», «Атал дырё»
Е тепёр ячё «К ухньара».
Кёд пичетленчёд ж у р н а л р а .
Хать мён к а л а — ку чуншан ыра.
А нчах та « а м а л л а п к а мар,
С аксемш ён-и вал та к н а тар?
86
Пурнать-дке Кокель кёлмёд евёр,
Кунеем шаваддё-дке тёллевсёр.
1
« Ш а п а м ш а н ман дападмалла,
Ана й ал т у л а ш та р ма лл а. . . »
Вал Реп ин а пит т а рх а сл ар ё ,
Сыру, ак, ун патне асатрё.
Кётни, шанни а ха л ь пулмарё,
Ман ман ан а вёрентекен:
« С а к дырява илсен,— в у л а р ё , —
Су л а т у х м а э с хатёрлен.
Сан ыйтавна й ал т т ат с а пана,
Пудлахсемпе х а м а х каладна.
Пуд тара н Ха рьков хулине,
Унти ху дожниксен шкулне.
В а к а н т л а выра н пур унта.
Анчах ан яр эс ман ята.
С а н а телей сунатап эпё,
Хисеплесе —
Про фе ссор Репин».
1
Ача пек Кокел ь хав ас лан чё,
Пуд та й рё Р еп ин а м а нма ншан :
« П ро фе е са р ам , тавах, тавах...»
Сул-йёрё унан — Ха рькова .
Художниксен шкулёнче
Тулек те ыра Украина,
З п а н т а л н а с а н а курма.
Л ек е тё п ы т ам н а хал ь тин ак,
Та та с чё тетёп п а р ам а .
Л е в ч е н к а н а епле-ха ма на н?
Атте пек п у ла ш рё куллен.
Хёруленсе дунатчё маншан,
Я л а н ка ла т чё : эс вёрен.
Вал ал п аман- так, к а м -х а калё:
Еп ле пулатчё-ши кундул?
Ун пилёпе дуретёп халё,
Эппин, чёрем, хёлхемлён дун!
Шапа...
Унтан нидта т ар а й м а н ,
Эп пурёпёр телейлё дын.
Анчах п а х к а л а с а н ун-кун,
Тивёдёме й а л т п урна дла йма п.
I
Ч ун а п ар с а ёдлемелле,
Ы р я т а м а дёклемелле.
Сала1М, са ла м, ват Украина,
Сёрне-шывне, ак, к ур т а м тин дед.
Турех ыр ёмётсем дуратран,
Семдетрён чурас к а м а л а .
Кунт а килсе эп й а н а ш м а р а м ?
Эппин, пёрле пулар ялан.
Худ ожн иксен шк улн е дитсен,
С а к н а та Ко кел ь а с ар ха рё :
Кунт а вёрентекенёсем
Н у м а й ёде таваддё харас.
Мён-ма тесен, вёсем, ч ыл ай аш
Ас пухна ак ад еми ре.
Т а к а м ш а н та ку ёнтё л а й а х , —
Юп куран кнлёшулёхре.
Кардовский, Репин мелёсем
Самкун пекех ка шнишён хакла .
Саки а э сра тытсан, а с -х ак ал
Тёл лев лё пулё студентсен.
Л ю би м о в п а Прохорова,
Гр ед ес ку лпа Вор обьева *,
Н у м а й а ш н е вал килёштерчё,
Кашн ийё нп е с а м ах килтерчё.
Ха яр варди кёрленёрен,
Укди-тенки дитмест.
Мён та ван?
М ай н е ш ы р а м а л л а куллен,
Пу лс а сс а н та кундулё т а вар.
Юра ть- ха, дав Р аевскисен **
Теа тр ё н у ш ар а н хатарчё,
Опектакльти тупашс енче н
Ч ы л а й пайне шк у л а кударчёд.
Л ю би м о в м а ш а р л а н н а чух
фипудё Кокелён начарччё.
Уя)в в ал ли костюм т а дук,
С а кн а Р а ев ек ис ем чухларёд.
Ашпиллён сёнчёд ак вёсем:
« С ак кос тюма видсе пахсамччё», —
* Л ю бимов А. М.— Х арьковри худож никсен шкулён директоре, П рохоров С. М .— вёрентекен, х у д о ж ­
ник, Гредескул А. А,— библиотека заведую щ ийё, Во­
робьев В. П .— анатоми профессорё. Вёсем пурте сав
вахатра А. А. Кокельпе перле ёсленё.
** М. Д . И ван ова (Р аевск ая) — худож ник, С. А. Р а ­
евский — Р аевскаян упаш ки, Вёсем Х арьковра хайсен
вайёпе театр тытса тана.
89
Пи т ыра дёнё тусёсем.
Худ ожн ик варттан намаеланчё.. .
Ёдре хайне к а т а р т р ё л ай ах ,
Т а л а н ч ё пур-ха й а п а н м а л а х .
Анчах та с аман и куллен
Варда пула к у р н а т ь си влек.
Пёрремёш ректор
К ёр л е р ё т а в а л Раддейре —
С а к с а м а н т а мён чухлё кётнё.
Ед хал ахё тин ирёкре —
П а т ш а н , б у р ж у й а н владё пётрё.
Адта ан пыр, « ю лт аш » с а ма х
Ян рать тулеккён те чёнуллён:
«Сёклен дён пурнадшан тама,
Кивви нихдан ан п ул т ар улём!»
Т а ш м а н давах чее-ха шутсар,
Хамелеон хайне кура:
Тирне у л а ш т а р а т ь те путсёр,
Т ав а т ь вал ш ур а р а н хура.
Ёнер пудне пит кадартатчё,
П а я н вал ч у х а т ша н юлт аш.
Е хёрхенусёр м а ш к а л л а т ч ё , —
Х аль пах та к у р — ытла йаваш...
П ур дёнё владан ыра енё:
« С ёр — хресчене!» « М и р— х а л а ха!»
С а к н а к ур а сш а н ёмётленнё.
Сунни п у л м а р ё к а ла х а х .
Й ы ш л а н ч ё Ккжелён eg-хёлё,
Анчах га вахачё оахал.
У ра динче т а р а т ь хай тёллён,
Ситинччё я л а н а х вай-хал.
Вёрен тме лл е техникумра,
Кадхи нлкулта, инстнтутра!
Шу ха шл а с а с с а н , тёлёнетён:
Епле, епле-ха ёл кё рет вал?
С ак ё д т е у ншан пит сахал-тар,
Ёдлет т а т а Комитетра *.
Хайне хушать:
« Ю л ха вл ан ан тар,
Халь в а х ат н а й к а ш м а дукрах!»
Студенчёсем те тёлёнеддё: '
Епле-ха в а х а тн е тупать?;
Ана мухгаддё, хисепледдё,
Вёс е мшё н — К о к е л ь —с ум л а ят.
Н а р к о м п р о с р а сёну парсассан:
«Сён ректор суй лар хавара х» .
Вёренекенёсем пёр саслан
Каларёд:
« Пул ё вал анчах.
Чу нн е парать, ёдлет ир-кадан,
Кану мённе пёлмест пачах.
Пёлетпёр: дыханна вал тач а
Пирёнпеле. С уйл ар анах».
* Революци хыддан А. А. К окель тёп ёдёсёр пудне, Х арьковри рабочисен кадхи пёрремёш техникумёнче,
професси паракан ш култа, коммуналла тата строительсен институчёсенче вёрентнё, Украинари худож никсен
пёлёвне дёнёлле йёркелес енёпе ёдлекен Комитетра вай
хуна.
91
М а л т а н , ак, Кокел ь а п т а р а р е -.
«Эп пуслах? Ректо р паянтан?
Кётмен дёртен ку пулчё мар-и?
Мёнех, ёдлес пу ла ть шансам».
Ху до жн иксен ш к у лн е ят пачёд:
В ал ёнтё х а л ё «институт».
У к р а й н а р а ун п а л л а ячё:
« Пё р р е м ё ш ректор, дирёп ут!»
Турханта
Ка лл ех , к а л ле х т а в а н я лт а эп,
'Гурханам, йышан ы ва лна .
Сурерём-ха, пёлсем, тадта та,
С а п а х т а дывах эс мана.
Иё р и -т а в р а — ёлккенлёх, т ап лах ,
Й ё р и - т а в р а х ал ь кёркунне...
Кунта епле ил емл ё ша пл ах,
Ч у н р а дён кёвё дёкленет.
Хула ш а в - ш а в ё хыддан ырна
Ут-пу теме кётет, ша на ть.
Ча на х, т а в а н енре пит ыра,
К аш н и й ё а ш ш а н с а л а м л а т ь .
Эппин, ма нма н- ха, аставаддё,
Ара, кун курна-дке ялта.
Ы й тс а иёледдё, самахладдё:
«Кундул у л ш ан ат ь -и нартак?»
Т э т а х ыйтаддё:
— Пу д л а х Ленин
Су р а л н а - им дут Чё мпёрте?
Ун а ш ш ён е аван пёлетпёр,
Ш к у л т а вал пулначчё пёрре.
£ ё н пурнасан т ул ек са на рё
Хресчен чунне, ав, тыт кан лать .
Кун пек пулсассан, шу ра даран
С ах ёмёчё кёд путланать.
£ а к н а к ур м а пёлет-ха Ленин,
Ана ё дхал ахё шанать.
Эппин, кундулё илемленё,
Ёненуре riypax хават.
Ху д ож н ик Х а р ьк о в р а укерчё
Д ен и к и н а йёкёлтесе *.
Юлташёсе м:
«Аван ёд,— тетчёд,—
Ан к а па й л а н ч ч а р йёксёксем».
Ун хыддан у й р а л м а тур килчё
Ю р а т н а ху лап а, ёдпе.
Ч у и р а а м а л а н а т ч ё дилё,
С ах т а ш м а н а т арахнипе.
(^апах хайне л а п л а нт ар ат ч ё:
Уявё пулё пирён те.
£ ё н с ама ни хал ь пит п атранчак,
Анчах ш а и а т п а р ёмёте.
Б р я н с к фрончё хыддан ака
К а л л ех дакланчё Мускава.
Унта сывалчё, х у р л ах чакрё:
Тухт ар сене т авах, тавах.
Х а ль Турханта, ёд пулман ран ,
Нуши хистенёрен пуриать-ха.
* «Деникин путсёрёсем хайсен в ах атлах <;ёнтерёвне
епле палла тава^дё» картина пирки самах пырать. Унвн
тираж не устерсе фронтра пур дёрте те салатна.
93
И в а н ё — тетёш — т ар а в а т - ха ,
£ а в а х ун к а й м а л л а ялтан.
Н а р к о м п р о с р а ана сёнсеччё:
Мел ту па р Чё мп ёр е дитме.
Анчах унта тиф иртёхетчё,
М а й дук-дке х у л ан а кёме.
В ал х а и а х м а н л а р м а ш к а н ёдсёр,
Ш у х аш ё се м те вёдсёр-хёрсёр.
Тивёдтерсе чун ыйтнине
Укерчё Кокел ь гшр дине:
« £ у н а дул-йёрё», « С а в а к юра»
Кун курчёд Т у р ха нт а часах.
В а л с а н а р л а с ш а н ч ч ё т э тах ,
Анчах та ма й п ул ма рё урах...
Харуша кад
Я л т а палхав.
Шан-ша н! шаккаддё
И в а н чуречине дынсем:
— Му ск ав агенчё! Тух!— хушаддё,—
С а н а в ёл е р м е л л е персе!
— Лекдей! Лекдей! С а н а чёнеддё,—
И в а н ё хыта п а л х а н а т ь . —
Эс т у х м а са н дурта чёртеддё,
Тен, Mai i килсен, т а р м а пулать?
Адта унта — х а п м а пулмарё,
Купкерёд, хупрёд мунчана.
Сых ячёшёп х ур ал хаварчёд:
« Ы р а п суд т а в а п а р сана!»
91
Муичи... Мунчи...
Ку — хура пурт-дкё,
А ч а л а х иртнё даканта.
« Ш а п а тени...
Н и в у ш л ё пурчё
Вилсе в ыр тм а т ав ан ялтах?»
Пудра, пудра пин тёрлё шухаш:
« С ак к а с м а к р а н епле тухас?
К а м р а н - х а п у ла шу ыйтас?
П а л х а н а к а н х а я р т а суккар».
Ш а м ш а к сурать.
Ч а к а т ь вай -хал ё
Хёненёрен куштан-ташман.
Кадпа т а р а й м а с а н — ку п ал ла :
Мас ар дине лекен ыран.
Пу рн ас килет. Мён чухлё ёмёт
Ху д ожн и ка н п урнадланман,
Хай хыддан йах т а х ав а р м а н ,
£ а п л а ытл а кёске-шим ёмёр?
Тёттёмленсен:
«Лекдей, ку эпё»,—
П а л л а н а саса илтёнет.
Мёскер ку? Тё лё к тёлленетёп?
£ у к . £ у к . Чим. Чим.
Т а к а м чёнет.
Ара, Надук-дке ку.
Надукам!
Епле ма й тупрё-ха килме?
С ав ан ни пе юхать куддулё.
М а п ыта рас? —
Дна кётмен.
95
Кёд ша пп ан у д ал ат ь те ал ак .
Х ё р а р а м в а с к а с а кёрет.
— Сывах-и?
Т а р м а л л а . Хур алд а
Пу р т р е пёччен купет эрех.
И в а н — чее. В а л м а й ла ш та рч ё,
£ а р а удди м а на в а л пачё,
П у р т р е л а р а т ь х а л ь сутёкпе,
Ш у х а ш ё п е хай пирёнпе.
П ы т а н лупа с хыдне.
Мантаран,
Утма та эс п у л т а р а й м а с т а н ?
Ч а с а х эп!—Хупрё алакне.
П ы т а р ч ё те вал уддине
В а с к а р ё п у л а ш м а ана:
— £ у т а л и ч ч е н т а р а р , т а ва на м .
Анчах тахта.
Сах ал -д ке шанад.
К ул ме тивст пуль л ашана.. .
Ял хыдёнче часах тёл пулчёд.
Ы т л а кёске ду кадё. Мур.
Йё рлемесессён — ёмёт ту лё, —
П у п л е т На ду к. — Л а ш и маттур.
П и р е У л а т а р а дитерё,
Эп т а в р а н а п киле ка йра н.
Т а в а х т урра, тин х а п р ё терчё,
Тету х а л ь с а в а н ё чунтан...
В а р а н ч ё ы й х а ра н в ар ма нё ,
Са с пачё ш а п ч а к ёшнере.
Х а р у ш а кадё те п ул ма н пек,
Мён ка ла н: пур над вал хитре!
ТАВАТТАМЁШ п а й ё
Херу кёрешуре
Х у с а л а н а т ь тем тёрлё юхам:
«Футуристсем», « Но ваторсем» —
Искусство айккинчи дынсем
Ы т л а та ас ла -ши е суккар?
Н а р к о м п р о с р а вёсем вай илнё:
Р е а л и з м а сивледдё шав.
«Таса х уд о ж н и к ха лё вилнё»,—
Кёдсе пите в ат пыр та шан.
Адтидуксем: «Пролетискусство
Й а л т пулё пирён дёнёлле,
Ёд хал ах не в а л курё уса», —
Павраддё.
Те ёненмелле?
7. Кокель,
97
М ал ев ич « Та в ат к а л ё п е » *
Р е а л и з м а сиплетёп тет-ха.
Ча на х, кроссворд-фокуссемпе
Айвансене тёлёнтерет-ха.
В а х а т л а х а £е£ ку ша в- шав .
£ у р х и кунра ейу пулсассан,
Qyn-gan тени чылай дыранан,
Шы в т а р е а н а х — ч ак а т ь вал, ав.
Футуристсем пёрмай хур кучёд,
Х а ва р ч ё ? ёссёр Кокеле.
Вёсем института та хупрё^,
£ у к , х а т л а н м а р ё ? этемле.
Ассоциаци пудлахне **
Пи т йыв ар пулчё-ха. £ а п а х та
П а м а р ё т а ш м а н а в а л махха,
Ч ы л а й а ш тачё? ун енне.
Ху до жп иксем пёлтерчё? у^^ан:
« £ ё нт ер ё пё р у л т а в л а х а .
С ума с а в а т п а р х а л а х а ,
Унпа у та тп ар тачча н, туслан».
Ват 9ер£ие эс у л т а л а й м а н
Ннхдан та хыва хпа тени
Ч а н а х иккен.
К а л а р а ш лайах.
П у р н а ^ л а н а т ь ш а н с а тани.
* М алевич К- С.— «Хура тава тк ал » картина а в то ­
ре. 1920 сулсенче Х арьковра пуранна.
** Червоннай Украина хурож никёсен Ассоциацине
вал в ахатра А. А. К окель ертсе пынЗ.
98
Ш а в л а - ш а в л а футуристсем’,
Тем т ёр лё « п ал акс ем» уссассан,
Кед вёсене рабочисем
Аркатрёд:'
П а м а п а р кул ма шка н!
П у ш а л а х а , с уя л а х а
Кирек хадан та сивлё халах.
Ултав хури кёске — ку пал ла.
С а в а т ь вал ас ла Чанлаха.. .
В у л а к а н а эп пёлтермерём,
М а н а в ал х а л ь к ада рт ар ах .
Хёру те йывар в а х а т р а
Авланчё Кокель.
Ун чиперё
Художник,
Анна ятласкер.
Тёрёслёхе с ава кан ск ер.
У па шки пе в а л дума-думан
Хай кундулне ирттерё туслан.
Вёсен часах дуралчё ывал.
Ятие те пачёд ак: Р а ма н .
Пёрне-пёри а н л а н н ар ан ,
Пурпаддё виддён ыра-сыва.
Хёру кёрешу ре а с -х ак ал
(^ирёпленет т е вай илет.
Ан дулахчар инкек те явал,
Кун куртар я л а н а х илем!
Ёмётленни пурнадланать
«Ху д ожн ик ан кундул и лемлё, —
Х а ш чух пуплетпёр д ап ла р а х , —
Укерчёкре сунми телейё,
Ят-сумё чысла х а л а х р а .
П ур юп ку р ма м а ши на , дача,
Х в ат те рё илемпе дидет.
П ур хухём а р а м ё — дуначё,
Ачи-пачи чуна дёклет.
Теприн демье п ухма дук выран,
Йунедтерет а ра н- а ра н .
Ёдлет, а нч ах ют у н ш а н ырлах.
«Хваттерё» — д ыр мар и дуртра.
Х у д о ж н и к пулёмне кёрсессён,
А пт ра ни пе эс тёлёнетён.
^ у т ма стерс кой дулти хутра,
Тен, дывах вал атте -тур ра? »
Т у л а ш енчен пахсан, ч анах та,
£ а к йёркесем, тен, тёрёсех?
Х у д о жн и к пирёншён а ха х пек,
В а л дук-так— пурнад тёксёмрех.
К у ль ту ра , тетпёр, я л а н а х
£ и е с д а к а р п а л а т а н ла ш ё .
Е с а х а л р а х лексен т е ашё,
П у я н пулсан чун— а ва нр ах.
^ а к н а а в а л а н л а н н а л айах,
■Илемлёх юлна м ух т а н м а л а х .
Р е мб р а н д т , Пуссен палитрисем
Е Р е п ин ан картинисем.
Сулсем иртсен те пуранаддё,
Сут тёнчене с а в м а хушаддё.
Вссемсёр эп ыйт ап сиртен:
М а л а анталё-и этем?
Анчах х уд о жн ик нушине
(Поэ т та кёрё ун йышне)
Эпир — ка шн ий ё — а н л ан м ас т па
Чёрн дунать-и — ч ухлаймастпар.
Мён чухлё т а р юхтарнине
Халех, кайран-и х ак лё вахат.
Пё риш ён пулё в а л пит такас,
Тепрн т упать чан выранне.
Тёп темаран , асрн юл та ша м,
Эп п а р а н т а м я та р ла са .
Туятап-дке, с а на пёр т а ш а
А л х а п а л йал ах та ра сс а .
Я лан пёр демё: «Елёк, ёлёк...
Ха ль хи пирки те шух ашл а.
Та р к а н т а р л а х ан кур-ха тёлёк»,
Вардан ма на эс, тен, дапла?
Ап ла- кап ла -и , эп ту ясшан
Ча н- ча н х уд ожн ик тивёдне.
Ана к а ш т а х дед чухласассан,
Ч а на х та, д ама л чёрене.
Ял ан м а л а ут ас тесессёп,
Пёлес пула ть ёлёкхине.
«Адта-ха Кокель?» —
Ы й т а н эсё.
Мёнех, дитетпёр ун патне.
В а л вёрентет те, вёренет те,—
Кун дул х у ша т ь п ул ма дапла.
Студентсенче вут -хём чёртсг те,—
£ ё р ш е р аста тух ат ь дула.
Д е ре г у с п а Чернов, Беседин,
Яценко, Сизнков * ана
С ума с а в а н е .
Тёлёнетён.
Ч а н а х та, тивёд вал дакна.
Ку geg-и? Пур -ха ячё-сумё.
Профессор, теддё, пуд тайса.
Сан-пичё дута, л а й а х тумё,
Хв аттер вид пулёмлё, таса.
£ а к с е м п е дед д ыр л ах мё к амал .
Ху до жн ик -х а вал чи ма лт ан.
П у л м а н нихдан та дилетант.
Ш ап д аванпа чуна т а дамал.
К ёр л ет сасси ун дёршывра:
«Кол хоз ни к» е «Автопортречё»,
«Шахтер» , « Рабочине», « П о с т р а » —
К аш н ий ё пит т а л а н т л а тедсё.
Емётленни п ур надланать,
Ёд-хёлё, чаи та, ун анать.
Я нр а ть тулеккён х у ша мач ё,
Унпа пёрле ч а в а ш а н ячё.
* Д ерегус М. Г.— С СС Р х ал ах худож нике, СССР
Х удож ество академийён член-корреспонденчё.
Ч ер­
нов Л . И., Беседин С. Ф. У краина С С Р искусствин тава
тнвёдлё ёдченёсем, профессорсем. Яценко В. Ф.— У краи­
на С С Р искусствин тава тивёдлё ёдченё. С изиков В В.—
Украина С С Р халах худож никё, профессор.
Вёсене
пурне те тёрлё дулсенче А. А. К окель вёрентнё.
102
«Ликбез»
— Итле- ха, Ан на, — тет х ав ас сан
Худ о жн и к хайён ар амн е, —
£ ы р у эп илтём, вуласассан,
Туяп эс саванассине.
Ч а в а ш п а т ш а л а х ё ыйтать
Туса п а м а ш к а н пёр укерчёк.
Профессор темшён п алханать,
Ч а с а х в ал ёдлеме пикенчё.
Эскизё хатёр.
Ячё п алла.
Тахдан шутланаччё: «Ликбез».
В аск ать -х а Кокель.
Хай х ав ас ла:
— Уяв тёлне й ал т ёлкёртес.
Эй, м а ш а р а м , тадта ан кай-ха!
Сан сан-питне укермелле.
Килсем д ыв ах ара х эс, л ар -ха
^ а п л а . Маттур. П а х дёрелле.
К у л а т ь хай: f
— Эсё ма на н арам,
Эппин, чунупала чаваш.
С а н у укерчёке сём парё, '
Т улеккён пах, л а р с а м йаваш.
Этючё хатёр-ха. Qa nax та
Х у д ож н ик тем а ш та ла н ат ь :
Хресченсене ш ы р а м а л л а халь,
Вёсен санне тупас пулать.
Хул а у р ам ё нч е дурерё
Е кёркел ерё паса ра.
Ч ы л а й этюд туса дитерчё,
' Гупмарё-ха тёп с а на р а.
К ар т и н а р и вёрентекен
Тадта дурет.
Ват а шду нт ар ма ш.
Пё р ирхине:
— Эй, т а м писмен! —
Хайне вард ать ,—
Эй, кил-ха, амаш!
П а х а т ь в ал м а ш а р н е кудран:
— С а н а т а х д а н та нп а ш ы р а р а м .
Л е ш тёлёнет:
— Нидта к а йм а р а м .
Килтех.
С а н п а ю н а ша р а х .
— £ у к! С у к - Эп у р ах хи динчен.
« Л ик б е з » п улм ас ть вёрентекенсёр.
— М а н а укернёччё-дке эсё!
— Унта л а р а н эс хут пёлмесёр.
Х а л ь т а р ура дине. Маттур.
М а н а ас пана пек сан ту...
В ат дапларах...
Тинех й ал т пулчё,—
Х у д о жн и к с а в а нс а йал кулчё.
« Л и к б е з » ка рт ин а хатёр ёнтё,
Ч а с а х вал пулё Ч а в а ш р а .
Темн аван, пит кирлб, дёнё.
Ана кашни м а л а хурать.
КйШт пурансан та та х хыпар:
Ана Ш у п а ш к а р а чёнеддё.
£ у л а пудта ранать вар вар,
Ху до жн и к кудёсем дидеддё:
«Тав ан дёршыв — дурална еиём,
Ч ы л а й р а н п а унта п улман ,—
П а ш а л т а т а т ь , — ма на кётен-шн?
Х а п а л л а с а х - ш и йышанан?..»
Шупашкарта
£ а п а т а п а чапта хули
Т а т а чиркёвёсем тем чухлё,
Ша пи епле пулать-ши улём,
В а л х а л л ёх е ют дын куллн...
У\ча чухне дакна в ал илтнё,
Шур Ш у н а ш к а р а м а р дипчен.
Са ма х ёс е м чуна та витнё,
М а л т а н ёненнё-и те, тен?
Чи ркё вёсе м нумай пулиишён
Пит ку л ян ма с а л т а в ё дук,
Анчах та вёсене ватнишён
П а ш а р х а н а т ь дав чарса р чун.
£ а п а х та дёнелу кунта,
Ч а в а ш пуда дёкленё харсар.
П у л а с л а х а ш а н с а утать,
Чёну аван:
«Телейшён кар тар!»
Ха да т -жу р на л, кёнекесем
В у л а ка н с е м н а ш е дитеддё.
Ун тусёсем — художниксеМ—
И л е м куллен вай илтёр теддё.
Поэ чё сем епле х а юл л а,
С а м а х ё т ат ё тимёре.
Я н р а в л а с а сл а, п у лт а ру л ла ,
Вайне туптаддё чёлхере.
В а т Шелепи, Элкер, Ухсай,
Ми тт а Вад лей ё — ун я н т а ш ё
Е х а р с а р чунла Хусанкай,
Ка шн и ч а в а ш а н ху ранташё.
Т е а тр ё хай мёне т ар а ть ,
Артисчёсем ас амда мар-и?
С а н а култарёд, кулянтарёд,
Мён чухлё вёсенче хават!
Юр ри -к ёв ви епле х а в а с л а ,
£ ё н пурнада с а в м а чёнет.
Ч а в а ш а н чунё чан та асла,
Упр ат ь х ай телейне-халне.
Ху л а усет.
Ман дунатне
К а р а п п а л пек с а р а т ь в а й -х ал л ан .
К а л а т ь пах са са ртсем дине:
« ^ ы р м а с е н ч е н часа х тухатап!»
Пр офе с сор ша м ка шн и с а на р
Нихданхинчен те дывах, дывах:
« С а л а м , — тет в а л ,— ма нми д ёршывам,
С а в а т а п ч унтанах сана!»
Све рчк ов та дитнё х ул ан а,
И к туе х а в а с дён тёлпулушан.
Пёр-пёринчен ан а- кан а
Ыйтс а пёледдё те п ё р х у ш а ,
С а м а х татаддё: килмелле,
Ш у п а ш к а р т а ёдлемелле.
Пи т к а с а к л а дак шухаш-ёмёт,
Анчах сунмест-ши унан хёмё?
С а кн а вёсем х ал ь чухлаймадде,
С ап ай ла н, а ш ша н калададдё.
Ы р а н мёскер пулассине
П ёлм ест никам та хаш чухне.
Ч а н а х та, Кокельшён хула
Сумри т ав ан пекех пит ыра.
Ш у т л а т ь хай ашёнче дапла:
«Тавранмалла.
М а й пулмё урах».
Кунт а «Ли кб ез» ка ртинана,
Шед ев р ку, тесе хакларёд.
Хадатсенче те п аллаштарчёд,
В а л кил ёшр е кур акан а.
Тихханпа тёл пулни
—- Кёме юрать-и?
— Кёрёр! Кёрёр!
В а т а м дын м а л а л л а иртет.
— Эс — Тиххан-дке.
Эп ка м- ха теп.
■— Ман ма н, иккен.
Ш а п дава. Тёрёс.
— Мёнле хыпарсемпе дуретён?
И р т кунтарах.
£ у м а л ар с а м .
Ыталансан:
— Ч а на х , ки лпетлё, —
Тет Тиххан Кокеле пахса.
С а м а х - ю м а х дитет пине те,
Х ы п а р - х а н а р ё пит ну.май.
Кунеем шавад^ё-^ке черетлён,
Мн^е ^ул пёр-пёрне курман!
— Е ^ т а вк о мр а ё9летёп эпё*,—
Тет ш у х а ш а к айс а х а н а , —
М а н а в а р ^ а т а н пулё, теп, эс:
£ у к , д а л а й м а р а м И в ан а .
К а р а ч а м п а ** пёрле а на
Асатрё? £ ё п ё р е шеллевсёр.
Ар ма н тытатчё?. Эс ^ ак на
М а н р а н та л а й а х р а х пёлетён.
Эп — в а т а коммунист.
Сисетёп:
Н К В Д р и с е м кара.
Тур к а м а л л а 9ынсем пёте99ё.
П у рн ат п ар - 9к е х а р а - х а р а .
Ил тсеттём: тёрёс-и, суя-и,
Килесшён эсё Ч а в а ш а .
Кёрсе укен терте, туят ап,
Ан ту-ха 9ака й а н а ша .
* £ а к ~ в а х а т р а Т. Ф. Осипов Турхан районён ёд тавакан комитетёнче председатель зам естителе пулса ёдленё.
** К арачам П ирогов — А. А. К окелён таванё. Вал
£ ёп ёртен тавран сан Т урханта вилнё. И ван пиччёшё £ ё пёртех вилнё.
108
Пёр-пёр дахав ситсен, асилёд,
Сан т ав а ну пуп пулнине *.
С а л т а в пулсан, владеем пит диллё,
Пахмаддё ыр ёдусене.
Ч ы л а й чаваш, пёлетён, кёвёд,
Ш ав а м с ан а ть в а л куршине.
Айаплансан, тирпе йалт сёвёд,
Ч у х л а с а ма х пёлтерёшне.
Ап тр ар ё Кокель.
Унан тусё,
Ш у х а ш л а с а н , пёлсех пуплет.
Х у д о жн и ка куресшён уса,
В а л л а й а х пултарччё-дке, тет.
— Тёпчерём м а ла р а х :
М а килтён
Ёдне ма нс ах Ш у п а ш к а р а ?
— С а н а к ура сша нч чё эп питё,
Эс й ан аш т а в а с р а н харап.
К у л а к ятне илтекенсем,
Тёрёссипе, ёдлекенсем.
С а л т а в с а р а х ш а р курчёд, тусам,
Мён чул демье арканчё уссар.
^ у л т е н хушу п арсах тараддё,
Мён тав ан -ха : п а х а н м а л л а .
Вёсен пла нне т у л т а р м а л л а .
Хирёдлесессён — харатаддё.
* К унта сам ах А. А. К окелён пиччёшё Кёркури^пирки пырать. В ал пуп, к аяр ах п а архиерей пулна. <^1епёре
кудса кайна.
109
Х а ш чух, ч анах та, т а р а х а т а п :
У сал т а в а с тесе дынна
Эп лекр ём-ши к а т а р к а н а ?
У-нта яш кунсене х а в а р т а м .
Эп пёлнё В о ро ши ло ва та,
Унпа ёдленё Л у га н с к р а .
Ш у т л а т а п та: тадта к а я тп ар ,
И к к ёл е н у х ап м ас ть манра н.
£ и т е т пуль.
Н и м те п ы т а р м а р а м ,
Ч ун а й а л т удрам та, ак, хал ь
Туяп: дёкленчё пек вай-хал,
Ш у х а ш а м а й а л та х ка ла рам. ..
И т л е р ё К о к ел ь хай тусне:
В а л илтменни мён чухлё унан!
П ё л м е н дёршыван пурнадне,
Ана т у л а ш енчен дед курна.
Ы р ёмётсем, сисмен те, тарчёд.
Анланчё дул хупанннне,
Ш у п а ш к а р а килессине
Х уд о ж н и к чун тёпне хаварчс,
Хаяр дулсем
« У к р а й н а р а х а л ь «дён йёрке»,—
Адтидуксем пёрма й ша вл ад дё, —
Бо л ьше ви к се н кундул кёске,
С ерепене кёд дакланаддё.
М у с к а в ё — чапё — тёп хули
П и р е час п а р а н а т ь ш а в - ш ав с ар ».
« Пу л ма н -х а вал т а ш м а н кулли», —
Хай ашёнче ш утл ат ь профессор.
Т ы л а к а й м а ш к а н май пулмарё.
Мён тав ан ?
Ха ль а к ч ат ма лл а.
£ёнтер уч че н п ур ан ма лл ах .
Ва й- ха лё пур-ха Хёрлё (Japan.
« £ ё н ху^асем» ана пёрмай:
«Институт ра вёрент эс»,— терёс.
Май пулчё-ха с а лт а в тупма:
« К у р ма с та п эп.
Тин £ед сиплерё?*.
Фашистсене пула ^унтарчё
Архив хучёсене кё^ех.
Мён -ма тесен, ун ху ша м ач ё
Вёсен ху ра списокёнче.
Шал яп и н, Горький, Л ун ача рски й,
Маковский, Реп ин па Кардовский
Е Ч ист яко в дыравёсем,
Е пл е пит кирлёччё вёсем.
Анчах т а пурнад х ак л а р а х ,
Ху ша ть т а м а в а л сыхарах.
Ч ы л а й картииине пытарчё,
Ун хыддан дед х а р у ш л а х тарчё.
Р а м а н ё , а р а м ё килтех.
Чирленё, ава, иккёш те.
Ы т л а т а пуранадё йывар,
К ул ле н х а в ш а т ь кашнийён сывлах.
* B a p ta пудланас умён А. А. К окелён ку?не опера*
ци туна.
111
£ а к т а м а к р а н епле тухас?
П у р н а д а м р а ыхлад* юлас?
Тен, паханас?
£ у к ! £у к! Ха р уша .
Кун пек пулсан, кундул та пуша.
Ун м а ш а р ё с а ма йл а н с а с с а н ,
£ у р е р ё п а с а р а час-час.
П ё р ёмёт дед унра хальхаддан:
«Э тюд сутса укда тавас».
Пё рр ех и нч е (уи чух хёллеччё)
В а л х в атт ер е дитет арап.
— Мён пулчё, а м а шё ? — у нр ан
Ы й т а т ь профессор, —
Пёлтерсемччё.
— А л е ш а , — я в а п л а т ь в а л ш а пп а н, —
Фашис т, ч анах та, чунилли.
Ю л м а р ё иккёленмелли. ..
— Й а л т а х к а л а »—
П у п л е т л е ш л ап кан .
Вёсем Ил ь ич п ал акё нч ен
Еп ле пит ирсёррён куладдё.
Пё ле тни , унан аллинчен
Ча н- ч ан геройсене дакаддё...
П рофе ссор т а ра х ат ь :
Хадан
^ а к йах Е в р о п а р а вай пухрё?
Ана пула мён чул юн юхрё?
Тен, хамар суккар нулнаран?..
* Ы хлад — т^рё кам алш ан, чанлахш ан т ар а с тени.
112
Эте мл ёх кунё й ал т хуралчё,
Ту лек т а в р а л а х т а пушанчё.
Мён-ма тесен — фа ши с т урать.
£ а п а х т а 9ёнтеру пулать!
С а н ат ь профессор, йалт санать:
Т а ш м а н сан-гшчё урахланчё,
Ун ирсёр ку9ё, кур, вылянчак,
Эппин, ч а к а ть ун ра хават.
Ч асах , ак, килё Хё рлё £ а р ,
Унран ыйтсан: «Профессор, эсёр
Фа шис т йах-яхёшён ё9лерёр?»
В а л калё: «Эпё чура мар!
I
Ыр ятама вараламарам,
Ун умёнче пу9а та йма р ам.
Эп ш а н т а м Хё рлё £ а р вайне,
Ч а с а х уяв пулассине».
Ухсайпа тел пулни
Хула у ра мё нче шав- шав ,
Сан-питсенче иле мл ё кула:
«£ ён те ре к ен Q a p a мухтав!
В а л ёмёр-ёмёр сыва пултар!
Т а с а л т а р вы9а куд э шкер ё
С а в а п л а пирён 9ёр 9инчен.
Ш а р ш и ан юл тар ун — тискерён,
П а ч л а н т а р хайён йавинче!»
Профессор чирлё.
У ра ра н
Укерчё выдла-тутла пурна9.
8. Кокель.
113
Ймшер.
П ё р м а й в ыр тс ах таратй.
Мён к а ла н: т а м а к р а - ^ к е пулна.
Анчах та са ха т а ш м а н а
(Епле вал к у р а й м а с т ь ана)
В а й р а н к а йс а н та, п а р а н м а р ё ,
Чё ркудленмерё, п у ^ а п м а р ё .
Ш а к к а ^ ё а л а к а тултан:
— К ём е юрать -ши? — л а п к а са са
Ак, илт ёнет коридортан.
П ро фе ссор я ва пл ат ь .
— Тархасшан,
Кёрсемёр, иртёр м а л а л л а .
Кил ти пек пулар, ан в а т а на р.
Ку £ын (погонё к а п и та н ан )
Т ул ек кён пуплеме пудлать:
— Тен, п а л л а й м а р а р та м ана ?
Ухсай эп, ч а вашс ен поэчё.
— Мёскер эсир? К у р с а с с а н а х
Асилтём.
Та в сире.— Тивлечё
П ё тм ен иккен.—
Чавашсене
Та х^ а нт ан па , чанах, курманччё.
Ш а м ш а к та, пах-ха, д ама лл анч ё,
Чу х л а т а р - и - х а с а л т а вн е?
В ал эсёр, эсёр килнёрен,
Та в са м ах х и ман чёререн.
Кёд юхрё к а ла чу ашпи лл ён ,
Ухсай тёпчет, пёлесшён питё:
— П ё р в ах а т р а Ш у п а ш к а р а
Эсир кудса п ы р а т а р тетчёд.
С ал тав ё, к а ла р- ха, ка мр а?
Сире, ч ан ах та, хыт кётетчёд.
— Ч а р м а в ё пулчё дав, т а в а н а м , —
Профессор с а м а х л а т ь хуллен. —
Эсир, эсир чипер а нл ан ар,
С ал т а в ма нр а н ка на килмен...
Пё лт е рч ё шу ха ш- к ама лн е,
Чунне й ал т удрё, п ытармарё.
Ив ан ан , Кёркурин ятне
Аса илмесёр х ав ар м ар ё.
— Шапа... Мён таван?... Эпё х ам та
Ча т с а ирттертём-ха тертне.
Тур килчё £ав п улма тедта та, —
Ухсай асилчё кундулне.—
^)ахав яратчёд «туссемех»,
^ ы р а в д а с е м , ч анах та, шалла...
— £ а п л а , д апла в а л нурнад, ш а лл а м ,
Нуши, кур, ман т а сан — пёрех.
К ире к к а м а та п а л л а ёнтё:
Тав ан дёршыв в ал — таванах.
Унти ка шн и кётесё — ёнчё,
Чё ре те й ы ш а на ть анах.
П ы т а р м а п : ш у х а ш р а кад-ирён
£ у р е т ё п са вн а я л а м ра х.
Т а в р а л а х ё пит ыра пирён:
В ар м а н ё хай мёнс тарать!
П ы р а с пирки т атс ах ка ла ймап,
Пи т йывар у й р а л м а кунтан.
Ш у п а ш к а р т а хал ь йышанаймёд,
Ч а р м а н т а р м а та х ал дук ман...
— Ча р ма вё - мё нё .
У нс ар ах
Ирт ме с т- ха ш а в л а пурнад пирён.
Сире систерёп к а яр ах ,
Ы й т с а илетёп пурпёр ирёк...
( В у л а к а н а эп пёлтересшён,
Хай с а ма х н е Ухсай ма нма н.
£ ё н т е р ё в е кётее йлсессён,
Пр оф е с с о р а ас ран яман.
У жг о ро др а н, р а ш т а в дитсен,
В а л К о ке ле д апла пёлтернё:
«Эсир п ыр а с пирки систертём,
Сире кётет х а л ь Чав ашъе н. . .»)
Пысак духату
«Ир т а к а н с а н — кадчен»,— тесе
К а л а н а а в а л а х ман х ал ах .
Ш а п а х а ш чух хыт силлессе
Н и к а м п ёлмест— ку ёнтё п ал ла .
«Тин йышанчёд!
С а л т а к х а л ь эпё!
Атте, инде дула пилле.
Анне, ан п а ша р ха п , хисепё
Пит пысак.
' Гавранап киле.
К а й р а н и нс титутра вёренёп,
Атге пек пулап пурнадра.
Х а л ь д амр ак- ха. Эи ёлкёретёп,
Пёлетёр-дке: дёршыв вутра.
Ю р а м ё айккинче юл машкан .
£ ы н н а кудран пахас епле?
Та шма нс е не хыт т а в а р м а ш к а н ,
Аттедём, эс пилле, пилле...»
£ а к с а махс ем янраддё евёк,
Р а м а н к а л а н а вёсене.
Анчах... анчах та дут тёллевё
П у т л а н ч ё хаварт.
Ун утне
Ав илсе килнё.
Т у п а к р а вал.
В ыр т ат ь кёд:вёд т а р а с пекех.
Ана у с а л э ср ел ё- я ва л
Хай аллинчен ямасть текех.
В ырт а ть ун ёмёчё-илемё,
Й а х т а с а к а н ё тупакра.
«Кундулам, ма ытла шеллевсёр,
Телей кура с чух в ат л ах ра ?
М ан пуд дине терт-хён тиетён,
Пёртен-пёр х а к л а ывала,
Чун-чёрене худса дапла
Ик сёмёртен туртса плетён?»
Пы т ар ч ёд Р а м а н а часах.
Пу ш- пу ша Кокельсен хваттерё.
М а ш а р ё п е ка шн и кунах
М а с а р динчен т ух ма пёлмерёд...
Пурнад— малаллах
Ш у х а ш л а с а с с а н , тёлёнетён:
^ ы н р а мён чул сунми вай-хал.
Терте Антей пекех денет те
Вал а н т а л а т ь м а л а ш л а х а .
Анчах имше р чунли х ав ш а н ч а к ,
Кёрсе уксессён с ул ан ка ,
М а л т а й а л т а р т а т с а н т а ша нч а к,
£ ё н т е р е й м е с т хуйха-суйха.
Тепри в а р а ят-сум илсессён:
«Эп к а м? » — тет, к а к а р н е цапать
Е в и ^ ё м ё ш , ч еркке лексессёп,
Асне-танне й ал т 9ухатать.
£ ы н с ум сар 9ёр 9ине килет те,
К а я т ь нимскер илмесёрех.
К а м п у л т а р у л а х п а тивлетлё,
£ а в пурнё ёмёр-ёмёрех.
Этем ё9е пула к а на - ха
<^ын пу лн а тетпёр час-часах.
Них9анхинчен те ы т л а р а х
Пр офе ссор пит х а к л а т ь 9акна халь.
Ка шн и минучё ш у т ла унан:
Выставкана хутшанмалла.
Ин ст и ту тр а х ё р у л л ё п у р н а 9 , .
Студе нт семпе тёл п у лм а л л а .
Кард овс кий, Реп ин ан этксрё
К аш н и ш ё н п а л л а м а р йалтах.
Тёпчев9ёсем: « £ ы р с а пёлтерёр», —
Ы й т с а т ара 99ё т а т а ш а х .
М у с к а в пухасшан конференци.
Унта с а м а х к а ла с пулать.
Яш ма р, 9апах та ёлкё ресшён.
Мён к а л а н?
В а х а т н е тупать.
Сёршыв еп е мён чухлё туе уй,
Пур не те ас ан ма май дук.
Вёсемпеле пудна эс усман,
Кашн и патне ту пать в ал дул.
Р а м а н вилсессён, чун суранё
Й а л т тёксёмлетрё пурнада.
П ё р м а й ы р ат т а р с а пуда,
Мён чух лё ш у ха ш ун капланчё?
Епле п у р ан м а л л а ?
Пёртен-пёр
Ю р а т на выран — институт.
Ш а в йапанатчё: «Пё рех хут
Ёдре, ёдре ка на сипленёп».
Ун м а ш а р ё май- шыв шы ра рё
Пи рче нте рмешкён сурана:
Ч а с а х с ё м- та ла х ач а на *
Вёсем с а вс а п ах ма пудларёд.
Кутузов генерал — янт ашё **
Кунта т а р а т ч ё с л у ж б а р а .
Пр оф е сс ор а тус- хур ан таш пек
Ал пачё йывар в ах ат ра .
С а л т а к кундулё дывах пулчё
£ а р дыннипе тёл пулнаран.
С а л т ак с е м п е т у сл а шн а ра н,
Тинех дён ёд те, ак, кун курчё***.
* Н. А. В олков врач пирки самах пырать. Варда
хыддан, ачалах дулёсенче, вал К окель демйинче пурйнна.
**Н. И. К утузов генерал-м айор вал в ах атр а Х арьков
дывахёнче сл уж б ара тана.
*** А. А. К окелён «Боецсем канаддё» картини пирки
сам ах пырать.
119
П ё р л е т ёл пул на с а м а н т р а
Т ур хан ялне аса илетчёд:
« Я л т а п урнасчё в а т л а х р а » , —
Тесе час-час ёмётленетчё^...
Кокель монологе
Ы р а н м а н юбилей, ю л т а ш а м ,
Туссем пудтаранёд чылай.
Т аван-пётенём, х у р а н т а ш а м
Ту ха й мё ^ 5ав инде £ула.
Мён ка ла н, П а в л о в * к а л а ш л е
(Епле йёкёлтесе п ит ле т):
« Ч а в а ш ш а н вал пит т а р а ш м а р ё ,
М у х т а в т а чап ютр а шырарё».
П а л л а х , эп х а м а н х а л а х а
С а л т а в с а р а х х у р л а с ш а н мар-ха.
В а л ы т л а н ’^итлён х у р л а х а
Астивнё чылайччен, м а нт а ра н .
Кун п а н а ыва лне -хёрн е
С а й р а ху тра тел е йл ё туна.
Кёрсе уксен сехмет айне,
Мён чул т а л а н т чечек пек хухна.
* Ф. П. П а в л о в . £ы рнисен пуххи. I том, Ш упаш кар, 1962, 140 стр. «1928 дулхи «К артинасен выставкинче» статйинче {апла {ырна: «К окель худож н ик — палла ят. Ана, ахартнех, Р а 5дейре пур 9ёрте те п ё л е ^ ё . А н­
чах та вал таван 9ёрш ывне манса кайна т а хайён ятне
урах вырансенче сарассиш ён та р а ш а ть . Унан картинисенче чаваш санарёсем выран туп айм а 99ё. В ал чаваш
худож н икё пек пире уса парё-и-ха тесе ш ухаш лам а пултаратп ар-и-ха? £ук».
120
Т а в а х Левченкона, ма на
У кра йн ан а с а вм а вёрентрё.
Т а в ах му хт а вл а Репина,
Телей те ана^у пиллерё.
' У край нар а, эс пирён, те£?ё,
Выра сёс ем те с и в л е м е ^ ё .
Ч а в а ш £ынни те ма ла шн е,
Ш ан ан : асилё ывалне.
Ев р о па р а та х у ш а м а т а м
( Пё рре те эпё мух та нм аст ап)
Хутран-ситрен илтёнкелет,
Ч а в а ш ятне ку чыс курет.
Эппин, в а л т м а с а р а х ыйтасшан,
Эп кам ачи, асри юлташ?
£апла,
Эс тёрёс х у рав лат ан:
Чунпа, юнпа та эп — чаваш.
/
Упкелеместёп кундула,
Ют пулна м а н ш а н $ак йала,
В а л пёртте тикёссён шумарё,
£ а п а х т а я т а м а я марам .
Т а в а н ял та тёл пулчё вилём,
Май килЧё п а р а н м а унран.
Та ва х, На ^ у к а н ыра пилё
Вай -хал курет-ха.
Вал чакман...
Ха м х ь к ^а н йах х а в а р м а н р а н
Ту лл и пулмарё, тен, ман пурнас;?
Анчах мён чухлё т у с п ё / к у р н а —
£ а в с е м пёр йёрсёр сухалмаи.
Чун ашшине, мён пёлнине
Эп яшсене тулевсёр патам.
Студентсене х а в х а л а н т а р т а м ,
С а в м а вёрентрём Ёд Гимнне.
Ю р а т н а ял, ч а в а ш с а на р ё
Нихдан т а м а н ш а н ют пулман.
Ас -к ам ал н е чунра у п р ар ам ,
Х а л а х а м р а н эп уй ра лма н!
Л е в че н ко чёртнё к а в а р а та
Сунтерес дук мён виличчен!
Ак х а л ь У кр а й н а дёрёнче
К ал а п : ун п а р а м н е й ал т т ат ра м.
Ч а в а ш дёрне а с ран я м а р а м ,
П и т ше л — унта эп п у р на йм а ра м .
С а л т а в ё ма нр а н дед килмен,
Ана, т а в а н а м , ху пёлен.
Ю л т а ш а м Тихан к а л а ш л е :
« П у р н а й м а н икёпитпеле...»
Ы т л а ш ш и п е х йудди-таварё—
Кунеем пёрмай чипер шумарёд.
Ы р а н ман менелник, ю л т аш а м ,
П у л а т а п дитмёл пиллёкре.
Тав ан-пёте нё м, х у р а н т а ш а м
Л а р а й м ё д дав кёрекере.
Атте-анне, тен, ш у т л а м а н та:
Кун п ана видё ы в а л т ан
Пёрн те юлмёд Тур хан та,
К аш н и ют кётесе ас ан на .
Иван!
Чи х а к л а д ы н — тетесём!
Хаш д авара выртан хальччен?
Мёнре-ха айапу, пёлтерччё?
£апла,
Эс пулна дав ёдчен.
А рма н лар тн ишён сан тур килчё
Ачусемпе сыв пуллашма.
К а с а м а т р а чунна йалт илчёд,
£ и т ей м ён хал ь тин ял ама.
£ ур та- йё ре* с а ла т н а терёд,
Арма не пётнё эс кайсан.
Вал в ыра нта пиден те эрём
Уседдё ёнтё ашкарса...
Таван,
Тетедём Кёркури!
Ас п у храма р санпа чылай.
Анчах кундулё сан та манан
Кашнийён пулчёд урахла.
П ы в а р л а х р а дён шкул та туран,
Тав са ма хн е илтмерён ху.
Пуп пулна хыддан хурлаху
Чакмарё.
"'''Ч
П у л а ш м а р ё тура.
Архиерей ятне илтсен те,
Асатрёд пурпёр £ёпёре.
Ют пулчё са ншан савна енём,
Тёп пултаи эс тс хёсметре...
* Сурчё уп ранса юлна. М алтан шкул зданийё пул­
на. Халё унта — А. А. К окель музейё. Ана йёркелесе
ярас тёлёшпе В. Г1 Сергеев худож ник-учитель чылай
вай хуна.
123
Ы р а н ма н менелник, т а в а н а м ,
Туссем пудтаранёд чылай.
Е пл е а ш т а л а н а т ь , ав, Анна,
£ ё к л е с ш ё н с у рё к к а м а л а .
Тав с а м а х н е к а л а т а п эпё
Юр а т н а , са вн а м а ш а р а :
«С ан па чухне дед юп-хисепё
М а н р а н х а п м а р ё пурнадра».
Ы р а н — уяв, асри ю л т а ш а м ,
Ш у х а ш у п а кил ман пата.
Чу н па эп в ат а ма р-х а, яш пек,
У т а с ш а н с а н п а л а пёртан.
Эй, ёмёт, ёмёт!
£ у к - т а р вёдё.
Тадта т а дитён эс унпа.
£ а п а х ма н ш у х а ш а м , ман ёдём
Юл инч чё са в на ха лахпа. ..
Хыддан калани
Хисеплё, х а к л а в у л а к а н а м ,
Ак, вёдленет х а й л а в а м ман.
В а л еплерех, ана ху калан.
Т у н с а х л а р а х та.
Мён т а в ан ?
В а т У к р а и н а дёрёнче
В ыр т ат ь х ал ь Кокель.
Т ав р ан м а р ё .
'Гаварах марччё те тёнче,
£ а п а х шапи килне ямарё.
Профессор ячепе часах
М а с а р динче дёкленчё палак*.
Вёренекенёсем, ку палла,
Ана пурнаддё т ав туса.
Чечекё т а т а л м а с т ь кунтан,
Мён-ма тесен, сынни мухтавла.
Кундул иртсессён те шав-шавЛа,
Ун ёдё ка яс дук асран.
К окел ёме асилнё май,
М а н м а юр ам ё £ ед пёл е те.
Чернигов дёрёнче чылай
В ы рт а ть вал.
Тен, ялне килесшён?..
Ш у х а ш ла с ам ч чё , в ул ака на м,
Тен, тёрёс мар са ма ха м се м ? —
Ю т р а выртсан т а в а н дынсем,
Чун ыратать-дке кирек каман.
Ч а в а ш дынни...
Чуну дед асла
Пулинччё, тетёп, сан ялан.
Ачу-пачу инде кайсассан,
Т ар х ас ша н , вёсене ан ман...
Асил, юлт аш, ма л т а н дырсаччё
Ту р ха на н дыннисем динчен.
Вёсем ял сум-ятне сарсаччё,
Анчах дави ютра хайсен.
* Х арьков масарёнче А. А. Кокелён палакне унан
вёренекенёсем Г. Д . С ова скульптор, П ольш а халах республикин искусствисен тава тивёдлё ёдченё, хайён арамён Л . И. Ж ук овская худож никан эскизёпе уса курса
туса лартна.
125
Ч а в а ш £ынни...
£ ё р у - и хёсёк
Е чап п ух асшан эс ютра,
Е т а в р а к у р а м у сан пёчёк,
Ш а п д ав ан па телей ш ыр ан ?
Ситмен кётес эс х а в а р м а с т а н ,
К а я т а н С а х а л и н тар ан:
«Эп л а п к а пурна? ш ы р а м а с т а п ,
П у л а м , — тен,— букси рп а пёр тан»*.
Асри Петров!
Еп ле сапайччё,
Еп л е пёлетчё ё^леме.
Хё руле нс е дитсен ка латчё:
«Эп Дакара а х а л ь дёртмен...»
Я нр а ть те « С ав на я л а м р а » * * —
Чу н у п а ч а р т а н с а ыратё.
£ а к юр ра н т у нс ах л а хавачё,
Ш а н а т а п : вилмё пурна^ра!
М ан ми ятсем чыл ай Турханан.
С а п а х та вёсенчен сумли
(Сук. тетёп, и ккё ле нм ел ли)
Пр офе с со р Кокелём!
В а л санан!
Ч а в а ш х удожпикё! П ё р р е м ё ш
И с кусс тво тупинче ди^ен.
М а л ё м ё тл ё картинусен
П а я н кунччен ч а к м а с т ь пёлтерёш.
* А. А ндреев (1937— 1968 ?д.) поэт саввисен йёрки.
Вал С ахалии га сарам сар внлнё.
** А. П етров композитор (1943— 1988 55.) Ю. С квор­
цов поэтпа <;ырна ю ра. А. П етрова Ш уп аш карта пытарна.
126
«Профессор Кокелён дёршывё» —
К ал ас дё х а л ь Турхан $инчен.
Э с — ёмёр-ёмёр пулан сыва,
Эс — ёмёр х а л а х асёнче.
*
*
*
С а к шу ха шп а ту хатп ар шаппан
Профессорам музейёнчен.
Ш к у л т а х а л ь вёренмеддё. Л ап к а.
£ у уилё а ч а ш л а т ь питрен.
Ч у нр а уирёпленет дён шухаш:
Ха в х а л а х у ш а н пурансан,
С а н а вал м'анмё нихадан.
Эппин, м а л а чён, пурнас-юхам!
1978— 1989 ((.
Турхан — Шупашкар.
ТУПМАЛЛИ
Умён калани
П ёрремёш пайё
И ккёмёш пайё
Виддёмёш пайё
Т аваттам ёш пайё
5
31
61
97
Д ля старшего школьного
возраста
Николай Константинович
Кушманов
КОКЕЛЬ
Поэма
Н а чуваш ском языке
Редактор В. П. Тимаков
Х удож ник И. В. А лексеев
Художественный редактор Г. А. Игнатьев
Технический редактор JI. К. Е горова
К орректор А. А. В асильева
ИВ 2646
Сдано в набор 23.09.91 г. Подписано к печати 21.01.92.
Формат 70Х90'/з2. Бумага общ. назначения. Гарнитура
литературная. Печать высокая. Уел. печ. л. 4,68. Уел.
кр.-отт. 4,82. Учетно-изд. л. 5,2. Тираж 2500 экз.
Заказ № 2034. Изд. № 46. «С» 18.
Чувашское книжное издательство,
428000, Чебоксары, пр. Ленина, 4.
Типография № 1 Государственного комитета
Чувашской Республики по делам издательств,
полиграфии и книжной торговли.
428019, Чебоксары, пр. Ивана Яковлева, 15.
Download