библиотека ЧР 4-033854 В О З Й Р А Т И Т Ё КНИ ГУ IIE П О З Ж Е обозначенного зд е с ь ср о к а v c 34 H-KКУШМАНОВ КОКЕЛЬ поэма Шупашкар Чаваш кёнеке издательства 1992 Кушманов Н. К. К 96 Кокель: П о э м а.— Ш у п а ш к а р : кёнеке изд-ви, 1992.— 128 с. Ч а в аш П оэм ара чаваш ялёнче — Т у р х а н т а — дуралса уснё дёршывёпех, тёнчипех пал.па А. А. К окель ‘художник-профессоран йывар та п архатарла кундулне санласа пана. Б Б К 84 Чув 7-5 к 4803710202 — 36 М 1 36(03)—92 ISBN 5-767*0595-8 ~ '"Чаваш кёнеке нздательетви, 1992 д. В алем А хуна хисеплесе УМЁН КАЛАНИ М анми Турхан, дурална ялам, А сран кайми в а р м а н л а ен, И л ем лё эс, иртен-дурен С ан а савса пуд тайё тан лан . \ ('Сартри т а в р а л а х а тинкернён Вырнадна эсё л а п а м р а . Чёрду динче пире сиктернё, Чуна эс дывах ач ар ан . Н ум ай дынна эс кун к а т ар тн а. Т а л а н т л а ывал-хёрусем С ан а кирек-хадан ю рагна, С ы х л а н а хён кунсем дитсен. Хёру чёреллё поэтпа, Андреевпа м а л а утатан Е композитор П етровпа И л ем лё юра ш а р атат а н . Кутузов генерал пупленё Ача чухне санпа ял ан. Ана Т урхан ан сиплё енё В ай кунё а н т а л м а м а л а . Мён чул ё?чен пахса устертён, Асран кайм и $уралн а ен. Каш нийёш не телей пиллерён, Кун?ул ш а в а т ь к а л -к а л вёсен. Енчен те эс кунта пулсассйн, Хисеплё, х а к л а вул акан , Ял музейне кёрсе ку рм асар, Ы й та тап : к а я л л а ан кай. В ал, л а п а м р а , шкул думёнче В ы рна^наскер, йы храть аш пиллён. Ч ы л ай я т а хай асёнче У прать. М ан м асть-х а кадан-ирён. Эппин, кёрер-ха в а с к а м а с а р £ а к икё пулёмлё ?урта. Экспонатсем п ах ар ш а в-ш ав са р , Итленё май умри гида. ПЁРРЕМЁШ ПАЙЁ 1891 ?ул. Вы^лах ?улё И нкек тискеррён худаланна Кашни ялта, кашни килте. П ёр хёрхенусёр вал с а р л а н а Хура тёепе чы лай пите. Умри сансем ытла харуш а: Виле, виле уине-уине. Хууийёсем — м а сар ?инче. £ у р т с е м пит т а л а х та пуш-пуша. Чирку ян р ав ё — чан сасси те — Кётсе илмест чы лайаш не. Асатна ял хапхийё витёр А сапланса вилнисене. 5 Хресчен ту р ра пит т а р х а с л а н а « £ а к там а к р а н м ана далсам!» Анчах илтмен леш, днл у л ан а, Выд к а ш к а р евёр х ар а тса. П ёртан лах , туслах тенине те Н у м а й а ш чух ласах кайм ан. Кун пек пулсан, епле дёнетён Хав пурнадна тёпрен, таван ? Пуян выд кудла пулна тетпёр, Аса илсе дав вахата. Пёчченлёхе ёненнёрен-тёр Едчен хён курна-дке пайтах. Л уп асё, ладё е кив пурчё, Й а л т у л а м п а витнёскерсем. £ а п л а х ан а сехмет дед пурнё, Аран пурнать йунедтерсе. Адта ан пах: ьёри куддулё, Адта ан пах: тал а х -ту р ат. Н у ш ал л а -тер тл ё дын кундулё Пёр у лш ан м и са м а н а р а . £ а п л а х шапи-хуйхи ч ав аш а н Л а м р а н - л а м а кудса пырать. Кирек хадан йахне тасасш ан , Кирек хадан ш а н а ть ырра. Е кёвё хыддан кёвё шуххан С ур ал н а х ал ах р а , пётмен! Упранна вёсенче пин шухаш, Хистенё хён-хура дёнме. Мен чухлё ятсар-сум сар юрад. Художник, сава дыракан. К ашнин пит хёсёк пулна пурнад Амсанчаксем-дке дул паман... Ун чух вал вунпёр дул тултарчё, Тавах, вилмерё выдлахра. Анчах урн пит шыднаран Хура пуртрен ту х м а сар ларчё. Пылчаккассинче Х аль п а л л а ш м а та в ахат дитрё Тинех, ак, пирён Лекдейпе. Ачи йаваш , анчах та чирлё, П и т п а л а р м а с т ь вай-халёпе. Хура дудне ш а к л а к астар н а, Ан п ы й т а л а н та р а х тесе. С ал х у кудёсенче пытанна А ч ал ах ан ёмёчёсем. К ассан, юн тухмё тенё евёр, Сан-пичё питё ш уран к а. С урал н а та к у р м аса р евёк — В ал пуранать, мён тав ан -ха? К илте Лекдей тесе чёнеддё, Ача-пача у р а х л а р а х : «Уксах» е « К укал ь » йёкёлтеддё, В ай й а х утш ан м ан ран пачах. Удел ш кулне дурет типтерлён, Кёдех ана вал пётерет. Ердуллё чух т а в а т ь укерчёк, А сталахё куллен усет. Вёсен касси тулек, й а м р а л л а , Анчах ш ы в-ш урла, л а ч а к а л л а . Ту-лли л ав п а л а к с а л арсан , Мнуе хут тёнёл хууалман? Миуе хутчен хресчен ы лханна Кунги уулпа иртсен аран. «П ы лчаккасси » тесе ят пана £ а к у р а м а ю р атм ан р ан . Ю н а ш а р а х Ш липш ур уырми те Н урёклёхне ш а в а х сарать. У рам ё ай л а м р а уав питё, С ул ла та сулхан уеу т ар а ть. Кирек хауан та сивё сы влаш Е сёр-сёрлет ш ан а-п ав ан . Ч ире п ула Л екуейён сы влах К унта х а в ш а н а ач ар ан . В ат уын ш а м ш а к ё евёр туйна Й ё п е -сап ал л а кунсене. Х арах ури пит ш ы сна унан, Кичемлёх пусна чёрине. С ап ла пулин те, у а м р а к К окель Хай в ах атн е сая ям ан. Курши ан картин е таксам кёл, В аск ан а у н т а л л а аран. й ы в а р л а х р а вай-хал уитернё Сирсе пыма чарм авсене. Вал к а м р а к п а куллен укернё Ун чух х ам а татки уине. Терт туснёрен дав ытлан-дитлён Аш пиллёхе пач ах курман. Хура к и в дурчё те — чан читлёх— Сыв м ар дынна нидта яман. С ам а й л ан са н , духатна канад, Ш ли п ш ур ю ханш ы вне пахса. Ш ур хут листи дине сан л ан а, Ун юххине к а м а л л а с а . Вал сиснё, дын, чирлет пулин те, Л а й а х х и н е кётмеллине. ^ а к ш и в та, ав, ч а р м а в л а х витёр Епле в аек ать П а л а енне. Шкулта «Ку чирлё Лекдейрен курайм ап Уссессён те пар хатарне. К ай ран м а н а ан тутар айап, Вёрентёр хать дыру ёдне. Телейсёр-дке хресчен кундулё Х утла нач ах тёш мёртмесен». ^ а к ш у хаш тёвёленчё пулё Ун аш шён пудёнче куллен. Тул дуталсан, ап атл ан сассан , Ача пир сумкине дакать. Унтан пёччен, пит в а ск ам а сар , Ш ы в хёрринчи ш к ула утать. Унта л а р а т ь пёр ч ал аш дурт, Вал туй ан ать кёд й аван ассан . В ат дын пек туснён вал терт-хур Ш ы в юххине са н а ть й ав аш ш ан . 9 И к а л ак , т е пёчёк пулём, Вид чурече кашнийёнче. Х ёлле л а р м а ш к а н кирлё тусём, £и л ш а х а р а т ь дураксенче. £ а п а х та вал пёлу вучахё, Кашни ачаш ан савн а кил. Аш илёртулёхё ун чакмё, К уллен-кун й ы х ар ать пек: кил! Ч аваш сем п е, ав, вёренеддё Ирде те вырас ачисем. Ю н аш ар ти ялтан киледдё Арапудсем те ш ахачсем. Ялти «вётурасеы дарпудё» — А н аткасри шух Тиххан та Л екдейпеле л а р а т ь ш к у л та — А чалахри чи дывах тусё. Т а р а х л а с а ят парасси те Я л та йал илнё ач ар ан . Витлей са м а х тадта та дитё, Май дын та х ап ай м а сть унран. Тус-ю лташ не чёнеддё: Удап. Х айне те К у кал ь теддё шав. Ятсем х у ш а м а т а т а кудёд, Хать эс ан а ху рл а, хать сав. Пёр-пёр пудтах курентерсессён В а й с а р т а р а х ачасене, « У там ан а» евитлесессён, «Тан п ан а» леш айаплине. Ш а н к р а в я-нрать те — й ар ас пуллё Сергей Ильич к л а с а кёрет. П а ян ун к а м а л дёкленуллё, Килти ёде вал тёрёслет. Д о с к а умне чёнет аш пиллён: «Тух, А фанасьев*, ан ватан». Л еш саввине к а л а т ь аван. «М аттур, маттур, л а р т а т а п «пиллёк». Ачасене сёнет: «Вёренёр Пур предметпа Л ек^ей пекех. П ёлу пулсан, м ана ёненёр, Кун?ул тёллевлё, хитререх». Унтан пудлать вал в а с к а м а с а р А н л ан тар м а ?ён тем ана. Итле??ё ачасем пёр сассар, С ап л а ас -х ак ал пуханать. Т ах та в вахатёнч е ш а в-ш ав ^ед К уллен кёрлет картиш ёнче. Ш ух ачасем пит тупаша?<;ё П ёр-пёринпе вайасенче. У л а -ч а л а пиртен ?ёленё Тумтир каш нийёнех вёсен. Улт пуш атран ^апатисем, Анчах та ?ёнё мар, кивелнё. Л екуей хун тах, еы в л а т ь в ал ассан, й а м р а ?умне пырса л а р а т ь : «Эх, ман си ккелесе вылясчё», Анчах ура ш ы ^ и ч арать. * Я лта чухне А. А. К окель А фанасьев хуш аматпа 9Уренё. 11 Хёвел уинче йал уиутереууё Ш кул ачисем саплаксене. Ш ан кравччен ех тёрткелешеууё, М ан са кайса выуварлине. Ч а тм а уук йывар п урнаура та А ч а л а х вал ач ал ах а х . £ а к кунсене ум ра куратан , Уссессён те вёсем асрах. Сергей Ильич Очков учитель, Чёмпёр ш кулне пётернёскер, Лекуей а!сне курет уён витём, Х а в х а л а т а т ь ял ан : укер. Х айн е нихуан м анн а хум аеар, С у к м а к хы вать ача.чунне. Ёулет в а р а хай л а ш ку р м аса р , Ууать пёлулёх тёнчине. Вёрентекен! Эе ки р ек кам ш ан , К ирек хауан та — Гиппократ. £ у т тёнчери чи су м ла ят, А ч а-п ачаш ан т а р а ш а т а н . Ёмётпе чанлах «Хёл хы рам ё ап ш ур»,— « а л а н а Ч а в а ш уынни мён ав ал та н . Ёмёрёнче курман вал канау Чунпа х а в ш а к л а пулнаран. Ёуе уйахсене те «кулнё», «Ака», « ^ у р л а » ятсем п арса. Ана уинче тар так н а , туснё, Суха туса, кёлте уыхса. Ёмёчёсем geg ш утсар ыра: Х у р-к ав ака л картиш тулли, Аш витере ёне те сурах, Кёлетёнче тырри, хамли. Куд с а в а н м а л а х пурлах, курччё: Т а п а р т а т с а т а р а т ь лаш и. (Сук, кирлё м ар ан а пушши) Ч усран х у р ал тасем те дурчё... Эх, ёмёт, ёмёт. Чун й ап атм аш , С ан па дед к а м а л дёкленет. Хресченшён эс, чанах, тух атм аш , Курайё-ш и вал ырлахне? Я лан анса пулм асть тырпулё, Ик-видё чах картиш ёнче. Ы рхан л аш и -кавлет тип улам , Утти пач дук л у п а с динче, К илте ачи йёрет: пит выда, Аптранипе пурне ёмет. В уласрисем пудтарна хырда, Т э тах ы й т к а л а м а тивет... —■Лекдей, итлес килет-и санан К у кку к л а сехете? — Адта? — П ур тёкёр,— ТиххЗн ш а х ва р тать , Хав сан-питне п ах м а пу лтар ан . Ана ю л таш ё пит в аск атр ё: — Ан й ар ал ан , тум лан часрах. — Султан пулё? Л еш ка л а р ё : — М ан п а пырсан — х ав ах куран. Вёсем х ы п а л а н с а утаддё Ял варринчи ш атрун дурта. Ку в улас пурчё-ха, хальхаддан Хресченё т а т а л м а с т ь унтан. ' -.г -/. Ш а л т а чылаййан. Х ар-хар саса, Ана илтсен, чун сулетет. Сынсем тараддё к а л а д м аса р , К унтах Лекдейён аш ш ё те. Ч а н а х та, тёлёнтерм ёш мар-и, К уккукё а в а т а т ь пуртре! Т ав Тиххана, у л т а л а м а р ё . Сут тёкёр те пур кётесре. У ретник вё'сене ку р с асс ан К а та р т р ё а л а к х алап н е. «Пошел! Пош ел!» — тесе у са л л а н Хутерчё вйл ачасене. П ёлес килет: мён-ма уретннк Ачасене кёртесшён мар? «П а х м а пулать чуречерен те»,— Ик туе тухаддё у р а м а . Сут к а н т а к р а н вёсем санарёд Ш а л т а мёскер хатланнине. У нта с а л а м а т п а ю нарё Хаяр уретник дынсене. П ёрн ё .вал дапрё те диллессён: «Хадан к у л а н а й н а тулен?» Хресчен, харавд аскер , эрленнё: « П а р с а татап, к а ш т вай илсен». — Эх, манан х а в а р т р а х усесче,— К а л а т ь кёу Тиххан ю лташ н е.— Хисеплеменшён уынсене, Хайне, хайне ты тса силлесчё. t (Ун ш апипе п а л л а ш т а р а с ш а н Хисеплё в у л а к а н а м а . Уссеесён, с а л т а к а « ай сассан , Вал пёлнё ч ан ла хш ан там а. V С а м а р а хулинчи п ал хав ш ан Сив Сёпёрти к а т а р к а р а Улт уул тур килнё терт курм аш кан, К ай ран вай хуна Д о н б ас р а. I Юп куртар, тенё, ёулё халах, Кёреш нё тёрлё йах-яхпа. Хал уитнё п а л а р с а т а м а л а х Ч а т а м л а х п а , х аю л ахп а. Кёрешуусен ретне тарсассан, П ёр м ай устернё пёлёвне. Кив пурнауа тёпрен к а к л а е ш а н П ё рре те шеллемен хайне.) Чы ш кисене вал ч ам ар та н а , У р ет н и к е хы тах юнать. Л екуей те, ы йхаран варан н ан , Кууне-пууне ч ар са пахать. Л е ш , хаярскер , выу куу, хуптарчё Ик-виу уынна ху рал пуртне. К ай ран та чылайччен х ам сарчё С а л а м а т п а хресченсене. Лекдейён аш ш ё Ахванид те Ы ттисемпе тухать пуртрен. Сан-пичё ун ш у р а л н а питё, Алли-ури тар -тар чётрет. Ана курсан, Л екдей тёпчерё: «Уретник мёншён пит усал, Т а р -к а н т а р л а х дынна хёнерё, Т а р а т а р пурте х а р а са? » «Уссессён, ы валам , ан л ан ан , Т улемелле-дке кулан ай . Ана й а л т а х п арса тат м а ш к а н Тертне к у ра тп а р яланах...» £ а к санарсем вырнадрёд х ав ар т, Ы р а т т а р с а чун-чёрене. «Кундул, хресченшён ма эс тав ар ? Леждей ш елл ер ё ашшёне. Лашман хресченёсем «В ар м ан улпучё» тенё ёл ёк Ч а в а ш — в ар м а н ты т а к а н а . Ана курсассан хывна дёлёк Ватти-вётти а я кран ах. К унта Л евченко худалан н а, К ирек хадан хай дед туре. Н и к а м а н та дук ы ра ш анад А й ап лан сан ту хм а турре. К ил-тёрёш ре пурне те кирлё Вутти, утти, кампи, дырли. Анчах та вал сы хлать пит тимлён П у я н л а х н е пёр хай в„алли. В ар м анё, чан та, пите асла, Вёдрен вёде дын тухас дук. Каш ладдё йывадсем манадлан Хунав яр с а дул хыддан дул. Кёреш ю манёсем пит дирёп ( К а р а я тум а ю р ах л и сем ). Хён-хур кураддё кадан-ирён К унта л а ш м а н хресченёсе!М. Ах, ёдё! К анадсар та йывар, Ал вайёпе дед тун аран . Мён чухлё .кирлё тусём, сывлах, П и чке т у м а ш ка н ю манран. Ана ка к р ан ка сса я м а та Виделлён, тикёссён дурма, Типсен, унтан х а м а ту м а та, Ч анах , пёрре те дамал мар. I Анчах та унан чапё кайн а А дтарханран П а р и ж тар ан . £ а к г а в а р а са в с а туянна й у н х а к п а л а куп са тав раш . Ула-тара яр с ах тараддё Х а м а л л а л ав се н е « уллен . Кунтан в а с к а в л а н асанаддё Чугун дулпа индетелле. Лекдейён пиччёшё И ван та К ёрёш рё л аш м ан сем патне. А слисемпе ёдлет пёр тан вал, К аш та х ггух&сшан укдине. И , \ т » 1 1 | л и о «*! Хура пуртне ч асрах п асасш ан, Ун выранне уённи л артса, К аш т а х уын евёр пуран асш ан . Т а р а т ь уак ш ухаш вай парса... Апат леуме куллен чупаууё Ял ачисем уаруранах. Лекуей те Т и ххан па хальхаууан К ай сах тараууё в ар м а н а . Кунта аван-уке, тёрл ё к а й а к Ш а р а н т а р а т ь , ав, юррине. Уу сы в л аш п а к и л ен н ё майан Пухаууё пурте уырлине. Сёр айёнчен тап а т ь уалкууё, Сён кёвёллён ш а н к а р т а т а ть . К ан м ас ар а в а та ть куккукё, Кампи, пултранё: пух, тет, тат. В ар м а н касак ан сен сан-пичё Ачасене курсан хавас. Хайсем ёшеннё мар-и питё, Ш утлеууё пурёпёр час-час. — Хауан-ха, Тиххан, ав л а н а т а н ? Ч уп атан пуль улахсене? — Ш ур пир уине, тен, кууаратан Лекуей, эс са р а хёр санне? С а р ту тл а Тиххан ч а р са р мар-и: С ам а х ш ан кайм ё кивуене. Виу уыншан та х урав вал парё, Хёретё хай сан сан-питне: — Х аль иртерех-ха, ёлкёретпёр, П у л а с хёрсем хуп са п к ар а. Ч а с р а х уссе дитеючё тетпёр, Ы тти п урнадланать кайран. С ак эр тел те ик туе п аллаш рёд С ар в ы р асп а та ирдепе. Хура тутар ё те каладрё, В ай илчё туслах майёпен. Пёр-пёринпе ял а н пайладдё Кил ап атн е те хурлахне. Хура в арм ан ш а в л а т ь ир-«адан С ан ан а май дынсен ёдне. Левченкапа паллашни ^ у кунёнче JleiKgeft ю ратна Ч ечеклё д аран а, хире. Уйра л а р а н пёччен юман та П а т в а р р а н куранн а, хитре. П у ч ам а ср и варсем, далкудё, Хёвелён дутинчи варман Е в а р к а ш дилё аш ш ан, уддан П ите еёртённё чух аван. Эй, дутданталак! В а й -х а в а л л а Хёлле, дулла — к и р ек хадан Сынна п аратан эс х ав асл ах, Ана м ал ём ётлё тав ан . П улсан та саман и пит йудё, Лекдейшён эсё — ыр анне. Черчен чунне куретён тусём, П иллетён хаван илемне... — К илте ю л м а р ё типё ш а н к а ,— Тет аш ш ё икё ывалне, Хёл вуттине ты тм а халь ш а л к ка, К ай м ах тивет пуль варм анн е. — Кёркурие, Лекуей, итле эс, Ан аш к а н а р унта в утпа,— Х уш ать те Ахваниу хуллен уеу, Кёу ш а л т а р т а т р ё урап а. Анчах к авай т пуутарна чух Лекуей Л ев ч е н к ап а тёл пулчё. Т а р м а хатланчё, л еш ё кулчё: — Эс улпутран т а р а й м а н , уук! Ауу-анну сан кам ? — тёпчерё.— К ам хуш рё йывауа хар тм а? (Кусем пёр хун ав а хууман.) Чёнместёр? К а л а у т а р а п ! — терё. В ал илсе кайрё иккёш не те Ял хёрринчи ш атрун ууртне: — И'к кун ман п а т а м р а ёулетёр!Л еш с ем тар м аш р ё у каученех. Тепёр кунне те темёнччен Л екуей пиччёшёпе ёулерё. К анна чухне ч асах укерчё С ак вы раса тетрадёнче. С а р л а р ё варттан , систермесёр В ал т р о й кап а пынисене. Ун ч ап л а пысак керменне Укерчё вал хитрелетмесёр. Анчах та Л ев чен к о в ар м а н с а Ача ан а укернине К урсассан пит аван м а р ла н ч ё, М у хтарё вал Л екдей ёдне. Тен, ёненмерё те дак вайсар, Ы р ан -п аян вилес ача — (Унран кётмен те вал п ачах) Астада, чунёпе те кайкар! Улпут, улпут, дынран с а л т ав сар Ч ы л ай эс кулна в а р и а н т а . Т а р а т ь у м р а ача пёр сассар, Чуну демделчё-ши к а ш т а х ? П а л л а х , э*с йёрённё те пулё С ак д а п а т а л л а дынсенчен! П ёр рем ёш хут анл ан тан , тен: Чунёсенче вёсен пур мулё! Л екдейп еле п а л л а ш р ё хаварт, С уре эс терё х ан ан а. В атан ч ё ку, т у я та р хавар: В арм анда хисеплет ана! Ун м а ш а р ё ялан хистерё Ана п у л а ш м а л л и динчен. Ч и р л ёскере к а ш т-к аш т спплерё, Ача сы вал чё майёпен. Путла нна ёмётсем «Сыв пул, ас пана, .савна ш кулам, К унта вёрентём эп аван. М у хтав хутне те тивёд пултам, Х аль Ч ём п ёре дул уда ман». Сергей Ильич пит хисеплерё: «Вёренмелле, Лекдей, тэ тах . А дупала к а л а д а п ,— терё — Учителе сан ту х м а л л а х » . С ап л а х а в а с л а н с а х пёлтерчё Л екдей ю ратна ашшёне: «К ёркури пек май вёренесчё, К аясчё Чёмпёр хулине». «Ас пухар»,— тенё Ахванидё, Ачисемпе с а м а х л а с а . Вёеем куллен пёлу илнишён Ун чунё т ан а саван са. «И ван — асли — вёренеймерё, П у л а с пулать ун ман тёрек. С а п а х пёртте упкелеш м ерё, В ал -кулёнчё ёде ирех. Унпа та к а н а ш л а с -х а ,— те р ё ,— Мён сунё кёдён шаллёне...» С ёртме днтсен, в аск ав л ан лсдрё Ик ы вал не ч ав аш шкулнс. Анчах усал хы пар кёд дитрё Т урхан ялне дут Чёмпёртен: «Лекдейём, ш а л л а м , нитё чирлё» Сыру килет Кёркурирен. Ана илмешкён аш ш ё кайрё Л а ш а кулсе ч ав аш шкулне: «Учителе, шел, ту х а й м а р ё » ,— Хёрхенчё аш ш ё ы валне. Ачан тёллевёсем путланчёу: «Ма а р а о к а л ман м а й л а мар?» С а к шухаш сем а ш а в аркатрёс, К илте в ар ах сы в ал н а май. «Хам тёллён у керм е вёренёп, Уркев ан пустар чёреме. Кил-тёрёш ре к а ш т ёулекелёп, Чан т а в а п а х ёмётёме...» С ам а й л ан са н , кётмен пачах, Ана хирте Л евченко курчё. Тёлённёскер, в ар м ан улпучё Ы йтать: «Алеша, эс ялтах? Иван эс Чёмпёрте-уке терё. Эп ш у х а ш л аттам : вёренен,— К а с а к л а н с а чы лай тёпчерё: Килте, эппин, чирленёрен?..» К а ш т а х т а р с ан , чёнет хаваосан: — Айта пёрле, л а р а р часрах. С ан а эп парнесем парасш ан... — Тавах. —• Ана к а л а н кайран! Сил к а л а р с а утсем тапранчёу, У м р а ч а р м а в вёсемшён уук! П улсан та с а к а л т а л л а уул, Кёуех уя хыуа хаварчёу. «Айарёсем епле маттур ун,— Ш у тл ат ь Л екуей хай аш ёнче.— К ай м асть пуль сёлё умёнчен, Кун пеккисем я л т а уук урах». — Ак £итрёмёр! М а м а ш а , тухар Кётсе илм е ханасене! Кёс л а п к а калачу сес юхрё П уртре, л ар сан диван сине. —• П е терб ур гр а чухне ту ян там М ольб ерт та тёрл ё сарасем , К арти насем , учебниксем, Кусем, А леш а, пурте санан. Ача пёр тёлёнчё, хумханчё, У лпут парнисене курсан. Чун-чёринче хёлхем вайланчё: — Спасибо,— терё са ван са. Вал тёлленмен-ске тёл ёкре те,— Мён чул п уян лах умёнче: «К арти насем кёс укеретёп, Аван тухать шур хут синче». В арм ан улпучё п а л л а ш т а р ч ё К ардовский, Репин ятсемпе. — Ч ан-чан ху д о ж н ик ,— а н л а н т а р ч ё ,— У тм асть нихсан сын сулёпе. Кирек хасан та вал хай тёллён Тёпченёсем ш ы рать санар. Чун ра я н р ать пулсассан хёлёх, Ун сассине эс ан чакар. (? £ а к ш ухаш сем, тен, са п а л а н ч а к , А срах тыт эп ка ла н н н е: « С ав ать искусство ёсчене, Нихсан ан пул пит х ы п а л а н ч ак . 24 К аш ни картин ари тёп шухаш Сын к а м а л н е п ал х а н т а р с а Е дута туйам в ар атса, Т ёллев патне чёнейтёр шуххан». С ак н а Лекдей куллен анкарчё, Улпут к алан и н е м анм арё. Н у м ай дён сю ж етсем тупса, Укерчё вал х ав х ал а н с а. «Тура паларашё» В ао кар ё вёдленме ки в ёмёр, Сённи вай илчё майёпен. М а л т а я л тр а р ё дута ёмёт, С ы вхарчё шудам пек куллен. Унта-жунта хресчен палханчё, Х аяр нушн хистенёрен, А сап ла пурнад хёснёрен. С ап ах инде-ха кётнё ш анчак. В а ск ар ё вахачё. Лекдейён 'Пёр ш ухаш дед х ал ь пудёнче: «Епле пулсан та вёренесчё, Анчах дул хупа пур енчен». Т ав ах Л ев ч е н к ан а, ёненчё Ачан с а р л а с ас тал ах н е. Худож ник м а р — унпа хёмленчё: К а т а р т р ё хай мён пёлнине. Вал И в а н а та вырнадтарчё Ч а сах чирку х у р а л л а м а . Сён дурт тума в ар м а н каларчёд, Улпучё п улаш рё самай. «Атте аннемшён тар а ш ас ч ё , Усесчё сыва та п атвар. Вёсемшён манан пулас марччё Куллен-кун ы тл аш ш и савар». Хресчен ёуне ю р ах сар тан Лекуей ир 'кас уапла ш утларё. «Атте ёнси уинче-н л а р а п , Ан пултарччё кун пек нихуан... Чим... Тураш ч и ркуре ю л м а р ё ,— Тесе калар ё-ук е И в ан .— Ана хресченсене сутм аш кан К урсе килетчёу, тет, тастан ». П у л тар а п -ш и ? — Л екуей укерчё Т у р ам аш н е картон уине. Чёп-чёрё сан кууран тинкерчё М у хтан а пек ач а ёуне. «Тете, тете, тен, у й ар ата н Эп тунине чан тур аш р ан ?» Л е ш тёлёнет: «Х авах с а р л а тан ? Куна сутма пулать, ара...» Пуян уынсем ыйтнисене те Лекуей куллен-кун пурнаулать. В ы рсарникун вёсен санне те М о л ьб ерт умне л а р т с а са р л а т ь . «К у тура п а л а р а ш ё » ,— теууё Т урра ёненекен уынсем. К аш т а х килет тин укуа-тенкё, Т ата килет чан-чан хисеп. Асилтерет вёсен кил-дурчё Художниксен мастерскойне. С ам а х дурет: «Ч ы лай хён курчё, С ап ах ш а н а ть хай ёмётне». С ап ла Л ек сей ял т а н ту хм асар Куллен туп тать асталахн е. Сулсем шаваддё в а с к а м а с а р Кичем, кив ёмёр сёмлёхне. 1899 дул. Маян дуле Х удалан ать хура элчелё Т ата х Турхан тарахёнче. Хёнрен тухайё-шн хресченё? Чир-чёр асать, ав, ялсенче. С а н т а л а к типё тачё, ш арах . Хёвелё хёртрё дёр питне. Харуш хыпар сурет ял т а р а х : « П а в а т ь кёд выдлах кашнине». Ана динче пуш пучахсем дед,. С у м куракё йёри-тавра. Вилес килмест-дке, тавансемёр, Т ухасчё сывван т ам ак р а н . Лекдей яш качча халь, анчах т а ( Ч ирленёрен килтён тухмасть, Сынсем пупледдё шав: « Ч а н а х та, С ак сы в л ах п а хёл кадаймасть. Л евченко та тухса,*ав, кайрё, П у рн ать, тет, вал П о л т а в а р а . Ана улпут п у л а ш к а л ар ё, Тухайё-шн дак асап ран ? А втансар ял енне пуль дуле, Тур дырнинчен иртеес дук. Сипленёшён, тет, кирлё мулё, Анчах вал Ахванидён дук». Этем, вилессине сиссен те, Сут ёмёте ш а н а т ь ял а н : « Ч а сах эп с а м а й л а н а п » ,—тет те Ы р ш ухаш н е дед пит х ак л а ть. С ак ёмёт Л ек дейре упранчё, Кичемлёхе пёрмай сирее. А стал ах унан атал ан чё, Й ы в а р л а х а , чире дёнсе. М а л а ш л а х а са в с а укерчё А ш ш ёпеле хай портретне. С ан а-х а тимлён вёсене: У нта мён чул кун дулан терчё. Ав, пидёк кудла Ахванидё П а х ать , хёне п ар ан м а н с к ер . У нпа хресчеи дулне эс видён, Т а р а т ь туп-турё, в ай л аск ер . « С у к ,к и р л ё мар укда та енчёк»,— Ш у тл а ть Л екдей сарланадем . Искусство тупине дёкленчё, М а л ёмётне чан килтерсе. Хаш чух, х ал тан кайсан, йаван чё Пуртри кутни,к сакки дине. Вай пуханчё. П ётм ерё ш анчак. Укерчё вал Турхан ялне. Анчах вы ртса т а м а пууларё: «Хансам, хап сам эс, чир, манран!» Хай л а р т н а й ам р а сем каш ларёу, Т а в р а л а х куранчё хуран... Су «унёсем хыуа асанчёу, Хёмне ы тл аш ш и п ех так са. П о л я к Р а у б е — уён варм ануа Турхан ялн е уитет часах. Унпа пёрле врачсем те килнё, Хресченсене уалас тесе. Суртсем ч ы л ай аш пуша: вилнё У сал чире пула уынсем. I Ялти уак х ы п а р а илтсен, У лпут ууртне И ван васкарё. Х ы п ал ан са вал тар'хасларё: — С ы в ата р Л ек у ее чиртен... Врачсем калаурёу те шутлерёу Хура пуртри яш каччапа. С а м а й л а н с а н , леш тёлёнтерчё Ас-халёпе к а я р а х п а . «Чан-чан кётрет-уке ку!— шутларёу, С ак тёттём, мёскён вы ранта Е п л е т а л а н т ун ата л а н н а ? К артинисем епле тата?!» В ар г а н о в а М ар и я терёу С ак уш к ан р и пёр cap хёре. Улпут лгаванё, вал хистерё: — П а р а х а р мар ан а хёнре. Ы т л а т а чухан т а р а х р а (Чугун дул утм ал духрам ра) Ю лсассан, ун сунет тал ан ч ё, И лсе кайсан, чан ах аванччё». «Ана п у л а ш м а л л а х а л ь пирён, Епле пулсан та д а л м а л л а . П е т ер б у р г р а е ы в а т м а л л а » ,— Кашнийён ш ухаш пулна дирёп. « П а р а х м а п а р » ,— тесе ш антарчёд Врачсем дине-динех ана. Ю л аш ки кун та, ак, дывхарчё, Сук, м анм ё К окель дав куна. Сук, м ан м ё Кокель дав куна, Ун умёнче тинех дул уда! Т ёллев т е ун и ё р р е ка н а : «Ч а в аш се н е куресчё уса». Т у рхан ан йамрисем ал сулнан, Сил вёрнё май п а ш а л та т с а , Ана ыр дул, телей дед сунчёд, Асатрёд к а м а л л а н пахса. С а н т а л а к саванчё. Т а ш л а р ё Хёвел Ш ли п ш ур ан юххинче. Лекдей ху д ож н ик ан пудланчё Сён пурнад Питёр хулинче! ИККЁМЁШ ПАЙЁ Тёп хулара Тёнче хайне кура ик енлё: П у я н л ах, куклах ю наш ар. П ёрин кундул ансат, хёвеллё, Теприн утне ка с а т ь йуд тар. Епле т а н л а ш т а р м а пултаран, Турхан ял н е тёп хул ап а? £ ё р л е те, кур, пиншер хунарё й а л т а р т а т а т ь хём дутапа. £ у р тсе м к а п м а р р а н та манадлан К а р м а и ш а ямкар тупенс. У рам ёсем туп-турё, асла, Т уп ай м ан эс вёдне-хёрне. 31 Л екуей ш утлать: «Мён чу л эрешё, Х алл ап сёршывё ку, ара. Сакна тёлленмён тёл ёкре те, С-апах та эп тёп хулара. С ана-ха, И с а а к кермемё Е пле илемлёп ку ранать. Хулан кашни урам ё, енё С ан ар л ан куу умне тухать. Ун чанё пилёк пин пат теууё, Е пле тусеууё каш тисем ? Хёресёсем й ал -ял уиуеууё, Эреш лё ман ал акёсем . Соборё, чан та, пит илемлё, С ав р а тарри й ё — ы лт ан ран . Ч ан сассисем тем тёр л ё уемё П у л са кёрлеууё: ян та ян! Б а р к л а й д е Толлипе Кутузов Тараууё ш ухаш а кайса: «Р осси я уёнтёр ф р ан ц уза, Ана куресчё вай та уса». Ш а л а кёрсессён, с а в а к юра Хай ы там не яр с а илет: «П ул сассан та ш ап у сан хурла, Л е ш тёнчере юп куран»,— тет. Мён чухлё фреска! Кур, каш нийё Чунра ас а м л а х 'ууратать. А в а л л а х р а пуу пулна ним ф а К ёл тав ан а вай-хал сунать. Илем... Илем... £ а п а х та мёншён Соборсенче вал ы тл арах ? Архиерейшён, пупшан, тёншён Ук?а юхать шывпа танах... Р аубен ам аш ё Л екдейшён, Ун ё?ё антарччё тесе, Та<^та та дырчё дырусем. (Тепри сунмасть са п л а ачншён.) М а л т а н л а х а сап л а ш утларё: « П а л л а ш т а р вал Э р м и та ж п а. KvHTa ана никам та чармё, К а л а с а п хам ан ы валпа». Ун ы вал ё кермен хуралён Ёдне йёркелесе тарать. П у л ас килсен вьтставкара, Яш дыншан пулмё хупа алак. Кёд С ве н то р ж ец кая н тёллевё (Р ау б ен ам аш ё в а л а х ) , Хёл кунёнчех ?у дитнё евёр, П у р н ад л ан м а пудлать варах. Ара, Л ек^ей рурет хавассан, С ан ран та улш ан ч ё й алтах. Э р м и т а ж р а пулсассан ах В ал сы в л ам а п ар ах р ё ассан. Ун умёнче этемлёх чапён Хальччен курм ан картинисем. Яш качча тёлёнет ача пек: М аттур -<;ке пулна астасем! 3 Кокель. 33 Р е м б р а н д т а н «К аокан ы вал» пичё, Е Л ео н ар д о д а Винчин Асамла, ыра «Д ж о ко н д и» — Кашни сан а р ё дывах питё. Е вы рас музейне кёрсессён, С ак тёнчере пураннине В а х а т л а х а м анатан эсё, Л екен а с а м л а х тёнчине. > К унта И ван ован , Б р ю л л о ва н Х ум хантаран картинисем. Х аю лла Репинан, К р ам ской ан М ёнле манад палитрисем! П ёр йывад ту ратн е укернё Астада ш ура пир дине. Ч ы л а й а ш н е вал тёлёнтернё, Т у й тарн а чёрёлёх вайне*. Мён чухлё шут, мён чухлё ку л аш Султан патне дыракансен? Ав, б урлаксем ыйтаддё, п у л а ш — Ку — Р епинан ш едеврёсем. Кашни ёдре хёру аетал ах , Х аю лах, тёрёюлёх, илем. Сын чёрине удм аш кан ал ак , П ёлу кирек хадан ки р л ех . Л екдей кёд путрё ш ухаш а: А с ам л ах ё мёнре астадан? Ку п ал л а: тар т а к а т ь ир-кадан, Й а х -я х п а л а вал туп аш ать. Л. А. И ванов.картини пирки сам ах пырать, Мён ка л а н -х а: ёулет л а ш а та, Сын чёрчун мар. Султе т ара ть. Тен, й ан аш а тап , а г а ш а т а п — Килет-ши пурте тал а н т р а н ? Килет те пуль, анчах та эпё Я лан пёччен, ялан пёччен. Хам тёллён уеу тертленнёрен, Сул-йёрём тёрёс-ши? Пёлеймёп. В ёренмелли, ах, тур, нумай-уке, А тлантсене сан л ас куллен. Сын кёлетки тухать, м ал ен Чипер укерёнесш ён мар-уке. Тем тёрлё сарасен шевли Астауасен пит килёш уллё. Сынсен сан а р ё уивёч, вирлё, А с-хакалё кашнин тулли. Кашнин палитри хайне евёр, С у к м а к ман л у л т а р урахл а. Сын й ёрёпе пырсассан евек, М а л а х к а яй м ё ёнтё лав. К ал ас тени е тар а н шухаш П ы та р а н н а питре, куура. В а р т та н л а х н е пёлеймён туххам, У керчёк туп сам ё — ш ырав. Эппин, турех пурне те пёлнён, А ллу сем пе ан су л ка л аш . М ал тан укерчёкпе п аллаш , Унтан эс ш у х а ш л а ху тёллён. С акн а шута хурса тёпчерё Л екдей музей дыннисенчен. Унта вал час-часах дурерё. Ытти — епле вай хунинчен... С ак кунсенче тем тёрлё ш ухаш П а л илчё х а в а р т а х унра. Хаш чух хёрхун е питё шуххан Пин хёлёх я н а р а т ь чунра. К унта ёдлекенни к а л а н а : «С ак Э р м и та ж ан картин е Сан ян таш у хитре ту тарн а, Пёлетён пуль-ха ун ятне»*. Кур: СУл л ах и с а д р а тем тёрлё С тату я -п а л ак , йывадсем. С уртсем динче мён чухлё тёрё, Т а л а н т с а р а х пулман вёсем. П итех те х а к л а дак илемлёх, М ён -м а тесессён, тёп хула Сын та р ё п е дуле дёкленнё, Пёвеннё дёрё ю нпала. А нсат пахеан — к у П етёр чапё, Ш у х а ш л а с а н — ёдчен нуши. Тире сёвет пуян пушши, Хадан-ха унан вайё чакё? Кёд С в е н то р ж ец к ая систерчё: М аковский патёнче пулсан, К а р а н т а ш п а тум а укерчёк, П ит ыйтрё. Эсё т а р а ш с а м . П. Е. Егоров пирки сам ах пырать. М аковский... С ак ят п ал л а пите, Ана Л екдей пёлет аван. В алах-дке кунё пысак витём, Унран вёреннё ачаран. — Юрать... Сан-пичё, кур, х ав асл а, Вдлерё т а р а ш с а ир-«ад. Анчах та чирё — дёр датасшё, Асилтерсех т а р а т ь кас-кас... Больницара П а л а т а с е м , п ал атасем , Т а с а л а х пур дёрте те. Ы й тул л а, ы йхасар кадсем: Усал чпр-чёр, хадан иртетён? Авал ч ав аш к а л а н а пек Чнр-чёр кёрет патпа хураххан. Т ухать к а я л л а вал пёрчёпе Эмел дёнтернёрен в араххан. С ейсмограф сем пек тухтарсем Тараддё сы хар а пит тимлён. Хадан канаддё-ши хайсем? Ялан п а л а т а р а кад-ирён. * И: В ар ган о в а кед ун патне Килсе кёрет. Сан-пичё дута: — М ёнле пурнан? Сывах-и? Тута? — Ы йту п арать уине-синех.— Ч ас-час килмеш кён еруейместёп, Вёренмелли, пёлен, чылай. С ан а хы пар кёу пёлтеретёп. К аса к л ан ан ? Х авах чухла! Шутлет, кулать: — Эй, эс, айван та, С ап ай л аск ер те маттурскер. Калаууё пурте: — Эс тал а н тл а! Эп уеу уакна пёлместёп-уке. Яш йёкёт уывахне л а р а т ь те Пуплет, пуплет, т а н л а кана. Ку п ал л а: хёр ш еллет ана, Лекуей пёччен ан т у н сах л а тар . — Асил-ха, ак альбом ччё санан, К ардовский пахначчё пёрне. Ун патёнче паян пулсассан, М ухтарё вал ёуу'сене. Турри пёрле, астауа, терё, Эппнн, с а в а н м а л л а х ал ь сап. Хай тёллён уёкленмест талант, Ш а н а т п а р : эс чире уёнтерён. Т ат а уакна та эп к а л а с ш а н Л еш иккём ёш альбом пирки. М ак о вски й те унпа п а л л аш н а, С ап л а ун шухашён йёрки: «П аян тесен паян дул уда, Ас пухтар академире. Хайёнпеле пуплесчё уддан, Картинисем паха, хитре». С акн а мана Р отаст* пёлтерчё: Эс чирлине дынра илтсен, М аковский: «Ч ас сы в ал т ар » ,—терё. Ш ан ат ь вал эс вёренесее. Л екдей т ан л ать, итлет сапайлан В арган ован каладавне. Хайне туять пек сам ай л ан н ан , М ан са ка ять ыратнине. Анне мана в ардать хйш чух: «Сынна давар удма памастан», Хёр дулёнче хай пулна шух, Х аю л а х а к а м а х х у р л атар? Алеш а, мёншён чёмсёр эсё? Ан тун, тем скер эс пытаран. К урентермерём-ш и, ара? Чуну ма ы ратать, пёлесчё. — М ёскер эсир? А халь т е п арам К унран кунах уссе пырать. Ы т л а та пысак-дке ч ар м ав ам , Эп чухан-дке. Ман дук нухрат. — Ч анах, чан ах та эс айванда, Укда пирки пудна ан ват. В . П. Р отаст — худож ник, М. В арганова тусё Унпа тупайман эс хават. Тус-ю лташсем дед й ы ш л а л ан ч ч ар . — Пур дак к а л а р а ш чаваш сен те,— П уп лет Л екдей х а в х а л а н с а ,— Туспа дёнме пулать тем е те, С ан п а вал ю н аш ар пулсан. — Ку у р ах каладу ,— к у л ать хёр,— Ан сурёклен й ы в а р л а х р а .— К ан ак худ т а в р а н а са п а ть хём, Мён чухлё а ш а л а х унра! — Кёнекесем илсе эп килтём. Ас пух, Алеш а, ан уркен. Вёсем те эм ел евёр сиплёд. Сывал! Тепре тёл пуличчен! Й а л -й а л кулса хёр сы впул л аш р ё, В аск ар ё П итёр ура'мне. К аретап а-ш и ёнтё кайрё Е утрё дуран ах килне? Л екдей выртать. Сёр тёрлё шухаш К ум ать пудра. Хёрху вёсем. Вёдне-хёрне тухайман туххам, В ал пёччен мар. Ун пур туосем! Ун пур туссем — пахи те дана, Ю т х у л ар а пулсассан та. С ухалмё, йёп пек, ав ар та , Н икам хартайм ё: «Эй, дуп-дапа!» ЧаваШ тесен те йёрёнмеууё Я пш ар ту м л ан н а уав уынсем. М ан н а хумаууё, Вёрентеууё. С ап ай л а, асла-уке хайсем! П исаревсем: Л ю д м и л а , Инна Е Анна В ин оградова,— К аш нийё тивёулё тава, Вёсем те килсе кайрёу тин уеу. Тата... С ав И нна пит маттур-уке, Тин тухна, терёу, тёрмерен. С ам а х ё витёмлё те турё, Ас-хал пуян — вёреннёрен. Хёртен пёрремёш хут вал илтрё: «Тел ей л ё пулё ёууынни. Кашнин кёр еш м ел ле халь уиллён, Тёп пултар йёксёк, мул тени». «С амахёсем, чан ах та, тёрёе,— Ш у т л ать Лекуей хай аш ёнче,— Пуянсене епле уёнтерён? Укуи те влауё — вёсенче...» Л екуей выртать. Кёу ка таш пулчё. П ууларё тёлёк тёлленме. Ю р атна ам аш н е ак курчё, Ана пууларё вал чёнме. С а с а р т а к улш анчё та в р а л а х : У мра — уут кулё, П учам ас, К а тр а варм ан, cap хир, уаранлах.., Ч ир кул л ё ял ту х ать ума. Сав куле хёрринчи пёр йывад, Туратсемпе х ал ад л ан са, Л а р а т ь пурне те х а р а т са, Кунта, чанах, чуна пит йывар. Ялти дынсемшён дака выран, Ы т л а х ар у ш а — илёртмест. Т ап -та р а ш ыв та кумё ы рлах, М ён-ма тесен к у — киремет. Ана час-час парне параддё: Ш ур ал ш а л л и , укда-нухрат. У сал ан ты ттар — тархасладдё, Чукледдё пурте х у р л ах ра. Кад п уласп а х а р а -х а р а Ун умёнчен дынсем иртеддё. Ял киремечё пит к ара, Ч ас укёте кёмест вал теддё. Л екдей курать, ав, юмад к а р ч а к А р а м л а с а ан а сиплет. Анчах та дака хыт к у к арш ан Укда дед х а к л а — в ал сисет... К а л т -к а л т тёртет думри ю лташ ё С ар в ы р а с — П етёр я т л а ек е р : « Т ар л а н а ху, та т а аташ ран , Ан ёненсем пуш тёлёке». Уннкун п ах ать Лекдей, чан ах та Темтепёр курна. Киремет П ит шиклентерчё те, дапах та Алли кёске — кун тах дитмест... 42 Тул суталеан, ?урет пёр тухтар Ы йтать хай: — Ну-с, мёнле ёссем? Ан кулянсам : чире сёнсе, Бол ьни ц ар ан кёдех, ак, тухан. С ы вла-ха, ак х аль ан сы в л а-ха,— Тет тухтар, трубкипе итлет. Унтан ка ла ть: — П а м аста н махха, Ут-пу тёр екл ё — чёрёлен. — Т а в а х .с и р е нихдан та м а н м а п ,— Тет лагака са сап а Л ек сей ,— Сёре сити пуда таятап , Сын сы вални вал хай телей. — С апла'с > ?апла-с, ку тёрёс, ш алл ам . Эппин, уп р а ялан хавна. Чир-чёр кирек хасан т а ш алл а, Ан кутёр терт вал кунсулна. Иван Ильич — с ап л а чёнессё В рач-хирурга кунти сынсем. Ана каш нийё ёненессё. Чунне парать — чир тиенсен. Писаревсен семйинче Хиссплё, х ак л а вулакан ам , Тен, кичемрех х а й л а в а м ман? Ав критик ш ал хай р ать: ку санан Поэма-и е сён роман? Чнпер санар, хитре укерчёк П а т-п ат « а н а тёл п улкалать. 43 Асту, пиусе уитмен икерчё Сисмесёрех пыра л ар ат ь. Калаууё-ха: уан м аш кан аван У ш к а н п а л а чухне шепрех. Кёр м а н та р ё уитсеосён с а в а н Йётес ту р тм а ш к а н аш пуртре. П оэтан уук п у ла ш ак ан ё, Л а р с а е с а н ш ура хут умне. С а м а х купи пёрмай капл ан ё, П ёл су й л ам а чи кирлине! К у са м а х май кана-ха, эсё С ак н а ч ух латан ву л акан . «Лекуей аута-ха?» — тёпчесессён, П ёлтерёп: «П у р а н а ть аван». Яшчен в а т а м пёлу илменшён Т ертне к ур ать-ха хай самай. Вёрентекен ятне илтмеш кён Ём ётленет уапах пёрмай. Ю лташ ё, тусё ун йыш лапчёу И лем лё, шёкёр х у л ар а. Вал вёсенчен пирвай ватанчё, Ч а в а ш уыннин ку — й а л а р а . П ёр хуш а Р а у б е уемйи Т ав ан кил евёр п улчё уншан. К а са к л ан ан , х ё р у л л ё чуншан Мён чухлё ууалчё уённи! Больницара самайлансан, П и сарев сем т а р а ш н а р а н Вёсен именинче вал канчё, С а к уемьепе кёу уы вахланчё. Хайсем пуян, дапах та хапал. Чуханнине п ах м а с а р а х Ун,па каш нийё пулчё сапар. Х аль Л екдее х а в а с л а р а х . С ак кил искусство дыннисемшён, Сёршер т а л а н тш а н тан а кар. Хай аш ш ине парса, вёсемшён Сул удна: «Пул ялан патвар!» Ужда-нухрат, тумтир-и кирлё, Е эс паян ап атл а н м а н , Е Л екдей пек сы вм ар эс, чирлё,— С ана, ав, хатёр п улаш м а. Г р а б а р ь т а килнё, ш ап ун пек Кунта пурнать. Т а в а т ь укерчёк. П а л л а ш т а р а т ь сю ж ечёпе, Лекдей кёд ун патне илеичё Е тепёр чух, нидта тухм асар Хёрсе к а й с ах дырать темскер. Лекдей унран в а л тс а ыйтсассан: — П у л а т ь ,— тет,— пысак кёнеке*. Искусство астиеен сан а р ё Й а л т пулё эп хайланинче. К аш т пушансан, ву л ать пёр ярам : — А н л ан м ал л а-и , — тет,— тёпчев? — * И. Э. Г рабарь вал в ах атр а 5 том ла «История русского искусства» тёпчев дырна. 45 Ку монограф и питё кирлё Сан пек м ал чунла дынсене, Умри т ё т р е л ёх е вал сирё, Худож ник туп тар хай дулне. Е рестав рато р ёд-хёлне Г р а б а р ь сёнет м а л а хум аш кан. Вёрен, тет, эсё в у л а м а ш к а н Астадан турё ш ухашне. —• А вал тем п ера * худаланна, С а л т а в мёнре? — ы йтать Л екдей,— Тем тёрлё сар асем пулман-им? Соборсенче дак хём-тёс дед. Унта дед мар: Э р м и т а ж р а та, М артинийён «Мадоннинче». Д ж о р д ж а н о тупна « Ю д и ф ьра» та, П у р Тициан «Д анайёнче». — М аттур, м а тту р,— м ухтать Г р а б а р ь ,— Чи чап ла ятсене асилтён, Т ем перап а т ухать санар Ы тти сарсем сёрех аш пиллён, Вёсен, ас ра ты тсам дакна, Хайевёр пулна т а в р а к у р а м . Т а т а каш нинш ён дулти ту р а К ирек хадан та — тёп санар, М ифри сан ар аван -ха, ан ла, (^ынсемщён ёлёкрен вал п ал л а. У нта икьенлёх дед иккен, Н уш и в а р а нумай тёнчен... * Темпера — ылтан щывёпе хатёрленё сэра. 40 Ши-ши! Сив уил вёрет. Хёл уитнё. Й ё р и -т ав р а ш ап-шур пустав Васансене, уя вал внтнё, Художникеен у м р а — ш ырав. «Епле-ши пулё ар а о к ал ам , Сине-уинех чарм ав, чарм ав. Хунав с а р а л с а н а х харм а П у л т а р ё уав. Сук! С у1К! Кил, халам ! Килсем. Кнлсем. Эс пур. Чухлатап. Г р а б а р ь та п а л а р т р ё уакна: «Сул-йёр ёуре к а н а тал а н та н , Ёуре кана, ёуре к а н а . Ана сивлен-тёк — пулан муми, П ёлетни эсё вал мённе? К ам ёулемест, ун чакё сумё, Кёр т а к н а пек cap уулуине. Кёр тенёрен... Кёр — ш ухаш л авуа, С ан а-х а Л еви тан ёуне. В а р м а н ё унан — хай калавуа, Пёл анланада уут тунсахне. К а в а к тёсе вал виууёр майла П у л т а р н а к а т а р т м а ним мар. А нсатлах, ууам лах, а с т а л а х Кашни ёуре пулать курма. Ак вал аута чан п ултарулах! Ак вал аута т а л а н т тени. Ш ы р а в ё ун епле ав тулах! Х акли у м р а — вал укерни. С улсеренех кёр кунё ,килё, И а л т а р т а т с а та хёмленсе. Чан-чан ху д ож н ик ёдё вилмё, И ртсе кайсан та ёмёрсем...» Л екдей дапла хаш чух сисмесёр Ч а м а г ь те ш ухаш аварне, Мён курнине, мён илтнине Видет, т а н л а ш т а р а т ь чёнмесёр. С ап ах та ваттисем к а л а н а : Х ана вал — видё кун л аха. П ёлес пулать-дке чьгслаха, Ч ухлан пулсан — духатан канад. Ана Л екдей м анас темерё, Ч а в а ш дыннин ку юнёнче. С ак ыр дынсем юп кур ч чёр терё, М о л ьб ерт к а й м а р ё умёнчен. П и саревсен таван-пётенё Е тёр л ё репродукцисем Ш ур пир дине чипер иленнё... — Аван, Алеш а, ёдусем! — В ера ап п ан -ха к у сам ахё. Эпгшн, дын п ур ан м асть ахаль. Секленчё Л ек дейре вай-хал. Сут ёмёт и лёртет ахахан... Л екдей кёд уй ралчё пит аш ш ан С ак т а р а в а т л а демьепе. Су дитнёччё. Хёвелё л а п к а н П уп летчё лёп, т ул ек дилпе. Сулеем... Сулеем... Ана дитерёд Раддейён тёрл ё кётесне. Хёру чуна пёр дёклентерёд, Пёр ш уйхантарёд хаш чухне. Выртан к а с к а м акл ан ё, теддё, Qypec-ха д ам р а к чух даплах. Лекдейён кудёсем дидеддё, Сул-йёр в ал ш ухаш сем майлах. Сул-йёр вал ёмёт евёр вёдсёр, Удсах т а р а т ь кёнекине. Хаш чух сан а р ё унан тёосёр Е с а п а л а т ь хай илемне. К у л ян м ал л и Лекдейён дук халь, Х а п а р тл а н с а чёрн тапать. В а й -х а л л а тин вал, пулмё суккар, М а л а ш л а х ы рран куранать. Сыв пул, чёремш ён дывах Тула, Сул-йёр тёп х у л ан ах чёнет. Вера аппа, Г р а б а р ь ал сулчёд: Сыру дыр терёд дитсенех. Академире П ур списокра ун хуш амачё, В ал п аян тан студент, студент! Сине т ар с а вёренёп тет. Пит илёртуллё-дке саманчё. П ёлу илме Л екдей х аль хатёр, Уркенмё, т а р а ш ё куллен. «Ю т йах чёппи, адта каять -т ёр ? » — Теет пулсан та шалйёрен, Я ваплё хирёд: «Эп те дын! Ы ттисенчен к а й р а там аста п . Чупать ман утём ре шух юн, Ч а в а ш пулнишён в атан м а стап » М а пытарас? Унччен те илтнё «Вадиль Й а в а н ч а » тенине. В а р л а н а р а н т ас а чысне, К уреннипе ун дилё килнё. Ч а в а ш сапай ты тать хайие, Ёдчен те... П ёр ю мах асра: Телей валеднё чух пайне С ухатна, д ап ата сырса. С ух ал н а ёнтё дул динче. Ана выд кудлиеем в а р л а н а , К ай ран пёр-пёринпе п ай л ан а, В ал, мёокён, юлна аймкинче, Ш ап д аван па ч ав аш телейсёр, Я л ан дынна п ахать кудран. Хёсмечё п а в н а р а н — хевтесёр, Й аваш — туре алхаенаран. Ун кудёнче мён чул са л х у л а х П ы т ан н а ёмёр тарш ш ёп е. Хадан-ш я пурнад пулё тулах, Хадан т а н л а ш ё дынсемпе?.. Л екдейён те с а в а и м а л л а халь, Те куддуль витёр к у л м а л л а ? Ш анни, та в а х , иртмест ахалл ён Эппин, ан а у п р а м а л л а . «Вёрентекен ятне илсессён, К а я т а п а х тав ан ял а . Унта эп тар а ш а п уынсемшён, Ш еллем ёп хам ан вай -хал а. И а л т у л ш ан ё м а н с а в н а енём, У нта эп ууап пыеак шкул. С ад чёртёп— паре тупаш-мул, Юп курёу аттепе аннеуём»... Эх, ёмёт, ёмёт... Ун йёвенё П ит у а м а л а х лекм ест ал л а, Хура элчелё, хуптёрленён, Аса пит п ахан м а сть ялан. С ап ах т а са в а н м а салтав ё Лекуейён пур. Сук сивлеме. Тиевсёр мар студентан лавё. С ав ах та илчёу вёренме. Кур, академи! Эп туятап, С ак н а пёлетён, в у л акан : Ч аваш сен чен хальччен пёр уын К унта у ра ярса пусман. .Эппин, Лекуейён пур яв ап л ах , Ана в ал ямё асёнчен. Вёр-уён ка у а л а к умёнчс П ёлуш ён тарё-ха хав ал л ан . Тёп х у л ар а сентябрь нрё, Э реш лё тумё йываусен. Яш уыннан уута ёмёт уирёп: « Т ух атап ах эп вёренсе...» Хёпёртекен дынсем те йыш лан: Р о с т а с т п а л а П исаревсем, В арган ов а, Рау б есем — «Пиртен са л а м с а м а х ё йышан!» М аковский аш ш ан д упарларё Хай ы валне ю ратна пек. Кудран п ахса дапла ка л а р ё : «М ал а дед тал п ан ёдупе!» Туссем пулаш нипе вырнадрё П ёр в ата кинемей патне. У нта с а й р а хутра дёр кадрё, Ёдре ирттерчё вахатне. М аковски йен м астерокойн е С урерё та та ш а х , вёренчё. С алкуд в ай л атн аи юхамне, Х а в ш а к ас -х ак ал дирёпленчё. Маковский... В а р а т м а пу лтарн а С ынра тёлёрекен аса. Унри ыр енсене курса, С ан л ан а каш нине в ал таран. «Тёрме дынни», «Турре тухни», « П у тл ан н а банк», «У лах дитни»* П ал и тр и пурнадри пек чёрё, Укерённё сансем тёп-тёрёс. Сын кёлеткин хусканавне, Ш а л т а н т а п с а т ар а н вайне К у р акан сем патне дитернё. Лекдей унран пёрмай вёреннё. М аковский картинисем. Студентам пурнауё! Кашнийё Ана пур к а м а л т а н ырлать. М а л а ш л а х а вал уирёп никёс Вёреннё чух кунта хывать. Пин-пин этем ун витёр ту хна. Тен, эс те, х а к л а вулакан , Ас-хакал пёрчён-пёрчён пухна, Профеосорсен умне л ареан . П у у л ам аш пур. П улать-тёр вёуё. Эштон, л ай ах х и н е ш анар. Ан иксёлтёр Лекуейён ёуё, Ана эпир те ыр сунар. Лекуей уыравё Сьгвах-и, еплерех пурнатар Атте, анне та т а Иван? И р-кау сире асра ты татап, П у р н а та п х ал л ёх е аван. М ан ёуём-хёлём чиперех-ха, Куллен ууретёп вёренме. Укуи-тенкийё хёсёкрех-ха, Студент пёлет йунеутерме. Тус-ю лташ сем пит тараш аууё, С ав Р ауб ен таванёсем Т ат а вёсен пёлёшёсем М а н а куллен-кун пулашаууё. Пёр-пёринпе п урнатпар туслан, Варуау. й а л а пач ах та уук. Вёсем м ана п арах м ан чух Ш а н а та п -х а : пуда эп усмап. В ёренуре к ай р а пымастап, Йьивартарах та, мён таван ? Мён хушнине йал т пурнадлатап, Выраосене ка л а п : тав ах . Вёсем пёрре те ютшанмарёд, Ы р ём ёте сунме памарёд. Сыватрёд х а в а р т чир-чёртен, К ай ран каларёд: х ал ь вёрен. М а пы тарас? Эп эрленетёп. Чун кутнёрен, с а в а н н а р а н . Ь1р дынсенчен ш ав тёлёнетёп К аш ни тав ан пек п улнаран. Пуян дынсем те тёрлёрен дав. Куд-пудам удалчё ман тин: Пёри я л а н хута кёрет, ав, П ач у р а х л а чёрн теприн. С'итет пуль. Эп ыйтса пёлесшён Сиртен ялти хы парсене. Ашчик в а р к а т ь тав ан кётесшён, К у рас килет тавансене. Сире ял а н аса илетёп. Эсир пёрмай куд умёнче. Сыру ды рсамар. Эп кётетёп. Хёру с а л а м п а л а — Лекдей. Иван дыравё Эпир ха вас хы пар-хан арш ан , Сыре а пёлтернёш ён тав ах. Пит к у л я н а т т а м а р дав санш ан, С ы в ал там тетён. Ку — аван. Т ав ах турра, эпир те сыва, Суретпёр. А п трасах кайм ан. Хресчен кундулё, п ал л а, йывар, Ана пирёнсёрех чухлан. С ап л а пулин те кёрмёш етпёр, Сурт л а р т р а м а р . Вал пысак халь. А р ан -ар ан йунедтеретпёр. П улать-ш и пуранеа кал-жал? Тету духовнай семинари П ётерчё те ёдлет ял та. Хыт кук ар мар, п у л а ш к а л ар ё. Хусах. П у р н ат ь хай Т ар а н та . К у р м а килсессён эп систертём: Лекдей пёччен нуш а чатать. Ана, эс, пулаш еам ччё терём, Ужда ыйтма, тен, ватанатъ? Хирёдлемерё. И а л т анланчё. Ш ан тар ч ё т а р а ш а п тесе. Хай с а м а х н е вал тытажанччё, Ан пуран ах кёлмёдленсе. Ялтд улш анусем чылай та, Х аш не-пёрне аса илем: HagytK... В ал чиркуре ю рлатчё. С ав ка чч а кайрё. Тен, пёлен? Ч а в аш йали... В ал авалтан-ха... В арл ан й терёу. Те чанах? И ёрки ?ё« мар, пиртен тухм ан-ха, Х ы п ар -сам ах ё ^ап л ар а х . Я л т а хёрсех х аль т авл аш ау ^ё: Яппун варди хадан пётет? Тёп х у л а р а мён кала^а^дё? £ ы р с а пёлтер, пёлес килет. Н у м ай ар?ын варда асанчё, Я т дёр худ асар ах ю лать. В ат ам хресчен те терт курать. Кундул т а т а х т а й ы варланчё. Епле пулеан та, ш а л л а м , чат эс, Н у ш а ч ак а ть дутта тухсан. Ан ур'кенсем, хурав пар таташ , С ы ракан н и — ггету И ван . ■-!: * * «Надук, качча савсах-ш и кайран? А п л а-к ап ла-и , пурпёрех Адун ирёкёнчен тухайм ан, Хёр ём ёрё — 1к и в йёр!кере. Ахальтен мар аш чик в арка рё, М ён т а в а н — пултам ая к р а. 56 Ём ётленеттём: пулан арам, С ак ш а н ч ак юлчё чунам ра. С ан а с а в а тта м хыта. Х аль те М ан р а сунмен-ха дав хёлхем. С ан а сй ваттам варттан , халла-н, Пиллеттён чун-чёме илем. Т ав ах пуриншён те, чиперём, П ёлм ен эс эп юратнине. С ан а курсаосан ш икленеттём, Ан систёр теттём савнине. Мён таван, чирлёскер, хай м ан-тар Кудран пахма, у тм а пёрле. Кадар, савнидём, х у рл ан тартан , Сёнеп дакна дед: туп телей». Л екдей пёччен хаш -хаш сы вларё, Асилчё хайён кундулне. Ю ратн а хёрён ыр сан а р ё Пит ы раттарч ё чёрнне... 1 9 0 5 дул Хула ш авлатъ, х у л а к ё р л е т , Ир пудласа кадчен сёрлет: Кёлтунине п атш а м ар илтё, П ире те дитё унан пилё. Историшён дак кун халь пал л а: К арл ач . Гапон чённн. Сив кун. Ш ап -ш у р ю ра хёретнё юн, У рам сенче я л а в л а хал ах . У рам сенче я л а в л а хал ах : «Текех ш а н м астп ар п а т ш а н а — С ун атп ар вилём дед ана. Тёп пултар дёр динче чуралах! Унччен айван, сёмчсукжар пулна, Т у р е-ш ар а ал хас н а , пуйна. Еп ле-ха тёш м ёртм ен дажна? — П уян ан л ан м ё чухана!» V У рам сенче я л а в л а х ал ах , П а ш а л сасси, дын йынаш ни, Н у х а й к к а еиввён ш ахарн и, Суле дёкленнё ш а н а р ала. Чёну нихданхинчен те уда, Янрать, ав, хыттан: «К ам — жама? Ю р а м ё айжкинче та м а , К ёреш уре пул пултаруда!» К ар а дил-тавал у р ам -сурам , У тм а ч ар ать , дула пулет. С ап ах ёдхалахён усет, Усет кулленчкун т а в р а к у р а м . 'Ёмёрлёхе кёрсе вырнадрёд Лекдей чунне х аруш сансем: П а ш а л сасси янранадем Куд умёнчех дынсем йаванчёд. 'Аманннсем ытла та йы ш ла, М ёнре-ха айашё весен? П а т ш а хуш нипеле персей, Хай тёллён ех пётет-им выдлах? ...Кашт м а л а р а х Лекдей дуретчё В арм анда Ц и м м ерм ан * патне. Унти пухуеенче питлетчёд П а н т а х а к а н в л ад ты тамне. Ш пик-тачнманран сых т ан а тимлён, Вёсем дуренё ш а р ш л аса х . £ ы н н а йёрледдё кадан-ирён, С ерепине л акм е ансат. У рамсене т а с а т а к а н та, Постри ж а н д а р м , дуртрн ш вейцар, Qyрт пах акан , л а в ты такан т а — Кашни сы хлать, е а л т а в дес пар. Лекдей к а с а к л а н е а ву л ар ё Ю лташ ёсен программине. «Мён чухлё тёрёслёх,— ш у тл арё,— 'Эппин, ас-хал терте дёнет. М ан вёсемпе дед дулам-йёрём, Вёсен тёллевё — ман тёллев, П у л асчё туссемпе пёрле, Мён ма тесен, утаддё тёрёс. З н в а р т **, М атэ***, х а ю л л а Репин, Кашни вут-хём са п а ть чу,на. Вёсем пекех кёрешёп эпё, Ю ра м ё л а п л а н м а мана». * А. Н. Ц иммерман — палла варманда-ученай. ** Э. Ф. Зи варт — П етербургри пичет ёдён офорт мастерскойёнче заведую щ и пулса ёдленё. *** В. В. М атэ — П етербургри Х удожество академийёнче профессор пулса ёдленё. 59 К ар л М ар к с санне укерчёд хаварт, Тёпе хурса офорт мелне. Ку ёдшёнех, гуятар х авар, Л е к м е пулать-дке тёрмене... С ав кун Л екдей кёреш рё п аттар С ал так сем п е, к а зак с ем п е. П ёр уш к ан ри тусёсемпе В аокавл ан турёд б а р р и к а д а . В унш ар дынна далас тесе, Ёдлерё сани тар пулса та, К а з а к утп а та п т а т т а р с а н та, Т а м а р ё вал пит шикленсе. Сисмен те, илтрё с а л а м а т а н Селен пек ч аш к ар ан сасне. П а л л и те юлчё ас ан м ал ах , С у р а н л а т с а яш дын утне. К а з а к а н диллё санё-пичё М ёл тл етр ё кудё умёнче. П удра кед дидрё шухаш-дидём: Х апасчё вилём ункинчен. К а я р а х п а хай мён-мён курна, С авсем й ал т кудрёд хут дине: Д в о р ц о в ай площ адь. Ю н ла кунан С ам а н ч ё л ек р ё эскизне. ВИддЁМЁШ ПАЙЁ Яла тавранни П а л а м ! С алам ! Ю р а тн а ялам, У,калчар а кётсе плен. С ан а савеа мёекер эп калан? Сисётёп: манш ан шикленен. У рамусем ^еремлё, турё, Адта ан пах: йам ра, тнрек. Кунта х а в х а л а н с а эп дурёп, С ан л ан ан май укерчёкре. Я лта дич дул хушши пулманччё, П ёр м ай тух агга н «у? умне. Ш у тл аттам ая'кра чухне: Ч а с р а х сан ы там н а чамасчё. 61 К унта кун курна дын х а в а л л а н Т ав ан дёртех ты м ар яр ать. Эп дед, тёнче к а см а дуралнан, Т елейёме ш ы рап ютра. П а л л а к а н с е м ч ар са х тёпчеддё: — Эсех-и ку вара, Лекдей? — Курмачи е « а я н кёдех? — Ч ё л х ем ё р е м а н м а н - и ? — теддё. Е пёр-яёр тёлп улан в ас к а в л а н Х ы вать те х а в а р т карттусне, Ана чиксе хул хушшине, Т а р а т ь пудие пёксе й ав аш ш ан . «М ана улпут тесех шутладдё,— Лекдей хёрхун кулса илет,— Вёсем чухладдё-ши, хальхаддан Мул тёнчине чун-чём сивлет. Й а в а ш та мёокён дав ман х ал ах . Салта.в мён ре тесе ыйтсан, Ч ы л ай аш ёш ё н ёнтё п ал л а: Терт-хён, ч у р ал ах п у лнаран. В ал миде ёмёр аоап л ан н а Сив пусмар, ниш лёх айёнче? Б аты й ё е тутар ан ханё Ана хёстернё чылайччен. П а ян кунччен те унан пурнад, Елёкхи пек, пач у л ш ан м ан . QaKHa зп хам астивнё, курна, Эппин, вал дёнелет хадан? Сул-йёр пёрре: ёддыннисем Влада илсен, дут ёмёт тулё. Ун чух хёвел те аш ш ан кулё, Телейлё пулёд чаваш еем». С ак ш у хаш п а Л екдей хаваосан Ситсе т а р а т ь хайеен тёлне. Умри вёр-дёнё дурт И ван ан Асилтерет пёр дыравне. Вал уснё пурчё те кунтах-ха, П а см ан . Унта мунча. П ур лад. К апланчёд ш ухаш сем в араххан, ■ Ш уйхантараддё к а м а л а . Н ачар , кивелнё вал тесен те, Ун хуттинчех пулас килет. Тахдан кунта мён чул тертленнё, Ё л ёк хи л л ех чёнет: килех! —• М ёнле дитме п у л т а р т а н ? — ам аш Куддулё витёр с а м а х л а т ь ,— П и ре м анм ан эс, аш дунтарм аш , Ю тр а епле п у р ан кал ан ? Аннем, ан п аш а р х ан -х а манш ан, П у р н атап эп сёре аван. Тахд ан тан п ах килсе курм ан ш ан Ан в а р д -х а /э п ё сып-сывах. Сухар ш а р ш и л л ё дён пуртре Лекдейшён пурте, пурте ыра. П а х а т ь ана, ав, кётесрен Ача чух хай с а р л а н а тураш . Ч а н а х та, дурчё асла, ирёк, Тултан — хитре, ш а л т а — таса. —■Иван ёдлере жадая-ирён,— Тет а м а ш ё ,— чунне п арса. С ак селём дуртшан ём ётленнё А дупала пёрлешсенех. Ана туса л а р т м а сёмленнё, С ак пурнадланчё, кур, тинех... й а л и дапла-дке чаваш сен: К адпа пёр л е пудтарансаесан, Л а р а д д ё пурте ш аппан, сассар, Итледдё дёнё хьгпарсем. Л екдей пёр т а к а н м а с а р , уддан К а л а в а н дамхине сутет. К урм ан дёрсем-шывсем >вал уднан, И тлекен е тёлёнтерет: — Ах тур-тур-тур, епле-ха хайна П а т ш а хуш у пама, пеме? — Суян пуль — йывар ёненме. — Эппян, эх, ш анм ак пирён «ш анна?» — Суятап-и? — Л екдей в аск ав л ан Удса к а т а р т р ё дурамне, Кудёсенче дисет х а я р л а х , — К уратри с а л а м а т йёрне? — С уйм астан-ха, эпир пёлесшён: Сынсен епле п у р ан м ал л а? П а л х а в тени в ар а кирлех-ши, Тен, п атш а н а х п а х а н м а л л а ? Хёрсе ка й с ах Лекдей каладрё, В ул арё п ро кл ам аци сем : — К ёр еш м ел л е пурин те владш ан, П и р ён п ел е — ёддыннисем Сёнё хушамат Ял л аи к ан вар ан ать. Иркулём Сас-чё.в тадта дити каять. Хресчен дурен утне, ав, кулнё, Хура варм ан енне ваокать. Кёд у р ам п а кёту асанчё Пуд дийён пёлёт дёклесе. Сил вёрнёдем в ал час саланчё. Хёвелё тухрё хёрелсе. Су кунё Ун каш ни саманчё И лем ёп е пит илёртет. Хресчен: «С ынран пит ю лас марччё»,— Тесе ёде, ав, кулёнет. Хёл хы рамё, ч ан ах та, саха, Мён пуррине датса ярать. П а я н — датмах пек ыра вахат, В ал т а р ё у р а х л а ыран. Апачё п ултар ытла-дитлё, С ак ш у хаш я л а н а х пудра. Е пуп т а в р а ш к а л а т ь: «Сан дитё Сут ём ёту савсан турра. В ал дилленсен, духатан канад, Т ёлпулан я л а н а х типш ар. Асилуре дед голё савнад, С ат дыпадсан дума нуша». 5. Кокель. 65 — К ам а ку ратаи эп. Алеша! К илти пек пул, И р т тёп еле,— Р а у б е йёкёте пит аш ш ан Й а л -й а л кулса кётсе илет.— Аван пурнатни, а м а р ш а й а к , Ёду-хёлу сан еплерех? П ёлегёп : акад ем и р е Ас-хал пухан. Ку питё лайах! — Эп х ал ь студент— вал сирён тивёд, Енчен те п у л а ш м а н пулсан, Кун дул дап ла ш ум асчё тикёс, Сире эн т а в тав ап чунтан. К илте ч ы л ай р ан п а пулманччё, Ёдёмсемпе — я л й ы ш а м а Ш ут т ы тр ам -х а п а л л а ш т а р м а , Эсир пырсан, чанах, аванччё. —• М ан м а н ш ан , ыр чёну-хыпарш ан, Хисепленишён, ш а л л а м , тав. П а л л а х , пы ратап, эпё санш ан, А леш а, хёпёртеп чунтан.,, К ам а к у р а т ь , давна хаваосан Л екдей в ы с т а в к а н а чёнет: — Я н та ш ам сем ман ёдсене Тиркем ёд-ш и?— сы в л ать хай ассан. Килен-'каян каш ни мухтарё: — Ч а в а ш ятне дёртмест! Аст а! Сынсем тёлёнерех вуларёд Укерчёкри х уш ам ата: — А. К окель тенине в ара Епле а н л а н м а л л а -х а , пёлёш? Лекдей кулать: — Эсир, ара, П ире дапла ят пана ёлёк. Ч а в а ш са м ахё вал, ян равё Нимёдлерех т е — мён таван? Ана а н л ан ё теп т а в а н ,— С ап л а дед пулчё ун хуравё. Асамла пултарулах Мёнрен к и лет-ши пултарун Хёру са м ан ч ё п е тёллевё? Мёнре-ши в а р т та н л а х ё ун? Адта худож н икан телейё? С ап л а та п улк ал ать : х аш чух С у я л ах ю хамне лекетён, Ш ы р а тан пурпёр ур ах дул, М ан ёмёт пурнадланё тетён. Ш ап а нихдан п улай м ё шапчак, Сёлен вёдеймё туперс. Хай евёр саса паре ш арчак, С ав ах тари юрри шепрех. Ч а в а ш а н д ап л а р ах сам ах: Й ы ш п а пёр ч аш а к р ан дисессён, Асмассерен л екм ест дамах, С ак ч а н л а х а пасайм ан эсё. С ап ах т а эп сан ан а л ай ах, Хисеплё, х а к л а ву л акан , Т ав ан енре тем тёр л ё к а й а к Ю р л а т ь пек пётём к а м а л т а н ... Суретён-и тёп х у л ар а, Ту му як а, са н у сан дута. Анчах т а тем дитмест чунра, Хать мён к а л а : жунта эс ют дын. Килсеччё, тен, в а х а т л а х а , Ю л м а стап , тен, я л а н л а х а . М ехел дитсен, к а я т а п тетён, С ак н а эс хыта ёненетён. С ап ах та в а х а т иртнёдем Хавна ху суйнине ту ятан. Ш а в л а н х ул а ты тканёнчен Ах, йывар-дке х ап са ту х м а ш ка н . Ч а р м а в с а р , тертсёр са н л а н а т ь Я л та этю д та дён укерчёк. Куд умёнчех теми, сю жечё, Аи ю л хав л ан : ёдле кана! М ён ре са лт ав ? Я вапё п ал л а: Т ав ан дёр хай х а в х а л а т а т ь , Чуна вёдме дунат парать, В а л а х с а н а пиллет х ав ал л ах ... Ёд-хёлё тикёс пынаран Л екдей нихданхинчен тел ей л ё. «Ч а в аш кёвви» к а р ти н ар а Т ав ан сансем вырнадрёд меллён. Укерчёкри ca p хёр сан-пичё Сурхи кун пек й ал-й ал дидет. Ун кёлетки, кур, йарас, пидё, Ш ур х уран а асилтерет. С ак сан ют м ар-х а турхансемш ён, Паллнддё пурте: к у — Надук. ' Хёр дулёнче дуренё чух В ал вуташ пулна каччасемшён... « Ч ав аш хёр а р ам ё » санар Укерёнчё, пулм арё кайтта. Лекдей, ку р , тёлёнет х ал ь хай те: «Х амах с а н л а р а м -и дакна?» Едлет-ха Кокель, й ал тар кула Ун сан-питне кёд илёнет. С ап ла. А сам л а п у лтарулах, В ай-хал хурсан телей курет. Кулё хёрринче Ту л ек ду кадё. Кёвентеллё С ар хёр так а т ь к у л л с шывне. Султен пахма ан а пит меллё, Тен, вал кётет чун савнине? Тин тулн а уй ах дутинче Ю м ах тёнчи те пурнад хуташ. «Килет-и е килмеот-и?»— шухаш Л екдейён ырна чёринче. Keg ял енчен сы вхарчё х а в а р т В ал кётнё дын. Хай шур тумпа. Ах, шух чёри, ана та тав ар , Сиксе тухас пекех тап ать. — Надук! — Лекдей! Кёд ыталанчёд. Анчах, темрен х а р а н а пек, Х ё р ар ам ё аван м а р ла н ч ё, Ч ётр ерё й ар ас пёвёпе: — Лекдей, ш а п а ман, н ёл, телейсёр. С ан а дед савначчё чунтан. Кив й а л а р а н пёрре иртмесёр Кундул ш а в а т ь дав. Мён тав ан ? ‘М а н а варларёд, турёд ар ам Хёве хупса хурса, вайпах. Ш ап ам диичен нумай ш у тл ар а м , Емётёмпе давах санпа. К унд улам ра перле утасчё, Хёр чух ш у тл а г г а м а ш а м р а . А н чах та чечеке татсаюсан, Ш а н а т ь вал х а в а р т ют алра... — Н адукам , х а к л а дыннам, чунам, С ан а саван ёлёкхиллех. П ё р р е те сёврёлмен ман туйам, Ан хирёдле — пулар пёрле. Ы ран каятап . Эпё хатёр П ё р л е т а р м а ш к а н хулана... — Сук! Сук! Эп дылахран х аратап . У л та л ай м ап уп аш кан а. Ч ун тан-вартан ю ратм асан та, Уипа-дке пулна венчетре. Тур дырнинчен иртмен никам та, Я лтах ирттерёп ёмёре... Сыв пул, сыв пул. Т ел е й л ё пул. С ан а пиллетёп т а к а р дул,— Н адук ачаш ш ан сам ах л ар ё , Унтан ял еннелле васкарё. Лекдейён чунё пит палханчё Н адук кайсан, Пёччен юлсан. С ар уйах х урл ан са пытанчё И к чун телей тупайманран... Репин патёнче ;Кирек хадан та дак кётес Д и л ен -к аян ш а н питё хапал. Хёлле, дулла — т а в р а л а х капар, Ялан телей сунса кётет. А л л ей ап а утеа пырудан Т ан л а т а н хурансен шавне. Сипетлё, ыра, сы в л аш уда, С ёклентерет дын кам алне. Султан к а ш т п арансан, тухатан Т ап -т а р а кулё хёррине. У-н пудёнче кёс асар х ата н Пёр п ы сак дурт кулепине. В ал хай санне й а л т а х укернё Ч ё ркём ёл евёр шы,в дине. С урт думёнче хырсем дёкленнё Вёдес пек я н к а р тупене. С ак в ы р а н а «П енаты » теддё М ал ём ётлё х астар дынсем. Эрнесерен, юнкун дитсен, П ёрне-пёри ку рм а киледдё. Худи, худож ник, ас л а Репин, Х авас т а х ап ал х ан ан а. Х унтах М аковски пе Ш ал яп и н , Тел пулан х а р с а р К уприна. Л ар а д д ё Б ех т е р ев п а П а в л о в С ав р а еётелён хушшинче. Ш у и к у л а я н р ас ан пёр авак, С а м а х пудладдё Руд динчен. Асапё, ун пулас ш апи те, К аш н и йёш н е х у м х а н га р ат ь . Вёсем ан а саваддё питё, П у с м а р л а х а каш ни вардать. Г остина йпа ю нашарах, К илекенсемш ён пур пёр пулём. Унтан кёд гонг саоои янрать: Эс к а я ан юл тенён улём. М ён ма тесен, ай ап л ан еан , « Ш т р а ф еа м ах н е» к а лам ал л а-дж е, Т рибуна умёнче та р с а , К ад а р а в н е те ы йтм алла-дке. 72 Т ата пёр ыр й а л а кунта: С ак дуртшан ют л ак е й тав р аш ё. Х авна ху пах. Ан пул куштан, Мён пуррипе дырлах, тар х а сш а н . Сын тар ё п е п у ран м ан ран П ури н т е чунё хир пек асла, М ан н а х у р ас й ал а дукран П ёр-пёринпе каш ни ю лташ ла. С акн а та пал а рт ас килет: Енчен чуну сан пуша, хавал, К унта л а р м а ан ёмётлен, Худи сисет пурне те хаварт. Ас-хал ти ркевлё ун, пит дирёп. Хай ш ухаш н е к а л а т ь кудран. Хаш чух ачаш , хаш чух пит вирлё, Эппин, к а р тр ан ан тух нихдан... •— Туссем, туюсем, п ал л а ш т а р а с ш а н Сире эп дам рак дынпала. Ч а в а ш в а л ,— Репин, калан, аш ш ё Яш Ксккеле кёд д у п арлать ,— •А М а н а паян вал тёлёнтерчё Тин дед вёдленё ёдёпе. « Ч а в аш х ёр а р ам ё » укерчёк П и т к а с а к л а шухашёпе. У нра пур са м ан а кёрлевё, Э к зо ти к а хайне кур а. Туятап: Кокелён тёллевё Яр уда — х ак л а р хав ар ах . — Эп д ам р а к дын ячёпелё Туюсем, ю р л асш ан дёнё ю ра,— Ш а л я п и н а н саоси пит ыра, «Эй, ухнем!» кёвё ак кёрлет. Л екдей ш а л т тёлёнет: епле-ха, Руд дёрён чап ла дыннисем Ана тав ан пек хисепледдё? К а м а л ё п е ю м арт хайсем. Ч а н а х иккен: к а м р а ас -хак ал Т ап ать ейу пекех куллен, С авсем а х а л ь дынна ш ав хапал, Мён ма тесен — хайсем ёдчен. Вёсем са н п а перле пайладдё Хуйха-суйха та ы рлаха. К ирлех пулсассан — пулашаддё, С улте тытаддё чунлаха. — Туссем, дён ш ухаш дапларах,' ’Эсир, сисетёп, хирёдлемёр: Алеш а ман м астерекойра Хай хирёд мар п улсан — ёдлетёр. М у хтан и пе вал к а п п ай л ан м ё — У н ра пур антал у, хёлхем. Ш ы р а н а чух кётрет-илем Ёмётёнчен, пёлетёп, чакмё. Кил п у дё— Р еп и н —кур, аш пиллён Л екдей дине пахать, кулать. Т а т а х пуплет,— С ам а х ам -п и л ём Ун чунёнче йава тупать. Лекдей нихданхинчен телейлё С ак у ш к ан ра, дак пулёмре. Ёдлесчё, тет, т а т а х тёллевлён, Пуплет: — Тавах, т а в а х сире... «Эс Гоголь пек йёплетён...» — Пёлетри, Кокель, сирён самсар К аманин пек? — Адтан чухлас? — В ат ап арш а. Тёпчевлён санар. С ыравда Гоголён. С ап л а-с,— Те шутлесе, те ч а н л а са К ардовский Л екдейпе пуплерё. «Еде тиркерё-ши кулеа?» П ё л е с к и л н и ыйтма хистерё. Умра эскиз. Ача чухне Т и х хан п ал а санана тёкёр. Курма пулаггь хресчегасене. Уретник пур. П ы рса ап тёкён. К ардовский кёттермест в арах: — Сан Гоголь пек йёплемелле-тёр Ун дулёпех каян пуль тетёп, Э ски з аван та-ха. Анчах... | V -v Т ан л аш т ар у ш а н ан курен, Халь сам аи и йё хивререх. Д ип лом укерчёкё... Вал усеар Ан пултарччё, ман д ам р а к тусам. С ам су ,— к у л а т ь хай ч ун тан ах ,—■ ' CaiB ас ла Гоголён м айлах. Л екдей К ар д о вски е анланчё, У нпа перл е вал хавасл ан чё. Чуна удмн пулать иккен А халь самахсемпех, ш а в-ш ав са р , Ватти ан саттан оистерсен, Я ш дын ан л ан ё пёр самахсар... Л е к д е й вид дул к а я л л и н е Асилчё ёд вёдленнёдемён. Ун чух хёрсех ш ы ратч ё тема, Кёд «Ч айн ай» тухё дын умне. К а с а к л а н с а х т а р а т ь -х а Репин: — Ёлкёрён-ш и?.. П и т килёшет... К ур акан сем анланёд теп те, Анчах... П урне те кам пёлет... С ап л а чунне п арса вай хучё, Тагшаддё-ши ун ёмётне? Епле-ш и пуле конкурс «еучё», Т а р а т н а дёр дын хай ёдне. К ардовский д а п л а р а х ш утлать: — Укерчёку дёгатерё тетёп. В ал пёр енчен п ахм а ансат, Тата... Эс Гоголь пек йёплетён... Ч а н а х та, ун картининс «Чи л ай ах х и » тесе х акларёд, Пур енлён тёпчесен, ш утларёд: П а р а с л а у р е а т ятне. К а р л а ч а н тёксём кунёсем Лекдей чунне харатай м арёд. Пёр хадатра, ю лташ , сиссем: Ана ж у рн ал и стсем ырларёд*. £ыра!кансем нумаййан пулчёд, Анчах статйи ку — чи хакли. Тинех ёмётленни ун тулчё, П у л м а р ё в ал йах-ях кулли. Ан тив, хаяр, сив ш а р т л а м а Т а в р а л а х р а х ал ь худалантар. Ч а в а ш ачин, эсир ч ухлатар, С а л т а в ё пур-дке мухтанма! В ал дёнтерудё паянтан, Н у м ай дул тар ах а л ь т а к м а н . Т урхан хресченён, Ахваниден Л екдейё курм ё ёнтё нишлёх. Чи л а й а х п а л л а п а вёдлерё Ч а сах вал академие. З е н к о в п а л а ** эс тивёд терёд, К ай са ку р м а И талие. Европара Хисе-плё, х а к л а в у л акан ам , Тен, килёшетён эс манна. Геройам, ак, дула тухсан та, П у л а т п а р эпёр тс унпа. * Кунта сам ах 5-мёшёнче «П равда» ра» укерчёкё пирки лы рать. ** Зенков С. Н. — 1913 дулхи январей (карлачан) хасатра А. А. Кокелён «Чайнайпичетленнё рецензи-статья пирки худож ник. , 77 Ш у т л е ^ ё - х а : дул-йёр дитерё Уркенмесеосён Р им таран . Турех к а л а м : ик ^ул дурерё В ал п ал х ан еа Е в р о п а р а. Б ер л и н п а Д р е з д е н а ?итсен, М узейсенче пулм а тур килчё. Хай ы там н е кёд Вена илчё, П а р и ж а н Л у в р ё те ёлккен. Кётет ю м ах тёнчи •— И тали, У м р а М и лан — хай чун варли. Ф лоренцие О, В елла* теддё, У нта пулм а ёмётленеудё. З енковё — тусё — дул ю лташ ё: — £ и т е т п ё р ,— т е т ,— Р и м а часах. В а р а ёдлетпёр саваисах, Вёсем х ал ь иккён пёр к а н а ш л а . Вула'кана дакна к а л а сш а и . ^итсессён К окель П а р и ж а , Унпа пуплерё Л у н ач а р ск и й Чунтан, хайне х у м асар т а к . В ар м ан д а Ц и м м е р м ан ыйтсаччё: — Ана п ар са м дак дырава. В у л а р ё те пит х ав ас л ан чё: «Ку питё кир леске р, тавах». Вёр-дён ёдёсене курсан, Ш уйханчё х а р с ар Л у н ачар ски й : — М ан а укернёччё-дке эсё! К ал ад рё К окельп е ч унтан,— * В елла —-дав тери хухём. 78 Ч а н а х та, пирён академи М аттурсене дул-йёр парать. Е вропа тёлёнет унран, Сапла дав. Пьгсак ун дёклемё! И т а л и е дитсеосён зсёр Тёл пулар З о л о тар е в п а *. Ман ды рава илсе дитерёр, Т у сл а ш ар иксёр те унпа. Капри утравёнче п а л л а ш а р Хальхи чи чапла дынпала. Я тне-шывне аван чухлатар... — Тен, Горькие? — С ап л а, дапла... С акн а аса илсе пырудан Вёсем дитеддё кёд Р им а. Мён курнине ик пултаруда Васкаддё укерсе пыма. Пёр кунё мар ун чух, сехечё Художниксен сая кайман. С ап л а — х а в х а л а н у тивлечё! Ситмен «ётес те х ав арм ан : Г еркуланум , Помпей, Неаполь, С оррентопа Пеетум**, дапах, Чи х а к л а тёлпулу — ш апа дав — П уп лерё вал « Д ж о ко н д ап а». * Алексей А лександрович Золотарев — писатель. С ав вахатра вал Капри утравё динче вырассен колонине ертсе пына. ** Италири хуласен ячёсем. 79 Р и м р а, Б о р гезе р е * упратчёд Ана, илем л ёх туррине. Сынсем пырсах, пы рсах таратчёд, С анатчёд ун ту л ек сан не. « Д ж о к о н д а н а » укернёдем Асилчё Кокель, ак, кёдех: М а л т а н П е т ер б у р г р а кур-саччё, Э р м и т а ж а ун чух кайеаччё. Вунвидё дул... £ а к х уш а р а Ана «Д ж о ко н д а» , тен, вай пана? «Ёмётленни йал т пулё санан»,— Тесе п ах ать х ал ь дывахран. Горький сёнёвё Итали! Ч ан илем И сторийё А валлахё Пин кёвё дёршывё. епле пуян. паян та сыва, янаранаран. Ю м ах пек пулна, тет, Р ав ен н а Ч у р а л а х худалан н а чух. У яв та пуранад кёрленё. Ш а в -ш а в тени кунта х аль дук. Чиркёвёсем епле м анадла, М о заи к а курет илем. Ч а н а х та, ёд тени вал асла, Этем у н ра ш ы р ать телей. Б оргезе — Рим хулинчи палла кермен. Итали! Соборсен кётесё Мён чул худож ник ^уратман! Беатона* са ва п л а тедсё, Картинисем пит чап лар ан . А сам л а дав чан пултарулах. Искусство пулнипе кан а Туррийёеем пурнаддё. Юлёд Вес ем т э т а х дён э р ан а. 'Адта к а н а дитмерё Кокель Этюдники е. илее пёрле! В езувиё чылай укерчё, Кашни сан ар чуна дёклет. Г орькипеле ик хут тёл пулчё. П и са тел ь дыншан та р а в а т. К ан аш ёсем асрах ун юлчёд: «Едлекене чыслас пулать. И с к у сствара х ал ь — дёнё юхам, Тёлпулинех ш алйёрекен, К а я р а х п а ан л ан ё туххам, С ёнтерёпёр эпир куллен». — Адтан-ха эс? — тесе ыйтать. — Ч а в аш . — П ёлеп: ёдчен ку халах. Т а л а н т л а , тусёмлё, сапайл а. М аттур уынсем нумай унта... * Б еато-ф ра Д ж ованни да Ф ьезоле (1387— 1453) И гали худож нике. В озрождени вахатёнче чирку ана святойсен йышне кёртнё. б. Кокелъ. 81 М у х тав л а Горький сёнёвне Х удож н и к асёнчен ям арё, Кунти сынсен ёдне-хёлне . Тёпчевсё кудёпе санарё. «И та лн дыннисем», этюд — В унш ар. Ав, «Пуладсен дыранё»... К уракансем ш ён пулмёд ют, М ён-ма тесен, c a eca санана, i Х ава сл а та ёдчен ку х ал ах Ю р р и -х а л а п ё темён чул, П инш ер дулсем уп ран на х а л л а . П а ян та и ксёлм ест дав мул. Чёлхи, чёлхийё п у л а ш ать пуль, Е пле в ал «ёв ёл л ён янрать! Хёвелё ы рла х с а п а л а т ь пек, К а л ан ан : «Рим вал п улт арать!» Ю м ах дёршывё ку тесен те, Чун т у р тан ать Руд дёршывнех. Чёреш ён ы р а р а х ун енё, Ч ёнет ир-кад вал хай патнех. П уш а л а п а вёсем каймаддё:' К уракана кйтартмалли, Тивёдлипе м ух танм ал ли К умесенче чылай хальхаддан. «Сыв пул, асран кайми И т а л н !— Тет К окель,— ш у х а ш а путать. Ч а в а ш ш а н ала(ку сан хале Яр уда пулчё. Унш ан тав». Хумеем, хумеем м а л а чупаддё Е дапанаддё дыр ана. Тусем манадлан, ш ап тараддё: «Тепре килсемёр ханана». Петербургра Инде дул хыддан канлё, ыра, Туйса т а м а Руд ашшине. Эсир унран лай ах хи н е Туп ай м ар дав нидта та урах. Х аль акад ём и р е ш ав-ш ав: «В ы е тав к ан а ёдсем таратн а!» Пупледдё пурте: «Пит таланГгла, К аш ни экэоти каш ан тав!» «И тали дыннисем» текен К арти н а патёнче чы лаййан. Ы т л а та к а с а к л а и к к е н . £ а в н а ырладдё са м а х майан. Сверчков* та, Котов та кунтах... Сьшсем хёрсех, ав, калададдё: « З с тивёд м ухтанм а чунтан, Аота ян таш упа хальхаддан». Ик туе—(студент, х ал ь вёренеддё. Вёсемшён К окель — идеал. С верчковш ан К окел ь— « хам аръ я л» , Ун са м ахн е пит ёненеддё: * Н, К. Сверчков — чаваш художнике. Вал П. И. Котов худож никпа пёрле академ ире вёреннё. б* 83 К ам р а н ас-хал и лм еллине С ам р а к се н е пёрмай хистерё, К ардовский, Ч и стяков кл асн е М ай тупар д ы ран м аш к ан терё. П а л л а ш н а ч ч ё Сверчков унпа Серов вилни дитсен д улталак. П у м и л кк ен е ш ап дав ятпа Ш ал яп и н килнёччё. Мён к алан , Тусне чунтан ю р атн аран М ал тан вал чиркуре ю рларё. С тудентсене в а р а кайр ан К ёр л ев л ё сассипе пал хатрё. — Алеш а, ухнем,— т е р ё туслан* Ана Ш ал яп и н тёл п у л сан ,—> ^ у т тёл л евн е хыт ш а н н ар а н , Кундул тин пулмё сан дур пуслах... К ай ран профеосорё, студенчё П ё р л е ю рларёд с а ва п с а. Ш ал яп и н питё тёлёнтерчё, П а ян та вал к и л е т аса. Ак у н тан п а ик дул асанчё, (^урерё Ко 1кель индетре. Сверчков ан а курсан палханчё, Е пле калтчкалт т а п а т ь чёре. « М а н к а м а л л а , х аю л л а, пудла, Аслисене к а л а т ь кудран...» Ун я н таш н е хакладдё пурте С а м а х тухсассан д ап ларах . — Эй, х а м а р ъ я л !— пуплет х ав ас сан ,— Сывах-и, пуранан епле? К ал ада вё, ак, ик ч аваш ан ЮхМ|Э пудлать шыв пек тулек. Студент тени вал кёвёд мар и, Тел лектерет самахёпе: — Ват, ш арчак, кур-ха, са м а х л а р ё С ак в ы с тав ка авторепе. Художник К окель палханюа, Сынсен умне тухеа пуд тайрё. Чы лай, чылай вал х у рав л арё, Сверчков ш у тл арё саванса: «Чаваш сенчен * х ал ь виддён эпёр С ак ак адем и дуртёнче. Суж, хёсёр мар-ха дут тёнче, Тивлетлёхе хыт ёненетпёр...» Мускавра Ч ух л а тан -х а эс, в ул акан а м , Хаш чух герой чирленине. В а р а чёре ш уй хан ч ак манан, П а й л а с килет пёрле тертне. Мён тав ан ? П урнадё дапла-тар: Х а н а л а х р а кан а эпир. * П етербургри академире А. А. К окель хыс?ан А лександр Алексеевич А лександров та вёреннё. Вал Сёрпу хулинче 1884 дулта дурална. Академи пётернё хыддан Благовещ евскра ёдленё. Г раж дан варди вахатёнче, Япони оккупанчёсем худаланна вахатри 1920 дулсенче, тифпа чирлесе вилнё. Хай вахатёнче палла худож ник пулна. 85 Сут тёнчере Миде галан тан Ку? хупанна ы тл а та ир. С авна-и систерее к а л а р ё ? Врачсем те: — Кокель, к а й м а л л а . У рах ?ёрте эс тупан ё?, Сан чир-чёртен сы х л а н м а л л а . Ах, са м ан и те ы ра мар-дке: П а л х а вё , выдлахё, варди. Пит ш ж ресл ен ч ё ?ут тёнчи, Сын чёри нч е'у сег х а я р л а х . Ш ап д аван иа ан а тур килчё Кудса ка й м аш к а н М у ск ав а. Сисетён, ву л акан , х а в а х , К унта ун дук хваттерё-килё. С ап ах т а вал пуда уомарё, Кёд тупрё хул ар а кётес. Й унедтерсе п у р ан к ал ар ё , П у л а ш а в н е к а м р а н кётес? «Кудса дурен ю л таш л а х » теддё Кунти вьютав 1к а н а дынсем. Х удож ник т а ёдсем сёнсеччё: Бпле хакладдё худасем? «Семье портречё», «Атал дырё» Е тепёр ячё «К ухньара». Кёд пичетленчёд ж у р н а л р а . Хать мён к а л а — ку чуншан ыра. А нчах та « а м а л л а п к а мар, С аксемш ён-и вал та к н а тар? 86 Пурнать-дке Кокель кёлмёд евёр, Кунеем шаваддё-дке тёллевсёр. 1 « Ш а п а м ш а н ман дападмалла, Ана й ал т у л а ш та р ма лл а. . . » Вал Реп ин а пит т а рх а сл ар ё , Сыру, ак, ун патне асатрё. Кётни, шанни а ха л ь пулмарё, Ман ман ан а вёрентекен: « С а к дырява илсен,— в у л а р ё , — Су л а т у х м а э с хатёрлен. Сан ыйтавна й ал т т ат с а пана, Пудлахсемпе х а м а х каладна. Пуд тара н Ха рьков хулине, Унти ху дожниксен шкулне. В а к а н т л а выра н пур унта. Анчах ан яр эс ман ята. С а н а телей сунатап эпё, Хисеплесе — Про фе ссор Репин». 1 Ача пек Кокел ь хав ас лан чё, Пуд та й рё Р еп ин а м а нма ншан : « П ро фе е са р ам , тавах, тавах...» Сул-йёрё унан — Ха рькова . Художниксен шкулёнче Тулек те ыра Украина, З п а н т а л н а с а н а курма. Л ек е тё п ы т ам н а хал ь тин ак, Та та с чё тетёп п а р ам а . Л е в ч е н к а н а епле-ха ма на н? Атте пек п у ла ш рё куллен. Хёруленсе дунатчё маншан, Я л а н ка ла т чё : эс вёрен. Вал ал п аман- так, к а м -х а калё: Еп ле пулатчё-ши кундул? Ун пилёпе дуретёп халё, Эппин, чёрем, хёлхемлён дун! Шапа... Унтан нидта т ар а й м а н , Эп пурёпёр телейлё дын. Анчах п а х к а л а с а н ун-кун, Тивёдёме й а л т п урна дла йма п. I Ч ун а п ар с а ёдлемелле, Ы р я т а м а дёклемелле. Сала1М, са ла м, ват Украина, Сёрне-шывне, ак, к ур т а м тин дед. Турех ыр ёмётсем дуратран, Семдетрён чурас к а м а л а . Кунт а килсе эп й а н а ш м а р а м ? Эппин, пёрле пулар ялан. Худ ожн иксен шк улн е дитсен, С а к н а та Ко кел ь а с ар ха рё : Кунт а вёрентекенёсем Н у м а й ёде таваддё харас. Мён-ма тесен, вёсем, ч ыл ай аш Ас пухна ак ад еми ре. Т а к а м ш а н та ку ёнтё л а й а х , — Юп куран кнлёшулёхре. Кардовский, Репин мелёсем Самкун пекех ка шнишён хакла . Саки а э сра тытсан, а с -х ак ал Тёл лев лё пулё студентсен. Л ю би м о в п а Прохорова, Гр ед ес ку лпа Вор обьева *, Н у м а й а ш н е вал килёштерчё, Кашн ийё нп е с а м ах килтерчё. Ха яр варди кёрленёрен, Укди-тенки дитмест. Мён та ван? М ай н е ш ы р а м а л л а куллен, Пу лс а сс а н та кундулё т а вар. Юра ть- ха, дав Р аевскисен ** Теа тр ё н у ш ар а н хатарчё, Опектакльти тупашс енче н Ч ы л а й пайне шк у л а кударчёд. Л ю би м о в м а ш а р л а н н а чух фипудё Кокелён начарччё. Уя)в в ал ли костюм т а дук, С а кн а Р а ев ек ис ем чухларёд. Ашпиллён сёнчёд ак вёсем: « С ак кос тюма видсе пахсамччё», — * Л ю бимов А. М.— Х арьковри худож никсен шкулён директоре, П рохоров С. М .— вёрентекен, х у д о ж ­ ник, Гредескул А. А,— библиотека заведую щ ийё, Во­ робьев В. П .— анатоми профессорё. Вёсем пурте сав вахатра А. А. Кокельпе перле ёсленё. ** М. Д . И ван ова (Р аевск ая) — худож ник, С. А. Р а ­ евский — Р аевскаян упаш ки, Вёсем Х арьковра хайсен вайёпе театр тытса тана. 89 Пи т ыра дёнё тусёсем. Худ ожн ик варттан намаеланчё.. . Ёдре хайне к а т а р т р ё л ай ах , Т а л а н ч ё пур-ха й а п а н м а л а х . Анчах та с аман и куллен Варда пула к у р н а т ь си влек. Пёрремёш ректор К ёр л е р ё т а в а л Раддейре — С а к с а м а н т а мён чухлё кётнё. Ед хал ахё тин ирёкре — П а т ш а н , б у р ж у й а н владё пётрё. Адта ан пыр, « ю лт аш » с а ма х Ян рать тулеккён те чёнуллён: «Сёклен дён пурнадшан тама, Кивви нихдан ан п ул т ар улём!» Т а ш м а н давах чее-ха шутсар, Хамелеон хайне кура: Тирне у л а ш т а р а т ь те путсёр, Т ав а т ь вал ш ур а р а н хура. Ёнер пудне пит кадартатчё, П а я н вал ч у х а т ша н юлт аш. Е хёрхенусёр м а ш к а л л а т ч ё , — Х аль пах та к у р — ытла йаваш... П ур дёнё владан ыра енё: « С ёр — хресчене!» « М и р— х а л а ха!» С а к н а к ур а сш а н ёмётленнё. Сунни п у л м а р ё к а ла х а х . Й ы ш л а н ч ё Ккжелён eg-хёлё, Анчах га вахачё оахал. У ра динче т а р а т ь хай тёллён, Ситинччё я л а н а х вай-хал. Вёрен тме лл е техникумра, Кадхи нлкулта, инстнтутра! Шу ха шл а с а с с а н , тёлёнетён: Епле, епле-ха ёл кё рет вал? С ак ё д т е у ншан пит сахал-тар, Ёдлет т а т а Комитетра *. Хайне хушать: « Ю л ха вл ан ан тар, Халь в а х ат н а й к а ш м а дукрах!» Студенчёсем те тёлёнеддё: ' Епле-ха в а х а тн е тупать?; Ана мухгаддё, хисепледдё, Вёс е мшё н — К о к е л ь —с ум л а ят. Н а р к о м п р о с р а сёну парсассан: «Сён ректор суй лар хавара х» . Вёренекенёсем пёр саслан Каларёд: « Пул ё вал анчах. Чу нн е парать, ёдлет ир-кадан, Кану мённе пёлмест пачах. Пёлетпёр: дыханна вал тач а Пирёнпеле. С уйл ар анах». * Революци хыддан А. А. К окель тёп ёдёсёр пудне, Х арьковри рабочисен кадхи пёрремёш техникумёнче, професси паракан ш култа, коммуналла тата строительсен институчёсенче вёрентнё, Украинари худож никсен пёлёвне дёнёлле йёркелес енёпе ёдлекен Комитетра вай хуна. 91 М а л т а н , ак, Кокел ь а п т а р а р е -. «Эп пуслах? Ректо р паянтан? Кётмен дёртен ку пулчё мар-и? Мёнех, ёдлес пу ла ть шансам». Ху до жн иксен ш к у лн е ят пачёд: В ал ёнтё х а л ё «институт». У к р а й н а р а ун п а л л а ячё: « Пё р р е м ё ш ректор, дирёп ут!» Турханта Ка лл ех , к а л ле х т а в а н я лт а эп, 'Гурханам, йышан ы ва лна . Сурерём-ха, пёлсем, тадта та, С а п а х т а дывах эс мана. Иё р и -т а в р а — ёлккенлёх, т ап лах , Й ё р и - т а в р а х ал ь кёркунне... Кунта епле ил емл ё ша пл ах, Ч у н р а дён кёвё дёкленет. Хула ш а в - ш а в ё хыддан ырна Ут-пу теме кётет, ша на ть. Ча на х, т а в а н енре пит ыра, К аш н и й ё а ш ш а н с а л а м л а т ь . Эппин, ма нма н- ха, аставаддё, Ара, кун курна-дке ялта. Ы й тс а иёледдё, самахладдё: «Кундул у л ш ан ат ь -и нартак?» Т э т а х ыйтаддё: — Пу д л а х Ленин Су р а л н а - им дут Чё мпёрте? Ун а ш ш ён е аван пёлетпёр, Ш к у л т а вал пулначчё пёрре. £ ё н пурнасан т ул ек са на рё Хресчен чунне, ав, тыт кан лать . Кун пек пулсассан, шу ра даран С ах ёмёчё кёд путланать. £ а к н а к ур м а пёлет-ха Ленин, Ана ё дхал ахё шанать. Эппин, кундулё илемленё, Ёненуре riypax хават. Ху д ож н ик Х а р ьк о в р а укерчё Д ен и к и н а йёкёлтесе *. Юлташёсе м: «Аван ёд,— тетчёд,— Ан к а па й л а н ч ч а р йёксёксем». Ун хыддан у й р а л м а тур килчё Ю р а т н а ху лап а, ёдпе. Ч у и р а а м а л а н а т ч ё дилё, С ах т а ш м а н а т арахнипе. (^апах хайне л а п л а нт ар ат ч ё: Уявё пулё пирён те. £ ё н с ама ни хал ь пит п атранчак, Анчах ш а и а т п а р ёмёте. Б р я н с к фрончё хыддан ака К а л л ех дакланчё Мускава. Унта сывалчё, х у р л ах чакрё: Тухт ар сене т авах, тавах. Х а ль Турханта, ёд пулман ран , Нуши хистенёрен пуриать-ха. * «Деникин путсёрёсем хайсен в ах атлах <;ёнтерёвне епле палла тава^дё» картина пирки самах пырать. Унвн тираж не устерсе фронтра пур дёрте те салатна. 93 И в а н ё — тетёш — т ар а в а т - ха , £ а в а х ун к а й м а л л а ялтан. Н а р к о м п р о с р а ана сёнсеччё: Мел ту па р Чё мп ёр е дитме. Анчах унта тиф иртёхетчё, М а й дук-дке х у л ан а кёме. В ал х а и а х м а н л а р м а ш к а н ёдсёр, Ш у х аш ё се м те вёдсёр-хёрсёр. Тивёдтерсе чун ыйтнине Укерчё Кокел ь гшр дине: « £ у н а дул-йёрё», « С а в а к юра» Кун курчёд Т у р ха нт а часах. В а л с а н а р л а с ш а н ч ч ё т э тах , Анчах та ма й п ул ма рё урах... Харуша кад Я л т а палхав. Шан-ша н! шаккаддё И в а н чуречине дынсем: — Му ск ав агенчё! Тух!— хушаддё,— С а н а в ёл е р м е л л е персе! — Лекдей! Лекдей! С а н а чёнеддё,— И в а н ё хыта п а л х а н а т ь . — Эс т у х м а са н дурта чёртеддё, Тен, Mai i килсен, т а р м а пулать? Адта унта — х а п м а пулмарё, Купкерёд, хупрёд мунчана. Сых ячёшёп х ур ал хаварчёд: « Ы р а п суд т а в а п а р сана!» 91 Муичи... Мунчи... Ку — хура пурт-дкё, А ч а л а х иртнё даканта. « Ш а п а тени... Н и в у ш л ё пурчё Вилсе в ыр тм а т ав ан ялтах?» Пудра, пудра пин тёрлё шухаш: « С ак к а с м а к р а н епле тухас? К а м р а н - х а п у ла шу ыйтас? П а л х а н а к а н х а я р т а суккар». Ш а м ш а к сурать. Ч а к а т ь вай -хал ё Хёненёрен куштан-ташман. Кадпа т а р а й м а с а н — ку п ал ла : Мас ар дине лекен ыран. Пу рн ас килет. Мён чухлё ёмёт Ху д ожн и ка н п урнадланман, Хай хыддан йах т а х ав а р м а н , £ а п л а ытл а кёске-шим ёмёр? Тёттёмленсен: «Лекдей, ку эпё»,— П а л л а н а саса илтёнет. Мёскер ку? Тё лё к тёлленетёп? £ у к . £ у к . Чим. Чим. Т а к а м чёнет. Ара, Надук-дке ку. Надукам! Епле ма й тупрё-ха килме? С ав ан ни пе юхать куддулё. М а п ыта рас? — Дна кётмен. 95 Кёд ша пп ан у д ал ат ь те ал ак . Х ё р а р а м в а с к а с а кёрет. — Сывах-и? Т а р м а л л а . Хур алд а Пу р т р е пёччен купет эрех. И в а н — чее. В а л м а й ла ш та рч ё, £ а р а удди м а на в а л пачё, П у р т р е л а р а т ь х а л ь сутёкпе, Ш у х а ш ё п е хай пирёнпе. П ы т а н лупа с хыдне. Мантаран, Утма та эс п у л т а р а й м а с т а н ? Ч а с а х эп!—Хупрё алакне. П ы т а р ч ё те вал уддине В а с к а р ё п у л а ш м а ана: — £ у т а л и ч ч е н т а р а р , т а ва на м . Анчах тахта. Сах ал -д ке шанад. К ул ме тивст пуль л ашана.. . Ял хыдёнче часах тёл пулчёд. Ы т л а кёске ду кадё. Мур. Йё рлемесессён — ёмёт ту лё, — П у п л е т На ду к. — Л а ш и маттур. П и р е У л а т а р а дитерё, Эп т а в р а н а п киле ка йра н. Т а в а х т урра, тин х а п р ё терчё, Тету х а л ь с а в а н ё чунтан... В а р а н ч ё ы й х а ра н в ар ма нё , Са с пачё ш а п ч а к ёшнере. Х а р у ш а кадё те п ул ма н пек, Мён ка ла н: пур над вал хитре! ТАВАТТАМЁШ п а й ё Херу кёрешуре Х у с а л а н а т ь тем тёрлё юхам: «Футуристсем», « Но ваторсем» — Искусство айккинчи дынсем Ы т л а та ас ла -ши е суккар? Н а р к о м п р о с р а вёсем вай илнё: Р е а л и з м а сивледдё шав. «Таса х уд о ж н и к ха лё вилнё»,— Кёдсе пите в ат пыр та шан. Адтидуксем: «Пролетискусство Й а л т пулё пирён дёнёлле, Ёд хал ах не в а л курё уса», — Павраддё. Те ёненмелле? 7. Кокель, 97 М ал ев ич « Та в ат к а л ё п е » * Р е а л и з м а сиплетёп тет-ха. Ча на х, кроссворд-фокуссемпе Айвансене тёлёнтерет-ха. В а х а т л а х а £е£ ку ша в- шав . £ у р х и кунра ейу пулсассан, Qyn-gan тени чылай дыранан, Шы в т а р е а н а х — ч ак а т ь вал, ав. Футуристсем пёрмай хур кучёд, Х а ва р ч ё ? ёссёр Кокеле. Вёсем института та хупрё^, £ у к , х а т л а н м а р ё ? этемле. Ассоциаци пудлахне ** Пи т йыв ар пулчё-ха. £ а п а х та П а м а р ё т а ш м а н а в а л махха, Ч ы л а й а ш тачё? ун енне. Ху до жп иксем пёлтерчё? у^^ан: « £ ё нт ер ё пё р у л т а в л а х а . С ума с а в а т п а р х а л а х а , Унпа у та тп ар тачча н, туслан». Ват 9ер£ие эс у л т а л а й м а н Ннхдан та хыва хпа тени Ч а н а х иккен. К а л а р а ш лайах. П у р н а ^ л а н а т ь ш а н с а тани. * М алевич К- С.— «Хура тава тк ал » картина а в то ­ ре. 1920 сулсенче Х арьковра пуранна. ** Червоннай Украина хурож никёсен Ассоциацине вал в ахатра А. А. К окель ертсе пынЗ. 98 Ш а в л а - ш а в л а футуристсем’, Тем т ёр лё « п ал акс ем» уссассан, Кед вёсене рабочисем Аркатрёд:' П а м а п а р кул ма шка н! П у ш а л а х а , с уя л а х а Кирек хадан та сивлё халах. Ултав хури кёске — ку пал ла. С а в а т ь вал ас ла Чанлаха.. . В у л а к а н а эп пёлтермерём, М а н а в ал х а л ь к ада рт ар ах . Хёру те йывар в а х а т р а Авланчё Кокель. Ун чиперё Художник, Анна ятласкер. Тёрёслёхе с ава кан ск ер. У па шки пе в а л дума-думан Хай кундулне ирттерё туслан. Вёсен часах дуралчё ывал. Ятие те пачёд ак: Р а ма н . Пёрне-пёри а н л а н н ар ан , Пурпаддё виддён ыра-сыва. Хёру кёрешу ре а с -х ак ал (^ирёпленет т е вай илет. Ан дулахчар инкек те явал, Кун куртар я л а н а х илем! Ёмётленни пурнадланать «Ху д ожн ик ан кундул и лемлё, — Х а ш чух пуплетпёр д ап ла р а х , — Укерчёкре сунми телейё, Ят-сумё чысла х а л а х р а . П ур юп ку р ма м а ши на , дача, Х в ат те рё илемпе дидет. П ур хухём а р а м ё — дуначё, Ачи-пачи чуна дёклет. Теприн демье п ухма дук выран, Йунедтерет а ра н- а ра н . Ёдлет, а нч ах ют у н ш а н ырлах. «Хваттерё» — д ыр мар и дуртра. Х у д о ж н и к пулёмне кёрсессён, А пт ра ни пе эс тёлёнетён. ^ у т ма стерс кой дулти хутра, Тен, дывах вал атте -тур ра? » Т у л а ш енчен пахсан, ч анах та, £ а к йёркесем, тен, тёрёсех? Х у д о жн и к пирёншён а ха х пек, В а л дук-так— пурнад тёксёмрех. К у ль ту ра , тетпёр, я л а н а х £ и е с д а к а р п а л а т а н ла ш ё . Е с а х а л р а х лексен т е ашё, П у я н пулсан чун— а ва нр ах. ^ а к н а а в а л а н л а н н а л айах, ■Илемлёх юлна м ух т а н м а л а х . Р е мб р а н д т , Пуссен палитрисем Е Р е п ин ан картинисем. Сулсем иртсен те пуранаддё, Сут тёнчене с а в м а хушаддё. Вссемсёр эп ыйт ап сиртен: М а л а анталё-и этем? Анчах х уд о жн ик нушине (Поэ т та кёрё ун йышне) Эпир — ка шн ий ё — а н л ан м ас т па Чёрн дунать-и — ч ухлаймастпар. Мён чухлё т а р юхтарнине Халех, кайран-и х ак лё вахат. Пё риш ён пулё в а л пит такас, Тепрн т упать чан выранне. Тёп темаран , асрн юл та ша м, Эп п а р а н т а м я та р ла са . Туятап-дке, с а на пёр т а ш а А л х а п а л йал ах та ра сс а . Я лан пёр демё: «Елёк, ёлёк... Ха ль хи пирки те шух ашл а. Та р к а н т а р л а х ан кур-ха тёлёк», Вардан ма на эс, тен, дапла? Ап ла- кап ла -и , эп ту ясшан Ча н- ча н х уд ожн ик тивёдне. Ана к а ш т а х дед чухласассан, Ч а на х та, д ама л чёрене. Ял ан м а л а ут ас тесессёп, Пёлес пула ть ёлёкхине. «Адта-ха Кокель?» — Ы й т а н эсё. Мёнех, дитетпёр ун патне. В а л вёрентет те, вёренет те,— Кун дул х у ша т ь п ул ма дапла. Студентсенче вут -хём чёртсг те,— £ ё р ш е р аста тух ат ь дула. Д е ре г у с п а Чернов, Беседин, Яценко, Сизнков * ана С ума с а в а н е . Тёлёнетён. Ч а н а х та, тивёд вал дакна. Ку geg-и? Пур -ха ячё-сумё. Профессор, теддё, пуд тайса. Сан-пичё дута, л а й а х тумё, Хв аттер вид пулёмлё, таса. £ а к с е м п е дед д ыр л ах мё к амал . Ху до жн ик -х а вал чи ма лт ан. П у л м а н нихдан та дилетант. Ш ап д аванпа чуна т а дамал. К ёр л ет сасси ун дёршывра: «Кол хоз ни к» е «Автопортречё», «Шахтер» , « Рабочине», « П о с т р а » — К аш н ий ё пит т а л а н т л а тедсё. Емётленни п ур надланать, Ёд-хёлё, чаи та, ун анать. Я нр а ть тулеккён х у ша мач ё, Унпа пёрле ч а в а ш а н ячё. * Д ерегус М. Г.— С СС Р х ал ах худож нике, СССР Х удож ество академийён член-корреспонденчё. Ч ер­ нов Л . И., Беседин С. Ф. У краина С С Р искусствин тава тнвёдлё ёдченёсем, профессорсем. Яценко В. Ф.— У краи­ на С С Р искусствин тава тивёдлё ёдченё. С изиков В В.— Украина С С Р халах худож никё, профессор. Вёсене пурне те тёрлё дулсенче А. А. К окель вёрентнё. 102 «Ликбез» — Итле- ха, Ан на, — тет х ав ас сан Худ о жн и к хайён ар амн е, — £ ы р у эп илтём, вуласассан, Туяп эс саванассине. Ч а в а ш п а т ш а л а х ё ыйтать Туса п а м а ш к а н пёр укерчёк. Профессор темшён п алханать, Ч а с а х в ал ёдлеме пикенчё. Эскизё хатёр. Ячё п алла. Тахдан шутланаччё: «Ликбез». В аск ать -х а Кокель. Хай х ав ас ла: — Уяв тёлне й ал т ёлкёртес. Эй, м а ш а р а м , тадта ан кай-ха! Сан сан-питне укермелле. Килсем д ыв ах ара х эс, л ар -ха ^ а п л а . Маттур. П а х дёрелле. К у л а т ь хай: f — Эсё ма на н арам, Эппин, чунупала чаваш. С а н у укерчёке сём парё, ' Т улеккён пах, л а р с а м йаваш. Этючё хатёр-ха. Qa nax та Х у д ож н ик тем а ш та ла н ат ь : Хресченсене ш ы р а м а л л а халь, Вёсен санне тупас пулать. Хул а у р ам ё нч е дурерё Е кёркел ерё паса ра. Ч ы л а й этюд туса дитерчё, ' Гупмарё-ха тёп с а на р а. К ар т и н а р и вёрентекен Тадта дурет. Ват а шду нт ар ма ш. Пё р ирхине: — Эй, т а м писмен! — Хайне вард ать ,— Эй, кил-ха, амаш! П а х а т ь в ал м а ш а р н е кудран: — С а н а т а х д а н та нп а ш ы р а р а м . Л е ш тёлёнет: — Нидта к а йм а р а м . Килтех. С а н п а ю н а ша р а х . — £ у к! С у к - Эп у р ах хи динчен. « Л ик б е з » п улм ас ть вёрентекенсёр. — М а н а укернёччё-дке эсё! — Унта л а р а н эс хут пёлмесёр. Х а л ь т а р ура дине. Маттур. М а н а ас пана пек сан ту... В ат дапларах... Тинех й ал т пулчё,— Х у д о жн и к с а в а нс а йал кулчё. « Л и к б е з » ка рт ин а хатёр ёнтё, Ч а с а х вал пулё Ч а в а ш р а . Темн аван, пит кирлб, дёнё. Ана кашни м а л а хурать. КйШт пурансан та та х хыпар: Ана Ш у п а ш к а р а чёнеддё. £ у л а пудта ранать вар вар, Ху до жн и к кудёсем дидеддё: «Тав ан дёршыв — дурална еиём, Ч ы л а й р а н п а унта п улман ,— П а ш а л т а т а т ь , — ма на кётен-шн? Х а п а л л а с а х - ш и йышанан?..» Шупашкарта £ а п а т а п а чапта хули Т а т а чиркёвёсем тем чухлё, Ша пи епле пулать-ши улём, В а л х а л л ёх е ют дын куллн... У\ча чухне дакна в ал илтнё, Шур Ш у н а ш к а р а м а р дипчен. Са ма х ёс е м чуна та витнё, М а л т а н ёненнё-и те, тен? Чи ркё вёсе м нумай пулиишён Пит ку л ян ма с а л т а в ё дук, Анчах та вёсене ватнишён П а ш а р х а н а т ь дав чарса р чун. £ а п а х та дёнелу кунта, Ч а в а ш пуда дёкленё харсар. П у л а с л а х а ш а н с а утать, Чёну аван: «Телейшён кар тар!» Ха да т -жу р на л, кёнекесем В у л а ка н с е м н а ш е дитеддё. Ун тусёсем — художниксеМ— И л е м куллен вай илтёр теддё. Поэ чё сем епле х а юл л а, С а м а х ё т ат ё тимёре. Я н р а в л а с а сл а, п у лт а ру л ла , Вайне туптаддё чёлхере. В а т Шелепи, Элкер, Ухсай, Ми тт а Вад лей ё — ун я н т а ш ё Е х а р с а р чунла Хусанкай, Ка шн и ч а в а ш а н ху ранташё. Т е а тр ё хай мёне т ар а ть , Артисчёсем ас амда мар-и? С а н а култарёд, кулянтарёд, Мён чухлё вёсенче хават! Юр ри -к ёв ви епле х а в а с л а , £ ё н пурнада с а в м а чёнет. Ч а в а ш а н чунё чан та асла, Упр ат ь х ай телейне-халне. Ху л а усет. Ман дунатне К а р а п п а л пек с а р а т ь в а й -х ал л ан . К а л а т ь пах са са ртсем дине: « ^ ы р м а с е н ч е н часа х тухатап!» Пр офе с сор ша м ка шн и с а на р Нихданхинчен те дывах, дывах: « С а л а м , — тет в а л ,— ма нми д ёршывам, С а в а т а п ч унтанах сана!» Све рчк ов та дитнё х ул ан а, И к туе х а в а с дён тёлпулушан. Пёр-пёринчен ан а- кан а Ыйтс а пёледдё те п ё р х у ш а , С а м а х татаддё: килмелле, Ш у п а ш к а р т а ёдлемелле. Пи т к а с а к л а дак шухаш-ёмёт, Анчах сунмест-ши унан хёмё? С а кн а вёсем х ал ь чухлаймадде, С ап ай ла н, а ш ша н калададдё. Ы р а н мёскер пулассине П ёлм ест никам та хаш чухне. Ч а н а х та, Кокельшён хула Сумри т ав ан пекех пит ыра. Ш у т л а т ь хай ашёнче дапла: «Тавранмалла. М а й пулмё урах». Кунт а «Ли кб ез» ка ртинана, Шед ев р ку, тесе хакларёд. Хадатсенче те п аллаштарчёд, В а л кил ёшр е кур акан а. Тихханпа тёл пулни —- Кёме юрать-и? — Кёрёр! Кёрёр! В а т а м дын м а л а л л а иртет. — Эс — Тиххан-дке. Эп ка м- ха теп. ■— Ман ма н, иккен. Ш а п дава. Тёрёс. — Мёнле хыпарсемпе дуретён? И р т кунтарах. £ у м а л ар с а м . Ыталансан: — Ч а на х , ки лпетлё, — Тет Тиххан Кокеле пахса. С а м а х - ю м а х дитет пине те, Х ы п а р - х а н а р ё пит ну.май. Кунеем шавад^ё-^ке черетлён, Мн^е ^ул пёр-пёрне курман! — Е ^ т а вк о мр а ё9летёп эпё*,— Тет ш у х а ш а к айс а х а н а , — М а н а в а р ^ а т а н пулё, теп, эс: £ у к , д а л а й м а р а м И в ан а . К а р а ч а м п а ** пёрле а на Асатрё? £ ё п ё р е шеллевсёр. Ар ма н тытатчё?. Эс ^ ак на М а н р а н та л а й а х р а х пёлетён. Эп — в а т а коммунист. Сисетёп: Н К В Д р и с е м кара. Тур к а м а л л а 9ынсем пёте99ё. П у рн ат п ар - 9к е х а р а - х а р а . Ил тсеттём: тёрёс-и, суя-и, Килесшён эсё Ч а в а ш а . Кёрсе укен терте, туят ап, Ан ту-ха 9ака й а н а ша . * £ а к ~ в а х а т р а Т. Ф. Осипов Турхан районён ёд тавакан комитетёнче председатель зам естителе пулса ёдленё. ** К арачам П ирогов — А. А. К окелён таванё. Вал £ ёп ёртен тавран сан Т урханта вилнё. И ван пиччёшё £ ё пёртех вилнё. 108 Пёр-пёр дахав ситсен, асилёд, Сан т ав а ну пуп пулнине *. С а л т а в пулсан, владеем пит диллё, Пахмаддё ыр ёдусене. Ч ы л а й чаваш, пёлетён, кёвёд, Ш ав а м с ан а ть в а л куршине. Айаплансан, тирпе йалт сёвёд, Ч у х л а с а ма х пёлтерёшне. Ап тр ар ё Кокель. Унан тусё, Ш у х а ш л а с а н , пёлсех пуплет. Х у д о жн и ка куресшён уса, В а л л а й а х пултарччё-дке, тет. — Тёпчерём м а ла р а х : М а килтён Ёдне ма нс ах Ш у п а ш к а р а ? — С а н а к ура сша нч чё эп питё, Эс й ан аш т а в а с р а н харап. К у л а к ятне илтекенсем, Тёрёссипе, ёдлекенсем. С а л т а в с а р а х ш а р курчёд, тусам, Мён чул демье арканчё уссар. ^ у л т е н хушу п арсах тараддё, Мён тав ан -ха : п а х а н м а л л а . Вёсен пла нне т у л т а р м а л л а . Хирёдлесессён — харатаддё. * К унта сам ах А. А. К окелён пиччёшё Кёркури^пирки пырать. В ал пуп, к аяр ах п а архиерей пулна. <^1епёре кудса кайна. 109 Х а ш чух, ч анах та, т а р а х а т а п : У сал т а в а с тесе дынна Эп лекр ём-ши к а т а р к а н а ? У-нта яш кунсене х а в а р т а м . Эп пёлнё В о ро ши ло ва та, Унпа ёдленё Л у га н с к р а . Ш у т л а т а п та: тадта к а я тп ар , И к к ёл е н у х ап м ас ть манра н. £ и т е т пуль. Н и м те п ы т а р м а р а м , Ч ун а й а л т удрам та, ак, хал ь Туяп: дёкленчё пек вай-хал, Ш у х а ш а м а й а л та х ка ла рам. .. И т л е р ё К о к ел ь хай тусне: В а л илтменни мён чухлё унан! П ё л м е н дёршыван пурнадне, Ана т у л а ш енчен дед курна. Ы р ёмётсем, сисмен те, тарчёд. Анланчё дул хупанннне, Ш у п а ш к а р а килессине Х уд о ж н и к чун тёпне хаварчс, Хаяр дулсем « У к р а й н а р а х а л ь «дён йёрке»,— Адтидуксем пёрма й ша вл ад дё, — Бо л ьше ви к се н кундул кёске, С ерепене кёд дакланаддё. М у с к а в ё — чапё — тёп хули П и р е час п а р а н а т ь ш а в - ш ав с ар ». « Пу л ма н -х а вал т а ш м а н кулли», — Хай ашёнче ш утл ат ь профессор. Т ы л а к а й м а ш к а н май пулмарё. Мён тав ан ? Ха ль а к ч ат ма лл а. £ёнтер уч че н п ур ан ма лл ах . Ва й- ха лё пур-ха Хёрлё (Japan. « £ ё н ху^асем» ана пёрмай: «Институт ра вёрент эс»,— терёс. Май пулчё-ха с а лт а в тупма: « К у р ма с та п эп. Тин £ед сиплерё?*. Фашистсене пула ^унтарчё Архив хучёсене кё^ех. Мён -ма тесен, ун ху ша м ач ё Вёсен ху ра списокёнче. Шал яп и н, Горький, Л ун ача рски й, Маковский, Реп ин па Кардовский Е Ч ист яко в дыравёсем, Е пл е пит кирлёччё вёсем. Анчах т а пурнад х ак л а р а х , Ху ша ть т а м а в а л сыхарах. Ч ы л а й картииине пытарчё, Ун хыддан дед х а р у ш л а х тарчё. Р а м а н ё , а р а м ё килтех. Чирленё, ава, иккёш те. Ы т л а т а пуранадё йывар, К ул ле н х а в ш а т ь кашнийён сывлах. * B a p ta пудланас умён А. А. К окелён ку?не опера* ци туна. 111 £ а к т а м а к р а н епле тухас? П у р н а д а м р а ыхлад* юлас? Тен, паханас? £ у к ! £у к! Ха р уша . Кун пек пулсан, кундул та пуша. Ун м а ш а р ё с а ма йл а н с а с с а н , £ у р е р ё п а с а р а час-час. П ё р ёмёт дед унра хальхаддан: «Э тюд сутса укда тавас». Пё рр ех и нч е (уи чух хёллеччё) В а л х в атт ер е дитет арап. — Мён пулчё, а м а шё ? — у нр ан Ы й т а т ь профессор, — Пёлтерсемччё. — А л е ш а , — я в а п л а т ь в а л ш а пп а н, — Фашис т, ч анах та, чунилли. Ю л м а р ё иккёленмелли. .. — Й а л т а х к а л а »— П у п л е т л е ш л ап кан . Вёсем Ил ь ич п ал акё нч ен Еп ле пит ирсёррён куладдё. Пё ле тни , унан аллинчен Ча н- ч ан геройсене дакаддё... П рофе ссор т а ра х ат ь : Хадан ^ а к йах Е в р о п а р а вай пухрё? Ана пула мён чул юн юхрё? Тен, хамар суккар нулнаран?.. * Ы хлад — т^рё кам алш ан, чанлахш ан т ар а с тени. 112 Эте мл ёх кунё й ал т хуралчё, Ту лек т а в р а л а х т а пушанчё. Мён-ма тесен — фа ши с т урать. £ а п а х т а 9ёнтеру пулать! С а н ат ь профессор, йалт санать: Т а ш м а н сан-гшчё урахланчё, Ун ирсёр ку9ё, кур, вылянчак, Эппин, ч а к а ть ун ра хават. Ч асах , ак, килё Хё рлё £ а р , Унран ыйтсан: «Профессор, эсёр Фа шис т йах-яхёшён ё9лерёр?» В а л калё: «Эпё чура мар! I Ыр ятама вараламарам, Ун умёнче пу9а та йма р ам. Эп ш а н т а м Хё рлё £ а р вайне, Ч а с а х уяв пулассине». Ухсайпа тел пулни Хула у ра мё нче шав- шав , Сан-питсенче иле мл ё кула: «£ ён те ре к ен Q a p a мухтав! В а л ёмёр-ёмёр сыва пултар! Т а с а л т а р вы9а куд э шкер ё С а в а п л а пирён 9ёр 9инчен. Ш а р ш и ан юл тар ун — тискерён, П а ч л а н т а р хайён йавинче!» Профессор чирлё. У ра ра н Укерчё выдла-тутла пурна9. 8. Кокель. 113 Ймшер. П ё р м а й в ыр тс ах таратй. Мён к а ла н: т а м а к р а - ^ к е пулна. Анчах та са ха т а ш м а н а (Епле вал к у р а й м а с т ь ана) В а й р а н к а йс а н та, п а р а н м а р ё , Чё ркудленмерё, п у ^ а п м а р ё . Ш а к к а ^ ё а л а к а тултан: — К ём е юрать -ши? — л а п к а са са Ак, илт ёнет коридортан. П ро фе ссор я ва пл ат ь . — Тархасшан, Кёрсемёр, иртёр м а л а л л а . Кил ти пек пулар, ан в а т а на р. Ку £ын (погонё к а п и та н ан ) Т ул ек кён пуплеме пудлать: — Тен, п а л л а й м а р а р та м ана ? Ухсай эп, ч а вашс ен поэчё. — Мёскер эсир? К у р с а с с а н а х Асилтём. Та в сире.— Тивлечё П ё тм ен иккен.— Чавашсене Та х^ а нт ан па , чанах, курманччё. Ш а м ш а к та, пах-ха, д ама лл анч ё, Чу х л а т а р - и - х а с а л т а вн е? В ал эсёр, эсёр килнёрен, Та в са м ах х и ман чёререн. Кёд юхрё к а ла чу ашпи лл ён , Ухсай тёпчет, пёлесшён питё: — П ё р в ах а т р а Ш у п а ш к а р а Эсир кудса п ы р а т а р тетчёд. С ал тав ё, к а ла р- ха, ка мр а? Сире, ч ан ах та, хыт кётетчёд. — Ч а р м а в ё пулчё дав, т а в а н а м , — Профессор с а м а х л а т ь хуллен. — Эсир, эсир чипер а нл ан ар, С ал т а в ма нр а н ка на килмен... Пё лт е рч ё шу ха ш- к ама лн е, Чунне й ал т удрё, п ытармарё. Ив ан ан , Кёркурин ятне Аса илмесёр х ав ар м ар ё. — Шапа... Мён таван?... Эпё х ам та Ча т с а ирттертём-ха тертне. Тур килчё £ав п улма тедта та, — Ухсай асилчё кундулне.— ^)ахав яратчёд «туссемех», ^ ы р а в д а с е м , ч анах та, шалла... — £ а п л а , д апла в а л нурнад, ш а лл а м , Нуши, кур, ман т а сан — пёрех. К ире к к а м а та п а л л а ёнтё: Тав ан дёршыв в ал — таванах. Унти ка шн и кётесё — ёнчё, Чё ре те й ы ш а на ть анах. П ы т а р м а п : ш у х а ш р а кад-ирён £ у р е т ё п са вн а я л а м ра х. Т а в р а л а х ё пит ыра пирён: В ар м а н ё хай мёнс тарать! П ы р а с пирки т атс ах ка ла ймап, Пи т йывар у й р а л м а кунтан. Ш у п а ш к а р т а хал ь йышанаймёд, Ч а р м а н т а р м а та х ал дук ман... — Ча р ма вё - мё нё . У нс ар ах Ирт ме с т- ха ш а в л а пурнад пирён. Сире систерёп к а яр ах , Ы й т с а илетёп пурпёр ирёк... ( В у л а к а н а эп пёлтересшён, Хай с а ма х н е Ухсай ма нма н. £ ё н т е р ё в е кётее йлсессён, Пр оф е с с о р а ас ран яман. У жг о ро др а н, р а ш т а в дитсен, В а л К о ке ле д апла пёлтернё: «Эсир п ыр а с пирки систертём, Сире кётет х а л ь Чав ашъе н. . .») Пысак духату «Ир т а к а н с а н — кадчен»,— тесе К а л а н а а в а л а х ман х ал ах . Ш а п а х а ш чух хыт силлессе Н и к а м п ёлмест— ку ёнтё п ал ла . «Тин йышанчёд! С а л т а к х а л ь эпё! Атте, инде дула пилле. Анне, ан п а ша р ха п , хисепё Пит пысак. ' Гавранап киле. К а й р а н и нс титутра вёренёп, Атге пек пулап пурнадра. Х а л ь д амр ак- ха. Эи ёлкёретёп, Пёлетёр-дке: дёршыв вутра. Ю р а м ё айккинче юл машкан . £ ы н н а кудран пахас епле? Та шма нс е не хыт т а в а р м а ш к а н , Аттедём, эс пилле, пилле...» £ а к с а махс ем янраддё евёк, Р а м а н к а л а н а вёсене. Анчах... анчах та дут тёллевё П у т л а н ч ё хаварт. Ун утне Ав илсе килнё. Т у п а к р а вал. В ыр т ат ь кёд:вёд т а р а с пекех. Ана у с а л э ср ел ё- я ва л Хай аллинчен ямасть текех. В ырт а ть ун ёмёчё-илемё, Й а х т а с а к а н ё тупакра. «Кундулам, ма ытла шеллевсёр, Телей кура с чух в ат л ах ра ? М ан пуд дине терт-хён тиетён, Пёртен-пёр х а к л а ывала, Чун-чёрене худса дапла Ик сёмёртен туртса плетён?» Пы т ар ч ёд Р а м а н а часах. Пу ш- пу ша Кокельсен хваттерё. М а ш а р ё п е ка шн и кунах М а с а р динчен т ух ма пёлмерёд... Пурнад— малаллах Ш у х а ш л а с а с с а н , тёлёнетён: ^ ы н р а мён чул сунми вай-хал. Терте Антей пекех денет те Вал а н т а л а т ь м а л а ш л а х а . Анчах имше р чунли х ав ш а н ч а к , Кёрсе уксессён с ул ан ка , М а л т а й а л т а р т а т с а н т а ша нч а к, £ ё н т е р е й м е с т хуйха-суйха. Тепри в а р а ят-сум илсессён: «Эп к а м? » — тет, к а к а р н е цапать Е в и ^ ё м ё ш , ч еркке лексессёп, Асне-танне й ал т 9ухатать. £ ы н с ум сар 9ёр 9ине килет те, К а я т ь нимскер илмесёрех. К а м п у л т а р у л а х п а тивлетлё, £ а в пурнё ёмёр-ёмёрех. Этем ё9е пула к а на - ха <^ын пу лн а тетпёр час-часах. Них9анхинчен те ы т л а р а х Пр офе ссор пит х а к л а т ь 9акна халь. Ка шн и минучё ш у т ла унан: Выставкана хутшанмалла. Ин ст и ту тр а х ё р у л л ё п у р н а 9 , . Студе нт семпе тёл п у лм а л л а . Кард овс кий, Реп ин ан этксрё К аш н и ш ё н п а л л а м а р йалтах. Тёпчев9ёсем: « £ ы р с а пёлтерёр», — Ы й т с а т ара 99ё т а т а ш а х . М у с к а в пухасшан конференци. Унта с а м а х к а ла с пулать. Яш ма р, 9апах та ёлкё ресшён. Мён к а л а н? В а х а т н е тупать. Сёршыв еп е мён чухлё туе уй, Пур не те ас ан ма май дук. Вёсемпеле пудна эс усман, Кашн и патне ту пать в ал дул. Р а м а н вилсессён, чун суранё Й а л т тёксёмлетрё пурнада. П ё р м а й ы р ат т а р с а пуда, Мён чух лё ш у ха ш ун капланчё? Епле п у р ан м а л л а ? Пёртен-пёр Ю р а т на выран — институт. Ш а в йапанатчё: «Пё рех хут Ёдре, ёдре ка на сипленёп». Ун м а ш а р ё май- шыв шы ра рё Пи рче нте рмешкён сурана: Ч а с а х с ё м- та ла х ач а на * Вёсем с а вс а п ах ма пудларёд. Кутузов генерал — янт ашё ** Кунта т а р а т ч ё с л у ж б а р а . Пр оф е сс ор а тус- хур ан таш пек Ал пачё йывар в ах ат ра . С а л т а к кундулё дывах пулчё £ а р дыннипе тёл пулнаран. С а л т ак с е м п е т у сл а шн а ра н, Тинех дён ёд те, ак, кун курчё***. * Н. А. В олков врач пирки самах пырать. Варда хыддан, ачалах дулёсенче, вал К окель демйинче пурйнна. **Н. И. К утузов генерал-м айор вал в ах атр а Х арьков дывахёнче сл уж б ара тана. *** А. А. К окелён «Боецсем канаддё» картини пирки сам ах пырать. 119 П ё р л е т ёл пул на с а м а н т р а Т ур хан ялне аса илетчёд: « Я л т а п урнасчё в а т л а х р а » , — Тесе час-час ёмётленетчё^... Кокель монологе Ы р а н м а н юбилей, ю л т а ш а м , Туссем пудтаранёд чылай. Т аван-пётенём, х у р а н т а ш а м Ту ха й мё ^ 5ав инде £ула. Мён ка ла н, П а в л о в * к а л а ш л е (Епле йёкёлтесе п ит ле т): « Ч а в а ш ш а н вал пит т а р а ш м а р ё , М у х т а в т а чап ютр а шырарё». П а л л а х , эп х а м а н х а л а х а С а л т а в с а р а х х у р л а с ш а н мар-ха. В а л ы т л а н ’^итлён х у р л а х а Астивнё чылайччен, м а нт а ра н . Кун п а н а ыва лне -хёрн е С а й р а ху тра тел е йл ё туна. Кёрсе уксен сехмет айне, Мён чул т а л а н т чечек пек хухна. * Ф. П. П а в л о в . £ы рнисен пуххи. I том, Ш упаш кар, 1962, 140 стр. «1928 дулхи «К артинасен выставкинче» статйинче {апла {ырна: «К окель худож н ик — палла ят. Ана, ахартнех, Р а 5дейре пур 9ёрте те п ё л е ^ ё . А н­ чах та вал таван 9ёрш ывне манса кайна т а хайён ятне урах вырансенче сарассиш ён та р а ш а ть . Унан картинисенче чаваш санарёсем выран туп айм а 99ё. В ал чаваш худож н икё пек пире уса парё-и-ха тесе ш ухаш лам а пултаратп ар-и-ха? £ук». 120 Т а в а х Левченкона, ма на У кра йн ан а с а вм а вёрентрё. Т а в ах му хт а вл а Репина, Телей те ана^у пиллерё. ' У край нар а, эс пирён, те£?ё, Выра сёс ем те с и в л е м е ^ ё . Ч а в а ш £ынни те ма ла шн е, Ш ан ан : асилё ывалне. Ев р о па р а та х у ш а м а т а м ( Пё рре те эпё мух та нм аст ап) Хутран-ситрен илтёнкелет, Ч а в а ш ятне ку чыс курет. Эппин, в а л т м а с а р а х ыйтасшан, Эп кам ачи, асри юлташ? £апла, Эс тёрёс х у рав лат ан: Чунпа, юнпа та эп — чаваш. / Упкелеместёп кундула, Ют пулна м а н ш а н $ак йала, В а л пёртте тикёссён шумарё, £ а п а х т а я т а м а я марам . Т а в а н ял та тёл пулчё вилём, Май килЧё п а р а н м а унран. Та ва х, На ^ у к а н ыра пилё Вай -хал курет-ха. Вал чакман... Ха м х ь к ^а н йах х а в а р м а н р а н Ту лл и пулмарё, тен, ман пурнас;? Анчах мён чухлё т у с п ё / к у р н а — £ а в с е м пёр йёрсёр сухалмаи. Чун ашшине, мён пёлнине Эп яшсене тулевсёр патам. Студентсене х а в х а л а н т а р т а м , С а в м а вёрентрём Ёд Гимнне. Ю р а т н а ял, ч а в а ш с а на р ё Нихдан т а м а н ш а н ют пулман. Ас -к ам ал н е чунра у п р ар ам , Х а л а х а м р а н эп уй ра лма н! Л е в че н ко чёртнё к а в а р а та Сунтерес дук мён виличчен! Ак х а л ь У кр а й н а дёрёнче К ал а п : ун п а р а м н е й ал т т ат ра м. Ч а в а ш дёрне а с ран я м а р а м , П и т ше л — унта эп п у р на йм а ра м . С а л т а в ё ма нр а н дед килмен, Ана, т а в а н а м , ху пёлен. Ю л т а ш а м Тихан к а л а ш л е : « П у р н а й м а н икёпитпеле...» Ы т л а ш ш и п е х йудди-таварё— Кунеем пёрмай чипер шумарёд. Ы р а н ман менелник, ю л т аш а м , П у л а т а п дитмёл пиллёкре. Тав ан-пёте нё м, х у р а н т а ш а м Л а р а й м ё д дав кёрекере. Атте-анне, тен, ш у т л а м а н та: Кун п ана видё ы в а л т ан Пёрн те юлмёд Тур хан та, К аш н и ют кётесе ас ан на . Иван! Чи х а к л а д ы н — тетесём! Хаш д авара выртан хальччен? Мёнре-ха айапу, пёлтерччё? £апла, Эс пулна дав ёдчен. А рма н лар тн ишён сан тур килчё Ачусемпе сыв пуллашма. К а с а м а т р а чунна йалт илчёд, £ и т ей м ён хал ь тин ял ама. £ ур та- йё ре* с а ла т н а терёд, Арма не пётнё эс кайсан. Вал в ыра нта пиден те эрём Уседдё ёнтё ашкарса... Таван, Тетедём Кёркури! Ас п у храма р санпа чылай. Анчах кундулё сан та манан Кашнийён пулчёд урахла. П ы в а р л а х р а дён шкул та туран, Тав са ма хн е илтмерён ху. Пуп пулна хыддан хурлаху Чакмарё. "'''Ч П у л а ш м а р ё тура. Архиерей ятне илтсен те, Асатрёд пурпёр £ёпёре. Ют пулчё са ншан савна енём, Тёп пултаи эс тс хёсметре... * Сурчё уп ранса юлна. М алтан шкул зданийё пул­ на. Халё унта — А. А. К окель музейё. Ана йёркелесе ярас тёлёшпе В. Г1 Сергеев худож ник-учитель чылай вай хуна. 123 Ы р а н ма н менелник, т а в а н а м , Туссем пудтаранёд чылай. Е пл е а ш т а л а н а т ь , ав, Анна, £ ё к л е с ш ё н с у рё к к а м а л а . Тав с а м а х н е к а л а т а п эпё Юр а т н а , са вн а м а ш а р а : «С ан па чухне дед юп-хисепё М а н р а н х а п м а р ё пурнадра». Ы р а н — уяв, асри ю л т а ш а м , Ш у х а ш у п а кил ман пата. Чу н па эп в ат а ма р-х а, яш пек, У т а с ш а н с а н п а л а пёртан. Эй, ёмёт, ёмёт! £ у к - т а р вёдё. Тадта т а дитён эс унпа. £ а п а х ма н ш у х а ш а м , ман ёдём Юл инч чё са в на ха лахпа. .. Хыддан калани Хисеплё, х а к л а в у л а к а н а м , Ак, вёдленет х а й л а в а м ман. В а л еплерех, ана ху калан. Т у н с а х л а р а х та. Мён т а в ан ? В а т У к р а и н а дёрёнче В ыр т ат ь х ал ь Кокель. Т ав р ан м а р ё . 'Гаварах марччё те тёнче, £ а п а х шапи килне ямарё. Профессор ячепе часах М а с а р динче дёкленчё палак*. Вёренекенёсем, ку палла, Ана пурнаддё т ав туса. Чечекё т а т а л м а с т ь кунтан, Мён-ма тесен, сынни мухтавла. Кундул иртсессён те шав-шавЛа, Ун ёдё ка яс дук асран. К окел ёме асилнё май, М а н м а юр ам ё £ ед пёл е те. Чернигов дёрёнче чылай В ы рт а ть вал. Тен, ялне килесшён?.. Ш у х а ш ла с ам ч чё , в ул ака на м, Тен, тёрёс мар са ма ха м се м ? — Ю т р а выртсан т а в а н дынсем, Чун ыратать-дке кирек каман. Ч а в а ш дынни... Чуну дед асла Пулинччё, тетёп, сан ялан. Ачу-пачу инде кайсассан, Т ар х ас ша н , вёсене ан ман... Асил, юлт аш, ма л т а н дырсаччё Ту р ха на н дыннисем динчен. Вёсем ял сум-ятне сарсаччё, Анчах дави ютра хайсен. * Х арьков масарёнче А. А. Кокелён палакне унан вёренекенёсем Г. Д . С ова скульптор, П ольш а халах республикин искусствисен тава тивёдлё ёдченё, хайён арамён Л . И. Ж ук овская худож никан эскизёпе уса курса туса лартна. 125 Ч а в а ш £ынни... £ ё р у - и хёсёк Е чап п ух асшан эс ютра, Е т а в р а к у р а м у сан пёчёк, Ш а п д ав ан па телей ш ыр ан ? Ситмен кётес эс х а в а р м а с т а н , К а я т а н С а х а л и н тар ан: «Эп л а п к а пурна? ш ы р а м а с т а п , П у л а м , — тен,— букси рп а пёр тан»*. Асри Петров! Еп ле сапайччё, Еп л е пёлетчё ё^леме. Хё руле нс е дитсен ка латчё: «Эп Дакара а х а л ь дёртмен...» Я нр а ть те « С ав на я л а м р а » * * — Чу н у п а ч а р т а н с а ыратё. £ а к юр ра н т у нс ах л а хавачё, Ш а н а т а п : вилмё пурна^ра! М ан ми ятсем чыл ай Турханан. С а п а х та вёсенчен сумли (Сук. тетёп, и ккё ле нм ел ли) Пр офе с со р Кокелём! В а л санан! Ч а в а ш х удожпикё! П ё р р е м ё ш И с кусс тво тупинче ди^ен. М а л ё м ё тл ё картинусен П а я н кунччен ч а к м а с т ь пёлтерёш. * А. А ндреев (1937— 1968 ?д.) поэт саввисен йёрки. Вал С ахалии га сарам сар внлнё. ** А. П етров композитор (1943— 1988 55.) Ю. С квор­ цов поэтпа <;ырна ю ра. А. П етрова Ш уп аш карта пытарна. 126 «Профессор Кокелён дёршывё» — К ал ас дё х а л ь Турхан $инчен. Э с — ёмёр-ёмёр пулан сыва, Эс — ёмёр х а л а х асёнче. * * * С а к шу ха шп а ту хатп ар шаппан Профессорам музейёнчен. Ш к у л т а х а л ь вёренмеддё. Л ап к а. £ у уилё а ч а ш л а т ь питрен. Ч у нр а уирёпленет дён шухаш: Ха в х а л а х у ш а н пурансан, С а н а вал м'анмё нихадан. Эппин, м а л а чён, пурнас-юхам! 1978— 1989 ((. Турхан — Шупашкар. ТУПМАЛЛИ Умён калани П ёрремёш пайё И ккёмёш пайё Виддёмёш пайё Т аваттам ёш пайё 5 31 61 97 Д ля старшего школьного возраста Николай Константинович Кушманов КОКЕЛЬ Поэма Н а чуваш ском языке Редактор В. П. Тимаков Х удож ник И. В. А лексеев Художественный редактор Г. А. Игнатьев Технический редактор JI. К. Е горова К орректор А. А. В асильева ИВ 2646 Сдано в набор 23.09.91 г. Подписано к печати 21.01.92. Формат 70Х90'/з2. Бумага общ. назначения. Гарнитура литературная. Печать высокая. Уел. печ. л. 4,68. Уел. кр.-отт. 4,82. Учетно-изд. л. 5,2. Тираж 2500 экз. Заказ № 2034. Изд. № 46. «С» 18. Чувашское книжное издательство, 428000, Чебоксары, пр. Ленина, 4. Типография № 1 Государственного комитета Чувашской Республики по делам издательств, полиграфии и книжной торговли. 428019, Чебоксары, пр. Ивана Яковлева, 15.